Giáo trình Cây ăn trái - Th.S. Lê Thanh Phong (Phần 2)

Nội dung text: Giáo trình Cây ăn trái - Th.S. Lê Thanh Phong (Phần 2)

1. 74 CHÆÅNG 3. CÁY KHOÏM (Ananas comosus (L.) Merr.) A. GIAÏ TRË, NGUÄÖN GÄÚC, PHÁN LOAÛI VAÌ GIÄÚNG TRÄÖNG 1. GIAÏ TRË. 1.1. Dinh dæåîng. Khoïm laì loaûi cáy àn traïi nhiãût âåïi coï giaï trë dinh dæåîng cao, âæåüc tiãu thuû räüng raîi trãn thë træåìng thãú giåïìi.n Toabäü traïi coï chæïa: - 80-85% næåïc. - 12-15% âæåìng (2/3 daûng Sucrose, coìn laûi laì daûng Glucose vaì Fructose). - 0,4% protein. - 0,5% tro (chuí yãúu laì K). - 0,1% cháút beïo. - Mäüt êt cháút såüi vaì mäüt vaìi loaûi vitamin (chuí yãúu laì C vaì A). Haìm læåüng vitamin C thay âäøi tæì 8-30mg/100g àn âæåüc. Næåïc khoïm coìn coï chæïa men Bromelin coï taïc duíûyng prätein phán lahuìm kêch thêch tiãu hoïa. Ngoaìi ra næåïc khoïm coìn cung cáúp nhiãöüung, nàng 1ml læå næåïc khoïm cho 1 calori. Toaìn bäü traïi khoïm coï 60% pháön àn âæåüc. 1.2. Cäng duûng. Pháön låïn viãûc saín xuáút khoïm trãn thãú giåïi âæåüc duìng âoïng häüp, caïc saín pháøm chênh gäöm coï: xàõt khoanh vä häüp, næåïc khoïm häüp. Caïïc cla daì ûxyng rä, kha ræåüu, næåïc giaíi khaït hay trêch acid citric, men bromelin Ngoaìi chãú ûbiãc úxuán, úviãt kháøu traïi tæåi cuîng khaï quanüng. tro Ngoaìi viãûc àn tæåi vaì âoïng häüp, caïc phuû pháøm khaïc cuía khoïm coìn âæåüc sæí duûng âãø: - Chãú biãún thæïc àn gia suïc: Sauï pkhi lá úey næåïíc, tra baïi duìng chãú biãún thæïc àn gia suïc (1 táún traïi cung cáúp âæåüc 30kg thæïc àn khä). Thán cáy khoïm coï chæïa tinh bäüt cuîng laì mäüt nguäön thæïc àn täút cho gia suïc. - Dãût vaíi: Laï khoïm coï chæïa nhiãöu såüi tràõng, dai chàõc, âæåüc duìng laìm chè may quáön aïo (åí Philippines vaì Âaìi Loan). Nãúu duìng cho muûc âêchï mná âæåöy üthçc kho träöng dáöy trong maït vaì loaûi boí traïi. - Bäüt giáúy: Thán laï khoïm cuîng coï thãø duìng laìm nguyãn liãûu chãú biãún bäüt giáúy. - Phán hæîu cå: Xaïcí ba traïi sau chãú biãún âæåüíc âemkhoa íung mäüt nàm coï chæïa khoaíng 1,27% N, 0,09% 2PO5 vaì 0,18% 2KO cuîng laì mäüt nguäön phánîu cåhæ täút. Màût
2. 75 khaïc sau khi hãút chuì ky saín xuáút, coï thãø duìng caìöy,n bæ naìïat nghiãthánï lakhoïm, träün thãm väi, chän vaìo âáút âãø cung cáúp cháút hæîu cå. 2. TÇNH HÇNH SAÍN XUÁÚT TRÃN THÃÚ GIÅÏI. Hiãûn nay mæïc saín xuáút khoïm trãn thãú giåïi khoaíng 10 triãÏ ûcouï tá saúín.n Cháu A læåüng khoïm hàòng nàm cao nháút, chiãúm í60%n læå saüng khoïm trãn thãú giåïi. Tuy nhiãn, so våïi 10 nàm træåïc âáy thç saín læåüng håi suût giaíïmc sadoí nmæ xuáút giaím, trong khi mæïc saín xuáút cuía cháuî tàng My maûnh vaì mæïc saín xuáút åí cháu Phi håi tàng. Mæåìi næåïc coï saín læåüngïm kho nhiãöu trãn úthã giåïi gäöm coï Thaïi Lan, Philippines, ÁÚn Âäü, Brazil, Häöng Käng, Trung Quäúc, Viãût Nam, Indonesia, Mexico vaì Kenya. Caïc næåïc Nháût, Phaïp, Hoa Kyì, YÏ, Âæïc, Táy Ban Nha, Anh, Haì Lan, Bè vaì Canada hàòng nàm phaíi nháûp kháøu nhiãöu khoïm. Vãö xuáút kháøu khoïïm, 10 co quäúc gia laì Philippines, Ivory Coast, Costa Rica, Cäüng hoìa Dominic, Honduras, Malaysia, Brazil, Mexico, Haì Lan vaì Bè. Màûc duì Viãût Nam laì mäüt trong nhæîng næåïc coï saín læåüïngm caokho trãn thãú giåïi nhæng khäng âæåüc xãúp haûng trong viãûc xuáút kháøu do pháøm cháút traïúi, biã khaúín kenàngïm chã 3. NGUÄÖN GÄÚC VAÌ PHÁN BÄÚ. Lëch sæí cuía cáy khoïm coï thãø xem laìõ tâæå âáöüuc bàvaìo nàm 1493 khi äng Christophe Colomb (Kha Luán Bäú) vaì âäöng âäüi laì nhæìîi ngcháu ngæå Áu âáöu tiãn tçm tháúy vaì àn íthæ traïi khoïm khi âäø bäü xuäúng âaío Guadeloupe trong Thaïi Bçnh Dæång (Nam Myî). Luïc âoï cáyï khom âaî phaït triãøn räüng raîi åîí nhiã cháuû tMy âåïi vaì laì mäüt nguäön thæïc àn quan troüng cuía dán da âoí baín xæï. Nàm 1535 cáyü ckho mäï taím lá âæåön âáöu tiãn trong quyãøn Historia General y Natural de Las Indias båíi Gonzalo Fernandez, mäüt âàûc phaïi viãn cuía vua Táy Ban Nha. Træåïc âáy ngæåìi taï æåc âoaïn ràòng,î nhæng ngæåìi ÁÚn Tupi Guarami trong vuìng biãn giåïi cuía Brazil, Argentina vaì Paraguay hiãûn nay âaîû dup va nháì laìm cáy khoïm thêch nghi trong canh taïc. Mäüt vaìiAnanas loaìi spp. vaì nhæîng giäúng coï liãn quan âaî âæåüc gàûp trong daûng hoang daûi åí âoï (Collins, 1960). Tuy nhiãn, Brucher (1977)ï coï y kiãún laì thæï träAnanasöng Sativusvar. "Cayenne" coï nguäön gäúc åí cao nguyãn Guiana vaì nhæîng loaìi, giäúng coï liãn quan âaî moüc lãn gáön cæía säng Amazon, åí Brazil (gáön Sao Paulo) vaì íå Paraguay. Mäüt vaìi loaìi náöy âaî âæåüc träöng âãøìi lá útay æåï såüci. âoa Ngæåïn laì cuäúi thãú kyí thæï 17 cáy khoïm âaî âæåüc phaït taïn âãún khàûtõ âåp caïiï trãnc vu thãìngú nhiã giåïi båíi caïc du khaïch (vç chäöi ngoünü va pháì ûcanï cuc bäía cáy coï thãø chëu âæûng âæåüc khä haûn ráút täút nãn dãù mang theo). Ngoaìi caïc ûvut ìâångï i,nhiã khoïm cuîngüc âæåträöng åí
