›
›

Giáo trình Bệnh cây đại cương - GS.TS. Vũ Triệu Mân (Phần 2)

pdf 60 trang phuongnguyen 5710
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Bệnh cây đại cương - GS.TS. Vũ Triệu Mân (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_benh_cay_dai_cuong_gs_ts_vu_trieu_man_phan_2.pdf

Nội dung text: Giáo trình Bệnh cây đại cương - GS.TS. Vũ Triệu Mân (Phần 2)

  1. Ch−¬ngVII Virusg©ybÖnhc©y I.LÞchsönghiªncøubÖnhvirush¹ithùcvËt *Sùph¸thiÖnravirush¹ithùcvËt A.Mayer(1886)®ph¸thiÖnsùl©ylancñabÖnhkh¶mthuècl¸nh−ng«ngcoi®ãl métbÖnhvikhuÈnD.Ivanopski(1892)saukhiph¸thiÖnbÖnh«ngchor»ng®ãlmét chÊt®éc.MitíiM.Bayerinck(1898)míix¸c®Þnhviruslmétnguyªnnh©ng©ybÖnh míinhábÐh¬nvikhuÈn.C¸cc«ngtr×nhcñaA.Mayer,D.Ivanopski,M.Bayerinckvsau nylcñaLoeffler,Frosch,1898®më®Çuchom«nvirushäcëthùcvËtvsaunylc¶ m«nvirushäcë®éngvËtvng−êiph¸ttriÓnvtrëthnhmétngnhkhoahäclínhiÖn naytrongsinhhächiÖn®¹icñathÕgiíi.C¸cc«ngtr×nhnghiªncøuvirustiÕpsau®dÇn x¸c®ÞnhchÝnhx¸cc¸cvirush¹ithùcvËt. Virus(TMV)lÇn®Çu®®−îcquans¸tthÊyvon¨m1931–1939trªnkÝnhhiÓnvi ®iÖntö®Çutiªn.Tõ®ãviÖcnghiªncøuh×nhth¸ihäcvirus®®−îcph¸ttriÓnnhanhchãng ng−êitaph¸thiÖnrah×nhth¸inhiÒuvirus. Ph−¬ngph¸phuyÕtthanh®−îcsödôngtrongnh÷ngn¨m30®t¹ochuyÓnbiÕnlín trongnghiªncøuvirus.TuyvËy,saunhiÒun¨msödôngc¸cph−¬ngph¸pquans¸thuyÕt thanhth«ngth−êngkh«ngcãhiÖuqu¶cao,ph−¬ngph¸p Latex còngkh«ngkh¾cphôc ®−îc.N¨m1977,ClarkvAdamslÇn®Çutiªn®ph¸ttriÓnph−¬ngph¸pELISA®ÓchÈn ®o¸nc¸cc©ybÖnhvirus–ph−¬ngph¸pny®thu®−îckÕtqu¶rÊtkh¶quan.§Õnn¨m 1982ng−êita®södôngph−¬ngph¸pDNAprobevph−¬ng ph¸p PCR (Polymeraza chainreaction).Ph−¬ngph¸pnygiópviÖcchÈn®o¸nvirusthùcvËtchÝnhx¸cvnhanh chãngtrongtr−ênghîpc©ychØcãtriÖuchøngbÖnhrÊtnhÑhaybÖnhhontonëd¹ngÈn còngcãthÓph¸thiÖn®−îc.C¸ctiÕnbétrªn®©ycòng®®−îcøngdôngnghiªncøut¹o c©ys¹ch,t¹ogièngchèngbÖnh. Ng−êitasödônggenho¸mváproteincñavirus®Óg©ymiÔndÞchvph−¬ngph¸p Crossprotection(b¶ovÖchÐo)®®−îcøngdôngcãhiÖuqu¶.Ngynay,víic¸c®ãnggãp cña Frankin, M.V.H. Van Regenmortel, C.M. Fauquet, D.H.L. Bishop v nhiÒu t¸c gi¶ trongviÖcph©nlo¹ivirusvnhiÒunhkhoahäcnghiªncøusinhlý,sinhho¸,h×nhth¸i, sinhth¸ihäc,m«nvirushäc®trëthnhm«nkhoahächiÖn®¹ivph¸ttriÓn,t×mra nhiÒuquyluËtvÒsinhhäcmíi. II.Nh÷ngthiÖth¹icñabÖnhvirusëthùcvËt. 2.1.Nh÷ngthiÖth¹ichungcñabÖnhvirusthùcvËt BÖnhvirusthùcvËtg©ythiÖth¹ilínnhÊtkh«ngph¶ilchoc©ytrångbÞchÕtnhanh Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 105
  2. chãngmchÝnhlchónglmchoc©ybÞtho¸iho¸,gi¶msøcsèng,dÇntnlôi. ëc©yl©u n¨mmétsèvirussaukhig©ybÖnhnÆngtrongmïakhicãthêitiÕtvnhiÖt®é«nho, nh−ngkhinhiÖt®éthÊphayqu¸caoth−êngg©ynªnhiÖnt−îngmÊttriÖuchøng(latent periode)lmchong−êis¶nxuÊtbÞnhÇmlÉn,kh«ngph¸thiÖn®−îcc©ybÞbÖnhvmøc nguyhiÓmcñabÖnh,chØ®Õnlócno®ãc©ykh«ngcßnkh¶n¨ngphôchåitheochukú bÖnhn÷a,c©yhontontnlôi,khi®ãmíibiÕtth×®qu¸muén. ViruscòngcãthÓg©ynªnnh÷ngthiÖth¹inÆngnÒvnhanhchãngngaytrongvô trångcñac¸cc©yth−êngn¨mnh−virusg©ybÖnhlóavnglôibÖnhvngl¸lóa,bÖnhxo¨n l¸cchua,bÖnhviruskhoait©y,bÖnhkh¶msäcl¸hnht©y.BÖnhvirush¹ilóa,virush¹i s¾n®tõnghuûdiÖthngchôcv¹nhaëch©u ¸vch©uPhitrongmétthêigianng¾nch−a tíi30ngytõmétc¸nh®ångxanht−¬itrëthnhvngóa,chÕtlôi. ThiÖth¹iquanträngthøhaicñavirusl¶nhh−ëngcñabÖnhtíiphÈmchÊtcñac¸c s¶nphÈmn«ngnghiÖp:h¹tlóabÞbÖnhvnglôith−êngbÞlÐpkh«ngchothuho¹ch,trong tr−ênghîp®−îcthuho¹chh¹tth−êngrÊtnhávh¹tg¹obÞ®en,khi¨ncãvÞ®¾ng.Khoai t©ybÞvirusg©yh¹ilmchoc©yc»ncçi,l¸kh¶mloanglæ,cñkhoainhá,hml−îngtinh bétvc¸cchÊtdinhd−ìng®ÒuthÊp.Cãtr−ênghîpbÖnhdométchñng®ÆcbiÖtcñavirus lmváqu¶,cñcãvÕtloÐt,bÈngi¶mgi¸trÞth−¬ngphÈm,nh−khikhoait©ybÞnhiÔmmét chñngvirusY. ëcchuabÞxo¨nl¸qu¶bÐ,móikh«vhoarông;n¨ngsuÊtvphÈmchÊt ®ÒurÊtthÊp. VirusTristezah¹iëc©ycamngätrÊtnÆngtrªnvïngbêbiÓn§ÞatrungH¶i,Trung Mü,§«ngNam ¸ lmchoqu¶camchÝnÐpvrôngsím,qu¶cßnnon®óavngvá, n−íccamnh¹tkh«ngmïi,vÞ. BÖnhviruscßnnguyhiÓmëchç:viruskýsinhb¾tbuéctrongtÕboc©ykýchñv× vËykhitÕbobÞhuûho¹i,chÕt,virusmíibÞmÊtho¹t tÝnh.Khi tÕ bonon ph¸t triÓn m¹nh,viruscòngph¸ttriÓnm¹nh,t¹oranh÷ngtriÖuchøngrÊt®iÓnh×nhtrªnc©ynonhay béphËnnoncñamétc©y.ChÝnhv×vËykhinh©ngièngv«tÝnhb»nginvitro,viruscãkh¶ n¨ngl©ylanrÊtlíntrongviÖcph¸ttriÓnc«ngnghÖsinhhäcvc¸cvïngtrångträtc«ng nghÖcao. §èivíinh÷ngc©ytrångnh©ngièngv«tÝnhnh−cam,quýt,khoait©y,khoailang, s¾nnh©nb»ngnu«icÊym«,chiÕt,ghÐp viruslnguyc¬huûdiÖtrÊtlín®èivíinhiÒu loic©ytrång.Chóngkhãph¸thiÖnvkhãlo¹itrõ.ChÝnhv×vËy,chóngtrëthnhmétkÎ thïnguyhiÓmcñac«ngnghÖsinhhäc. ëc¸cn−ícph¸ttriÓn,viÖctiªudiÖtbÖnhh¹i,lo¹i trõbÖnhh¹i,t¹oc©ys¹chvc©ychèngchÞuvirus,phytoplasma,viroide lmétc«ng viÖcquanträngtrongs¶nxuÊtn«ngnghiÖp. 2.2.ThiÖth¹icñabÖnhvirusëViÖtNam. ViÖtNamlmét®Êtn−íccãchiÒudigÇn2000km,khÝhËunhiÖt®íigiãmïa. Trongn¨mcãmétmïa®«ngl¹nhëphÝab¾c.ChÝnhv×vËy,c©ytrångvth¶mthùcvËt ViÖtNambènmïaxanht−¬i.§©yl®iÒukiÖn®ÓbÖnhvirusëViÖtNamrÊtphongphóvÒ Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 106
  3. sèl−îngvchñnglo¹i.BÖnh®g©yrarÊtnhiÒuthiÖth¹inÆngnÒchos¶nxuÊt. VÝdô:bÖnhvnglôi®tnph¸hngtr¨mngnhalóaëmiÒnnói,trungduv®ång b»nghaimiÒnB¾c,Nam. BÖnhvngl¸cam,quýt®huûdiÖtnhiÒuv−êncam,nhiÒuv−ênkh¸cëtrongt×nh tr¹ngtho¸iho¸,gi¶mn¨ngsuÊtnghiªmträng.C¸cc©yb«ng,håtiªu,cacao ®ÒubÞbÖnh g©yh¹i.C©yhäcnh−thuècl¸,cchua,khoait©y,c¸clo¹iraubÇu,bÝ,c¸cc©yhä®Ëu: ®Ëut−¬ng,®Ëuxanh,®Ëu®en c¸cc©y¨nqu¶nh−chuèi,døa,®u®ñ ®Òum¾cbÖnh. Ngoic©yl−¬ngthùc,c©yc«ngnghiÖp,c©y¨nqu¶.v.v.viruscßnh¹ic¸clo¹ic©y thuèc,c©yhoa,c©yc¶nh cãthÓnãir»ngviruslmétlo¹ibÖnhnguyhiÓm,ph¸ho¹ihÇu hÕtc¸clo¹ic©ytrång.BÖnhg©ynªnsùtho¸iho¸dÉn®Õntnlôic©ytrång,thËmchÝcã thÓhuûdiÖtnhanhchãngnh÷ngdiÖntÝchlíntrongs¶nxuÊttrångträt. BÖnhkh«ngnh÷nglmgi¶mn¨ngsuÊtc©ytrångmcßnlmgi¶mphÈmcÊpcña s¶nphÈm.V×vËy®©ylmétlo¹ibÖnhg©yh¹itondiÖnvrÊtnguyhiÓmchongnhtrång trätën−íctacòngnh−trªnthÕgiíi. III.§ÆctÝnhchungcñavirush¹ithùcvËt. 3.1.Virush¹ithùcvËtlnh÷ngnucleoproteinrÊtnhábÐ Nh÷ngvirusd¹ngcÇunhãmLuteoviruskÝchth−ícchØtõ2324nm. Nh÷ngvirusd¹ngcÇunhãmIlaviruscãkÝchth−ícbiÕn®éngtõ2635nm.H¬n m−êinhãmviruskh¸ccòng cãkÝchth−ícbiÕn®éngtrong kho¶ng 29nm,30 34nm. Virus lín nhÊt d¹ng cÇu l Tomato spotted wilt còng chØ cã ®−êng kÝnh 80nm. Nhãm Rhabdoviridaelvirusd¹ngvikhuÈntonhÊt(135380x4595nm).VirusdinhÊtl c¸cvirusd¹ngsîinhãmClosterovirusdi2000x12nm. ChóngnhábÐnh−vËynªnviÖct×mkiÕmph¸thiÖnchóng®ßiháiph¶icãnh÷ng ph−¬ngph¸p®ÆcbiÖt. 3.2.Viruskýsinhëmøc®étÕbovchóngcãkh¶n¨ngnh©nlªntrongtÕbo Ng−êitaph¸thiÖnthÊyvirusnhiÔmëc¸cc¬thÓnhábÐnh−mycoplasma,vikhuÈn, nÊmchotíic¸cthùcvËtth−îng®¼ng,ng−êi,®éngvËt Theoc¸ctiliÖu,hiÖnnayng−êita®biÕttíi2000loivirusg©ybÖnhchoc¸csinh vËttrong®ãcã1/2(kho¶ngh¬n1000loi)lc¸c virus h¹i thùc vËt ch−a kÓ ®Õn c¸c chñnglo¹icñachóng. 3.3.ViruscãcÊut¹o rÊt ®¬n gi¶n, chóng cã2 thnh phÇn chÝnhl protein v axit nucleic. Lâiaxitnucleicëbªntrong®−îcbaob»ngmétlípváprotein(capside).Th−êngaxit nucleiccñavirusg©ybÖnhc©yhÇuhÕtlc¸cviruscãgenomlARNchuçi®¬n(+),chØ cãmétsèÝtgenomARNlm¹chkÐpvcãrÊtÝt.Kho¶ngh¬n25loilviruscãlâiADN m¹chkÐp.Virusg©ybÖnhc©yth−êngchØcã1lo¹iprotein. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 107
  4. 3.4.Viruscãkh¶n¨ngho¹t®éngchèngchÞuvíic¸c®iÒukiÖnngo¹ic¶nh: x¸c®Þnh kh¶n¨ngchèngchÞunyb»ng3chØtiªu:thêigiantånt¹iëd¹ngdÞch,ng−ìngphalong vnhiÖt®élmmÊtho¹ttÝnh(Q 10 ). 3.5.Viruscßncãkh¶n¨ngbiÕndÞ :virusdÔdngt¹othnhchñng(strain)míikhic©y kýchñvm«itr−êngsèngthay®æivviruscãthÓmÊtho¹ttÝnh(nãic¸chkh¸clvirus “chÕt” ). ViruscãnhiÒu®ÆctÝnhkh¸c,víic¸cnguyªnnh©ng©ybÖnhkh¸ckh«ngph¶ichØdo chóngnhábÐmdocÊutrócvËtlý,cÊut¹oho¸häc,c¸chx©mnhiÔm,sinhs¶nvdichuyÓn trongtÕboc©ykýchñ,triÖuchøngt¹othnhtrªnc©ykýchñcòngrÊtkh¸cbiÖt.Tuynhiªn, chotíinay®tr¶iquahngtr¨mn¨mkhivirus®−îcph¸thiÖntrªnthÕgiíichotíinayc¸c nhvirushäcvÉnch−a®i®ÕnmétkÕtluËnchÝnhx¸c:viruscãph¶ilmétsinhvËttheo ®óngnghÜacñanãhaykh«ng?Bªnc¹nhnh÷ng®Æc®iÓmgièngnh−métsinhvËtnh−®Æc ®iÓmx©mnhiÔmvg©ybÖnh,sùditruyÒnvbiÕndÞ,cãbÞmÊtho¹ttÝnh(chÕt).Virusl¹icã thÓt¸chARNvproteinriªng,råighÐpgenom(ARN)cñanãvíimétváproteinkh¸c,virus l¹itrël¹iho¹t®éngb×nhth−êng.ViruscßncãthÓt¹othnhd¹ngkÕttinhtrongtÕboc©y. Nh÷ng®Æc®iÓmnyhontonkh«ngph¶il®Æc®iÓmcñamétc¬thÓsèng.Tuynhiªn,cho ®ÕnnayvirusvÉn®−îcxÕpvonhãmc¸cvisinhvËtg©ybÖnhchoc©y,chong−êivchogia sóc,v×chóngcãkh¸nhiÒu®Æc®iÓmgièngmétsinhvËtnhábÐ,sùph©nlo¹inychØmang tÝnht−¬ng®èi. IV.TriÖuchøngbÖnhvirush¹ithùcvËt ViÖcph©nlo¹itriÖuchøngbÖnhvirush¹ithùcvËtcãýnghÜaquanträngtrongchÈn ®o¸n,phßngtrõvnghiªncøubÖnhh¹i.Tuynhiªn,sùph©nlo¹ibÖnhchØcãtÝnhchÊt t−¬ng®èiv×diÔnbiÕntriÖuchøngbÖnhrÊtphøct¹pvc¸chph©nlo¹icßntuúthuécvo quan®iÓmcñamçit¸cgi¶kh¸cnhau. QuanghiªncøubÖnhvirusthùcvËt,nhiÒut¸cgi¶®chiabÖnhthnhc¸cnhãmsau: 4.1.Kh¶ml¸: BÖnhvirusth−êngx©mnhiÔmvol¸c©yg©yrahiÖnt−îngkh¶ml¸,loanglæ,chç xanh®Ëm,chçxanhnh¹t,chçbiÕnvng.®©yltriÖuchøngphæbiÕnnhÊtvíihÇuhÕtc¸c bÖnhvirush¹ic©y.CãthÓnªuvÝdômétsèbÖnhsau:viruskh¶mthuècl¸,kh¶ml¸ít, kh¶ml¸d−achuét,kh¶ml¸®Ëu,kh¶ml¸khoait©y. a)Kh¶m®èmchÕtcãh×nhnhÉn Nh−bÖnh®èmh×nhnhÉnëc©y®u®ñ,c©ymËn,c©ythuècl¸,c©yhoacÈmch−íng b)HiÖnt−îngg©nl¸chÕt,s¸ngg©n,biÕnd¹ng , Viruskh¶ml¸khoait©y(d¹ngkh¶mnh¨n)t¹orachÕtg©nëc©ykhoait©y,g©nl¸ trongëc©ythuècl¸(biÕnd¹ngg©ndovirusqu¨nl¸g©yra) c)HiÖnt−îngkh¶ml¸,lïnc©y Kh¶ml¸kÌmtheoc©ylïncònglmétd¹ngbÖnhrÊtphæbiÕnëc©ybÖnhvirus:nh− Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 108
  5. bÖnhkh¶mlïnc©yng«,bÖnhvnglïnc©ylóa,xo¨nlïnc©yb«ng, 4.2.BiÕnd¹ng :nh−xo¨nl¸cchua,cuènl¸khoait©y,xo¨nl¸håtiªu,xo¨nl¸ít,kh¶m nh¨nl¸khoait©y, NgoibiÕnd¹ngl¸cßnhiÖnt−îngbiÕnd¹ngcñqu¶.Nh−bÖnh®èm hÐocchua,bÖnhvnglïnkhoait©y,bÖnhvirusët¸o,nho,mËncòngg©ybiÕnd¹ngqu¶. 4.3.BiÕnmu :nh−biÕnvngëlóa,vngl¸c©ycam,vngl¸c©y®Ëu, 4.4.HiÖnt−îngtnlôi :c©ycßicäc,lïn,mäctõngbóinh−bÖnhlïnbôiëc©yl¹c,bÖnh lóacá,bÖnhTristezacam,bÖnhchïmngänchuèi. 4.5.G©yvÕtchÕtëth©nc©y :BÖnhvngl¸cam,g©yravÕtlâmëth©nc©ycamchanhv viruss−ngcnht¸o. C¸chchianhãm®−îctr×nhbytrªncãýnghÜa®ÓnhËnbiÕtbÖnhnhanhth«ngqua viÖcquans¸tthùctÕ.Métsèt¸cgi¶®chiatriÖuchøngbÖnhthnhc¸cnhãm:NhãmbÖnh nhiÔm hÖ thèng (nhiÔm ton c©y) v nhãm bÖnhnhiÔmbéph©n(g©yvÕtchÕtcôcbé). C¸chchianhãmnygiópchoviÖcchÈn®o¸nbÖnhh¹is¬bélóc®Çu.Tuynhiªn,trong tr−ênghîpno®ãcãvirusvõag©yc¸cvÕtchÕtvõanhiÔmhÖthèng.ViÖcph©nnhãmvÉn chØcãtÝnhchÊtt−¬ng®èi.Tuynhiªn,®©ylc¸chchianhãmcãgi¸trÞcaoh¬nc¸chchia nhãmtheotriÖuchøng®¬nthuÇn. 4.6.TÝnhchèngchÞucñavirusthùcvËt ViruslmétkýsinhrÊtnhábÐ,kýsinhtuyÖt®èitrongtÕbothùcvËt.Trongtr−êng hîpvirusbÞt¸chrakháitÕbo,n»mtrongdÞchc©y,chóngsÏrÊtkhãtånt¹i.Nghiªncøu vÊn®ÒnycãýnghÜaquanträngv×nhãmvirustruyÒnc¬häcmuèntruyÒnbÖnhph¶i sèngmétthêigiantrongdÞchc©ymíicãthÓtruyÒn®ÕnméttÕbosèngkh¸ccñathùc vËt.NhiÒut¸cgi¶®®i®ÕnnhËnxÐt:c¸cyÕutèsùkÐodi®êisèngcñavirustrongmét dÞchc©ybÞ«xiho¸dom«itr−êng,t¸c®éngcñac¸cmøcnhiÖt®écao,thÊpkh¸cnhau,kh¶ n¨ngdÞchchøavirusbÞphalongdom−a,m«itr−êng, cã¶nhh−ëngrÊtrârÖt®ÕnviÖc b¶otånsøcl©ybÖnhcñavirusquamétkýchñmíi. VíinhËnxÐttrªnc¸cnhvirushäc®kh¶os¸tkh¶n¨ngchèngchÞucñavirusvíi m«itr−êngb»ng3thÝnghiÖm®¬ngi¶n: +Thêigiantånt¹icñavirustrongd¹ngdÞch:“lÊy10hay20èngnghiÖm®khö trïngcãnótkÝn,®Óë®iÒukiÖnnhiÖt®étrongphßngthÝnghiÖmvquy®ÞnhthêigianlÊy tõngèngnghiÖmral©ybÖnhchoc©ykhoÎ.ThêigiannokÐodinhÊtmdÞchc©yvÉn cßnkh¶n¨ngl©ynhiÔmbÖnhng−êigäil“thêigiantånt¹itrongd¹ngdÞchcñavirus”. VÝdô:VirusYkhoait©y(PVY):15phót1giê Viruskh¶ml¸mÝa(SCMV):1ngy Viruskh¶mthuècl¸(TMV):1th¸ng VirusXkhoait©y(PVX):1th¸ng Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 109
  6. +Ng−ìngphalong:còngbètrÝthÝnghiÖmt−¬ngtùvl©ybÖnhchoc©ykhoÎëc¸c møc pha long: 1 gi÷ nguyªn dÞch chiÕt tõ l¸ c©y nhiÔm virus, pha long 1/2, 1/4, 1/8 1/16 1/32 1/64 1/128 ng−ìngphalongsÏlmøcphalongcaonhÊtm ë®ãdÞchc©ychøaviruscßngi÷®−îckh¶n¨ngl©ybÖnh.Saumøcpha®ãviruskh«ngl©y bÖnh®−îcn÷a. VÝdô:VirusYkhoait©y(PVY)l10 2 VirusXkhoait©y(PVX)l10 5 Viruskh¶mthuècl¸(TMV)l10 6 +NhiÖt®élmmÊtho¹ttÝnh(Q 10 ):lnhiÖt®étrongb×nh®unc¸chthuû(cè®Þnh nhiÖttrong10phót)mënhiÖt®é®ãvirusb¾t®ÇumÊthontonkh¶n¨ngl©ybÖnh. 0 VÝdô:virusYkhoait©y(PVY)Q 10 =52 C 0 VirusXkhoait©y(PVX)Q 10 =72 C 0 0 Viruskh¶mthuècl¸(TMV)Q 10 =93 C96 Ctuútheochñng TuútheochñngvirusmQ 10 cãthÓdao®éng1vi®é.VÝdôvirusTMVcãthÓcã 0 0 chñngcãQ 10 biÕn®éngtõ93 C96 C. V.H×nhth¸ivcÊut¹ocñavirusthùcvËt 5.1.H×nhth¸i VirusthùcvËtvvirush¹isinhvËtnãichungcãh×nhd¹ngvkÝchth−ícrÊt®a d¹ng.ChóngcãthÓcãd¹ngh×nhgËyng¾n,h×nhgËydi,h×nhcÇu,h×nhkhèi®adiÖn,h×nh sîing¾n,sîidi,h×nhvikhuÈnvnhiÒud¹ngkh¸c. a)Nhãmvirush×nhgËy - Viruskh¶mthuècl¸(TMV)kÝchth−íc15x300nm - Viruskh¶ml¸®ËuhlankÝchth−íc46–200x22nm - Viruskh¶msäcl¸lóam¹chkÝchth−íc100–150x20nm b)Nhãmc¸cviruscãh×nhsîimÒm VirusXkhoait©y(PVX)kÝchth−íc480–580x13nm(sîing¾n) VirusAkhoait©y(PVA)kÝchth−íc680900x13nm(sîiditrungb×nh) VirusTristezah¹icam,chanhvvirusbiÕnvngcñc¶i®−êngcãkÝchth−íctõ800 2000x12nm.(sîidinhÊt) ThuécnhãmPotexvirus(d),Potyvirus(e),Closterovirus(f). c)NhãmviruscãcÊut¹o®èixøngd¹ngh×nhcÇu - Virus®èmchÕtl¸thuècl¸d¹ngcÇu,®−êngkÝnh30nm - Viruskh¶ml¸d−achuétd¹ngcÇu,®−êngkÝnh29nm Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 110
  7. - Viruskh¶ml¸sópl¬d¹ngcÇu,®−êngkÝnh50nm ThuécnhãmTymovirus(g),Cucumovirus(h),Caulimovirus(i). d)NhãmviruscãcÊut¹o®èixøngh×nhvikhuÈn - Virus®èmchÕtvngraudiÕp,kÝchth−íc300x52nm NhãmAlfaifamosaicvirus28–58x18nm ThuécnhãmRhadovirus(k). e)C¸cnhãmviruscãh×nhd¹ngkh¸c : ®ãlnhãmGerminivirusvTenuivirus. 5.2.CÊut¹o a)CÊut¹o B×nhth−êngmçimétvirus®Òu®−îccÊut¹otõproteinvaxitnucleic,métsèvirus ®Æc biÖt cßn chøa c¶ polyamin, lipit hoÆc men ®Æc hiÖu (nh− thùc thÓ khuÈn Bacteriophage). Tû lÖ axit nucleic v protein thay ®æi víi mçi lo¹i virus kh¸c nhau. Axit nucleic th−êngchiÕmtõ540%,cßnproteinnhiÒuh¬nth−êngchiÕmtõ6095%,l−îngaxit nucleicthÊpvproteincaocãthÓthÊyëc¸cviruscãh×nhsîiditr¸il¹il−îngaxitnucleic caovproteinthÊpcãthÓthÊyëc¸cviruscãd¹ngh×nhcÇu. Trängl−îngtonc¬thÓcñaviruscòngrÊtkh¸cnhau,tõ4,6triÖu®¬nvÞträngl−îng ph©ntöëviruskh¶ml¸cáBrome,39triÖuëviruskh¶ml¸thuècl¸v73triÖuëbÖnh virusgißnth©nthuècl¸, b)ProteincñavirusthùcvËt Còng ®−îc t¹o thnh tõ nhiÒu axit amin nh− alalin, acginin, sistein, glixin, lizin, lesin, fenilalamin, treonin, prolin, triptophan, tirozin, valin, axit asparagimic, axit alutamic, C¸caxitnucleiccñavirus:ARNhayADNquyÕt®Þnhb¶nchÊtproteincñachóng (thnhphÇncÊut¹o,sùs¾pxÕp, ). VÝdô:viruskh¶mthuècl¸(TMV)lviruscãd¹ngh×nhtrông¾n(h×nhgËyng¾n) kÝchth−íc®o®−îc300x15nm.C¸cph©ntöprotein®−îcs¾pxÕptheoh×nhxo¾n(lßxo) baoquanh,métchuçic¸caxitnucleic(ARN). ëgi÷ah×nhtrôcãmétlâirçng.C¸cphÇn töproteincóngs¾pxÕpd¹ngxo¾nbaoquanhgäilvá(capside)cñavirus.Lípvácña viruskh¶mthuècl¸cã161/3®¬nvÞph©ntöproteinchométvßngxo¾n,vviruscã130 vßngxo¾n. ëc¸cvirush×nhsîixo¾nmÒmnh−nhãmPotexvirus,nhãmPotyvirus,nhãmClostero virus, sùs¾pxÕpcñalâiaxitnucleic(ARN)vváproteincòngt−¬ngtùëviruskh¶mthuèc l¸. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 111
  8. ë c¸c virus h×nh cÇu nh− nhãm Luteo virus, nhãm Cucumo virus, c¸c ph©n tö proteinvaxitnucleics¾pxÕp®èixøngquat©mcñah×nhcÇugièngnh−métkhèi®adiÖn. C¸cviruscãd¹ngh×nhvikhuÈn,nh−virusthuéchäRhaboviridaevCaulimoviridae lnh÷ngviruscãcÊut¹o®èixøngquatrôcxuyªnt©m.§èivíimétsèvirusADNthuéc häCaulimoviridaeprotein®−îcxÕpvßngquanh,cßnc¸csîiADNn»mthnhtõngvßng khÐpkÝnëgi÷a(h×nhd¹ngc¸cvirus®−îcm«t¶trªnh×nh). c)AxitnucleiccñavirusthùcvËt PhÇnlínc¸cvirusthùcvËtcãcÊut¹ogenomlARNchuçi(+)vvábäcngoil protein.MétsèÝtcãARNchuçikÐp,kho¶ng25virusthùcvËtchøalâiADNchuçikÐp, ng−îcl¹iëvirus®éngvËtth×phÇnlínlviruscãgenomlADN. C¶ARNvADN®Òulnh÷ngchuçiph©ntödi,chøahngtr¨mhaynhiÒuh¬nl hngngnc¸c®¬nvÞnhá®−îcgäilnucleotit. Chuçipolynucleotitnycãph©ntöl−îngl2,5.106(ëviruskh¶ml¸thuècl¸). d)ThÓkÕttinhcñavirus Métsèvirustrong®iÒukiÖnnhÊt®Þnhcñam«itr−êngcãthÓt¹othnhtinhthÓ.N¨m 1935,W.M.Stanley®t¸ch®−îctinhthÓcñaviruskh¶mthuècl¸(TMV).ViruschØt¹o thnhtinhthÓkhichóngëtr¹ngth¸itÜnh(virion).Métsèvirust¹othÓkÕttinhkhitaxölý amonisunphat. Ngynay,ng−êitacãthÓt¹oratinhthÓvirusngaytrongèngnghiÖmv×b¶nchÊt cñahiÖnt−îngnyldot¸cdôngcñac¸clùcnèikÕtgi÷ac¸cph©ntövphôthuéccÊu t¹olýho¸bÒmÆtcñac¸cvËtthÓnhábÐkh«ngph©nbiÖtlsinhvËthayphi sinhvËt. TrongthÝnghiÖmyhäcng−êita®lmkÕttinhvirusg©ybÖnhb¹iliÖtkhit¹ora®iÓm ®¼ng®iÖntrongèngnghiÖm.TinhthÓcñavirusthùcvËt®−îcquans¸tthÊyrÊtrâd−íi kÝnhhiÓnviquanghäcth«ngth−êngnhÊtlc¸cvirusthuécnhãmTabamovirushayPoty virus, Tuynhiªn,sùxuÊthiÖncñachóngphôthuécvot×nhtr¹ngcñac©ylóclÊymÉuv ®iÒukiÖnm«itr−êng. e)Chøcn¨ngaxitnucleicvprotein: trongcÊut¹oc¬thÓvirusthùcvËtcãnh÷ngchøc n¨ngkh¸cnhau:axitnucleicgi÷vaitrßquyÕt®ÞnhtÝnhditruyÒnx©mnhiÔmvl©ybÖnh cñavirusthùcvËt,proteincãt¸cdôngb¶ovÖ,b¸mgi÷vcãvaitrßquanträngtrongkhi virustruyÒnbÖnhquam«igiíitruyÒnbÖnh. VI.Sùx©mnhiÔmvtænghîpvirusmíi. 6.1.Sùx©mnhiÔmcñavirus Virusx©mnhËpvotÕboquac¸cvÕtth−¬ngnhÑdos©ys¸tvnhêsùtiÕpxóccña giätdÞchchøavirushoÆcdocäs¸ttiÕpxócgi÷al¸c©ybÖnh,c©ykhoÎmvirusx©mnhËp votÕbo.ViruscßncãthÓtruyÒnbÖnhtrongtr−ênghîpméth¹tphÊnhoabÞnhiÔmvirus ®−îcr¬ivométnonthùcvËt.Trongm«c©y®bÞnhiÔmbÖnhvirusdichuyÓntrongtÕ Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 112
  9. bochÊtcñatÕbovcãthÓ®isangc¸ctÕbokh¸cth«ngquac¸csîiliªnbohayc¸c vÕtth−¬ngmëraëv¸chtÕbo. 6.2.Sùt¸isinhvirus a)Kh¸iniÖm Sùt¸isinh(replication)haysinhs¶nlsùh×nhthnhph©ntövirusmíitõph©ntö virusban®Çu. Saukhix©mnhËpvotÕbokýchñ,sùt¸isinhvirustr¶iqua4giai®o¹n: 1. Th¸ová®Ógi¶iphãngbégienvirus 2. Tænghîpproteinvirus 3. Tænghîpbégienvirusmíi 4. L¾pr¸pph©ntövirus b)§Æc®iÓmchung Sùt¸isinhvirus,mÆcdïkh¸cnhautïynhãm,nh−ng®Òucã®Æc®iÓmchungsau 1. VirussödôngvËtliÖucñatÕbokýchñ(aminoacid,nucleotide)®Ótænghîp proteinvacidnucleiccñachÝnhvirus. 2. Virussödôngn¨ngl−îngcñatÕbokýchñ(chñyÕud−íid¹ngc¸chîpchÊtcao n¨ngnh−ATP)®ÓtænghîpproteinvacidnucleiccñachÝnhvirus. 3. Virussödôngbém¸ytænghîpproteincñatÕbokýchñ(ribosome,tRNAv c¸cenzymeliªnquan)®Ótænghîpproteincñavirus.Qu¸tr×nhtænghîpsÏdùatrªnkhu«n mRNAcñavirus.TÊtc¶virusthùcvËtsödôngribosome80ScñatÕbokýchñ. 4. HÇuhÕtc¸cvirusthùcvËttænghîp1hoÆc1sèenzymecÇnthiÕtchoqu¸tr×nh tænghîpbégienvirus.VÝdô: a.TÊtc¶c¸cvirusRNAmhãaRdRp(RNAdependentRNApolymerase).RdRpl métenzymepolymerhãavcãchøcn¨ngtænghîpRNAtrªnkhu«nRNA. b.C¸cgeminivirus(cãbégienDNAsîivßng®¬n)mhãaRep(replication)protein. Repkh«ngph¶ilmétenzymecãchøcn¨ngpolymehãanh−ngcãchøcn¨ngc¾tvnèi c¸cph©ntöDNAvirustrongqu¸tr×nhtænghîpsîiDNAvirus. Tãml¹i,sùt¸isinhvirusphôthuéchontonvobém¸ytænghîpproteinvacid nucleiccñatÕbokýchñ.SëdÜnh−vËyldovirusnãichungvvirusthùcvËtnãiriªng chØmhãamétsèÝtgien;vÝdôc¸cbegomoviruschØmhãa58gien,c¸cpotyviruschØ mhãa10gien. Doph¶idùahontonvovËtchÊtcñatÕbothùcvËt®Ósinhs¶n,c¸cvirus®ph¸t triÓnm¹nhtrªnc©ynonvtÕbonontrongmétc©y. ë c¸cc©ygicçi,qu¸tr×nhnysÏ chËml¹ihayhÇunh−ngõngh¼n.ChÝnhv×vËy,tuæic©ynonvphÇnnoncñac©yln¬i virussinhs¶nrÊtm¹nh.C¸c®iÒukiÖnngo¹ic¶nhnh−:nhiÖt®équ¸cao,thÊp,®épHcña Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 113