3. 76 mäüt vaìi vuìngû thuán låüi trong khê háûu aï nhiãût âåïi hoàûc trong nhaíì Azoreskênh nhæ å (38 âäü N). Viãûc träöng khoïm âaûi traì thæåìng táûp trung trong mäüt khoaíng caïch tæì xêch âaûo vaì coï æu thãú hån åí doüc duyãn haíi phêa nam cuía luûc âëa (åí ïphêa laû táynh) thç hoàû cqua trãn nhæîng âaío giaoú tiãp våïi nhiãût âåïi (Hawaii, Âaìi Loan). Viãûc saín xuáút khoïm coìn gàûp trong vuìng xêch âaûo nhæ Kenya åí âäü cao 500-800m trãn mæûc ønæån (5-20ïc biã âäü N). Viãûc träöng troüt åí nhæîng vuìng âáút tháûút âåp, ïnhiãi áøm nhæ Malaysia, Thaïi Lan thæåìng tiãún haình trãn âáút than buìn våïi giäöngú ngthæå träìng laSingaporeì " Spanish". ÅÍ duyãn haíi Ivory thç saín xuáút chuí yãúu laì Cayenne. Hawaii laì mäüt vuìng saín xuáút khoïm chiãúm hån 1/2 saín læåüng cuía thãú giåïi, tuy nhiãn âãún âáöu nàm 1960 thç saín læåüng suût giaím vaì hiãûn nay âæïng haìng thæï 5 trãn thãú giåïi. Hiãûn nay, mäüt säú næåïc cháu AÏ coï saín læåüng khoïm tàng nhanh choïng, âàûc biãût laì Thaïi Lan vaì Philippines. Naville æåïc læåüng khoaíng 28% saín læåüng khoïm trãn thãú giåïi âæåüc duìng âoïngì khoahäüpí (1972)ng 5% va âæåüc xuáút kháøu tæåi. Khäúi Cäüng Âäöng Cháu Áu (EEC: European Economic Community) laì thë træåìng tiãu ûthu khoïm häüp vaì tæåi låïn nháút giåïi. trãn thã 4. PHÁN LOAÛI. Cáy khoïm thuäüc hoü Bromeliaceae,ï tãn co khoa hoücAnanas laì comosu (L.) Merr. Hoü Bromeliaceae coï 2 täüc laì Pseudananas vaì Ananas. Theo L.B. Smith (1939), täüc Ananas coï 5 loaìi nhæ: - Ananas bracteatus - Ananas fritzmuelleri - Ananas comosus - Ananas erectifolius - Ananas ananassoides Ngoaìi loaAnanasìi comosus ra, caïc loaìi khaïc chèï giacoï trë trong viãûc lai giäúng. Loaìi Ananas comosus bao gäöm táút caí caïc giäúng träûnö nayng hiãvaì trong hoü Bromeliaceae chè coï täüc Ananas laì coï chäöi ngoün trãn traïi maì thäi. Vãö màût hçnh ïthai thæûc váAnanasût, comosus laì mäüt âån tæí diãûp âa niãn coï hoa vaì traïi åí cuäúi ngoün. Sau khi cho traïi xong thç tiãúp tuûc säúng nhåì caïc máöm åí naïch laï moüc thaình chäöi våïi hãû thäúng mä phán sinh måïi åí choïp. Caïc chäöi náöy säúng nhåì thán chênh vaì cuîng cho hoa vaì traïi åí cuäúi ngoün, sau âoï tiãúp tuûc caúï. cTra chuï iky cuìí anhæ caï thãc thãú hãû sau thæåìng nhoí dáön di.
4. 77 5. GIÄÚNG TRÄÖNG. Khoïm träöng trãn úthã giåïi coï nhiãöu ütãni kha goïc nhau, duì coï thãø chè laì mäüt giäúng. Ngoaìi ra vç ngáøu biãún thãú hãû (Mutation somatique) quaï nhiãöu nãn trong cuìng mäüt giäúng cuîng coï thãø coï nhiãøömu kha âàûïc âiãnhau. Hiãûn nayûc viã phán loaûi thæûc váût cho caïc giäúngö träng troüt coìn nhiãöu haûn chãú, chuí yãúu laìì phánnh ca chiaïc nho thaïm nhæ sau: 5.1. Nhoïm Cayenne. Âæåüc träöng ráút phäø biãúnú trãn giå ïthãi, âäöngì ithå âæåüc æa chuäüng nháút âãø âoïng häüp. Giäúng tiãu biãøu laì Smooth Cayenne (Cayenne lisse). - Âàûc tênh âoïng häüp: Ráút täút. - Àn tæåi: Täút. - Xuáút kháøu tæåi: Khaï. Caïc âàûc âiãøm vãö hçnhïi: tha - Laï: Gáön nhæ khäng gai, chè coï mäüt êt gai åí choïp laï. - Chäöi: Êt chäöi. - Daûng traïi: Hçnh truû, màõt deûp, caûn. - Troüng læåüngïi: tra Trung bçnh 2-2,5kg. - Loíi (cuìi): Trung bçnh. - Maìu voí traïi khi chên:ìng Va da cam. - Maìu ruäüt khi chên:ì Vang låüt âãún vaìng. - Hæång vë: Ngoüt, håi chua, êt xå, nhiãöu næåïc, mãöm. - Tênh khaïng: Máùn caím våïi triãûu chæïng heöuï lao ïkhä (Wilt). âá - Nàng suáút: Cao. Caïc giäúng träöngüc thuä nhoïm Cayenne gäöm coï: - Hawaiian Smooth Cayenne. - Hilo: Khäng coï chäöi cuäúng,ö nhiãu chäöi thán, traïi nhoí. - Cayenne Guadeloupe: Coï tênh khaïng Wilt täút hån nhæng traïi xáúu. - Cayenne Martinique. - Smooth Guatemalian. - Typhon. - Saint Michael. - Boronne de Rothschild: Laï coï gai.
5. 78 5.2 Nhoïm Queen. Laì nhoïm âæåüc träöng chuí yãúu åí næåïc ta hiãûn nay. - Âàûc tênh âoïng häüp: Keïm - Àn tæåi: Ráút täút - Xuáút kháøu tæåi: Ráút täút Caïc âàûc âiãøm vãö hçnhïi: tha - Laï: Âáöy gai, laï ngàõn hån Cayenne. - Chäöi: Nhiãöu chäöi cuäúng, chäöi nhoí. - Daûng traïi: Hçnhïn, no màõt sáu. - Troüng læåüngïi: tra Trung bçnh 1 kg. - Loíi: Nhoí. - Maìu voí khi chên:ì Vang. - Maìu ruäüt khi chên:ì Vang. - Hæång vë: Ngoüt hån Cayenne, êt chua, êt xå, xå ngàõn, cong, thå. Thêch håüp cho tiãu thuû tæåi. - Tênh khaïng: Máùn caím våïi bãûnh Wilt. - Nàng suáút: Keïm. Caïc giäúng träöngüc thuä nhoïm Queen gäöm coï: - Natal Queen: Goüi laì Hoaìng háûu Quã hæång. - "Z" Queen: Coï leî laì mäüt ngáùu biãún cuía Natal Queen. - Ripley Queen. - Mac-Greïgor: Cáy to, chäöi thán låïn. - Alexandra: Âæåüc choün loüc tæì Queen Natal, cáy to vaì chäöi thán låïn nhæ Cayenne. - Queen Nam phi. 5.3. Nhoïm Spanish (Táy Ban Nha). - Âàûc tênh âoïng häüp: Keïm - Àn tæåi: Ráút täút - Xuáút kháøu tæåi: Ráút täút Caïc âàûc âiãøm vãö hçnhïi: tha - Laï: Daìi, heûp, coï gai. - Chäöi: Nhiãöu chäöi cuäúng. - Daûng traïi: Håi troìn (Truû báöu), màõt räüng, deûp. - Troüng læåüngïi: tra Trung bçnh 1,2-1,5kg.
6. 79 - Loíi: Ráút låïn. - Maìu voí khi chên: Cam. - Maìu ruäüt khi chên: Tràõng âãún vaìng. - Hæång vë: Ngoüt, håi coï vë cay chua, nhiãöu xå. - Tênh khaïng: Khaïng bãûnh Wilt. - Nàng suáút: Keïm. Caïc giäúng träöngüc thuä nhoïm Spanish gäöm coï: - Red Spanish: Nàng suáút muìa gäúc cao hånìa mu tå. - Singapore Spanish: Laï khäng gai, âoïng häüp täút. - Selangor Green: Laì giäúng âäüt biãún tæì Singapore Spanish. - Puerto Rico 1-67: Traïi to (2,7kg), nàng suáút cao (>70 táún/ha ), thët tràõng. Ngoaìi ra coìn coï giäúng Puerto-Rico 1-56 cuîng cho nàng suáút cao. - Castilla. - Cabezona: Âáy laì giäúng tam nhiãøm duy nháút trãnú giå thãïi, traïi to (coï thãø nàûng âãún 6-7kg). Nàng suáút keïm, vç traïi quaï to nãn khoï âoïng häüp. Viãûc choün loüc tæì quáön thãø giäúng Singapore Spanish åí Maî lai cuîng âaî choün âæåüc mäüt giäúng måïi, âoï laì Masmerah, coï sæïc säúng cao, nhiãöu laï, cáyï thài toó ng vaì cho tra hån cáy cha meû (Wee,1974). 5.4 Nhoïm Abacaxi: êt phäø biãún, coìn goüi laì Brazilian. - Âàûc tênh âoïng häüp: Xáúu - Àn tæåi: Täút - Xuáút kháøu tæåi: Keïm Caïc âàûc âiãøm vãö hçnhïi: tha - Laï: Âáöy gai. - Chäöi: Nhiãöu chäöi cuäúng. - Daûng traïi: Hçnh ïthap (choïp). - Troüng læåüngïi: tra Trung bçnh 1,5kg. - Loíi: Nhoí âãún ráút nhoí. - Maìu voí khi chên:ì Vang. - Maìu thët khi chên: Vaìng låüt âãún tràõng. - Hæång vë: Ngoüt, mãöm, nhiãöu næåïc. - Tênh khaïng: Khaïng Wilt khaï. - Nàng suáút: Keïm. Caïc giäúng träöngüc thuä nhoïm Abacaxi gäöm coï: - Abacaxi: Voí traïi moíng, chên nhanh (coï thãø coìïcn xanhchên). lu
7. 80 - Pernambuco (Perola): Thët tràõng. - Abalka: Giäúng nhæ Pernambuco nhæng traïi to hån vaì thëtìng. va - Sugar Loaf: Traïi nhoí, nhiãöu næåïc, êt xå. - Euleuthera. - Venezolano. Ngoaìi 4 nhoïm trãn, Leal vaì Soule (1977) coìn âãö nghë thãm mäüt nhoïm måïi laì Maipure. Caïc giäúng trong nhoïm náöy hoaìn toaìn khäng coï gai åí laï, nhæ Perolera, Monte Lirio, Bumanguesa. Traïi coï hçnh ûtru âãún báöu duûc, loíi nhoí, thët maìu ngaì, khaï nhiãöu xå. Cháút læåüng khäng cao khi duìng xuáút tæåi vaì âoïng häüp, chè thêch håüp cho tiãu thuû taûi chäù. Tiãu chuáøn choün giäúng: - Sæïc säúng cao. - Ngàõn ngaìy. - Khaïng bãûnh (nháút laì bãûnh Wilt). - Laï khäng gai, ngàõn, räüng. - Traïi hçnh truû, màõt deûp. - Maìu traïi âeûp. - Cuäúng traïi ngàõn, chàõc. - Êt laï. - Thët traïi chàõc, maìu âeûp, khäng xå, haìm læåútü khäng chácao, læåüng acid trung bçnh, haìm læåüng vitamin C cao. - Thaình láûp chäöi cuäúng, chäöi thán såïm nhæng êt (1-2 chäöi). Caïc giäúngö träng trong næåïc: ÅÍ miãön Bàõc: - Dæïa hoa Phuï thoü (Natal Queen): Coìn goüi laì Victoria. - Dæïa hoa Na hoa (Queen Nam phi): Coìn goüi laì Paris, Yellow Mauritius. - Dæïa hoa Nam bäü (Nam phi Queen): Coìn goüi laì khoïm, thåm ta. - Dæïa ta (Red Spanish): Coìn goüi laì thåmû âo beí, thåm læía, dæïa Saìn, dæïa Buäüm, Tam dæång. - Âäüc bçnh khäng gai (Cayenne): Coìn goüi laì thåm táy, Sarawak, Häöng Käng. ÅÍ miãön Nam: Khoïm träöng chuí yãúu laì nhoïm Queen, táíû mäp trungüt sä úå tènh nhæ:ön Cá Thå, Kiãn Giang, Baûc Liãu, Long An, Tiãön Giangì va thaình phäú Häö Chê Minh,ö gäm coï caïc giäúng Singapore Canning, Alexandra, Mac-greïgor Nhoïm Cayenne âæåüc träööngu nhiã åí Baíoüc Lä (Lám Âäöng).
8. 81 B. ÂÀÛC TÊNH THÆÛC VÁÛT. 1. THÁN. Cáy træåíng thaình cao khoaíng 1-1,2m, coï daûng con cuì âaïy beût, âæåïn ìng kênh ta räüng 1,3-1,5m. Boïc laï ïra thánco nàòm bãn trong daìi khoaíng 20-30cm våïi pháön gáön ngoün thán to nháút coï âæåìng kênh 5,5-6,5cm, cuäúi thán räüng 2-3,5cm. Pháön thán trãn thæåìng cong, pháön thán dæåïi coï thãø cong nãúu chäöi âem träöng laì chäöi cuäöi úng hay chä thán vaì thàóng nãúu chäöi âem träöng laì chäöi ngoün. Trãn thán coï chia nhiãöu loïng vaì âäút. ÅÍ âäút thán (nåiì lao)ï coâênhï mang va nhæîng máöm nguí. Caïc loïng tæì pháön giæîa thán daìi khoaíng 1-10cm tuìy theo giäúng, âiãöu kiãûn mäi træåìng Caïc loïng tæì pháön giæîa thán tråí lãn daìi hån caïc loïng bãn dæåïi. Bãn trong thán khoïm chia laìm 2 pháön goüi laì voí vaûì. Nåitrung tiã truúp giaïp giæîa voí vaìû trung tru coï mäüt hãû thäúng maûch ráút moíng, chuí yãúu gäöm caïc tãú baìo gäù vaì mäüt êt tãú baìo libe. Mä maûch khäng liãn tuûc, bë thuíngö nhiãu chäø, qua âoï caïï mac boûch chaûy daìi âãún laï. Chênh hãû thäúng maûch náöy âaî ïtacû rão ùra phu ca û moüc ra trãn thán. Trung truû gäöm mäüt khäúi tãú baìo nhu mä coï nhiãöu haût tinh bäüt vaìø tinh, trong thã âoï caïïc maboûch xãúp thaình voìng xoàõn äúc xuyãn qua nhau laìm thaình mäüt maûng læåïi ráút phæïc taûp. 2. LAÏ. Säú læåüng laï trãn cáy thay âäøi tuìy theo giäöngú ngtro träüt. ÅÍ nhoïm Táy Ban Nha coï khoaíng 35-40 laï. Nhoïm Hoaìng Háûu 40-50 laï. Nhoïm Cayenne 70-80 laï. Laï âæåüc xãúp theo hçnh xoàõn äúc, laï non åí giæîa, laï giaì ngoaìi cuìng. Kiãøu xãúp laï thæåìng tháúy laì 5/12-5/13 (phaíi qua 5 âæåìng xoàõn äúc trãn thán måïi gàûp laûi 2 laï cuìng nàòm trãn mäüt âæåìngóng, thà trong khoaíng âoï âãúm âæåüc 12-13 laï). Hçnh daûng laï thay âäøi tuìy theo vë trê cuía chuïng trãnïc thán,theo tuäøitæ laï. Theo Py vaì Tisseau (1965), coï thãø chia laìm caïc loaûi nhæ sau: Laï A: Laì nhæîng laï phêa ngoaìi âaî phaït triãøn âáöy âuí khi chäööi ng.âæå üc âem âi trä Laï coï chäù thàõt laûi roî rãût åí gáön âaïy laï. Laï B: Laì nhæîng laï chæaï phat triãøn âuí khi chäöi âæåücö âemng, coträï mäüt khoaíng thàõt laûi nàòm åí vë trê cao hån so våïi laï A. Laï C: Laì nhæîng laï giaì nháút phaït triãøn sau khi chäöi âaî âæåüc träöng, trãn laï coï mäüt chäù thàõt laûi nhæng khäng roî. Caïc loaûi laï A,B,C thæåìng moüc tæì khoaíng giæîa thán tråí xuäúng. Khi cáy ra hoa thç thæåìng chè coìn laûi laï C (laïî A, he Bï âao chãút). Laï D: Laì laï âaî phaït triãøn âáöy âuí, moüc åí pháönì giæo thánîa thán, mäü âênht va thaình mäüt goïc 45ü (theoâä dáy cung 2 âáöu laï). Âáy laì nhæîng laï låïn vaì daìi nháút trãn