  10. m«itr−êng,¸nhs¸ng,chÕ®édinhd−ìng,ch¨msãc.MétchÊt®−îcnhiÒunhkhoahäc x¸cnhËncãb¶nchÊtproteintªnlinterferoncãthÓs¶nsinhraëtÕbokýchñkhivirus x©mnhËp.Víinång®éthÊpkho¶ngmétphÇntriÖugram®cãkh¶n¨ngøcchÕsinhs¶n cñavirus.ChÝnhv×nh÷nglýdotrªnbÖnhviruskh«ngg©y®−îct¸ch¹ihuûdiÖtngaym th−êngg©ytho¸iho¸.SùhuûdiÖtchØx¶yrakhi®iÒukiÖnm«itr−êngvc©ybÖnhthuËn lîichovirussinhs¶nvl©ynhiÔm,nh−trongc¸ctrËndÞchcñabÖnhlóavnglôiën−ícta nh÷ngn¨m1960. 6.3.SùdichuyÓncñavirustrongtÕboc©y. Virusx©mnhËpvotÕboc©y,chóngdichuyÓntheodßngtÕbochÊthoÆccãtr−êng hîpvirusdichuyÓntheoc¸cdßngnhùanguyªnvdßngnhùaluyÖncñac©y,lÉnvosùdi chuyÓncñac¸cchÊtdinhd−ìng,n−íchaymuèikho¸ngcñam¹chdÉnthùcvËt.Virusdi chuyÓntõtÕbonyquatÕbokh¸cquac¸ccÇunèinguyªnsinhmétc¸chchËmch¹p. Quans¸tmétviruskhoait©yx©mnhËpvongänmétl¸kýchñëd−íithÊpcñac©y khoait©ynon,G.Samuel®ghinhËn:sau3ngyvirusmíinhiÔmhÕtmétl¸®¬n,sau4 ngymíinhiÔmhÕt®o¹ng©ncñal¸kÐpvmétphÇn®o¹nth©ns¸tgèc,sau5ngymíi nhiÔmhÕtdäctheog©nchÝnhvmétl¸ngän(c¸cl¸kh¸cch−ahÒnhiÔmvirus).Sau10 ngymíinhiÔmhÕt2l¸ngän,1th©nchÝnhvl¸kÐpn¬ivirusl©ynhiÔmvo®Çutiªn tíi25ngysauvirusmíinhiÔmtrªntonc©ykhoait©ybÞl©ynhiÔm. SùdÞchchuyÓncñavirustrongtonc©yt¹othnhmétc©ybÖnhnhiÔmhÖthèngvíi c¸ctriÖuchøngtonc©ynh−kh¶ml¸,xo¨nl¸,lïnc©y,lïnbôi Cãtr−ênghîpviruscho l©ynhiÔmcôcbétrªnl¸,t¹ovÕtchÕt,kh«ngl©ylantonc©yth−ênggäilc©ynhiÔm bÖnhcôcbé:®ãld¹ngvÕtchÕtho¹itrªnc©ythuècl¸d¹i,c©yc®écd−îc,c©ycócb¸ch nhËt khinhiÔmc¸cvirusTMV,PVX VII.Ph©nlo¹ivirusthùcvËt ViÖc ph©nlo¹ivirus g©ybÖnh ®−îc chÈn ®o¸ntheo UûbanquèctÕvÒph©nlo¹i virus (International committee on taxonomy of viruses – gäi t¾t l ICTV) dùa vo ®Æc ®iÓmcÊut¹o,h×nhth¸icñaviruscòngnh−mèiquanhÖhuyÕtthanhvc¸c®ÆctÝnhkh¸c nh−®Æc®iÓmtruyÒnlan,l©ynhiÔm,ph¹mvikÝchñ®ÆcbiÖtlc¸c®Æc®iÓmditruyÒn ARNvADN.Tªngäicñavirush¹ithùcvËtquy®ÞnhdïngtiÕngAnhbaogåmtªncña c©ykÝchñchÝnh,triÖuchøngbÖnhtrªnc©ykÝchñ®ãvcuèicïngltõvirus.VÝdô:virus g©ybÖnhkh¶mthuècl¸TobaccomosaicvirusviÕtt¾tlTMV. TheoAgriosG.N,1997tronghÖthèngph©nlo¹itÊtc¶c¸cloivirusthùcvËtthuéc ngnhvirus(Kingdom:viruses).TrongngnhtuútheocÊut¹ocñaaxitnucleicchóng®−îc chialm2nhãmARNvirusvADNvirusdùavoaxitnucleiccñaviruslADNhoÆc ARN.Chóngt«isödôngb¶ngph©nlo¹itheoClaudeFauquet(2001). A/NhãmARNvirus a)C¸cviruscãARNsîi®¬nd−¬ng(ssARN+) + ARNvirusd¹ngh×nhgËy: gåm32loi Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 114
  11. 1ssARN(+) GièngTobamovirusVÝdô:Tobaccomosaicvirus(viruskh¶mthuècl¸) 2ssARNs GièngTobravirusVÝdô:Tobaccorattlevirus 24ssARNs:virush×nhgËytruyÒnquanÊm GièngFurovirus.VÝdô:Soilbornewheatmosaicvirus(viruskh¶ml¸lóam×cã nguångèctõ®Êt). 3ssARNsS GièngHordeivirus.VÝdô:Barleystripemosaicvirus(viruskh¶msäcnhálóa®¹i m¹ch) + ARNvirusd¹ngsîimÒm :280loi - 1ssARN CarlavirusVÝdô:Carnationlatentvirus(virusÈnhoacÈmch−íng) TrichovirusVÝdô:Applecholoroticleafspotvirus(virus®èmvngl¸t¸o) PotexvirusVÝdô:PotatovirusX(viruskh¶ml¸khoait©y) HäPotyviridae - 1ssARNvirush×nhsîimÒmdi GièngClosterovirus:VÝdô:Beetyellowsvirus(virusvngl¸cñc¶i®−êng) + ARNvirusd¹ngh×nhcÇu :165loi - 1ssARN(+) Hä:Sequivirisdae Waikavirus.VÝdô:Ricetungrosphericalvirus(virustungrod¹ngcÇuh¹i lóa) Hä:Tombusviridae Gièng:TombusvirusVÝdô:Tomatobushystuntvirus(viruschïnngäntnlôic chua) GièngCarmovirusVÝdô:Carnationmottlevirus (virus®èml¸cÈmch−íng) GièngMachlomovirusVÝdô:Maizechloroticmottlevirus (virus®èmvngng«) GièngNecrovirusVÝdô:Tobacconecrosisvirus(bÖnh®èmchÕtthuècl¸) GièngLuteovirusVÝdô:Barleyyellowdrawfvirus(virusvnglïn) GièngSobemovirusVÝdô: Southernbeanmosaicvirus(viruskh¶ml¸®Ëu) Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 115
  12. GièngTymovirusVÝdô:Turnipyellowmosaicvirus(viruskh¶mvngc©ycñ c¶i) 2ssARN(+) Hä:Comoviridae Gièng:ComovirrusVÝdô:Cowpeamosaicvirus (viruskh¶ml¸c©y®Ëu®òa) NepovirusVÝdô:Tobaccoringspotvirus (virus®èmh×nhnhÉnthuècl¸) 3ssARN(+) Hä:Bromoviridae Gièng:IlavirusVÝdô:Tobaccostreakvirus(virussäclínthuècl¸) CucumovirusVÝdô:Cucumbermosaicvirus (viruskh¶ml¸d−achuét) AlfamovirusVÝdô:Alfalfamosaicvirus (viruskh¶ml¸cá®inhl¨ng) + C¸cviruscãARNsîi®¬n©m(ssARN):gåm90loi - 1()ssARN Hä:Rhadoviridae NucleorhadovirusVÝdô;Potatoyellowdwarfvirus (virusvnglïnkhoait©y) - 3()ssARNs Hä:Bunyaviridae Gièng:TospovirusVÝdô : Tomatospottedwiltvirus(virus®èmhÐocchua) - 4()ssARNs Gièng:TenuivirusVÝdô:Ricestripevirus (virussäcnhál¸lóa) b)ARNsîikÐp(dsARN) +Virush×nhcÇu :40loi 2dsARN Hä:Reoviridae Gièng:FijivirusVÝdô:RiceFijidiseasevirus(virusbÖnhFijilóa) OryzavirusVÝdô:Riceraggedstuntvirus(virusxo¨nngänl¸lóa) B/NhãmADNvirus a)ADNsîikÐp(dsADN) :21loi +dsADNvirush×nhcÇu: GièngCaulimovirus VÝdô:Cauliflowermosaicvirus(viruskh¶msópl¬) Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 116
  13. +Virush×nhvikhuÈnkh«ngcãvábäc: GièngBadnavirus VÝdô:Ricetungrobaciliformvirus(virustungrod¹ngvikhuÈnh¹ilóa) b)ADNsîi®¬n(ssADN) :55loi +Virush×nhchy G©yh¹ic©ymétl¸mÇm,lantruyÒnquary HäGeminiviridae GièngGeminivirus VÝdô:Maizestreakvirus(virussäcl¸línng«) G©yh¹ic©yhail¸mÇm,lantruyÒnquabäphÊn. VÝdô:Beangoldenmosaicvirus(viruskh¶mvngc©y®Ëu). +Virush×nhcÇu®¬n VÝdô:Bananabunchytopvirus(viruschïnngänchuèi). VIII.SùtruyÒnbÖnhvirusthùcvËt VirusthùcvËtx©mnhËpvoc©ykhoÎhoÆctruyÒnlansang®êisaucñac©ytrång b»ngnhiÒucon®−êngrÊtkh¸cnhauhoÆcnhêm«igiíitruyÒnbÖnh(vector)hoÆckh«ng nhêm«igiíitruyÒnbÖnh. Nh−ngnãichunglviruskh«ngthÓtùlantruyÒn,chónglu«nph¶inhêmétsùtrî giópbªnngoi®ÓcãthÓl©ylan. TacãthÓt¹mchiac¸chtruyÒnbÖnhcñavirusthùcvËtlm2nhãm: 8.1.SùtruyÒnbÖnhviruskh«ngnhêm«igiíi. a)TruyÒnbÖnhquanh©ngièngv«tÝnhthùcvËt Quanu«icÊym«:viruscãthÓtruyÒndÔdngquanu«icÊym«tÕbothùcvËt.NÕu tÕbobÞnhiÔmvirus®−îc®emnu«icÊyvnh©nlªnsèl−înglínth×nh÷ngc©ycon®−îc t¹othnhcãthÓbÞnhiÔmbÖnhtõ90–100%ëmøc®ébÖnhkh¸cnhau. TruyÒnquahomgièngchiÕttõc©ybÞbÖnh,quam¾tghÐp,cnhghÐp,chåighÐp, gècghÐpbÞnhiÔmbÖnh.C¸cc©ytrångnh©ngièngv«tÝnhb»ngcñnh−khoait©y,métsè c©yhoa,c©yc¶nh,b»ngcñvth©nnh−khoailang,s¾n lu«ncãnguyc¬bÞvirusph¸ho¹i trªndiÖntÝchlín,nÕukh«ngkiÓmso¸t®−îcnguångièngban®Çu. b)TruyÒnbÖnhquah¹tgièngvquaphÊnhoa Virusth−êngkh«ngtruyÒnquah¹tgièng BÖnhvirustruyÒnquaphÊnhoakh«ngchØnhiÔmvoh¹tgièngmcãthÓnhiÔmvo c©yconhaymÇmmäctõh¹tgièng®ã.Quanträngh¬nchóngcãthÓtruyÒnquatrongqu¸ tr×nhthôphÊnhoa®Óx©mnhËpvoc©ymÑ.ViruscòngcãthÓquaphÊnhoaml©ytõc©y Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 117
  14. nyquac©ykh¸ctrªn®ångruéng. Cãkho¶ng100viruslantruyÒn®−îcquah¹tgièng.Tuynhiªn,trongthùctÕchØcã métsèÝth¹tmangvirus.Métvitr−ênghîpc¸biÖtnh−:TRSVtûlÖnhiÔmbÖnhrÊtcao cãthÓ®Õn100%sèh¹tc©ybÖnh(c©y®Ëut−¬ng).BSMVnhiÔmëh¹tc©ylóam¹chtõ50 100%,virusTMVnhiÔmngoiváh¹t(Barley).H¹tc©yhä®ËubÞnhiÔmnhiÒulo¹ivirus (®Ëut−¬ngvc¸clo¹i®Ëu¨nqu¶).Do®ãcÇnchóýchänläcgièngs¹chbÖnh®Óchèng virusnhiÔmëh¹tt¹oc©yconbÞbÖnhthnhnguånbÖnhban®ÇunguyhiÓmchoc©ytrång ban®Çusauny. c)VirustruyÒnbÖnhb»ngc¬häc,tiÕpxóc TruyÒnbÖnhvirusb»ngc¬häctiÕpxócth−êngx¶yravíinhãmc¸cbÖnhviruscã tÝnhchèngchÞucaovíi®iÒukiÖnm«itr−êng. Trongthiªnnhiªnkhic©ymäcdy,giaot¸nnhaubÖnhcãthÓtruyÒnkhil¸c©ybÖnh cä s¸t vo l¸ c©y khoÎ, ®Æc biÖt l ë c¸c ruéng trångrauvc¸cc©ytrånghngn¨m. Th−êngtrongmïam−aboën−ícta,khigiãm¹nhtõcÊp3,4trëlªndÔg©yravÕt th−¬ngëc©ynªntûlÖc©ynhiÔmbÖnhcãthÓcaoh¬n. C¸cvÕtth−¬ngg©ynªndoc«ntrïng,c¸c®éngvËtkh¸c,m¸ymãc,dôngcô. Khich¨mbãn,thuh¸it¹oc¸cvÕtth−¬ngëth©nc©y,l¸,rÔ,c©ykhoÎl®iÒukiÖn®Ó chovirusëd¹nggiätdÞchl©ynhiÔmtõc©ybÖnhsang. C¸cviruskh¶mkhoait©yX,virusbÖnhkh¶ml¸c©ythuècl¸lc¸cvirusdÔdngl©y bÖnhquac¸cvÕtth−¬ngc¬giíi,tiÕpxóc. C¸cviruscãkh¶n¨ngchèngchÞukÐmh¬nvíi®iÒukiÖnngo¹ic¶nhnh−virusY, virusAëkhoait©yl©ytruyÒnc¬häcyÕuvtruyÒnc«ntrïngdÔdngh¬n.Viruscãkh¶ n¨ngtruyÒnbÖnhquac¸cvÕtth−¬ngnhÑ. 8.2.SùtruyÒnbÖnhvirusb»ngm«igiíi M«igiíi(vector)lc¸cvËttrunggiangiópchoviruscãthÓtõmétc©ybÖnhx©m nhËpvoc©ykhoήÓthùchiÖnqu¸tr×nhx©mnhiÔm,g©ybÖnh. Tõn¨m1895Takata,1901Takami(NhËtB¶n)®ph¸thiÖnbärÇy Inazumadorsalis vbärÇy Nephotettixcineticeps lm«igiíitruyÒnbÖnhlóalïnc©yëNhËtB¶n.N¨m 1916Doolittleph¸thiÖnrarÖp Aphisgossypii truyÒnbÖnhkh¶ml¸d−achuét.N¨m1920, O.BotjesthÊyrÖp Myzuspersicae truyÒnbÖnhcuènl¸khoait©y. TheoHarris(1981)cãtíi381loi®éngvËtcãthÓtruyÒnbÖnhvirush¹ithùcvËt, trong ®ã 94% thuéc ngnh ch©n khíp ( athropoda) v 6% thuéc ngnh giun trßn (Nematoda) .C«ntrïnglnhãmm«igiíi®ÆcbiÖtquanträng chiÕm tíi 99% c¸c loi thuécngnhch©nkhíptruyÒnbÖnhvirusthùcvËt. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 118
  15. a)C¸cph−¬ngthøctruyÒnquam«igiíi VirustruyÒnbÖnhb»ngm«igiíicãthÓcãnhiÒukiÓutruyÒnbÖnhkh¸cnhau: TruyÒnbÖnhtheokiÓutruyÒnsinhhäcnghÜalcãmèiquanhÖsinhhäcgi÷avirus vc¬thÓc«ntrïng,viruscãmétthêigiantiÒmÈntrongc¬thÓc«ntrïng,quatuyÕnn−íc bät®ivohÖthèngtiªuho¸thÊmquathnhruétvom¸uråil¹itrëvÒtuyÕnn−ícbät.Sau giai®o¹ntiÒmÈnnyviruscãthÓ®−îct¨ngnång®édo®−îcc«®Æchaytrongmétvi tr−ênghîpviruscãthÓsinhs¶nngaytrongc¬thÓc«ntrïng. C¸ct¸cgi¶®chiac¸ckiÓutruyÒnbÖnhquac«ntrïngvc¸c®éngvËtthnh3nhãm virus. + NhãmtruyÒntheokiÓubÒnv÷ng:lnh÷ngviruscãthÓsèngbÒnv÷ngtrongc¬thÓ c«ntrïngmétthêigianvtõmétvitiÕng®ÕnmétvituÇnlÔmíicãkh¶n¨ngl©ybÖnh choc©y. VÝdô:virusg©ybÖnhxo¨nl¸cchua(Tomatoleafcurlvirus) Virusg©ybÖnhcuènl¸khoait©y(Potatoleafrollvirus) + NhãmtruyÒnbÖnhtheokiÓukh«ngbÒnv÷ng. Gåmnh÷ngviruskh«ngcãkh¶n¨ngtånt¹itrongc¬thÓc«ntrïngtõmétviphót tíi1giê.§ãlnh÷ngvirusl©ybÖnhnhanhchãngtrongkho¶ngthêigiantõ15gi©y®Õn 30phótchÝnhhótëc©ybÖnhsau®ãcãthÓl©ylanngay. §iÓnh×nhlvirusthuécnhãmPotyvirusnh−: BÖnhkh¶mlïnc©yng«(Maizedwarfmosaicvirus) BÖnhkh¶mvngl¸®Ëu(Beanyellowmosaicvirus) + NhãmtruyÒnbÖnhnöabÒnv÷ng Nh÷ngvirusthuécnhãmnycãkiÓutruyÒnbÖnhtrunggiangi÷ahainhãmtrªn.Cã thÓkÓ®iÓnh×nhlvirusTungroh¹ilóa,virusTristezah¹icamchanh b)C«ntrïngtruyÒnvirus C«ntrïngchiÕmtíi99%sèloithuécngnhch©nkhíp( athropoda, Harris,1981), c¸cloic«ntrïngcãthÓtruyÒnbÖnhvirush¹ithùcvËtthuécc¸cbé: Béc¸nh®Òu( Homoptera) Béc¸nhnöa( Hemiptera) Béc¸nhcøng( Coleoptera) Béc¸nhth¼ng( orthoptera) Béc¸nht¬( Thysanoptera) §ã l nh÷ng bé cã nhiÒu hä v loi c«n trïng truyÒn bÖnh. C¸c hä rÖp muéi (Aphididae) , hä ve sÇu ( Cicadellidae) , hä muéi bay ( Delphasidae) , hä ve sÇu sõng Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 119