9. 82 cáy, loaûi laï D ráút quanüng tro vç troüng læåüng laï coï tæång quanû tchà cheí våïi troüng læåüng traïi. Viãûc phán têch tçnh traûng dinhîng dæå cuía cáy thæåìng âæåüc thæûc hiãûn trãn laï D. Laï E: Laì nhæîng laï âaî phaït triãøn âuí, moüc ra åí pháön "vai" cuía thán, hçnh muíi lao, gáön 1/2 laï khäng coï diãûp luûc. Laï F: Laì nhæîng laï choït cuía cáy, moüc thàóng tæì pháön âènh thán, hçnh muíi lao, trãn 1/2 laï khäng coï diãûp luûc. Caïc âàûc âiãøm chung cuía laï khoïm gäöm coï: - Gai laï: Laï coï nhiãöu hay êt gai thay âäøi tuìyö giäng.ú Langï trä caïc giäúngü cthuä nhoïm Hoaìng Háûu, Táy Ban Nha vaì Táy Phi coï gai doüc 2 bãn meïp laï. ÅÍ nhoïm Cayenne, laï chè coï mäüt êt gai åí âènh. - Táöng mao bäü: Bao bãn ngoaìi laï giäúng nhæüt lå mäïp saïp moíõngng, trà màût dæåïi laï coï nhiãöu hån màût trãn. - Táöng tãú baìo chæïa næåïc: Nàòm åí pháön giæîa laï, gäöm mäüt säú tãú baìo hçnh cäüt phêa dæåïi låïp biãøu bç. Táöng tãú baìo náöy giuïp laï træí næåïc khi khä haûn. - Boï såüi åí laï: Nàòm giæîaü lac ïbåí, baoi caï boc maûch libe vaì gäù. Tãüiú da baììi,o chà såõc, coï thãø duìng láúy såüi dãût vaíi. - Daûng hçnh maïng xäúi: Laï coï daûngï hçnhng xä maúi giuïp cáyû nhán âæåüc næåïc hæîu hiãûu, chëu âæûng khäû han täút. 3. CHÄÖI. Cáy khoïm coï caïûic loa chäöi nhæ sau: - Chäöi ngoün: Moücí ra âá åöu ngoün traïi, mang nhiãöu laï, laï nhoí, êt cong loìng maïng, gäúc chäöi thàóng. Träöng bàöòing ngo chäün láu thu hoaûch (khoaíng 18 ïthang). Coï thãø duìng máöm nguí trãn chäöi ngoün âãø únhánng (phæång giä phaïp nhán giäúng bàòng laï). - Chäöi thán: Moüc ra tæì máöm nguí trãn thán,ìng thæå xuáút hiãûn sau khi cáy meû âaî ra hoa, coï 1-2 chäöi. Chäöi to khoeí, êt laï, laï daïìn ichä cæïöng,i go taün.ú cGä chäöi deûp (do bë âaïy laïï pe laûi), håi cong. Chäöi thán duìng âãø úthay cáy thã meûí åmuìa gäúc (tæì vuû 2). Träöng chäöi thán mau thu hoaûch, khoaíngï 12ng. tha - Chäöi cuäúng: Moüc ra tæì máöm nguí trãn cuäúng traïi, ngay saït dæåïi âaïy traïi. Hçnh daûng håi giäúng chäöi thán nhængí nho hån, gäúc chäöi cong, phçnh to (giäúng daïi).ûng tra Trong saín xuáút låïn thæåìng duìng loaûi chäöi náöy vç coöïu sä (tæú ìlæå >3ü chäng nhiãöi /cáy). Træoìng håüp khäng duìng nhánú nggiä thç coï thãø beí boí såïm âãø traïi phaït triãøn täút hån. Thåìi gian tæì träöng dãún thuûch hoa khoaíng 16-18 ïthang. - Chäöi ngáöm (chäöi rãù, chäöi âáút): Moüc ra tæì pháïöi màn thánût âá dæåút hoàûcø nåi rã ù.cä Chäöi coï laï daìi, heûp, moüc yãïúcu la doï bãnbë ca trãn che aïnh saïng. Träöng láuûch, thu hoa khoaíng 18-20 thaïng.
10. 83 4. RÃÙ.Ù Krauss chia rãù khoïm laìm 3 nhoïm. - Rãù så cáúp: Phaït sinhì phäi tæ cuía häüt, chè tháúy âæåüc khi träöngò ngkho häïümt. bà - Rãù phuû: Laì loaûi rãù üquanng nhá troút cuía cáy.ü cMo trãn thán, phaït sinhì tæ hãû thäúng maûch giæîa voí vaì trungû. Ca ïtruch choïp thán íkhoang 1cm âaî coï rãù phuû moüc ra, maìu tràõng nhæng khängî ro, caìng xuäúng bãn dæåïi thán rãù caìng moüc daìi ra vaì hoaï náu dáön. Caïc rãù moüc åí pháön thán trãn màìûngt âá êtú phánt thæå nhaïnh vaì thæåìng deûp (do caïc âaïy ïlapï laeûi),ì va chè moüc voìng quanh thán.úu Nã khi ïla bë taïch ra taûo íkhoang träúng thç rãù coï thãø moüc xuäúng âáút âæåüc. Caïc rãù moüc ra ïtæiì mà pháûtö âán úthánt thçì dæå ntro hån vaì phán nhaïnh nhiãöu. - Rãù thæï cáúp (rãù nhaïnh): Laì nhæîng rãù nhoí moüc ra tæì caïc rãù phuû. Noïi chung laì rãù khoïm moüc caûn vaì tæång âäúi êt âám nhaïnh. Rãù coï thãø moüc daìi 1- 2m caïch gäúc trong âiãöu kiãûn mäi træåìûngn lå thuáüi. Háöu hãút rãù táûp trung trong låïp âáút màût tæì 0-15cm. Rãíù phá å ön thán trãn màût âáút cuîng huït âæåüc næåïc vaì dinh dæåîng. Do sæû sàõp xãúp cuía laï nãn táút caí caïc naïch laï trãn thán coï thãø chæïa âæåüc khoaíng 80-100ml næåïc, do âoï coï thãø tæåïi næåïc hay dung dëch phán lãn cáy. 5. HOA. Khoïm coï hoa læåîng tênh, hoaöm gä coï 1 laï bàõc, 3 laï âaìi máûp, 3 caïnh hoa coï maìu têm näúi liãön thaình mäüt äúng, 6 nhë âæûc vaì 1 voìi nhuûy caïi. Báöu noaîn chia laìm 3 ngàn våïi vaïch ngàn dáöy. Trãn traïi hoa xãúp theo 2 voìng xoàõn äúc. Voìng xoàõn theo chiãöu däúc nhiãöu chæïa khoaíng 8-10ìng, ha chiãöu däúc êt chæïa khoaíng ì11-13ng. Hoa ha thæåìng nåí buäøi saïng, khoaíng 5-10 hoa mäùi ngaìy nãn máútì 15-20y må ïngai nåí hãút hoa trãn traïi. Hoa trong cuìng mäüt giäúngö ngträ troüt thç khäng ûthu tinh âæåüc, træì khi lai våïi giäúng khaïc. Nãúu thuû tinh, mäùi traïi khoïm coïú thãn 3.000ø cho hä âãüt (Pickersgill, 1976). Coï khoaíng 100-200 hoa trãn mäùi traïi. Theo A. Silvy, thê nghiãûm trãn nhoïm Cayenne bàòng caïch xæí lyï dung dëch Acethylene âãø kêch thêch viãûc phán hoïa hoa tæû cho tháúy caïc giai âoaìûnhn hçnh hoa tha tæû nhæ sau: - Giai âoaûn 1: 4 ngaìy sau khi xæí lyï, mä phán sinh táûn cuìng måí räüng. - Giai âoaûn 2: 8 ngaìy sau khi xæí lyï, hçnhì nhtha nhæîng laï bàõc âáöu tiãn. - Giai âoaûn 3: 12 ngaìy sau khi xæí lyï, hçnhình tha hoa vaì caïc laï âaìi. - Giai âoaûn 4: 18 ngaìy sau khi xæí lyï, thán traïi daìi ra. - Giai âoaûn 5: 23 ngaìy sau khi xæí lyï, chäöi ngoüìnnh. hçnh tha - Giai âoaûn 6: 29 ngaìy sau khi xæí lyï, chäöi ngoün tiãúpì tunh.ûc hçnh tha
11. 84 - Giai âoaûn 7: 36 ngaìy sau khi xæí lyï, coìn goüi laì giai âoaûn thàõt laûi, âáöu ngoün laï bàõc coï maìu häöng, chäöi ngoün chæa coï luûc laûp. - Giai doaûn 8: 46 ngaìy sau khi xæí lyï, hoa tæû xuáút hiãûn, chäöi ngoün coï maìu âoí tæåi. Taïc duûng cuía kêch thêch täúû trãn ra hoa:sæ Gowing giaíi thêch cå chãú ra hoaí cua khoïm nhæ sau: Trong mä phán sinh táûn cuìng cuía thán cáy coï cháút auxin laì IAA (Indol Acetic acid) do cáy täøng håüp tæì caïc acidamin vaì triptophan, chênh näöng âäü auxinöy ná coï taïc duûng gáy ûnãn ra sæhoa. Muäún cáy ra hoa, haìm læåüng cuía auxin trong mä phán sinh táûn cuìng cáön âæåüc duy trç trong mäüt thåìi gian giæîa 2 mæïc âäü. Khi xæí lyï cho cáyòng ra kêchhoa thêchbà täú nhæ NAA seî coï taïc duûng laìmï giat haímìm bå læåüng IAAû hoat tênh trong mä phán sinh táûn cuìng, tuy nhiãn caïc enzyme oxydase seî phaï huíy dáön dáön NAA,ï ha doìm âo læåüng IAA laûi tæì tæì tàng lãn. Cáy seî ra hoa âæåüc nãúu näöngî âä væüí IAAng trong giæ mäüt thåìi gian khaï âuí choû sæ phán hoaï máöm hoa. Nãúu duìng læåüng NAA cao, cáy seî ra hoa cháûm vç phaíi chåì haìm læåüng auxin tàng dáön lãn âãø coï thãø giuïp cáy phán hoaï máöm hoa. Trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn, coï 2 yãúu täú quyãút âënh sæíaû cáy ra hoakho ïcum laì phaíi traíi qua giai âoaûn sinhíng træå âáöy âuí tæïc åí vaìo thåìi kyûcì våï thaiì bänhü thu laï âæåüc hçnh thaình hoaìn chènh (khoaíng 28-30 laïí åcaïc giäúng khoïm vaì 50-60í ca ïlacï giä å úng thåm); thåìi tiãút phaíi åí nhiãût âäü tháúp vaì ngaìy ngàõn. ÅÍ vuìng xêch âaûo, nhiãût âäü vaì quang kyì laì 2 yãúu täú khê háûu aính hæåíüngng quan âãún tro sæû ra hoa tæû nhiãn. Trong âiãöu kiãûn ÂBSCL, cáy khoïm ra hoa tæû nhiãnìo 2 vavuû trong nàm: - Vuû chênh tæì thaïng 6-7 dl. - Vuû phuû tæì thaïng 12-1 dl. 6. TRAÏI. Traïi khoïm laì loaûi traïi keïp gäöm nhiãöu traïi con (100-200 traïi con hay hoa). Sau khi thuû pháún, caïnh hoa, nhë âæûc vaì voìi nhuûyñ caïi taìn heïo âi. Gäúc laï bàõc máûp ra, cong uïp lãn che caïc laï âaìi. Caïc laï âaìi tråíì nãn hå ücoïp la thëtûi tavaûo thaình nuïm, khi traïi gáön chên chuïng deût xuäúngí tråthaình "màõt" cuía traïi. Caïc traïi con âênhü vat truìoû mäc phaït hoa goüi laì cuìi traïi (loíi), cuìi khoìiïm ra bãnkeï ngoaìo da i goüi laì cuäúïi. ng tra Hçnh traïi thay âäøi tuìy giäúng träìö báng,ö utæ troìn, hçnhû truâãún choïp cuût. Maìu thët traïi khi chên thay âäøi tæì tràõng âãún vaìng âáûm. Maìu voìng,í tæ vaìì xanh,ng cam va âãún âoí. Muìi thåm cuía traïi âæåìü cuc choía chála út Ethyl Butyrate vaì Amyl Butyrate. Trong traïi haìm læåüngì âæång giaím dáön tæì âaïyü lãnn. Phá ngoön àn âæåüc cuía traïi laì pháön
12. 85 mä åí gäúc caïc laï ïbàcõ lac,ï ca âaìi, voìi nhuûyñ, báöu noaîn vaì cuìi ìtranhï trai âãïi.ún hçnh tha Thåìi gian tæì khi träø hoa âãún thuûch hoa keïoìi da khoaíng 3 ïthang (nhoïm Queen). C. CAÏC YÃU CÁÖU NGOAÛI CAÍNH. 1. KHÊ HÁÛU. 1.1. Nhiãût âäü. Laì mäüt yãúu täú quanüng tro quyãút âënh tyí lãû sinh træåíng cuíaü ca pháïc ûbän khaïc nhau trãn cáy, do âoï quyãút âënh sæû phaït triãøn cuía cáy. Giåïi haûn sæû phán bäú cuía khoïm laì íå vé âäü giæîa 25 âäü Nam vaì Bàõc, tuy nhiãn coï mäüt vaìi ngoaûi lãû nhæü åí Assam (30 âä B) vaì Nam phi (33 âäü N). Theo Nightingale åí Hawaii vaì Watanabe åí Nháût, nghiãn cæïu cho tháúy rãù vaì laï khäng phaït triãøn âæåüc åí nhiãûotC âä vaüì <> 1635oC. Sæû sinh træåíng âaût täút nháút åí nhiãût âäü tæì 20-27oC, cáy chãút åí nhiãût âäü laûonhC. tæNoìï 5-7i chung sæû sinh træåíngû mchá laûi vaì chu kyì sinh træåíng keïìoi dahån khi caìng xa xêch âaûo,û hoàc åí cuìng vé âäü nháút âënh thç khi âi lãn vuìng cao. Tuìy theo nhiãût âäü trung bçnh åí tæìng nåi maì cáy coøïu nhæîng kiã hçnh khaïc nhau, âäi khi bë láöm láøn laì nhæúîngng trä giäöng khaïc nhau. Nhæîng cáy moüc trong vuìng liãn tuûc noïng vaøìm á(miãön tháúp gáön xêch âaï ûâào)û cco øâiãm sinh træåíng laì chäöi laï moüc maûnh, sum xuã, laï thæåìng räüïng,c rçamã laöïm, co caï khi gåün soïng trong thåìi kyì âáöu cuía cáy, säú chäöi cuäìngú ngêt va ìthæå hiãûn tæåüng di ötruyãn "voìng öchäi" (coï 6-10 chäöi cuäúng trãn traïi) êt roî raìng, caïc chäòmö iå thání vë nàtrê cao trãn cáy. Traïi tæång âäúi to, thët saïng âuûc, ráút ngoüt, êt chua, låïp biãøu bç traïi thæåìng êt maìu sàõc, chäöi ngoün ráút to, mãöm vaì dãù bë thäúi. Cáy träöng trong nhæîng miãön coï nhiãût âäü tæång âäúi tháúp (vuìng cao nhiãût âåïi) thæåìng phaït triãøn keïm, laï heûp, cæõïn ng,hån. ngà Chäöi ngoün chàõc vaì nhoí, säú chäöi cuäúng thç nhiãöu vaì hiãûn tæåüng "voöìi"ng ro chäî hån. Traïi thæåìíng, mànhoõt läöi, thët âuûc, êt maìu sàõc nhæng biãøu bç traïi thç sáùm hån, âäü chua cao, âäü âæåìng tháúp vaì êt thåm. Giæîa hai kiãøu hçnh trãn coìn coï nhæîng kiãøu hçnh trung gianïng tæång våï iæ caïc vuìng khê háûu trung bçnh khaïc nhau. Træåìng håüpû nhiãt âäü caoì kem theoø ám âäü khäng khê tàng lãn nhæ thæåìng tháúy åí cuäúi muìa khä thæåìng laìm xuáút hiãûn nhæîng âäúm náu nhaût åí vuìng noaîn khäøng (màõt traïi) do vi khuáøn xám nhiãøm, goïü náui la ì bãûnh "hoa màõt", laìm giaím suït nghiãm troüng pháøm cháút traïi. Màût khaïc, nhiãût âäüï cao thã coø âäút chaïy biãøu bç gáy hiãûn tæåüng "caím nàõng". Py vaì Tisseau (1965) cho ràòng, åí nhiãûotC âä laüì 25täúi thêch cho traïi chên trong âiãöu kiãûn åí Guinea vaì Hawaii (biãn âäü nhiãût giæîa ngaìy vaìì 12o Câãm åí laGuinea vaì håi keïm hån åí Hawaii). Nhiãût âäü caoìn colaìm læåüng acid vaì âæåìím.ng gia Khi traïi chên vaìo thåìi kyì laûønhm, vaâäìïü nh áa saïng yãúu, traïìing thæå bë náu trong ruäüt.