  16. (Menbracidae) ,häbäphÊn( Aleyrodidae) ,härÖpgi¶( Pseudococcidae) . C¸cbé,häc«ntrïnggåmrÊtnhiÒuloi.TheoA.GibbsvB.Harrison(1976)cã kho¶ng400loivcãthÓtruyÒnh¬n200viruskh¸cnhaug©ynhiÒubÖnhh¹ic©ytrång. ChØriªngrÖp®o( Myzuspersicae) thuéchärÖpmuéi®cãthÓtruyÒntíi60bÖnhvirus. C¸c loi rÖp, bä rÇy, bä phÊn,v.v phÇn lín ®Òu chÝch hót dÞch chøa virus tõ bã m¹chphloemcñac©y,virus®−îctruyÒncãthÓthuécnhãmbÒnv÷ng,kh«ngbÒnv÷ng haynöabÒnv÷ngtuúthuéc®ÆctÝnhcñavirusthuécnhãmnovmèiquanhÖgi÷achóng víic«ntrïng.CãloirÖpcãthÓtruyÒnc¶3loivirusthuéc3nhãm,cãloichØtruyÒn1 virusthuécmétnhãm,®iÒunyphôthuécvomèiquanhÖsinhhäcgi÷ac«ntrïngv virus.CãloirÖpkhihótviruspersistantnãcãthÓgi÷virusc¶®êitrongc¬thÓ,songkhi hótvirusnonpersistantnãchØgi÷virusëtuyÕnn−ícbättrongkho¶ng15gi©y®Õn30 phótnh−rÖp®o,bärÇy( Nephotettixapicalis) cãthÓgi÷virusbÖnhlóalïnquac¬thÓc¶ ®êivcãthÓtruyÒnquatrøngtíi7®êisau. Tuæicñac«ntrïngcòngrÊtquanträng,nãichungc¸cc«ntrïngtõtuæi35cãkh¶ n¨ngtruyÒnbÖnhnhiÒuh¬nc¸cc«ntrïngcßnnon. c)NhÖntruyÒnvirusthùcvËt NhÖnthuécloit¸mch©n,chóngcãmËt®ékh¸caotrªnc¸cc©ykýchñnh−ngph¹m vikýchñcñanhÖnhÑph¬nc¸cloic«ntrïngkh¸c.TheokÕtqu¶nghiªncøucñanhiÒu t¸cgi¶,nhÖnlm«igiíitruyÒnmétsèloithuéchä eriophyidae ,cãkÝchth−íckho¶ng 0,2mm, ®©y l nh÷ng loi nhÖn rÊt nhá v cã ph¹m vi ký chñ hÑp. Loi nhÖn hä Tetranyhidae cãkÝchth−ícd−íi1mmcãph¹mvikýchñkh¸réng. Loi Tetranychus telarius (Schultz,1963)hayloi T.urticac (Koch)cãthÓtruyÒnvirusPVY. LoinhÖn Aceriatulipae truyÒnvirusg©ybÖnhkh¶msäcl¸lóam×,chóngcãthÓ chÝchhóttrong15phót.Viruskh«ngtruyÒnquatrøngnhÖn(Slykhui,1955). d)VirustruyÒnbÖnhnhêtuyÕntrïng Cã h¬n 20 virus ®−îc truyÒn nhê tuyÕn trïng, c¸c gièng Trichodorus, Paratrichodorus,Longidorus gièng Xiphinema . C¸cloituyÕntrïngth−êngtruyÒnnh÷ngviruskh«ngbÒnv÷ngnh−bÖnhho¸n©u sím®ËuHLan(Peaearlybrowning),bÖnhgißnl¸thuècl¸(Tabaccorattlevirus)truyÒn bÖnhb»ngnh÷ngtuyÕntrïngtr−ëngthnhcñahaigièng Trichodorus v Paratrichodorus . MétsègièngtuyÕntrïngcãthÓgi÷trongcãthÓchóngmétthêigiankh¸di,mét vith¸ngthËmchÝhngn¨m(VanHoof,1970).C¸cnhãmTobraviruses,Nepovirusesl nh÷ngnhãmvirusth−êngtruyÒnbÖnhnhêtuyÕntrïng. e)BÖnhvirustruyÒnnhênÊm MétsèloinÊmg©ybÖnhc©y,trongqu¸tr×nhg©ybÖnhx©mnhËpvoc©ykhoÎcã kh¶n¨ngmangtheovirusthùcvËtx©mnhËpvg©ybÖnhchoc©y,®ÆcbiÖtlc¸cloinÊm Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 120
  17. sèngd−íi®Êtnh−nÊm Olipidium,Polymyxa v Spongospora. C¸cnÊmnyth−êngsinh botö®éng(zoospore)®Óx©mnhËpvorÔc©ykhoÎvg©ybÖnhchoc©y. NÊm Olipidium th−êngtruyÒnc¸clo¹ibÖnhvirus: Virusg©y®èmchÕtho¹ithuècl¸(Tabacconecroticvirus) Virusg©y®èmchÕtho¹id−achuét(Cucumbernecroticvirus) Viruscßicäcc©ythuècl¸(Tabaccostuntvirus) NÊm Polymyxa truyÒnbÖnhkh¶ml¸lóam×(Wheatmosaicvirus)vbÖnh®èmchÕt vng g©nc©y cñ c¶i®−êng (Beet necrotic yellow vein virus). NÊm Spongospora truyÒn bÖnhqu¾tngänkhoait©y(Potatomoptopvirus). f)VirustruyÒnbÖnhb»ngd©yt¬hång Qu¸tr×nhtruyÒnbÖnhnyth−êngx¶yrachËm,nãphôthuécvosùsinhtr−ëngv ph¸ttriÓncñac©yt¬hång.Trongtr−ênghîpc©yt¬hångph¸ttriÓntrªnc©ybÖnhnhanh vmäclansangc©ykhoÎsímth×bÖnhcòngcãthÓl©ynhanh,ng−îcl¹i,c©yt¬hångph¸t triÓnchËmtrªnc©ybÖnhth×viÖctruyÒnbÖnhsÏkÐodi.ThêigiankÐoditõ5–6th¸ng hoÆcl©uh¬n.BÖnhth−êngl©yëcayd¹i,c©ylÊygç,c©y¨nqu¶. IX.PhßngtrõbÖnhvirush¹ithùcvËt HiÖnnaytrªnthÕgiíing−êita®ph¸thiÖnrakho¶ng650lo¹ivirush¹ithùcvËt (Yohashirovctv,1991),trong®ãcãnhiÒubÖnhh¹icãýnghÜakinhtÕ.BÖnhviruskh«ng chØlmgi¶mn¨ngsuÊtc©ytrångmcßnlméttrongnh÷ngnguyªnnh©ng©ytho¸iho¸ gièngc©ytrång.TheoReesmanA.J.,1970ëch©u¢uviruscuènl¸lmgi¶mn¨ngsuÊt 50%,virusYvvirusAlmgi¶mn¨ngsuÊt50%víitriÖuchøngnÆng,virusXvvirusS lm gi¶m n¨ng suÊt 25%. BÖnh virus h¹i c chua lm gi¶m n¨ng suÊt tõ 15 – 25% (Broadbent,1976),bÖnhvirush¹ithuècl¸lmgi¶mthiÖth¹i5,2triÖu®«latrongn¨m 1978t¹inamCarolina(GoodingvMain,1981).BÖnhkh¶ml¸c©yngòcècg©ythiÖth¹i −íctÝnhtõ3–14triÖuUSD(Sillvctv,1955)ëMü.BÖnhTungroëPhilipinesn¨m1971 ®g©ythiÖth¹itrªnnöatriÖutÊnthãc,v.v.§èivíic©yl©un¨mnh−cam,chanh,mËn,lª, t¸o bÖnh virus kh«ng nh÷ng lm mÊt hoÆc gi¶m n¨ng suÊt, chÊt l−îng qu¶ m cßn l nguånbÖnhnguyhiÓmchonh÷ngn¨msau.ViruscãthÓtruyÒnquatiÕpxóccãhäc,qua h¹tgièng,homgièng,nu«icÊym«,c«ntrïngm«igiíi,nÊm,tuyÕntrïng,thùcvËtth−îng ®¼ngkýsinh, DotÝnhchÊtg©yh¹ichñyÕutronghÖm¹chdÉn,kh¶n¨ngph¸tt¸nnhanh chãngquacon®−êngtrao®æigièngvsùtruyÒnlancñac«ntrïngm«igiíinªnbÖnhcã møc®éph¸ttriÓnm¹nh,dÔg©ythnhdÞch.§©ylméttrongnh÷nglo¹ibÖnhkhãphßng trõ,c¸cbiÖnph¸pho¸häcÝtcãt¸cdông. 9.1.C¸cbiÖnph¸pphßngtrõbÖnhvirush¹ithùcvËt TrªnthÕgiíinhiÒubiÖnph¸pphßngtrõbÖnhvirush¹ithùcvËt®®−îc¸pdôngnh− lo¹ibánguånbÖnh,tiªudiÖtc«ntrïngm«igiíi,diÖtcád¹i,lu©ncanhc©ytrång,dïng Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 121
  18. gièngs¹chbÖnhhoÆcgièngchèngbÖnh,chÞubÖnh.Dùavo®Æc®iÓmcñatõnglo¹ivirus g©yh¹i,®ÆctÝnhc©ytrångng−êita®®Òranh÷ngbiÖnph¸pphßngtrõchotõngnhãm bÖnhtheokh¶n¨ngtruyÒnlanvsùtånt¹icñanguånbÖnh. *Södôngh¹tgièng,c©ytrångs¹chbÖnh Métlo¹iviruscãkh¶n¨ngtruyÒnquah¹tgièngvÝdô: Viruskh¶ml¸®Ëut−¬ng(SMV)(Jamevctv,1982) Kh¶m®èmc©yl¹c(PMV)(Jamevctv,1982) Viruskh¶m®èmxanhl¸d−achuét(CGMV)(Hollingvctv,1975) Viruskh¶ml¸thuècl¸(TMV)(Tsuzukivctv,1967;Nagai,1981) BiÖnph¸p: Chänh¹tgièngtõc©ykhoÎ,s¹chbÖnh(Jamevctv,1982;Y.Hondavctv,1977). Xölýh¹tgiènglbiÖnph¸ptÝchcùc®Ólo¹itrõvphßngbÖnhl©ylantrªnv−ên −¬m: +XölýnhiÖt(h¹tít,cchua,d−a)xölýkh«ngkhÝnãng70 0Ctrong2–3ngy,xö lýnhiÖtkhoait©ygièngë36 0Ctrong40ngycãthÓh¹nchÕ®−îcviruscuènl¸(Duriat, 1989). + Xölýh¹t gièng b»ngho¸chÊtnh−Trisodium photphat 10% hay cã thÓ dïng Monazon ®Ó h¹n chÕ bÖnh lan truyÒn qua tiÕp xóc c¬ häc (Yokashi v ctv, 1991, Yohachirovctv,1991). BiÖnph¸pnu«icÊym«tõ®Ønhsinhtr−ëngcéngxölýnhiÖt,biÖnph¸pny®−îc øngdôngréngritrongvngoin−íc®Ónh©ngièngc¸clo¹ic©ynh−khoait©y(Kasanis, 1957;Pett,1974;Nozeran,1977).Qu¸tr×nhxölýnhiÖtënhiÖt®é32–38 0Ctrongthêi gian7ngy®Õn7tuÇnsau®ãnu«icÊy®Ønhsinhtr−ëngcãthÓlo¹itrõ®−îcvirusA,xo¨n l¸,virusXvvirusYtrongkhi®ãvirusMvvirusScònggi¶m®i®¸ngkÓ.§èivíic¸c lo¹irau®ÓcãvËtliÖus¹chban®Çung−êitaph¶idïngbiÖnph¸pnu«icÊym«,sau®em nh©ngièngv«tÝnhvíisèl−înglíndïng®Ós¶nxuÊth¹t(Walleyvctv,1974). C©y¨nqu¶th−ênglc©ydingylu«nchÞut¸c®éngcñac¸ct¸cnh©ntruyÒnbÖnh, thêigianñbÖnhth−êngkÐodi,g©ykhãkh¨nchoviÖclms¹chvirus.Virusnu«icÊy ®Ønhsinhtr−ëngvxölýnhiÖt®èivíic©yth©ngçkhãkh¨nh¬nnhiÒusovíic©yth©ncá dokh¶n¨ngt¸isinhchåiyÕu.Qu¸tr×nhxölýnhiÖtth−êng®−îctiÕnhnhchñyÕuë nh÷nggiai®o¹ncnhmangm¾tghÐpsauny.TheoNylandvGohhen(1969)xölýnhiÖt cãthÓlo¹itrõ®−îc6lo¹ivirusëc©yanh®o,2virusëc©yphócbåntö,2lo¹ivirusëc©y nho,7lo¹ivirusëc©yt¸o.Thnhc«ngtrongxölývirusëc©y¨nqu¶kh㮹t100%.Nu«i cÊy®Ønhsinhtr−ëngëc©y¨nqu¶naymíichØ®−îcsödôngtrªnnh÷ng®èit−îngsau:t¸o (Walley,1972),d©u(Putz,1974)vën−íctacòngnh−métsèn−íctrªnthÕgiíinu«icÊy m«c©ychuèi,d©ut©y®®−îcsödôngréngritrongviÖct¹onguångièngs¹chbÖnhcho Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 122
  19. s¶nxuÊt. Trªn®èit−înglc©yhoa,küthuËtnu«icÊym«nh©ngièngv«tÝnh®−îcøngdông t¹inhiÒun−íctrªnthÕgiíi. ë n−íctavíimétsèloihoaquýnh−phonglan,thuûtiªn, cóccòng®södôngph−¬ngph¸pny, ëHLan,Anh,§øcviÖcs¶nxuÊtc©ys¹chbÖnh lviÖclmth−êngxuyªnvcãc¸cc¬sëchuyªnnh©nvlms¹chvirustrªnc©yhoa. BiÖnph¸pnu«icÊym«t¹onguångièngs¹chbÖnhkÕthîpchänläcvÖsinh®ång ruéngtrªnc©ykhoait©y®®−îcnghiªncøuvøngdôngëViÖtNam(NguyÔnQuang Th¹ch,HuúnhMinhTÊn,VòTriÖuM©nvctv,19901992).N¨ngsuÊtkhoait©ytrong hÖthèngchänläcvÖsinh®ångruéngt¨ngtõ2,4–4tÊn/hatrªndiÖntÝchréng(VòTriÖu M©n,1986). 9.2.ChÈn®o¸nvphßngtrõbÖnhvirush¹ithùcvËt Ph−¬ngph¸pchÈn®o¸nvirusthùcvËtrÊtphæbiÕnhiÖnnaylchÈn®o¸nb»ngtriÖu chøng,b»ngkh¸nghuyÕtthanhvkitELISA,b»ngph−¬ngph¸PCR,ph−¬ngph¸pc©ychØ thÞvb»ngkÝnhhiÓnvi®iÖntö(§tr×nhbychitiÕttrªnphÇnchÈn®o¸nbÖnhc©y). Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 123
  20. ch−¬ngVIII Phytoplasmag©ybÖnhc©y (dÞchkhuÈnbo) I.LÞchsönghiªncøu Mycoplasmah¹i®éngvËt®®−îcph¸thiÖntõn¨m1898nhêb¸chäcPh¸plNocar vRoux.Ngynaymycoplasmah¹ithùcvËt®−îcgäilPhytoplasma. BÖnhphytoplasmah¹ithùcvËtlÇn®Çutiªn®−îcph¸thiÖnëNhËtB¶n(J.Doivctv, 1967)víihiÖnt−îngc©ykhoait©ybÞbÖnhlïnbôi.Chotíinayng−êita®ph¸thiÖnh¬n 200lo¹ibÖnhkh¸cnhaudophytoplasmag©yraëhngtr¨mloic©y. II.TriÖuchøngvt¸ch¹icñabÖnh Phytoplasmax©mnhËpvobãm¹chlibevg©yrahiÖnt−îngbiÕnvngëc©ybÖnh. HÇuhÕtc¸cc©ybÞphytoplasma®Òucãl¸munh¹t,hml−îngchlorophylgi¶m,bÖnh th−êngg©yrac¸ctriÖuchøngsau: BÖnhho¸gçcchualmth©nc©ycøng,l¸nhávnh¹tmu,ëch©u óccãbÖnh chåilínëcchua,ë Ên§écãbÖnhxo¨nngän®átÝacchua,ë§iLoancãbÖnhtr¾ng l¸mÝa. BÖnhcuènl¸khoait©ydophytoplasmalml¸cuèntrßncãmu®átÝa,cãnhiÒu vÕtchÕtëth©n,m¹chdÉnbiÕnmu,c©ymäc®¬nth©nnh«caovchÕtnon. BÖnhlïnbôi:lmc©ymäcthnhnhiÒuth©nxÌoranh−métc¸ichæi,hoacãmu xanh,m¹chgçchÕtnh−d¹ngg©nm¹ngl−íi. Phytoplasmag©yrarÊtnhiÒubÖnhh¹ic©ytrångkh¸cnh−:bÖnhbiÕnvngc©ycóc t©y,bÖnhlïnc©ylóamiÕn,bÖnhlïnc©yng«ëch©u¢uvch©uMü,bÖnhho¸xanhvá qu¶cam,chanhëc¸cvïngtrångcamtrªnthÕgiíi.BÖnhbiÕnvngc©ylóaëvïngtrång lóa§«ngNam ¸cãd¹ngdophytoplasmag©yra. ThiÖth¹icñabÖnhgièngnh−bÖnhvirusthùcvËt,phytoplasmag©ytho¸iho¸c©y trångdÉn®Õnn¨ngsuÊtvphÈmchÊtgi¶m,c©ydÇndÇntho¸iho¸vtnlôi. III.Nguyªnnh©ng©ybÖnh Phytoplasma®−îcxÕpvobéPhytoplasmatales,lípMollicutes(theoBergey)chóng cã®ÆctÝnhtrunggiangi÷avirusvvikhuÈncãtriÖuchønggièngc¸cbÖnhvirusthùcvËt vbÖnhdom«itr−êngnªncÇnph©nbiÖtrâkhigi¸m®Þnh. Phytoplasmath−êngcãh×nhbÇudôc,h×nhovan,h×nhtrßn,®«ikhiëd¹ngkh«ng ®Þnhh×nhvcãkÝchth−íc®−êngkÝnhnhánhÊtkho¶ng4060nm,th−ênggÆp175250 nmvlínnhÊttõ300–800nm.NhiÒut¸cgi¶chor»ng®ãlnh÷nggiai®o¹nph¸ttriÓn Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 124
  21. cñacãthÓphytoplasma. Phytoplasmakh«ngcãmngv÷ngch¾cnh−vikhuÈn,nh−ngc¬thÓcñachóng®−îc baobäcb»ng2lípmngcãtÝnh®nhåidytõ75100A 0.Ng−êitacãthÓquans¸tthÊy c¸csîinh©ntÕbobaogåmc¶ADNvARN,trong®ãADNÝth¬nARN, Phytoplasma cãh¬n40lo¹imen.PhytoplasmacãhÖthèngn¨ngl−îngvqu¸tr×nhtrao®æichÊtriªng biÖt. §ÆcbiÖtSpiroplasma,métlo¹iphytoplasmacãd¹ngxo¾ncãthÓnu«icÊy®−îctrªn m«itr−êngnh©nt¹o.Spiroplasmath−êngl©ybÖnhtrªnc©ycamëvïng®Þatrungh¶i. Donh÷ng®Æc®iÓmtrªnng−êitacoiPhytoplasmalc¬thÓsèngnhábÐnhÊtcãthÓ tånt¹imétc¸ch®éclËp. Phytoplasmakh«ngcãkh¶n¨ngsinhs¶nph©n®«inh−vikhuÈn.Khichóngsinhs¶n t¹o thnh c¸c h¹t thÓ sîi hoÆc c¸c thÓ v« quy t¾c, cuèi cïng t¸ch ra thnh nhiÒu thÓ mycoplasmanhágièngnh−c¬thÓphytoplasmaban®Çu. Ph¹mvikýchñcñabÖnhkh¸réng,vÝdô:bÖnhcchua ho¸gç h¹i 350 loi c©y thuéc34hä. PhytoplasmalantruyÒnchñyÕuquaghÐpc©y,quacñgièng,cnhgi©mv«tÝnh,qua c©yt¬hång,quac«ntrïngtheokiÓutruyÒnbÒnv÷ng(persistant).VÝdô:bÖnhlïnbôi khoait©ytruyÒnb»ngbärÇy Ophila (nh− Sleroracusflavopictus,S.dasidus,S.balli ) . BÖnh c chua ho¸ gç truyÒn b»ng bä rÇy ( Macroteles fascifron, Hyalesihes obsoletus,Convulvulusarvensis) . IV.ChÈn®o¸nvphßngtrõ Phytoplasma®−îcchÈn®o¸nb»ngtriÖuchøngbÖnhhayb»ngc©ychØthÞvíiph−¬ng ph¸pghÐpc©yhoÆcph−¬ngph¸phiÓnvi®iÖntö.Ngynayng−êitacßndïngph−¬ng ph¸psinhhäcph©ntöDNAhayPCR®Óx¸c®ÞnhbÖnh. Phßngtrõphytoplasmadïngc¸cbiÖnph¸pphßngtrõ virus ë thùcvËt gåm:chän gièngchèngbÖnh,sö dông c©y s¹chbÖnh, diÖt m«igiíi truyÒn bÖnh v trong mét sè tr−ênghîpcãthÓdïngthuècnhãmTetracyclinexölýmÇmbÖnhh¬nlphunthuèc. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 125