13. 86 2.2 Vuî læåüng vaì næåïc. Khoïm laì cáy âoìi hoíöi næåêt vãïc, doï cach xãúp laï vaì daûng cong loìng maïng cuía laï giuïp cáy coï thãø sæí duûüngc næå âæåïc mäüt caïch hæîu hiãûu. ÅÍ nhæîng vuìng coï læåüng mæa phán bäú âãöu quanh nàm thçî vu læåüng khoaíng 1000-1500mm âæåüc xem laì thêchüp hå nháút. Nhu cáöu næåïc hàòng ngaìy ïtæångng vå æïi læåüngï næåc khoaíng 1,25-2mm (tæïc khoaíng 12,5-20m3/ha). Âãø coï thãø cung cáúp læåüng næåïc hæîu hiãûu cho khoïm ngæåìi ta coï thãø bäú trê träöng åí nhæîng vuìng âáút tháúp, coï mæûc næåïc ngáöm luän luän cao, tuy nhiãn phaíi læu yï viãûc thoaït næåïc. Cáön læu yï thoaït næåïc cho væåìn khoïm trong nhæîng thaïng coï vuî læåüng cao vç khi ngáûp uïng cáy thæåìng bë náúm kyï sinh trong âáút ûi.gáy ha Khi bë thiãúu næåïc, cáy seî säúìng læå nhåüng næåïc dæû træî trong táöng tãú baìo chæïa næåïc åí laï. Khi önguän næåïc náöy caûn cáy seî coï triãûu chæïng heïo: laï chuyãøn sang maìu vaìng räöi âoí, rça laï cuäún voúngìng mà xuäût dæåïi, goüi laì giai âoaûnï "dáy".i chung No viãûc chëu âæûng haûn haïn cuía cáy thay âäøi theo caïc giai âoaûínng. sinh Sau træå khi träöng, chäöi âaî häöi phuûc, nãúu gàûp haûnï hangï thçn 4-6 chu tha kyì sinh træåíng cuía cáyì thæång bë keïo daìi thãm mäüt êt vaì khängính a hæåíng nhiãöu âãún nàng úsuát. Traïi laûi, nãúu cáy bë thiãúu næåïc trong giai âoaûn bàõt âáöuïa phán hoa ho tæû, hçnh ìthanh traïi seî gáy aíínhng hæå nghiãm troüng âãún nàng úsuát. Nãúu chuí âäüngü âæåc chu kyì sinh træåíng thç coï thãø giaím nheû taïc haûi cuía haûn haïn bàòng caïch bäú trê träöng nhæú na thãìoø âã haûn råi vaìo thåìi kyì sinh træåíng êt bë taïc haûi nháút. Thê duû, åí Guinea ngæåìi ta âaût âæåüc kãút quaí täút bàòng caïch bäïúm trê träöng kho vaìo giæîa muìa mæa (muìa khä tiãún âãún sau khi chäöi âaî häöi phuûchû trac) vaïiì va thuìo hoa khoaíng thaïng 2-3 dl (giæîa muìa khä nàm sau) sau khi âaî xæí lyï kêch thêch täú taûo hoa vaìo thaïng 7-8 dl nàm træåïc. 2.3. AÏnh saïng. Âäü chiãúu saïng coï taïc âäüng ráút roîú âãt. úSiderisn nàng va suáì ctv âaî chæïng minh ràòng cæï mäùi láön giaïcí xam ûbæ màût tråìi 20% thç tæång æïng giaím nàng suáút 10% (W.G. Sanford cho ràòng âiãöu náöy nháút âënh coï liãn quan âãún sæû täøng håüp Hydrat Carbon trong laï vaì sæû sæí duûng N trong cáy). Âäü chiãúíunh sa hæåïngí congï âã aún sæû thaình láûp laï, maìu sàõcï trai (åí nåi tháúpï vanhì sa aïng yãúu, cáy ra nhiãöu laï hån, traïi coï maìu täúi khäng thêch håüp cho baïn tæåi). Tuy nhiãn, nãúu cæåìngï âänhü sa aïng quaï caoî la seìm chaïy caïc mä biãøu bç taûo vãút boíngìi ngoa da vaì thëtïi. tra
14. 87 Ngoaìi ra, âäü daìi ngaìy coúìtn âënh quyã âãún sæû ra hoa. Gowing chæïng minh ràòng khoïm (nhoïm Cayenne) laì cáyì ngay ngàõn, tæïc coï sæû kãúö utiã thåúpì nhiãi kyì boïng täúi måïi dáùn âãún sæû ra hoa vaì chè cáön chiãúuì sa trongïng 1 âãm giå täúi cuîng laìm máút taïc duûng ra hoa. Tuy nhiãn viãûc keïoì dai nhán taûo thåìi gian cuía ngaìy cuîng khängø ngàn thã caín sæû ra hoa. Do âoï ngæåìi ta choò ràng khoïm khäng phaíi laì cáyìy ngangàõn nghiãm ngàût. Nãúu keïoì dai thåìi kyì boïng täúi âi âäi våïi viãûc giaím tháúp nhiãût âäü thç sæû phán hoaï hoa tæû âæåüc såïm hån, âiãöu náöy giaíi thêch taûi saoöng kho åíï mvu träìng cao thæåìng ra hoa såïm hån vuìng gáön biãøn. Ngoaìi thåìi gian chiãúu saïng, máy muì cuíînhng hæå coíïng a âãún sæû ra hoaính do a hæåíng âãún cæåìngï âänhü sa aïng. Vaìo luïc ngaìy ngàõn maì coï máy muì nhiãïmö u thç cáy kho tæåüng hoa såïm hån. 2.4. Gioï. Cáy khoïm êt laìm caín gioï nhæng khäng chëu âæåc baío. Nightingale quan saït cáy träöng trong dung dëch tháúy ràòng coï gioï trong mäüt thåìi gian daìi màûc duì sæïc gioï än hoìa cuîng coï thãø laìm giaím suït thán hçnh cáy 25% so våïi cáy träöng trong cuìng âiãöu kiãûn nhiãût âäü, aïnh saïng nhængüc âæåche gioï. Nãúu coï gioï keìm theo mæa nhiãöu thç dãù laìm laï bë xáy saït vaì náúm xám nhiãùm gáy bãûûnh.i gio Caï ïkhäc loa noïng nhæï gioLaìo laìm cáy máút nhiãöu næåïc vaì âáöu laï bë khä heïo. 2. ÂÁÚT ÂAI. 2.1. Âàûc tênh lyï hoüc. Khoïm coï bäü rãù àn caûn vaì moíng maínhï tnãn triã øchèn phadãù daìng trong âiãöu kiãûn âáút tåi xäúp, thoaïng (thët ïphat), hacaût âáút troìn. Ngoaïìci loara ûcai âáút pheìn, âáút than buìn cuîng coï thãø träöng khoïm âæåüc. Rãù khoïm chëu ngáûp keïm,ï do chu âoí âäüng âæåüc næåïc trong canh taïc laì váún âãö quan troüng. Nãúu âáút khäng thoaït næåïc täút, cáy dãù bë thäúi rãù do náúm kyï sinh trong âáút. Do âoï viãûc öträng khoïm thæåìng haûn chãú trong nhæîng vuìng coï mæa nhiãöu, âáút chàût. Nãúu träöng trong nhæîng vuìng coï læåüng mæaúp thçthá tyí lãû seït trong âáútî cao co ïse låüi âãø giæî næåïc täút. Täút nháút ìlamì âánãnú tla kyí træåïc khi träöng vaì coï hãû thäúng mæång tiãu næåïc thæìa. Nhæîng thê nghiãûm trong mäi træåìng nhánû tao cuía P. Martin- Prevel cho tháúy, rãù moüc khoï khàn trong mäi træåìng haût quaï nhoí vaì coï caûnh sàõc. Thê nghiãûm duìng mäi træåìng haût nhánû tao nhoí (cháút Polistiren) coï âæåìng kênh 1-8mm, dãù neïn, thç rãù phaït triãøn ráút täút.
15. 88 Màût khaïc, mæûc næåïc ngáöm gáön màût âáút, kãút cáúu âáút xáúu seî laìm haûn chãú phaûm vi hoaût âäüng cuía bäü rãù. 2.2. Âàûc tênh hoïa hoüc. Trong thæûc tãú viãûc sæía chæîa mäüt kãút cáúu âáút xáúu thæåìng gàûp nhiãöu khoï khàn hån bäöi dæåîng cháút dinh dæåîng cho âáút. Doúi âovå ïâäi khoïm,û tmà lyï hoüc âáút âæåüc xem nàûng hån. Noïi chung laì cáy khoïm khäng thêch âáút nhiãöu väi, âáút màûn,ö âáu út nhiã Mn. Âäü pH thêch håüp thay âäøi tuìy giäúng, âäúi våïi nhoïm Queen laì tæì 4,5-5,5, Smooth Cayenne laì 5-6 (coï thãø träöng åí pH 7,5 nhængíi bo phaïn thãm Fe), Red Spanish träöng åí pH=5 laì thêch håüp. 3. DINH DÆÅÎNG. Khi nghiãn cæïu aính hæåíng cuía caïúc tchá dinh dæåîng lãn sæû phaït triãøn cuía cáy nãn biãút roî cáy cáön nhæîúngt gçchá âãø phaït triãøn âáöy âuí vaì âaî mang âi mäüt khäúi cháút æïng våïi säú traïi thu hoaûch vaì caí chäöi næîa. Säú chãnhì lão ûvachì giæmangîa thuâi vã vaö nguyãn tàõc phaíi âæåüc traí laûúit cho (tênh âá caí pháön ræía träi). ÅÍ Guinea, mäùi heïc ta träöng 38.500 cáy khoïm Cayenne, thu hoaûch 55 táún traïi xuáút kháøu tæåi. Martin-Preïvel âaî xaïc âënh âæåüc sæû huyút âädinhüng dæå cháîng nhæ sau. Baíng 8. Dinh dæåîng trong mäüt vuû thu hoaûch (kg/ha). N P2O5 K2O CaO MgO Säú læåüng täøng cäüng/ha 205,0 58,0 393,0 121,0 42,0 Säú læåüng láúy âi do 38.500 chäöi24,5 8,0 43,0 10,0 6,2 Säú læåüng láúy âi do traïi 43,0 16,5 131,0 17,0 10,0 Kãút quaí cho tháúy cáy âaî huy âäüöngu N,nhiã 2KO vaì Ca. ÅÍ duyãn haíi Ivory, träöng giäúng S. Cayenne, máût âäü 60.000 cáy/ha, âãø xuáút kháøu traïi tæåi, ngæåìi ta âaî boïn 4-2-11-2g/cáy (N-P2O5-K2O-MgO). Âãø saín xuáút traïi choú biã chãún thç tàng ülæång N vaì K2O lãn tæì 8-14g N vaì 10-12 2KO/cáy.
16. 89 3.1. Caïc nguyãn täú âa læåüng. 3.1.1. Cháút âaûm (N). Khi thiãúu N cáy sinh træåíng cháûm laûi, cáy luìn vaì laï coï maìu vaìng låüt. Laï coï daûng maïng xäúi roî hån. Cáy êt moüc chäöi thán, chäöi cuäúng. Traïi nhoí, pháøm cháút giaím. Hiãûn nay, ngæåìi ta khäng boïn riãng leí N maì thæåìng kãút håüp N vaì K vç âáy laì 2 nguyãn täú chênh cho cáy khoïm. ÅÍ âáút coï âáöy âuí K nhængúu N, nãthiãúu boïn thãm N thç traïi caìng to, säú laï cuîng gia tàng, trong læåüng laï D tàng. Tiãún trçnh tàng træåíng cuía cáy khoïm laì mäüt biãøu âäîö S. hçnh Trong chæ 4 thaïng âáöu cáy khoïm chè háúp thu N bàòng 1/2 cuía 4 thaïngì saubàò vang 1/4 N báút âäüng cuía toaìn chu kyì sinh træåíng. Vaìo giaiûn âoa âáöu, sæû tàngí træång cháûm laûi vaì viãûc thiãúu N êt quan troüng hån giai âoaûn sau. Thiãúu N vaìo luïc tàng træåíng maûnhïng) (sau cáy 4 thaseî láu ra traïi, traïi nhoí. Màûc khaïc, nãúu âæåüc cung cáúp nhiãöu aïnh saïng vaì nhiãût âäü cao hån thç sæû háúp thu Nî se låïn hån (vç khi quangü håp cao seî taûo nhiãöu Glucid, maì tyí lãû Glucid/Protid ráút quan troüng âãø taûo cháút khä trong cáy). Nãúu boïn êt N khi cáy sàõp ra traïi vaì khi sàõp phun kêchú thç thêch tra ïtäi raö âãu vaì låïn hån. ÅÍ giai âoaûn âaî ra traïi thç nhu cáöu N tæång âäúi êt. Tháût ra cáy khoúïnm cho âã giai âoaûn sàõp phun kêch thêchú tä váùn coï thãø háúp thuû ráút nhiãöuö Nn nhænglåïn la pháì xa xè. Caïc taïc haûi khi duìngöu nhiã N åí giai âoaûn náöy nhæ sau: Boïn nhiãöu N åí giai âoaûn 2 thaïng sauü khing hoatæå thç coïí nha hæåíng âãún cuäúng traïi, cuäúng dãù gaîy dãù bë nàõömng tra laïi.ìm bá Boïn N luïc traïi gáön chên thç N khängính co hæåï íang laìm tàng troüngü nglæå maì thæåìng laìm traïi bë næït neí. Tuy nhiãn boïn N åí giai âoaìûmn chänáööyi mothç ülac täút, chu kyì muìa sau seî ngàõn laûi, thu hoaûch såïm hån. Caïc træåìngï hå cháüpû bom ïthæån Nì quang laìm traïi bë báöm ruäüt, chua. Do âoï chè nãn boïn N åí giai âoaûn 2 thaïng âáöu sau khi tæåüng hoa trong træåìng håüp cáy moüc yãúu maì thäi. Baíng 9. AÍnh hæåíng cuía N trãn caïc âàûc tênh traïi (Martin-Preïvel). Liãöu læåüng Âäü acid Cháút khä Âæåìng kênh Âæåìng kênh Troüng N (g/cáy) (%) traïi (cm) cuäúng (cm) læåüng traïi (kg) No = Og 7,77 12,6 11,7 2,51 1,22 N1 = 2g 7,36 13,2 12,1 2,55 1,43 N3 = 4g 6,93 13,1 12,4 2,72 1,54