  22. Ch−¬ngIX viroideg©ybÖnhc© y I.LÞchsönghiªncøu Trongnh÷ngn¨m1917–1921,SchulrtvFolsom®ph¸t hiÖn bÖnh h¹i lm cñ khoait©ycãh×nhthoi.Lóc®Çugäilviruscñh×nhthoih¹ikhoait©y(Potatospindletuber virus).Tíin¨m1966,doph¸thiÖncñaT.DienervW.RaymerbÖnhmíi®−îcx¸c®Þnh ldométlo¹ivisinhvËtmíi®Ættªnlviroideg©yra.Tõ®ã,nhiÒubÖnhh¹idoviroide lÇnl−ît®−îcph¸thiÖn. II.TriÖuchøng,t¸ch¹i BÖnhviroideth−êngg©yh¹itrªnc©yhäc,®ÆcbiÖtlc©yít,cchua,thuècl¸;c©y thuéchäcam,chanh,häcóc, BÖnhh¹iëkhoait©yth−êngg©yrac¸ctriÖuchøngnh−:l¸ c©ycãmuxanhnh¹t,l¸nhá,c©yc»ncçi,cñth−êngcãh×nhthoivcãmu®áhång,®«i khicãvÕtchÕthayvÕtnøt. ëmétsègièng,l¸trënªnm¶nhvdih¬n,mÐpl¸h¬icuèn lªnëphÝagècl¸.Gi÷ath©nc©yvcuèngl¸th−êngt¹othnhmétgãchÑp,nháh¬nb×nh th−êng.C©ycãxuh−íngmäc®øngth¼ng. TrongthÝnghiÖml©ybÖnhnh©nt¹o,gièngAzimbabÞnhiÔmviroidel¸th−êngnhá, munh¹t,th©nm¶nhvcñcãh×nhthoi(VòTriÖuM©nvD.Spire,1978).BÖnhviroide g©yh¹iëc©ycam( Citrusexocortis )th−êngt¹otriÖuchøng®iÓnh×nhlgècc©ybnh réng,c©yc»n,l¸nh¹tmu. ëCanada,Mücãnh÷ngvïngbÖnhg©ythiÖth¹itíi80%n¨ng suÊtkhoait©y.BÖnhg©yh¹iënhiÒuvïngtrångcamtrªnthÕgiíi. BÖnhcadangcadang,doviroideg©yh¹inhiÒuvïngtrångdõaëIndonesia,Philippin, Malaysia, III.Nguyªnnh©ng©ybÖnh Viroidecãc¬thÓrÊtnhábÐ,kh«ngcãprotein,kh«ngt¹ovirion,chóngkh«ngph¶i lc¸cnucleprotein.Kh¸ch¼nvirus,viroidelnh÷ngARNtùdocãträngl−îngph©ntö rÊtnhábÐ(PM ≈100.000–125.000). ViroidecãtÝnhtruyÒn nhiÔmvg©ybÖnhchoc©y.Viroidekh«ngth«ngquagiai ®o¹nt¹oADNtrongchukúsèngcñanã.ARNcñachóngsaochÐptrùctiÕpgièngnh−c¸c ARNkh¸cvkh«ngnhËpvobégencñac©ychñ. ViroidetruyÒnbÖnhquaphÊnhoa,h¹tgièng,c©yt¬hångvl©ybÖnhb»nggiätdÞch quavÕtth−¬ngc¬giíi,chóngcãthÓtruyÒnquam¾tghÐp,cnhghÐpvchiÕt.Ch−athÊy viroidetruyÒnbÖnhb»ngc«ntrïng. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 126
  23. IV.ChÈn®o¸nvphßngtrõ ViroidelmétbÖnhrÊtnguyhiÓm,v×chóngkýsinhëmøc®étÕbo,do®ãviÖclo¹i trõchóngtr−íckhitrånglrÊtquanträng. §Ó®¶mb¶ophßngtrõbÖnhviroidethùcvËtng−êita®södôngc¸cgièngchèng bÖnhdïngc©ychØthÞvph−¬ngph¸pPCR®ÓchÈn®o¸n x¸c ®Þnh c©ys¹ch bÖnhcho nguångièngban®Çu. Trongs¶nxuÊt,södôngSodiumhypoclorit0,25%haycalciumhypoclorit1%khö trïngdaovdôngcôlmv−ên®Ótr¸chl©ynhiÔmbÖnh. ThùchiÖnchänläc,vÖsinhth−êngxuyªntrªn®ångruéng®Ób¶ovÖc©ykhoÎ. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 127
  24. Ch−¬ngX TUYÕNTRïNGTHùCV¢T I.§¹IC¦¥NGVÒTUYÕNTRïNGTHùCVËT TuyÕntrïngthùcvËtlnhãmsinhth¸ituyÕntrïngthÝchnghivíi®êisèngkýsinhë thùcvËt®angph¸ttriÓn.NhãmtuyÕntrïngnycãmétsè®Æctr−ngquanträngsovíi nhãmkýsinhë®éngvËtvc¸cnhãmsinhth¸ikh¸cnh−:th−êngcãkÝchth−íchiÓnvi; phÇnmiÖngcãcÊut¹okimhótchuyªnhãa®Óch©mchÝchm«thùcvËtvhótchÊtdinh d−ìng;kÝchth−íccñatrønglínsovíikÝchth−ícc¬thÓ;®êisèngcñachóngcãquanhÖ b¾tbuécvtrùctiÕpvíithùcvËt®angph¸ttriÓn.Trong®ã,cÊut¹okimhótchuyªnhãal ®Æckh¸cbiÖtquanträngnhÊt. VÒmÆtph©nlo¹ihäc,tuyÕntrïngkýsinhthùcvËtgåm4nhãmliªnquan®Õn4bé tuyÕn trïng l: bé Tylenchida (chØ trõ mét sè loi tuyÕn trïng hä Tylenchidae); bé Aphelenchida; c¸c loi tuyÕn trïng hä Longidoridae cña bé Dorylaimida; c¸c loi tuyÕn trïnghäTrichodoridaethuécbéTriplonchida.Trongc¸cnhãmkýsinhtrªnth×nhãmloi thuécbéTylenchidalnhãmtuyÕntrïngkýsinh®«ng®¶onhÊtvcãtÇmquanträngnhÊt ®èivíin«ngnghiÖp. TuyÕntrïngthùcvËtsèngvkýsinhëtÊtc¶c¸cphÇncñathùcvËt®angph¸ttriÓn,hoa, l¸,h¹t,th©nvrÔ,trong®ãrÔln¬igÆpnhiÒunhãmtuyÕntrïngkýsinhnhÊt.TuyÕntrïngký sinhthùcvËtcãnh÷ngtËpqu¸ndinhd−ìngrÊtkh¸cnhau,métsèloidinhd−ìngtrªnnh÷ng m«ngoicñathùcvËt,métsèkh¸cth©mnhËpvoc¸cm«s©uh¬n,vmétsèkh¸ccãthÓlm choc©ychñt¹oranh÷ngnguåndinhd−ìng®ÆcbiÖtt¹in¬ichóngkýsinh.T¸ch¹idotuyÕn trïngg©yra®èivíithùcvËtth−ênglt−¬ng®èinhÑ,tuynhiªnkhimËt®ékýsinhlínchóng cãthÓg©yh¹inghiªmträng,thËmchÝchóngcãthÓg©ychÕtthùcvËt.Ngoira,métvituyÕn trïngcãthÓlmgi¶mkh¶n¨ngcñathùcvËtkh¸ngl¹isùx©mnhËpcñac¸ct¸cnh©nvisinh vËtg©ybÖnhkh¸cvlmchot¸ch¹i®èivíithùcvËtcngtrÇmträngthªm.MétsètuyÕn trïngkýsinhchuyªnhãacãkh¶n¨ngmangtruyÒnvirusg©ybÖnhchothùcvËt.TuyÕntrïng kýsinhcãthÓlmgi¶m12,5%s¶nl−îngc©ytrængvthiÖth¹idotuyÕntrïngkýsinh®èivíi c©ytrångn«ngnghiÖp−íctÝnhlhngtr¨mtû®«laMümçin¨m. TrongthùctÕhÇuhÕttuyÕntrïngkýsinhthùcvËtcòngph©nbètrong®Êt,trong n−íccïngvíic¸cnhãmsinhth¸ikh¸c,v×vËy,khinghiªncøutuyÕntrïngthùcvËtgÆp kh«ngÝtkhãkh¨n,®ÆcbiÖttrongviÖcph©nlo¹inhËnd¹ngc¸cloituyÕntrïngkýsinh thùcvËt.SùhiÓubiÕt®Çy®ñvÒc¸cbÖnhdotuyÕntrïngkýsinhg©yra®ßiháisödông nhiÒulÜnhvùcsinhhäckh¸cnhau.Sinhth¸i®Êtlms¸ngtác¸cyÕutè¶nhh−ëng®Õnsù ph©nbè,sùtånt¹ivc¸cchukúquÇnthÓcñatuyÕntrïng.SinhhãacñatuyÕntrïngv thùcvËtph©ntÝchc¬chÕh×nhthnhbÖnh.SinhlýhäcthùcvËttËptrungvohiÖuøngt¸c Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 128
  25. h¹ithøcÊpcñal¸vrÔ.DitruyÒnhäcgãpphÇnt¹onªnc¸cgièngthùcvËtkh¸ngtuyÕn trïng.Nãcònggiópt×mhiÓusùxuÊthiÖnliªntôccñac¸cchñngmíi,kh¶n¨ngtÊnc«ng c¸cgièngchèngchÞu.TËptÝnh®éngvËtkÕthîpchÆtchÏvíisinhlýthÇnkinhgãpphÇn nghiªncøusùdÉndôcñam«thùcvËtvc¸cchÊthãahäc®ÕntuyÕntrïng.GÇn®©ynhÊt lsinhhäcph©ntögãpphÇnlms¸ngtávÒmÆtph©nlo¹i,quanhÖhähng,chñnglo¹i ph¸tsinhcòngnh−b¶nchÊtcñac¸cqu¸tr×nhsinhhäcëtuyÕntrïng.Tãml¹i,donhËn thøcvÒtuyÕntrïngthùcvËtngycngph¸ttriÓn,®ÆcbiÖt®Ó®¸pøngchométnÒnn«ng nghiÖpbÒnv÷ngvíitr×nh®és¶nxuÊtcaotrongsùhiÖndiÖncñatuyÕntrïngkýsinh,cÇn ph¶inghiªncøumäikhÝac¹nhcñamèiquanhÖqual¹igi÷atuyÕntrïngthùcvËtvthùc vËttrªnc¬sësödôngkiÕnthøctÝchlòy®−îccñanhiÒungnhsinhhäcvc¸clÜnhvùc liªnquan¸pdôngcho®èit−îngtuyÕntrïngthùcvËt. II.CÊUT¹OH×NHTH¸IGI¶IPHÉUTUYÕNTRïNGTHùCVËT 1.H×nhd¹ngtuyÕntrïng HÇuhÕttuyÕntrïngcãd¹ngh×nhgiun,h×nhthoidi, métsèloi conc¸i tr−ëng thnhcñamétsènhãmkýsinhcãd¹ngh×nhqu¶lª,hayqu¶chanh,qu¶bÇu,qu¶bÝxanh. Nh×nchungtuyÕntrïngthùcvËtcãkÝchth−íchiÓnvi,hÇuhÕtc¸cloicãchiÒudi0,21 mm,métsètr−ênghîpditíi4mm,c¸biÖtcãthÓtíi10mm. H×nh1 . H×nhd¹ngcñamétsètuyÕntrïng A. Hemicriconemoides ;B. Aorolaimus ;C. Heterodera ;D. Rotylenchulus ;E. Tylenchulus ; F. Xiphinema ;G. Meloidogyne ;H. Trophotylenchulus ;I .Sphaeronema ;J .Nacobblus Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 129
  26. 2.CÊutrócc¬thÓtuyÕntrïng C¬thÓtuyÕntrïngbaobäcb»ngvácutin,trªnvácutinth−êngcãcÊut¹oph©n®èt nganghoÆccãthªmc¸ccÊut¹otrang®iÓmrÊtkh¸cnhau,®ÆcbiÖtënhãmtuyÕntrïng vßng(HäCriconematidae).CÊut¹ov©ndäccòngth−ênggÆpëmétsèloituyÕntrïng .ë hÇuhÕttuyÕntrïngph©n®èt®ÒucãcÊutrócvïngbªngåmcãc¸crnhdäccßngäil ®−êngbªn.Bªnd−íivácutinlmétlíph¹b×vc¬.N»mxenkÏgi÷ah¹b×vc¬l4bã h¹b×ch¹ydäcc¬thÓ,bªntrongchøac¸cbãthÇnkinh,trong®ãhaibãbªnth−êngph¸t triÓnm¹nhh¬nbãbôngvl−ng.Bªntrongh¹b×lxoangc¬thÓchøadÞch®Æcqu¸nhcã vaitrßn©ng®ìc¸ccÊutrócbªntrongnh−hÖtiªuhãa,hÖsinhs¶nvhÖbitiÕt. H×nh2.CÊut¹otuyÕntrïngthùcvËt 1.§Çu;2.Kimhót;3.Thùcqu¶ntr−íc;4.§iÒugi÷a;5.VßngthÇnkinh;6.LçbitiÕt; 7.DiÒutuyÕn;8.Ruét;9.Buångtrøng;10. èngdÉntrøng;11.Tóichøatinh;12.Töcung; 13,14.HËum«n;15.Vïngbªn;16.Phasmid;17.C¬vËnchuyÓnkimhót;18.Gèckimhót; 19.Lç®æcñatuyÕnthùcqu¶nl−ng;20. èngdÉnthùcqu¶n. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 130
  27. CÊut¹oc¬thÓtuyÕntrïnggåm3phÇnchÝnh: PhÇn®Çu cßngäilvïngm«i.MÆt tr−íc®ÇucãcÊut¹od¹ng6thïy®iÓnh×nh,ëgi÷allçmiÖng,xungquanhlc¸cc¬quan xócgi¸ckh¸cnhau,baogåmamphidsth−êngcãd¹ngvßngngang.§Çuth−êng®−îcph©n biÖtvíiphÇnth©nb»ngméteoth¾t.Bªntrong®Çucãmétbékhungkitinhãacãvaitrß n©ng®ìc¸ccÊutróc®Çuvg¾nc¬vËnchuyÓnkimhót. PhÇnth©n lphÇntiÕpgi¸pgi÷a ®ÇuvhËum«n.Bªntrongth©nchøahÇuhÕtc¸cc¬quannh−tiªuhãa,bitiÕt,sinhs¶n. PhÇn ®u«i lphÇntõhËum«n®ÕntËncïngc¬thÓ.CãnhiÒud¹ngkhacnhau:h×nhchãp nhän,chãptï,h×nhtrßn,h×nhdisîichØ®Õnh×nhtrô,v.v. HÖtiªuhãa baogåmkimhót,thùcqu¶n,ruétvruétcïng.KimhótcãcÊut¹oh×nh èng,phÝatr−ícvuètnhänvcãmétlçd¹ngv¸t,ph×nh®ÇnvÒphÝasauvtËncïngl3 nómtrßnhoÆctrßnv¸t.Thùcqu¶n®iÓmh×nhgåm:phÇntrôhÑpphÝatr−íc(procorpus), phÇntiÕptheoph×nhréngt¹othnhdiÒugi÷a(metacorpus)cãcÊut¹oc¬vcãc¸ctÊm vanëgi÷a,tiÕptheolphÇnth¾tthùcqu¶n(isthmus),phÇnsauph×nhréngvkÐodil tuyÕnthùcqu¶n,gåm3tuyÕn:1tuyÕnn»mphÝal−ngv2tuyÕnn»mphÝabôngbªn.Thùc qu¶ntuyÕnth−êngcãthÓcãd¹ngbãng®Ìn®−îcng¨nc¸chrârngvíiruéthoÆccãd¹ng thïytr¶idi,baophñlªnphÇn®Çucñaruét.Thùcqu¶ntuyÕnth−êngcã3tÕbotuyÕn: méttuyÕnl−ngvhaituyÕnbôngbªn.Tõkimhót®Õngianhgiíiruétthùcqu¶ncãmét èngëgi÷agäilèngthùcqu¶ncãchøcn¨ngvËnchuyÓnthøc¨nvchÊttiÕttõtuyÕnthùc qu¶n.ChÊttiÕtcñatuyÕnthùcqu¶nl−ng®ævoèngthùcqu¶ngÇngèckimhót,cßnchÊt tiÕtcñatuyÕnbôngbªn®ævobªntrongdiÒugi÷a.Ruétlmétènglínkh«ngph©nhãa, ®−îcmërangoiquaruétcïngt¹ihËum«nhoÆcëcon®ùctr−ëngthnhlhuyÖt. ëmét sègièngtuyÕntrïnghÖtiªuhãaëcon®ùctiªugi¶mhoÆckh«ngcãchøcn¨ng. HÖsinhs¶n ëc¶2gièng®ùcvc¸i®ÒucãcÊut¹od¹ngèng.HÖsinhdôcc¸icãthÓ gåm2nh¸nhsinhdôcth−êngn»m®èixøngnhaugäilkiÓusinhdôc®«i,hoÆcchØcãmét nh¸nhgäilkiÓusinhdôc®¬n. ë kiÓuthø2,nh¸nhsinhdôcsautiªugi¶mchØcßnltóitö cungsau,hoÆchontonkh«ngcã.Mçinh¸nhsinhdôcc¸igåmcã4phÇnchÝnhl:buång trøng,èngdÉntrøng,töcungv©m®¹o.Ngoirath−êngcãmétcÊutrócchuyªnhãat¹itö cung®Óchøatinhtrïnggäiltóichøatinh.¢m®¹o®−îcmërangoiqua©mhécãd¹ng khengangn»mëphÝabôngëgi÷ahoÆcphÇnsaucñac¬thÓ.HÖsinhdôc®ùclmétèng sinhdôc®¬ngåmnonhon,èngsinhtinhdÞchvèng®Éntinh®−îcmërabªnngoiqua métlçhuyÖtchungvíihËum«n.C¬quangiaocÊugåmgaigiaocÊud¹ngkÐpcïngmét m¸ngdÉnhoÆcgai®Öm.GaigiaocÊu®−îckitinhãam¹nh®Ómë©mhéconc¸ivphãng tinhvoèngsinhdôcc¸i.§u«icon®ùcth−êngcãcÊut¹ocutinloerénggäilc¸nh®u«itrî giópkhigiaophèi. HÖbitiÕt :gåmméttÕbotuyÕn®¬nnh©nth«ngquaèngtiÕtnèivíilçbitiÕt n»mëphÝabôngphÇntr−ícc¬thÓ,lçnyth−êngn»mt−¬ngøngvíivïngthùcqu¶n nh−ngcòngcãtr−ênghîpn»mëphÝasau. HÖthÇnkinh: baogåmvßngthÇnkinhlmétcÊutrócbãd¹ngvßngbaoquanheo th¾tthùcqu¶n,m¹ngl−íithÇnkinh®−îcnèitíic¸cc¬quanvc¸cxócgi¸ckh¸cnhau. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 131
  28. C¸c c¬ quanxóc gi¸c cña tuyÕn trïng hÇu nh− n»m ëtrªn®Çu(gäilc¸c sensillae v amphids),ëphÇnthùcqu¶n(cephalids,derids,hemizonidvhemizonion)vëphÇn®u«i (phasmids). III.TãMT¾TPH¢NLO¹IC¸CBéTUYÕNTRïNGTHùCVËT 1)BéTylenchida Vácutinph©n®èt,cãcÊut¹ovïngbªn,cãcÊut¹ophasmidsëphÇn®u«i.Kimhót cã3nómgècph¸ttriÓn.Thùcqu¶ncãdiÒugi÷aph¸ttriÓnh×nhtrßnhinhthoihoÆcovan, diÒusaud¹ngtuyÕncãranhgiíirârngvíiruéthoÆckÐodivphñlªnphÇn®Çucña ruét.Lç®æcñatuyÕnthùcqu¶nl−ngëphÝatr−ícthùcqu¶nsaugèckimhót.HÇuhÕtc¸c loicñabéTylenchidalkýsinhëc¸cphÇnkh©cnhaucñathùcvËt,chñyÕulrÔ. Bé Tylenchida bao gåm 9 hä l Tylenchidae, Anguinidae, Dolichodoridae, Belonolaimidae, Hoplolaimidae, Pratylenchidae, Heteroderida, Criconematidae v Tylenchulidae.Ngo¹itrõhäTylenchidaecßnc¸chäcßnl¹i®Òulc¸chäkýsinh®iÓn h×nhëthùcvËt. 2)BéAphelenchida (HäAphelenchidae) Ph©nbiÖtvíibéTylenchidab»ngc¸c®Æc®iÓmsau:kimhótnhá,kÐmph¸ttriÓn,cã nómgèchoÆckh«ng.DiÒugi÷alín,næibËt,®−êngkÝnhdiÒugi÷agÇnb»ngchiÒuréngc¬ thÓ.Lç®æcñatuyÕnthùcqu¶nl−ngëbªntrongdiÒu gi÷a. HÇu hÕt c¸c loi trong bé AphelenchidaltuyÕntrïngdinhd−ìngb»ngnÊmhoÆc¨nthÞtc¸c®éngvËtnhákh¸cchØ cãmétsèÝtloithuéchäAphelenchidaelkýsinhthùcthôëc¸cphÇnthùcvËttrªnmÆt ®Êt. 3)BéDorylaimida(HäLongidoridae) C¬thÓcãkÝchth−íclín,th−êngdih¬n1mm®Õn10mm.Vácutinnh½n,kh«ngcã vïngbªn,kh«ngcãcÊut¹ophasmids.Kimhótcãd¹ngh×nhkimrÊtdivm¶nh,cãnóm gèckh«ng®iÓnh×nhhoÆckh«ngcã.Thùcqu¶nchØgåm2phÇnchÝnh:phÝatr−ích×nhtrô hÑp,phÇnsauloeréngh×nhbÇutrô,cãcÊut¹oc¬vc¸ctÕbotuyÕn.HÇuhÕtc¸cloi tuyÕn trïng thuéc bé Dorylaimida sèng tù do trong ®Êt v n−íc chØ c¸c loi thuéc hä Longidoridaelnh÷ngloingo¹ikýsinhrÔ,métsèloicãkh¶n¨ngmangtruyÒnvirus g©ybÖnhviruschothùcvËt.HäLongidoridaegåm5gièngl Longidorus,Longidoroides, Paralongidorus,Xiphinema v Xiphidorus . 4)BéTriplonchida(HäTrichodoridae) C¬thÓcãd¹ngng¾n,mËpgièngc¸il¹ps−êng.KÝchth−ícc¬thÓnhá(0,3®Õnh¬n 1mm).Vácutinnh½nvth−êngphångdéptrongdungdÞchcè®Þnhcãaxit.Kimhótdi, m¶nhvcongh×nhvßngcung.PhÇntr−ícthùcqu¶nh×nhtrôhÑp,phÇnsauloeréngh×nh diÒu.Conc¸icã2buångtrøng®èixøngnhau(tr−ênghîpconc¸i1buångtrøngchØgÆpë NamMü).C¸cc¬quangiaocÊunh−©m®¹o,©mhéëconc¸ivgaigiaocÊuëcon®ùc rÊtph¸ttriÓn.§u«iëc¶con®ùcvc¸i®Òung¾nvtrßn. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 132
  29. Bé Triplonchida (Hä Trichodoridae) chØ cã 2 hä l Diphterophoridae v Trichodoridae,trong®ãTrichodoridaegåmc¸cloingo¹ikýsinh®iÓnh×nhrÔthùcvËt. Métsèloicñahänycãkh¶n¨ngmangtruyÒnvirusg©ybÖnhviruschothùcvËt. HäTrichodoridaecã4gièngl Trichodorus, Paratrichodorus,Monotrichodorus v Allotrichodorus, trong®ã2gièng®Çuph©nbèréngkh¾pthÕgiíicßn 2gièng sau chØ ph©nbèëmétvin−ícNamMü. IV.SINHTH¸IHäCTUYÕNTRïNGTHùCVËT 1.Sinhs¶nvph¸ttriÓncñatuyÕntrïngthùcvËt TuyÕntrïngthùcvËtcã2kiÓusinhs¶n: Sinhs¶n®¬ntÝnh(amphimictic) ,cã®ùcv c¸i riªng rÏ; Sinh s¶n l−ìng tÝnh (parthenogenetic) : kh«ng cã ®ùc hoÆc cã ®ùc nh−ng kh«ngcãchøcn¨ngsinhs¶n.Métsèloicãcon®ùcnh−ngrÊthiÕmvtrongtr−ênghîp nycon®ùckh«ngcã vaitrßb¾tbuéc. ë®asètuyÕntrïngtrøng®−îc®Îtõngc¸ira ngoi®ÊthoÆcvotrongm«thùcvËt. ënhãmnéikýsinhcè®Þnhnh− Meloidogyne tuyÕn trïngc¸i®Îhnglo¹tvométtóigelatin®−îcnãtiÕtra,cßnëtuyÕntrïngbonang(hä Heteoderidae)khi conc¸i ë giai®o¹n cuèi, trøng®−îc gi÷ l¹i bªn trong c¬ thÓ v t¹o thnhmétc¸ibäcchøatrøng(cyst).C¸ccÊut¹od¹ngtóitrøngvcystnh−trªnlcÊut¹o tiÕnhãacñatuyÕntrïng®Ób¶ovÖtrøng.Vßng®êicñatuyÕntrïngph¸ttriÓnqua6giai ®o¹n:Trøng,4giai®o¹nÊutrïngtõÊutrïngtuæi1®Õntuæi4vgiai®oantr−ëngthnh. ëbéTylenchida,Êutrïngtuæi1létx¸cthnhtuæi2bªntrongtrøng,tõtrøngnërangoi lÊutrïngtuæi2cßnëLongidoridaetõtrøngnëraÊutrïngtuæi1vmétsèloichØcã3 giai®o¹nÊutrïng. 2. ¶nhh−ëngcñac¸cyÕutèm«itr−êng®èivíituyÕntrïngthùcvËt N−íc: MÆcdïchiÕmlÜnhnhiÒukiÓuh×nhsinhth¸ikh¸cnhau,tuyÕntrïngthùcchÊt l®éngvËtn−ích¬nl®éngvËt®Êt.TuyÕntrïngthùcvËtcÇntèithiÓumétmngmáng n−ícchosùvËnchuyÓnvv×tÊtc¶c¸cloi®ÒucãmétphÇn®êisèngph¸ttriÓnhoÆctån t¹itrong®Êt,v×vËyn−ícchøatrong®ÊtlyÕutèsinhth¸ichÝnh®èivíituyÕntrïng. NhiÒuloituyÕntrïngcãthÓbÞchÕttrong®Êtkh«,nhiÒuloikh¸ccãthÓtånt¹itrong tr¹ngthitiÒmsinhkh«(anhydrobiosis).Ng−îcl¹i,qu¸nhiÒun−íccòngcãthÓdÉntíi t×nh tr¹ng thiÕu oxy v tuyÕn trïng cã thÓ chÕt. Tuy nhiªn, mét sè gièng nh− Hirschmanniella métsèloithuécgièng Ditylenchus,Paralongidorus vv. l¹icãthÓtån t¹irÊttèttrongm«itr−êngnh−vËy. NhiÖt®é: NhiÖt®é®ÊtlmétyÕutèkh«ng®ÆcbiÖtquanträngv×nãh−íngtíiduy tr×sùæn®Þnhtheomïa.HÇuhÕttuyÕntrïngnhiÖt®íikh«ngtånt¹iqua®«ngd−íi10 0C vmétsèloitrong®ÊtënhiÖt®é50 0C,nÕuchóngcãthêigianthÝchnghidÇnvchuyÓn sangtr¹ngth¸ianhydrobiosis. HÇuhÕttuyÕntrïngkh«ngho¹t®éngënhiÖt®égi÷a515 0C,nhiÖt®étèi−utrong kho¶ng1530 0C,nhiÖt®écaokh«ngho¹t®éngtõ3040 0C,trªnnhiÖt®énytuyÕn Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 133
  30. trïngth−êngbÞchÕt. §Êt: CÊutróccña®Êtcòngcã¶nhh−ëngquanträng®èivíi tuyÕn trïng v× kÝch th−íclçtrong®ÊtlyÕutègiópchosùvËnchuyÓncñachóng.Nh×nchung®Êtc¸tlm«i tr−êngtètnhÊt,cßn®ÊtthÞthoÆc®Êtcã®éclaycaoc¶ntrësùdichuyÓncñatuyÕntrïng, tuynhiªn,sùbohßaclaycña®ÊtcãthÓtrëthnhm«itr−êngthÝchhîpchométsènhãm tuyÕntrïngnh− Hirschmanniella vmétsè Paralongidorus. §épH :pHcña®Êtcòngcã¶nhh−ëngnhÊt®Þnh®èivíituyÕntrïng,tuynhiªncßn rÊtÝtsèliÖunghiªncøuvÒc¸cloiënhiÖt®íivcËnnhiÖt®íi ¸psuÊtthÈmthÊu: donång®émuèikh¸cnhautrongc¬thÓtuyÕntrïngvtrong®Êt cãthÓg©yrac¸chiÖnt−îngmÊtn−íc,kÝchthÝchhoÆclmmÊtkh¶n¨ngnëcñatrøng, ¶nhh−ëng®ÕntËptÝnhcñatuyÕntrïng. Ngoic¸cyÕutèkh«ngsinhhäctrªn®©ytuyÕntrïngthùcvËtcòngbÞ¶nhh−ëng cñac¸cyÕutèsinhhäckh¸ctrong®ãquantrongnhÊtl thùcvËtdoho¹t®éngtrao®æi chÊttiÕtrac¸cchÊtquyÕnròhoÆcg©yng¸n®èivíituyÕntrïng.NgoithùcvËtnhiÒuyÕu tè sinh häc kh¸c nh− vi khuÈn, nÊm , nguyªn sinh ®éng vËt , Tardigrades, Enchytraeid, Tubellaria, nhÖnvtuyÕntrïng¨nthÞtkh¸cnh− Seclonema, Nygolaimus, Mononchus, Mylonchus,Seinura còngcãvaitrßquanträng®èivíituyÕntrïngthùcvËt. 3.C¸ckiÓux©mnhËpvkýsinhcñatuyÕntrïngëthùcvËt TrøngcñanhiÒutuyÕntrïngthùcvËt®−îcph¸ttriÓn®¬nlÎtrong®ÊthoÆctrongm« thùcvËtvchóng®−îcnërabÊtkÓsùcãmÆtcñathùcvËthaykh«ngmiÔnlc¸cyÕutè kh¸cthuËnlîi. Tuynhiªn,nhiÒulo¹ituyÕntrïngkýsinhchuyªnhãatrøng®−¬jcbaobäctrongmét tóigelatinevh×nhthnhmétkhèitrøng(nh−ë Meloidogyne spp.),hoÆctrøng®−îcgi÷ l¹ibªntrongc¬thÓconc¸iph×nhra,cuticlet¹othnhc¸inangb¶ovÖ(nh− Heterodera spp., Globora spp.).TrøngcñatuyÕntrïngbonangcÇncãsùkÝchthÝchcñac¸cchÊttiÕt ratõrÔthùcvËtchñ®Ónëvv×vËychóngcãphævËtchñrÊth¹nchÕ.TuyÕntrïng®−îc hÊpdÉnrÔthùcvËtb»nghnglo¹tyÕutèm®Õnnayc¬chÕcñachóngvÉncßnch−a®−îc s¸ngtá.C¸cyÕutèdÉndônh−vËycãthÓcãt¸cdôngëmétkho¶ngc¸ch®¸ngkÓ®Õn métmÐtë Meloidogyne. TrongmétthùcvËtchñcãthÓcã3h×nhthøckýsinhnh−sau: Ngo¹ikýsinh: tuyÕn trïngkh«ngx©mnhËpvobªntrongm«thùcvËtmb¸mbªnngoibÒmÆtrÔ,chóngdinh d−ìngb»ngviÖcsödôngkimhótch©mchÝchvhótchÊtdinhd−ìngtrongtÕbothùcvËt. B¸nnéikýsinh: chØphÇn®ÇucñatuyÕntrïngx©mnhËpvotrongrÔ,cßnphÇnsauc¬thÓ tuyÕntrïngvÉnëngoi®Êt. Néikýsinh: tonbétuyÕntrïngx©mnhËpvorÔ.Nhãmny ®−îcchia2nhãmnhá: NéikýsinhdichuyÓn: tuyÕntrïngvÉngi÷kh¶n¨ngdichuyÓn trongm«thùcvËtvchóngchuyÓn®éngtõm«ny®Õnm«kh¸c®Ódinhd−ìng. Néiký sinhcè®Þnh: saukhix©mnhËpvorÔ,tuyÕntrïngdinhd−ìngt¹imétn¬icè®Þnh(t¹o Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 134
  31. nªnc¸ctÕbodinhd−ìng),chóngmÊtkh¶n¨ngdichuyÓnvtrënªnph×nhtora(bÐo ph×). H×nh3:S¬®åc¸ckiÓudinhd−ìngkh¸cnhaucñatuyÕntrïn gtrongm«rÔthùcvËt 1. Ditylenchus .2. Tylenchorhynchus. 3. Rotylenchus. 4. Hoplolaimus. 5. Helicotylenchus. 6. Rotylenchulus. 7. Meloidogyne .8. Heterodera .9. Hemicycliophora .10. Criconemella . 11. Tylenchulus .12. Pratylenchus .13. Hirschmanniella .14. Nacobbus. C¸ckiÓukýsinhtrªn®©ykh«nglo¹itrõlÉnnhauv×métsègièngtuyÕntrïngcã thÓlb¸nnéikýsinhhoÆcngäaikýsinhdichuyÓnphôthu«cvovËtchñ . ë tuyÕntrïng sÇnrÔ ( Meloidogyne )vtuyÕntrïngbonang( Heterodera/Globora )Êutrïngtuæi2l giai®o¹nx©mnhËpvorÔ,nh−ngëc¸cngo¹ikýsinhvhÇuhÕtnéikýsinhdichuyÓntÊt c¶ c¸cgiai®o¹n cã thÓ dinh d−ìng v x©m nhËpvo rÔ. ëmétsètuyÕntrïng(nh−ë Rotylenchus ),conc¸itr−íctr−ëngthnhlgiai®o¹nx©mnhËp,cßnÊutrïngvcon®ùc vÉnëtrong®Êtvkh«ngdinhd−ìng. V.C¸CNHãMTUYÕNTRïNGKýSINHG¢YH¹IQUANTRäNGëTHùCVËT TrongsètuyÕntrïngkýsinhthùcvËtcã10gièngtuyÕntrïng®−îccoilnhãmký sinh quan träng nhÊt trªn ph¹m vi ton thÕ giíi l: Meloidogyne, Pratylenchus, Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 135
  32. Ditylenchus, Globodera, Tylenchulus, Xiphinema, Radopholus, Rotylenchulus v Helicotylenchus (Sasser&Freckman,1987).§©ylc¸cgièngtuyÕntrïngkýsinhchuyªn hãavg©yh¹ichoc©ytrångn«ngnghiÖpvth−êngph©nbèréngtrªnph¹mvithÕgiíi. D−íi®©ysÏlÇnl−îtgiíithiÖuc¸cnhãm,loituyÕntrïngkýsinhquanträngnhÊt thuécc¸cgièngtrªn,métsènhãmvloituyÕntrïngkýsinhquanträngëc©ytrångViÖt NamcòngsÏ®−îc®ÒcËptrongphÇnny. 1.TuyÕntrïngsÇnrÔ Melodogyne spp TuyÕntrïngsÇnrÔ(rootknotnematodes)®−îccoilnhãmtuyÕntrïngkýsinhquan trängnhÊt.NhãmtuyÕntrïngnyph©nbèréngkh¾pthÕgiíivkýsinhëhÇuhÕtc¸cc©y trångquanträngëc¸cvïngkhÝhËukh¸cnhau.Chóngg©ynªngi¶ms¶nl−îngthuho¹ch còngnh−chÊtl−îngs¶nphÈmc©ytrång.HiÖnnay®thèngkªkho¶nggÇn80loikýsinh thuécgièngny,trong®ãcã4loikýsinhg©yh¹iquanträngnhÊtl: M.incognita,M. arenaria,M.javanica v M.hapla. §©ylc¸cloiph©nbèréngvg©yh¹ilínëc¸c vïngn«ngnghiÖptrªnthÕgiíi.Ngoiramétsèloikh¸cmÆcdïcòngg©yh¹iquanträng nh−ngchóngchØg©yh¹ië12c©ytrångvph©nbèhÑp. §Æctr−ngsinhhäc TrøngcñatuyÕntrïngsÇnrÔ®−îcconc¸i®Îrangoitrongmétbäcgelatin(cßngäi lbäctrøng)n»mtrªnbÒmÆtcñasÇnrÔ.§«ikhic¸cbäctrøngnycòngcãthÓn»mbªn trongnètsÇn.Sauqu¸tr×nhph¸ttriÓnph«ithai,trøngph¸ttriÓnthnhÊutrïngtuæi1ngay bªntrongtrøng.LÇnlétx¸cthønhÊtx¶yratrongtrøngvph¸ttriÓnthnhÊutrïngtuæi2. TrøngnëraÊutrïngtuæi2d¹ngc¶mnhiÔm(infectivejuvenile=IJ2)kh«ngcÇncãsù kÝchthÝchcñarÔthùcvËt. KhichuÈnbÞx©mnhËpvorÔIJ2tËptrungdäctheoc¸ctÕbononngayt¹iphÝasau vïng®ØnhrÔ.IJ2th−êngtÊnc«ngvoc¸cm«ph©nsinhë®ØnhrÔ,n¬ic¸crÔbªnmäcrat¹o nªn®iÓmx©mnhËpchoc¸cIJ2kh¸cvlmchobÒmÆtrÔbÞtænth−¬ng.KhiIJ2tiÕpxóc víibÒmÆtrÔchóngth−êngdïngkimhótch©mchÝchvx©mnhËpngayvotrongrÔ.Sù x©mnhËpcñachóngcãthÓx¶yraëbÊtkúphÝanocñarÔ.Saukhix©mnhËpvotrongrÔ tuyÕntrïngdichuyÓngi÷ac¸ctÕbovárÔlmchoc¸ctÕbobÞt¸chdäcra,sau®ãtuyÕn trïng®ÞnhvÞt¹ivïngm«ph©nsinhcñavárÔvb¾t®Çuqu¸tr×nhdinhd−ìng.Khidinh d−ìngtuyÕntrïngc¾mphÇn®Çuvoc¸cc¸ctÕbom«m¹chcñarÔ,tiÕtmentiªuhãalm choqu¸tr×nhsinhlýsinhhãacñam«rÔthay®æivh×nhthnhc¸c®iÓmdinhd−ìngcho tuyÕntrïng.Vïngnygåm56tÕbokhænglå(tÕbocãnhiÒunh©n)®−îct¹othnh trongvïngnhum«hoÆcvïngm«libe,n¬i®ÇutuyÕntrïng.§©ylsùthÝchnghichuyªn hãacaocñatÕbo,chóng®−îct¹oravduytr×b»ngtuyÕntrïngkýsinh.Cïngvíisù h×nhthnhtÕbokhænglåc¸cm«rÔxungquanhn¬ituyÕntrïngkýsinhcòngph×nhtora t¹othnhsÇnrÔ(gallhoÆcrootknot).SÇnrÔth−êng®−îct¹othnhtrongvßng12ngy saukhituyÕntrïngx©mnhËp.KÝchth−íccñanètsÇnliªnquan®Õnc©ychñ,sèl−îngIJ2 x©mnhËpvloituyÕntrïngkýsinh. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 136
  33. B¶nth©ntuyÕntrïngc¶mnhiÔm,saukhix©mnhËpvorÔcòngb¾t®Çumétc¸ch nhanhchãngqu¸tr×nhthay®æivÒh×nhth¸i:c¬thÓchóngph×nhravc¸cnéiquancòng dÇn®−îcph¸ttriÓn.Qu¸tr×nhph¸ttriÓncñatuyÕntrïngtrongrÔtõIJ2tr¶iqua3lÇnlét x¸cv®¹t®Õntr−ëngthnh.LÇnlétx¸ccuèicïnglsùbiÕnth¸ithËtsù®èivíicon®ùc, tõd¹ngcuéngÊpkhóctrongIJ4chóng®−îcnëravcãd¹ngh×nhgiun,trongkhi®ãcon c¸icãd¹ngh×nhtrßnnh−qu¶lªhayqu¶chanh.TuyÕntrïng Meloidogyne spp.sinhs¶n b»ng2c¸ch:métviloisinhs¶nh÷utÝnhgiaophèib¾tbuéc(amphimixis)vphÇnlín c¸cloisinhs¶nl−ìngtÝnh(parthenogenessis)kh«ngcÇncon®ùc.§èivíic¸cloih÷u tÝnhth×con®ùccÆp®«ingayvíiconc¸isaulÇnlétx¸ccuèicïng. TuyÕntrïngsÇnrÔcãquanhÖmËtthiÕtvíic¸c®iÒukiÖnm«itr−êngtrong®ãc©y chñ, nhiÖt ®é v c¸c yÕu tè sinh th¸i ®Êt nh− ®é Èm, cÊu tróc ®Êt, ®é tho¸ng khÝ, ®é kiÒm,v.v CãthÓph©nbiÖt2nhãmsinhth¸iliªnquan®ÕnnhiÖt®élnhãm−anãng(c¸c loi®iÓnh×nhnh− M.incognita,M.javanica,M.exigua )vnhãm−al¹nh(c¸cloi®iÓn h×nhnh− M.hapla,M.chitwooodi vcãthÓc¶ M.naasi )liªnquan®ÕnphachuyÓnhãa lipitcñatuyÕntrïngx¶yraë10 0C.T¸ch¹idotuyÕntrïngg©yra®èivíic©ytrångth−êng cãliªnquan®Õnlo¹i®ÊtkiÒm,lm«itr−êngt¹orac¸csècbÊtlîi(stress)chothùcvËt. C¸cloiquanträng M.incognita. LloiphæbiÕnnhÊt,kýsinhg©yh¹itrªnnhiÒuc©ytrångkh¸c nhauvph©nbètrªnmétvïng®Þalýréngtõ40vÜ®éb¾c®Õn33vÜ®énamtrªnph¹mvi tonthÕgiíi.§©ycònglloikýsinhg©yh¹iphæbiÕnnhÊttrªnc©ytrångViÖtNam, trong®ãchóngkýsinhg©yh¹iphæbiÕnnhÊtë:håtiªu,cphª,cchua,bÝ ®á,®u®ñ,c¸c c©yhäc,hä®Ëu,chuèi,v.v M.javanica. LloiphæbiÕnthø2sauloitrªnvcãd¶iph©nbèt−¬ngtù.§©yl loicãkh¶n¨ngchÞu®ùngquamïakh«h¹ntrongthêigian36th¸ng. ëViÖtNam,loi nykýsinht−¬ng®èiphæbiÕnsauloi M.incognita ,g©yh¹ichÝnhchoc¸cc©yl¹c,chuèi. M.arenaria. LloiphæbiÕnthø3sau,ph©nbèkh¾pthÕgiíigÇngièngnh−c¸c loi M.incognita v M.javanica. §©ycònglloikýsinhg©yh¹it−¬ng®èiphæbiÕnë ViÖtNamtrªnc¸cc©y®Ëu,l¹c. M.graminicola. Kýsinhg©yh¹ichÝnhcholóac¹nëvïngnhiÖt®íivcËnnhiÖt®íi (§«ngNam ¸,NamPhi,Mü). ëtaloinykýsinht−¬ng®èiphæbiÕntrªnlóac¹n(giai ®o¹nlóanon,khich−angËpn−íc)ë®ångb»ngs«ngCöuLong. 2.TuyÕntrïngbonang Globodera spp.v Heterodera spp TuyÕntrïngbonang(cystnematodes)còng®−îccoilméttrongnh÷ngnhãmký sinhquanträngtrongn«ngnghiÖp,ph©nbèréngkh¾pthÕgiíi,®ÆcbiÖtëvïng«n®íi. HiÖnnaythÕgiíi®ph¸thiÖnkho¶ng60loi,trong®ãcãmétsèloiph©nbèréngnh− Heteroderaavenae,H.crucierae,H.glycine v H.trifolii .§ÆcbiÖt2loituyÕntrïngbo nangkhoait©yl Globoderarostochiensis v G.papilla ph©nbèréngvg©yh¹ikh¾pthÕ Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 137
  34. giíi.MétsèloichØph©nbègiíih¹nëvïngkhÝhËunãngnh− H.sacchari trªnc©ymÝa vlóav H.oryzae trªnlóavchuèi.C¸cloikh¸cth−êngcãdiÖnph©nbèhÑp. Cho ®Õn nay ch−a ph¸t hiÖn thÊy lo¹i tuyÕn trïng ny ë c©y trång ViÖt Nam nãi chungvkhoait©ynãiriªng,trõmétsèph¸thiÖnvÒsùcãmÆtcñanhãmtuyÕntrïngny ëc©yrõngViÖtNam.MÆcdïvËy,theochóngt«i,cÇn®Òphßngkh¶n¨nglancñachóng tõngoivon−ícta. §Æctr−ngsinhhäc ëhÇuhÕtc¸cloituyÕntrïng Heterodera ÊutrïngnëratõtrøngvtÊnc«ngc©y chñbëisùkÝchthÝchb»ngc¸cchÊttiÕtracñarÔthùcvËtchñ.Tuynhiªn,métsèyÕutè kh¸cnh−®éÈmcña®Êt,®étho¸ngkhÝ,nhiÖt®évtËptÝnhnghØcòngcãvaitrßquan träng®ÕnmïanëcñaÊutrïngtuæi2.KhiÊutrïngtuæi2(IJ2)nëratõtrøng,chóngdi chuyÓnvÒphÝarÔvËtchñvt×mra®iÓmthÝchhîpth−êng®ØnhrÔhoÆcchåibªnn¬isinh rarÔcon®Óx©mnhËpvotrongrÔ.Saukhix©mnhËptuyÕntrïngdichuyÓntheov¸ch gi÷ac¸ctÕbovárÔvÒphÝam¹chdÉn,gÇnvíiphÇngçs¬cÊp.T¹i®©ytuyÕntrïngdïng kimhótch©mchäcc¸ctÕbobaoquanhcho®Õnkhi®iÓmdinhd−ìng®−îclùachänv tiÕtmentiªuhãacñatuyÕnthùcqu¶nl−ngvotÕbot¹othnhc¸ctÕbosinhd−ìng. Saukhidinhd−ìngtuyÕntrïngph×nhrarÊtnhanhvlÇnlétx¸ccuèicïngcòng ®−îckÕtthóc,h×nhthnhconc¸id¹ngbÐophÞh×nhcÇuvcon®ùch×nhgiun.Conc¸i chøa®Çytrøngvtrëthnhmétbäctrønggäilnang(cyst)khichÕt.Sau®ãvïnghËu m«nbÞchäcthñngkhiIJ2nëratõtrøng.Thêigian®Óhonthnhmétvßng®êinh−vËy kho¶ng30ngy,phôthuécvo®iÒukiÖnm«itr−êng.HÇuhÕtc¸cloituyÕntrïngbo nangsinhs¶nh÷utÝnhb»ngkiÓugiaophèib¾tbuét.Ngo¹ilÖloi H.trifolii kh«ngcãcon ®ùcvsinhs¶nkiÓul−ìngtÝnh.Con®ùccñac¸cloih÷utÝnh®−îchÊpdÉnt×mconc¸i b»ngc¸cchÊtdÉndô®−îcconc¸itiÕtra.SùgiaophèicãthÓx¶ymétvilÇnchomçithÕ hÖ.TûlÖgiíitÝnhkh«ngc©nb»ngcãthÓdotûlÖchÕtkh¸cnhautrongnh÷ng®iÒukiÖn bÊtlîicñam«itr−êng.Conc¸ith−êngchÕtkhil−îngthøc¨ngi¶msótvkh¶n¨ngc¹nh tranhginhn¬idinhd−ìngbÞgi¶m.Con®ùccÇnÝtthøc¨nh¬nconc¸ivchÞu®ùngtèt h¬ntrongquÇnthÓlín. NhiÖt®év®éÈmlyÕutè¶nhh−ëngquanträng®ÕnsùnëcñaIJ2ëmétsèloi. C¸cloikh¸cnhaucãkh¶n¨ngthÝchnghikh¸cnhau®èivíinhiÖt®év®iÒukiÖnkh« cña®Êt.NhiÖt®éthay®æilu©nphiªnlyÕutèquanträngkÝchthÝchsùnëcñac¸cloi Globoderarostochiensis v Heteroderaavenae. C¸cloiquanträng G.rostochiensis v G.papilla .LhailoituyÕntrïngbonangkhoait©ylnh−ng loig©yh¹ichÝnhvrÊtquanträngchokhoait©yëvïng«n®íi.TuyvËy,c¸cloiny còngcãthÓgÆpëc¸cvïngkh¸ccñathÕgiíi.Nguångècph©nbècñatuyÕntrïngbo nangkhoait©yltõNamMü,®−îcdunhËpsangch©u¢uvsau®ã®ikh¾pn¬i.PhævËt chñcñac¸cloinyh¹nchÕtrongc¸cc©ykhoait©yvcchua.Hailoinythuéc®èi Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 138
  35. t−îngkiÓmdÞchthùcvËtëta. 3.TuyÕntrïngnéikýsinhdichuyÓnPratylenchidae C¸cloituyÕntrïngthuécc¸cgièng Pratylenchus,Radopholus v Hirschmanniella cñahäPratylenchidaelnh−ngloituyÕntrïngnéikýsinhdichuyÓnërÔcñac¸cthùc vËtbËccao.§©ylnhãmtuyÕntrïngkýsinht−¬ng®èiphæbiÕnvkh¸quanträngëc©y trångViÖtNam.§ÆcbiÖt,gÇn®©yc¸cloi Radopholus spp.còng®−îcph¸thiÖncãmÆtë ViÖtNam,kh«ngnh÷ngthÕchóngcßn®−îcxeml®èit−îngkýsinhvg©yh¹iquan trängtrªnsÇuriªngvcphªëmétsètØnhT©yNguyªn. §Æctr−ngsinhhäc C¸cloituyÕntrïngcñanhãmkýsinhnysèngvdichuyÓnëc¸cphÇnd−íimÆt ®ÊtcñathùcvËtnh−:rÔ,th©nrÔhoÆcth©ncñ.Saukhix©mnhËpvotrongrÔchóngcãthÓ sinhs¶nnhanhvt¨ngsèl−îngkýsinhlªnrÊtlín.TÊtc¶c¸cd¹ngÊutrïngvtr−ëng thnh®Òucãkh¶n¨ngx©mnhËpvotrongrÔ.ChóngcòngcãthÓ®irakháim«thùcvËt vobÊtkúlócno,sèngmétthêigiantrong®Êtvt×m®ÕnvËtchñmíi. Tr−íckhix©mnhËptuyÕntrïngth−êngtËptrungëbÒmÆtrÔvtÊnc«ngc¸ctÕbo cñarÔnhávíisùch©mchÝchcñakimhót.Khikimhót®c¾m®−îcvobªntrongtÕbo tuyÕntrïngb¾t®ÇutiÕtmentiªuhãavohßatanc¸cchÊttrongtÕbo®Ódinhd−ìng.B»ng sùcobãpcñadiÒugi÷a,tuyÕntrïnghótthøc¨n®®−îchßatanvoruét.Qu¸tr×nhdinh d−ìngcñatuyÕntrïngtiÕptôcx¶yrab»ngsùch©mchÝchnhiÒulÇnnh−vËy,kÕtqu¶lm chorÔbÞhñyho¹imétphÇn.MentiªuhãadotuyÕntrïngtiÕtracònglmtr−¬ngnënh©ntÕ borÔ. Trongmïasinhs¶ncñatuyÕntrïngconc¸ith−êng®Îmçingymétqu¶trøngvo m«thùcvËtvsauthêigianng¾ntrøngnëthnhÊutrïnglmchoquÇnthÓtuyÕntrïngký sinht¨nglªnnhanhchãng.TonbéchukúsèngcñatuyÕntrïngnéikýsinhdichuyÓncã thÓx¶yrabªntrongm«thùcvËt.MçithÕhÖth−êngx¶yratõ68tuÇn.TheosùtÊnc«ng x©mnhËpcñatuyÕntrïngth−ênglc¸csinhvËtg©ybÖnhkh¸c,®ÆcbiÖtlc¸clo¹inÊm bÖnhcòngx©mnhËpvorÔlmchorÔbÞth−¬ngtæn,x¸m®encãthÓquans¸t®−îctrªn bÒmÆtrÔtõngnèt®en.V×vËyc¸cloikýsinhthuécc¸cgièng Pratylenchus,Radopholus cñanhãmtuyÕntrïngnycßncãtªngäiltuyÕntrïngg©yth−¬ngtæn. C¸cloituyÕntrïnggièng Hirschmanniella th−êngcãmËt®échiÕm−uthÕtrong m«itr−êngÈm.ChóngcãthÓ®−îcph¸thiÖnphæbiÕntrongrÔcñathùcvËtn−íc®ÆcbiÖt rÊtphæbiÕnëlóan−íc.C¸cloinyph©nbèchñyÕuëvïngnhiÖt®íivcËnnhiÖt®íi. Gi÷ac¸cmïavôchóngcãthÓsèngëc¸cc©ycá,c¸cc©ychñkh¸cvtronggècr¹kh«ng bÞthèir÷a.Ngayc¶khikh«ngcãc©ychñchóngcòngcãthÓtånt¹itrong®Êttrongmét thêigiant−¬ng®èil©uhngn¨m.Trong®iÒukiÖnkh«h¹nkh¶n¨ngtånt¹icñachóngcã thÓt¨nglªnb»ngtr¶iquatr¹ngth¸itiÒmsinh.C¸cloituyÕntrïnggièng Hirschmanniella ®−îcdÔdngph¸tt¸nb»nghÖthèngthñylîi. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 139
  36. C¸cloiquanträng Pratylenchuscoffeae: Ph©nbèréngkh¾pthÕgiíi.G©yh¹inghiªmträngëcphª, chuèivc¸cc©yhäcamchanh,nh−ngcòngkýsinhtrªnnhiÒuc©ytrångkh¸c. ën−ícta, loinykýsinhg©yh¹iphæbiÕntrªnchuèi,cphª,thuècl¸vnhiÒuc©ytrångquan trängkh¸c. P.zeae. :Lloiph©nbètoncÇu,tuynhiªnÝtphæbiÕnh¬nëvïng«n®íi.Kýsinh trªnnhiÒulo¹ic©ytrånghähßath¶o(Poaceae)nh−ng«,kª,lóa,lóamiÕn,mÝa,thuècl¸, l¹cvc©ycákh¸c. ën−ícta,loinycòngkýsinhrÊtphæbiÕntrªnc¸cc©ytrångc¹n trong®ãcãc©yngòcèc. P.penetrans: §©ylloiph©nbètoncÇu,tuynhiªnÝtphæbiÕnh¬nëvïng«n®íi. CãphævËtchñréng,víimétsèkiÓubÖnhtrªnc¸cvËtchñkh¸cnhau. Hirschmanniellaoryzae. Kýsinhvph©nbèchñyÕuëlóan−íc.RÊtphæbiÕnëc¸c vïnglóan−ícëch©u ¸,ch©uPhi,NamvTrungMü.NgoirachóngcòngcãthÓgÆpký sinhtrªnmétc©ytrångkh¸cnh−ng«,mÝa,b«ng ë n−ícta,loinykýsinhrÊtphæbiÕn ëhÇuhÕtlóan−íc. H.mucronata. §©ycònglloikýsinhphæbiÕnëc¸cvïnglóan−ícë Ên§év c¸cn−íc§«ngNam ¸ nh−ViÖtNam,Th¸iLan. ën−ícta,loinykýsinhg©yh¹ikh¸ phæbiÕnëlóan−íc,sau2loi H.oryzae v H.shamini. Ngoilóan−íc,cßngÆploiny trªnmétsèc©ytrångc¹nkh¸cnh−chuèi,mÝa,thuècl¸. Radopholus similis. L loi ký sinh v g©y bÖnh lïn (topping over diseases) ë chuèi.Lloig©yh¹ilínchonhiÒun−íctrångchuèiëch©uPhi,TrungMüvch©u ¸ (Philippine,Malaysia,Indonesia,Th¸iLan, Ên§é).Ngoic©ychuèiloinycònglký sinhquanträngg©ybÖnhvngl¸ëhåtiªu Ên§é,cphªëIndonesia,chóngcòngkýsinh trªnmétsèc©yc¶nhkh¸c. ë n−íc ta, loi Radopholus míi ®−îc t×m thÊy ë sÇu riªng v c phª T©y Nguyªn kh«ngthuécloi R.similis nh−ngc¸ckÕtqu¶nghiªncøub−íc®ÇuchothÊy®©ycòngl®èi t−îngkýsinhg©yh¹i kh¸nghiªmträng,®ÆcbiÖt®èivíic¸cv−ên−¬msÇuriªngt¹iBu«n MaThuét. R.citrophilus. §Æctr−ngcñaloinylchØkýsinhchñyÕuëc¸cc©ytrångthuéc gièngcamchanh( Citrus )vchuèi( Musa )vhiÖnt¹iloinychØgÆptrªnc¸cc©ycãmói ëMü.KhikýsinhloituyÕntrïngnycãthÓphèihîpvíinÊmg©ybÖnhsuygi¶mlantáa (spreadingdecline)choc¸cc©ytrångtrªn. 4.TuyÕntrïngb¸nnéikýsinh Rotylenchulus spp.v Tylenchulus spp C¸c loi tuyÕn trïng b¸n néi ký sinh x©m nhËp vo rÔ chØ phÇn tr−íc c¬ thÓ cña chóng,phÇnsauc¬thÓvÉnn»mbªnngoirÔvph×nhtora.DokiÓukýsinhnytuyÕn trïngmÊt®ikh¶n¨ngchuyÓn®éngvtrëthnhkýsinht¹ichçhoÆcb¸nnéikýsinh.C¸c loituyÕntrïngb¸nnéikýsinhthuéc2gièngl Rotylenchulus v Tylenchulus. §©ycòng Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 140
  37. lnhãmkýsinhg©yh¹ikh¸phæbiÕnënhiÒuc©ytrångtrªnthÕgiíivc©ytrångViÖt Nam. Êutrïngtuæi2(IJ2)®−îcnëratõtrøngdokÝchthÝchcñac¸cchÊt®−îctiÕtratõrÔ thùcvËt. ëgiai®o¹nnychóngkh«ngdinhd−ìngmÆcdïcòngcãkimhót,sau®ãchóng tr¶iqua3lÇnlétx¸ctrong®Êtvtrëthnhcontr−ëngthnhnon.Sùlétx¸ccuèicïngcÇn cãsùkÝchthÝchcñarÔthùcvËt.KhigÆpvËtchñconc¸inonx©mnhËpphÇntr−ícc¬thÓ vom«ngoicñarÔ®Ódinhd−ìngvph×nhréngëphÝasauc¬thÓ.Conc¸ithnhthôc®Î trøngvométtóigelatint¹othnhbäctrøng.Tóinyth−êngbaobäcphÇnbªnngoicña c¬thÓconc¸i.T¸cdôngdotuyÕntrïngkýsinhg©yrachorÔlkh¸cnhauëc¸cloiv gièngkh¸cnhau:loi R.reniormis g©yrasùbiÕn®æitÕboëxungquanhvïng®Çucña chóng;loi R.macrodoratus t¹onªnméttÕbokhænglåëphÇnnéib×cñarÔvlmbiÕn d¹ngtrôcrÔ;loi T.semipenetrans t¹orac¸ctÕbosinhd−ìngxungquanhkimhót®Ó phôcvôchoviÖcdinhd−ìngcñachóng. IJ2cña T.semipenetrans cãthÓngõngsùph¸ttriÓncñachóngkhikh«ngcãmÆtc©y chñvtånt¹iëtrong®Êttrongmétthêigianmétvin¨m.Khic©ychñxuÊthiÖnIJ2®¹t ®ÕntuyÕntrïngtr−ëngthnhvx©mnhËpvovËtchñ.Vßng®êicñachóngcãquanhÖ chÆtchÏv®−îc®iÒukhiÓnb»ngc©ychñvsùthay®æimïatrongm«itr−êng®Êt. C¸cloituyÕntrïngb¸nnéikýsinhcãthÓsinhs¶nb»ngh÷utÝnhhoÆcl−ìngtÝnh. Loi R.reniormis sinhs¶nh÷utÝnh,tuynhiªnëmétviquÇnthÓsinhs¶nkh«ngcãcon ®ùc.Sùsinhs¶ncñaloi T.semipenetrans x¶yravíisùcãhoÆckh«ngcãcon®ùc. VÒmÆtsinhth¸i:Loi R.reniormis cãthÓchÞu®−îc®iÒukiÖnnhiÖt®ékh¾cnghiÖt, tuyvËy,nhiÖt®étèi−uchosùph¸ttriÓncñachóngl2529 0CvpHthÝchhîptõ4,8 5,2.Sùsinhs¶ncñachóngcãthÓbÞh¹nchÕë36 0C.§©ylloi−a®ÊtmÞnvíi®ébïn hoÆcc¸tt−¬ng®èicao.Loi T.semipenetrans thÝchnghiréngvíic¸clo¹i®Êtv®iÒukiÖn m«itr−êngkh¸cnhau,tuynhiªnmÉnc¶mvíisùkh«h¹n.NhiÖt®étèi−ucñachóngl 25 0CvpHthÝchhîptõ68.Sèl−îngquÇnthÓcña T.semipenetrans th−êngt¨ngkhi mïaxu©n®ÕnvrÔthùcvËtsinhtr−ëng.NhiÖt®év®éÈmtrongmïahÌlthÝchhîpcho sùph¸ttriÓncñatuyÕntrïngtrongsuètc¸cth¸ngmïahÌ.LoituyÕntrïngnycãthÓ ®−îcph¸thiÖnë®és©u®Õn4m,tuynhiªnmËt®éphongphónhÊtcñachóngth−êngë d−íilíp®Êts©u30cm. C¸cloiquanträng Rotylenchulusreniformis. KýsinhvíimËt®équÇnthÓrÊtlínëc¸cc©ytrångchÝnh nh−b«ng,ng«,chÌ,c¸clo¹i®Ëu,®Ëu®òa,®Ëut−¬ng,døa,khoailang.T¸ch¹idoloiny kýsinhth−êngt¨nglªndokÐotheoc¸cbÖnhnÊm( Rhizosstonia,Fusarium,Verticillium ). ën−ícta,loinykýsinhg©yh¹ikh¸phæbiÕntrªnnhiÒuc©ytrångkh¸cnhaunh−døa, chuèi,håtiªuv®ÆcbiÖt,loinykýsinhg©yh¹irÊtphæbiÕnëc¸cv−ên−¬m. Tylenchulus semipenetrans. Ký sinh g©y h¹i chÝnh ë c¸c c©y gièng cam chanh (Citrus )vph©nbèëhÇukh¾pc¸cvïngtrångcamchanh.NgoiracònggÆploinyký Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 141
  38. sinhtrªnc©yoliuvb−ëi.Loiny®−îccoinh−loikýsinhg©yh¹inguyhiÓm®èivíi camchanhëMü. ën−ícta,cònggÆploinykýsinhtrªnmétvivïngcamchanh, nh−ngkh«ngphæbiÕn.C¸cloinÊm Fusariumoxysporum v F.solani cãkh¶n¨nglm t¨nghiÖuøngg©yh¹icñaloiny. 5.TuyÕntrïngth©n Ditylenchus spp GièngtuyÕntrïng Ditylenchus gåmkho¶ng50loikh¸cnhautrong®ãchØcã3loi kýsinhg©yh¹irÊtquanträngc¸cphÇnth©nvcñngÇmd−íi®Êt,th©nvc¸cphÇnkh¸c trªnmÆt®Êtnªnth−ênggäichóngltuyÕntrïngth©n.PhÇnlínc¸cloikh¸csèngëtrong ®Êtvdinhd−ìngb»ngnÊm(thùcchÊtlkýsinhc¸cloinÊmnhá). C¸cloikýsinhquanträng Ditylenchusdipsaci. LloinéikýsinhdichuyÓn.TÊtc¶c¸cgiai®o¹nph¸ttriÓn cñachóng®Òucãkh¶n¨ngx©mnhËpvkýsinhthùcvËt,trong®ã,Êutrïngtuæi4(IJ4)l giai®o¹nnhiÔmquanträngnhÊtdochóngcãkh¶n¨ngchÞu®ùngtètvíisùkh«b»ngkh¶ n¨ngtiÒmsinh. LoituyÕntrïngnydinhd−ìngëc¸cnhum«(m«mÒm)cñath©nnh−ngcòngcã thÓt×mthÊychóngtrongc¸cphÇnkh¸ccñathùcvËtnh−l¸,chåic©y,th©nrÔ,th©nbß,v bópqu¶.Chóngx©mnhËpvom«thùcvËtqualçkhÝkhænghoÆcx©mnhËptrùctiÕpvo phÇngèccñath©nvn¸chl¸.KhikýsinhtuyÕntrïnglmvìc¸cv¸chtÕbovlmcho ®iÓmkýsinhph×nhlªnvcongqueol¹i.Sùthnhthôccñaconc¸i,qu¸tr×nh®Îtrøngv ph¸ttriÓnx¶yrabªntrongm«thùcvËt.Vßng®êicñatuyÕntrïngtõ1723ngyënhiÖt ®é1322 0C,phôthuécvovËtchñv®iÒukiÖnm«itr−êng.MçituyÕntrïngc¸icãthÓ ®Î200500trøng.Trongm«thùcvËtkh«tuyÕntrïngth−êngtôtËpl¹icïngvíinhau thnhtõngbã. Êutrïngëgiai®oantr−íctr−ëngthnhth−êngcãxuh−íngph¸tt¸nra ngoim«thùcvËt,®ÆcbiÖtkhic¸cm«nymôcthèihoÆcchÕt.ChóngcãthÓtånt¹itrong ®Êthngth¸ng®Õnhngn¨mkhikh«ngcãthùcvËtchñ.NÕuqu¸tr×nhkh«x¶yratõtõ IJ4cãthÓtrëthnhd¹ngtiÒmsinhvtånt¹irÊtl©u. C©ytrångbÞnhiÔmloikýsinhnyth−êngt¹othnhtËt,congqueo,thÊplïn;l¸ th−êngmÐomãvnháh¬nb×nhth−êng;phÇnngäncãthÓbÞthèir÷a.Loinycòngcã nhiÒuchñngsinhhäctheoc¸cphævËtchñkh¸cnhau®−îch×nhthnhdosùchuyªnhãa cñavËtchñ. D.dipsaci ph©nbèkh¾pthÕgiíi,®ÆcbiÖtrÊtphæbiÕnëvïng«n®íinh−c¸cn−íc ch©u ©u,NgavMüvg©yh¹inghiªmträngchoc¸cc©ytrångn«ngnghiÖpnh−cñc¶i, ng«,c©ylinhl¨ng,cábal¸®á,lóam¹ch®envyÕnm¹ch.ChóngcòngkýsinhÝtphæbiÕn h¬nëhnh,d©ut©y,c©yhoad¹ngbópnh−tulip.Loinycòng®−îccoilloig©yh¹i choc¸clo¹i®Ëuvhnhëc¸cn−ícvïng§ÞaTrungH¶i;hnh,táivcá®inhl¨ngëc¸c n−ícch©uMüLatinh, Ên§é,AustraliavIran.§©ylloithuéc®èit−îngkiÓmdÞch thùcvËtëta. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 142
  39. Ditylenchusdestructor .LloinéikýsinhdichuyÓnëc¸cphÇnd−íimÆt®Êtcña thùcvËt.TuyÕntrïngx©mnhËpvoth©ncñquac¸cchåi,lçnhátrªnth©nhoÆcc¸cm¾t cñath©ncñ.Sùsinhs¶nvph¸ttriÓncña D.destructor cãthÓx¶yraëbiªn®énhiÖt®é lín,tõ530 0C,tuynhiªn,nhiÖt®éthÝchhîpl2027 0C.Sùph¸ttriÓncñamétvßng®êi tr¶iqua18ngy.Loinyph©nbèphæbiÕnëc¸cn−ícvïng«n®íinh−c¸cn−ícch©u ¢u,Mü,Canada.Ngoiracòng®−îct×mthÊyëc¸cphÇncñach©u ¸vch©uPhi.§©yl loi®athùc,v×vËycãthÓt×mthÊychóngkýsinhënhiÒuc©ytrångkh¸cnhau,trong®ã khoait©ylc©ychñquanträngnhÊt.Khikh«ngcãthùcvËtchñ,tuyÕntrïngcãthÓdinh d−ìngvsinhs¶nëmétsèloinÊm. TriÖuchøngtuyÕntrïngg©yrachokhoait©yl®ÇutiªnxuÊthiÖnc¸cchÊmtr¾ngë lípd−íibiÓub×cñal¸,sau®ãt¨ngdÇnvÒkÝchth−íc,biÕndÇnthnhmutèivm«l¸trë nªnxèp.Th©ncñbÞnhiÔmnÆngt¹othnhc¸cvÕtlâm,vÕtnøtvt¹othnhvánh−giÊy. Th«ngth−êngkhinhiÔmtuyÕntrïngth©nth−êngkÐotheoc¸cbÖnhnÊm,vikhuÈnlm chobÖnhcngt¨nglªn.Còngnh−loi D.dipsaci loi nych−athÊyxuÊthiÖnëtav×vËy nã®−îc®−avodanhlôckiÓmdÞchthùcvËt. Ditylenchusangustus .§©ylloituyÕntrïngkýsinhchuyªnhãaëth©nlóanªncßn gäiltuyÕntrïngth©nlóa. D.angustus dinhd−ìngngo¹ikýsinhëc¸cm«nonvphÇn mÒmcñath©nlóa.TrongthêikúÈm−íttuyÕntrïngdichuyÓntõ®Êtdäctheoth©ncña c©ynonvx©mnhËpvo®iÓmsinhtr−ëng®Ókýsinhvg©yh¹i.Trong®iÒukiÖnkh«v khilóachÝntuyÕntrïngcuénl¹ivchuyÓnsangtr¹ngth¸ikh«ngho¹t®éng.Khicuèi mïavôtuyÕntrïngcãxuh−íngtËptrungl¹ivt¹othnhc¸cbóinh−bóib«ngvchuyÓn sangtr¹ngth¸itiÒmsinh.ChóngsÏho¹t®éngtrël¹ingaylËptøckhi®iÒukiÖnÈm−íttrë l¹i.SùtiÒmsinhchophÐptuyÕntrïngcãthÓtånt¹ih¬n15th¸ngtrong®iÒukiÖnkh«ngcã c©ychñhoÆc®iÒukiªnm«itr−êngkh«h¹n.NhiÖt®étèi−uchosinhs¶nvph¸ttriÓncña D.angustus l2030 0C.TriÖuchøngban®ÇudotuyÕntrïngkýsinhg©yraëlóalc¸cl¸ lóaëtrªncïngbÞóavnghoÆccãsäcv»n.L¸lóacòngcãthÓbÞcongqueovt¹othnh dÞtËt.MétsètuyÕntrïngtÊnc«ngvophÇnb«ng®ßngcãthÓvÉnël¹ibªntrongbao l¸,trongkhith©nbiÕnd¹ngnh−kiÓuph©nnh¸nhëphÇn bÞ nhiÔm gäiltiªm ®étsÇn (swellenufra).BÖnhnylméttrongnh÷ngvÊn®ÒchÝnhëc¸cvïnglóatròngëch©u ¸, ch©uPhi,®ÆcbiÖtëBangladesh,MiÕn§iÖn,Th¸iLanvViÖtNam.Tuynhiªn,tõnh÷ng n¨m1990trël¹i®©ydohÖthèngthñylîi®−îcph¸ttriÓnëvïng®ångb»ngs«ngCöu Long,kh«ngcßnlóanæin÷anªnt¸ch¹icñaloinycònggi¶m®inhiÒu. Nh×n chung, c¸c loi tuyÕn trïng th©n l nh÷ng loi sinh s¶n h÷u tÝnh b¾t buéc. Trøng®−îc®ÎraënhiÖt®étèi−ul1518 0C.C¸cloituyÕntrïngth©ncãkh¶n¨ngkh¸ng rÊttètvíinhiÖt®éthÊpchóngcãkh¶n¨ngtånt¹i18th¸ngënhiÖt®é–150 0C.C¸cquÇn thÓtuyÕntrïngphæbiÕntrong®ÊtsÐtvkh¶n¨ngtånt¹icñachóngbÞgi¶mnhanhchãng trong®Êtc¸tpha. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 143
  40. 6.TuyÕntrïngngo¹ikýsinhrÔ §Æc®iÓmchungcñahÇuhÕtc¸cloithuécnhãmnylkhikýsinhchóngchØdïng kimhótchäcvom«rÔ®Ódinhd−ìngmc¬thÓvÉnn»mngoibÒmÆtcñarÔ.Tuynhiªn trongsèc¸cgièngngo¹ikýsinhng−êitacòng®x¸c®Þnhmétsèloithuécc¸cgièng nh− Tylenchorhynchus,Helicotylenchus,Scutellonema ®«ikhicònggÆpbªntrongrÔnh− lnh÷ngloinéikýsinhrÔ.Tuynhiªn,kiÓunéikýsinhnycñachóngkh«ngph¶ilnéi kýsinh®ieernh×nhvcòngkh«ngph¶ilph−¬ngthøcb¾tbuécmchØlt¹mthêi.MÆc kh¸cc¸cloinykh«ngt¹oramétc¬chÕchuyªnhãanh−nh÷ngnhãmnéikýsinh®iÓn h×nh. C¸cnhãmloikýsinh NhãmtuyÕntrïngngo¹ikýsinhcãsèl−îngloirÊt®«ng®¶o,trong ®ãmét sè gièng dinh d−ìng trªn c¸c m« bÒ mÆt rÔ nh− Paratylenchus, Trichodorus, Tylenchorhynchus . C¸c gièng kh¸c dinh d−ìng ë c¸c m« bªn d−íi bÒ mÆt rÔ nh− Belonolaimus, Helicotylenchus, Hoplolaimus, Rotylenchus, Scutellonema, Hemicycliophora,Longidorus,Xiphinema. HÇuhÕtc¸cloituyÕntrïngngo¹ikýsinhcãkimhótrÊtdivkháe.Chóngdïng kimhótchäcthñngmngtÕbocñarÔvc¾ms©uvoc¸clípbªntrongcñavárÔ®Óhót dÞchtÕbo.§«ikhituyÕntrïngc¾mc¶®ÇuvorÔvthËmchÝx©mnhËpc¶c¬thÓvo bªntrongrÔvËtchñ.MétsèchóngcòngcãquanhÖvíimétsènÊmëtrong®Êt. Ngoi vai trß ký sinh g©y h¹i trùc tiÕp cho thùc vËt, mét sè loi thuéc gièng Xiphinema , Longidorus, Paralongidorus (hä Longidoridae) , Trichodorus v Paratrichodorus (häTrichodoridae) ®−îccoilkýsinhquanträngtrongn«ngnghiÖpdo chóngcãkh¶n¨ngmangtruyÒnvirusg©ybÖnhchothùcvËt. 7.TuyÕntrïngh¹ichåil¸ Ngoi6nhãm tuyÕntrïngtrªn®©ymét sèloituyÕn trïng ký sinh chuyªn hãa thuécbétuyÕntrïngAphelenchidacònglnh÷ngloikýsinhvg©yh¹ikh¸quanträng chothùcvËtsau®©y. TuyÕntrïngh¹ichåi,l¸( AphelenchoidesfragariaevA.ritzemabosi ). Hailoiny lnh÷ngloikýsinhkh«ngb¾tbuécëthùcvËtnh−ngchóngcòngcãkh¶n¨ngg©yh¹i ®¸ngkÓchochåivl¸cñamétsèthùcvËt.V×vËy,c¸cloituyÕntrïngnycßn®−îcgäi ltuyÕntrïngl¸hoÆctuyÕntrïngchåi.KhikýsinhtuyÕntrïngcòngg©ythèir÷ac¸cchåi c©y,chóngcòngcãthÓt¹othnhc¸cbøudÞd¹ngtrªnc©y. TuyÕntrïngb¹cl¸lóa( Aphelenchoidesbesseyi ).LoituyÕntrïngkýsinhchuyªn hãatrªnc©ylóa.Sùkýsinhcñachónglmcho®Çul¸lóabÞtr¾ngvsau®ãho¹itö.TuyÕn trïngkýsinhcòngg©ychoc¸cl¸baob«nglóabÞcongqueovxo¾nl¹i,lmc¶ntrësù trçb«ng,lmgi¶mkÝchth−ícb«ng,sèl−îngvkÝchth−ích¹tlóa,trong®ãnhiÒuh¹tbÞ lÐp. Tr ưng ñi h c Nông nghi p 1 – Giáo trình B nh cây ñi c ương 144