17. 90 Kãút quaí trãn cho tháúy, boïn N khängûi âã haún pháøm cháút vaì laìm tàng nàng suáút. Tuy nhiãn viãûc laûm duûng Nö nhiãu åí vuìng coïû khêu no háïng laìmïi tradãù bë hæ, ruäüt bë tràõng. Ngoaìi ra, viãûc phán têch laï (laï D) choút mæ biãïc âäü thiãúu thæìa dinh dæåîng cuía cáy. Baíng 10. Mæïc âäü dinh dæåîng täúi haío åí laï D (% cháúïmt träkhä)öng (kho åí Puerto Rico). Dinh dæåîng Giäúng Spanish Giäúng Smooth Cayenne Âaûm 1,7-2,2 1,6-1,9 Lán 0,2-0,25 0,16-0,20 Kali 3,5-4,0 1,8-2,5 Viãûc sæí duûng N coìn aíngính âãúnhæå sæû háúpï thuc nguyãn ca täú khaïc nhæ: - ÅÍ âáút giaìu N nãúu boïn caìöngu N nhiã thç cáy moüc maûnh thãmì há vaúp thu nhiãöu K laìm âáút ngheìöno dá K. - ÅÍ âáút thiãúu K thç sæû háúp thuím N giaâi nháút laì trong âiãöu kiãûûnu khê bá úhát låüi. - Coï hiãûn tæåüng têchû N tu åí chäöi khoïm khi thiãúu P. 3.1.2. Cháút lán. Triãûu chæïng thiãúu lán bàõt âáöu xuáút hiãûn åí laï giaì räöi dáön lãn laï non (vç P trong cáy di chuyãøn tæì laï giaì lãn laï non). Hiãûn útæåu ülánng tæång thiã tæû thiãúu næåïc. Âáöu tiãn, pháön giæîa laï coï maìu häöng âoí räöi âoí náu, sauût vaâoìï khävaì tængì nha ngoün tråí xuäúng. Traïi nhoí (0,5-0,7 kg/traïi thay vç 1,2-2,0 kg/traïi).ö uVa muaìo ìâá nàõng gàõt, åí âáút thiãúu lán cáy cho traïi coïì uma vaìng såïm, âàûc biãût laì vaìng åí ngoün traïi vaì coï thãø khä hàón trãn ngoün. Tæì giai âoaûn 3 thaïng sau khi âàût chäöi nãúu âæåüc cung cáúp lán thç sæû gia tàng laï nhiãöu hån. - ÅÍ giai âoaûn 3,5-4,5 thaïng: ra 4-5 laï /thaïng - ÅÍ giai âoaûn 6,5-7,5 thaïng: ra 5-6 laï /thaïng - ÅÍ giai âoaûn 7,5-8,5 thaïng: ra 6-7 laï /thaïng Nãúu thiãúu P åí giai âoaûn ï3,5ng tha sau khi träöng tråí âi thç mäùi thaïng cáy chè moüc âæåüc 2-3 laï. Khi boïn P âáöy âuí thç laï D tàngíng træå dáön tæì giai âoaûn ï3,5ng tha tråí âi vaì nàûng 28g/laïí ågiai âoaûn 3,5 ïthang, âãún 6 ïthang thç nàûng 50g/laï, vaì nàûng 80g/laí giaiï å âoaûn 8 thaïng. Nãúu thiãúu P thç âãún thaïngï thæ8 laï D chè nàûng 40g /laï. Ngoaìi ra viãûc
18. 91 cung cáúp âáöy âuí P coìn laüìngm læå troüngï trai tàng, cáy cao, âæåìng kênh thán tàngì va säú chäöi cuäúng cuîng tàng. Tuy nhiãnûc viã boïn thæìa P seî laìm giaím troüngïi. læå üng tra Cung cáúp âuí P giuïp cáyúp há thu nhiãöu K. Thiãúu P sæû háúp thu Ca, Mgím. gia Cháút P trong sæí duûngì thæång khäng tæång quan âãún N. 3.1.3. Cháút kali. Cáy khoïm coï khaí nàngúp há thu nhiãöu K, vaì trong thåìi gian tàngí træång, chênh näöng âäü N háúp thuî qui se âënh nhu cáöu K. Tuy nhiãn âiãöu náöy coìn ütucì vay ìthuäoû sæ âäúi khaïng Ca, Mg. Cáy khäng boïn âuí K seî yãúu åït ngayì nkhi nho coí. Laï ngàõn, heûp, ngaí daìi. ÅÍ phiãún laï xuáút hiãûn nhæîng âäúm maìu vaìng hoüp laûi thaình nhæîng âaïm låïn hoàûc nhæîng bàng såì tháúy läöi loîïm.i nho Traí, khäng coï âäü chua, khäng thåm. Nãúu âáút coï âáöy âuí Kï hoàn âuûíc boK thç nhu cáöu K åí laï D tàng dáön tæì khi träöng âãún 6 thaïng hoàûc 8 thaïng, sau âoï giaím dáön âãún khi cáy träø hoa. Nãúu cáy moüc khoeí thç chè âäü 6 thaïng laì näöng âäü K seî täúi âa åíú lauï K D. hay Âá khängút thiã âæåüc boïn thãm K thç K åí laï D seî giaím sau 4 thaïng thay vç sau 6 hayïng. 8 tha Viãûc cán âäúi giæîa N vaì K ráút üquanng, quyãtroút âënh sæû sinh træåíng vaì nàng suáút. Thæåìng cháút N qui âënh nhuö cáu K åí cáy khoïm. Nãúu cung cáúp nhiãöu N thç cáy seî háúp thu nhiãöu K hån nhåì phaït triãøn thán,ï, rãlaù. Tuy nhiãní ty lãû háúp thu ìN Kva thæåìng bàòng 12 O/N(K = ). ÅÍ kyî thuáût boïn phán bçnh quán coï2 tyO/Ní lã =û 2,5 K hoàûc 3 laì coï sæû háúp thu xa xè K. Nãúu thæìa N maì2O/N thiã ú< u) thçK (K coïí anh hæåíng âãún pháøm cháút traïi nhæìm la giaím âäü chua, cháút khä. 3.1.4. Cháút Mg vaì Ca. Cháút Mg: Triãûu chæïng thiãúu Mg âæåüc quan saït khi öträng cáy trong dung dëch, thæåìng xuáút hiãûn tæì thaïng thæï 6 sau khi träöng. Trãn laï coï nhæîng vãút ráút nhaût maìu, daìy âàûc theo rça laï. Khi phán hoïa hoa tæû caïc vãút náöy biãún hoïïa ng,nhanh näú choi laûi våïi nhau vaì màût ngoaìi gäúc laï coï mäüt maìuût lamxuáú âàût hiãc ûn,biã laï bàõt âáöu heïo nhanh. Näöng âäü cæûc troüng cuía Mg åí laï D laì 0,18-0,2% cháút khä. Nãúu âáúût mthiã úu Mg thç nhiã vuû cuía Mg seî âæåüc K thay thãú mäüt pháön. Nãúu laï thiãúu K thç Mgú nhiã coïû thãm ø thay thã vuû cuía K åí laï. Âáút coï nhiãöüu cK bo ïhayn nhiã âæåöu K thç K seî caín tråí viãûc háúp thu Mg åí rãù. Trong træåìng håüp âáút coï quaï nhiãöu K (K/Mg = 0,76 chàóng haûn) thç nãn boïn Mg vaìo gäúc laï âãø cung cáúp Mg cho cáy. Nãúu âáút quaï ngheìío âáMg,út nhácao,ú thçt la nãnì å
19. 92 boïn MgO våïi liãöu læåüng 2,5g MgO/cáy åí ìchu sinh ky træåíng ngàõn vaì 5g MgO/cáy åí chu kyì daìi. Boïn MgO coï thãø boïn càn baín nhæ boïn P. Cháút Ca: Triãûu chæïng thiãúu Ca thæåìng khoï phaït hiãûn, tuy nhiãnì ingæå ta cho ràòng nhæîng âæåìng vàòn, nhæîng âaïm phai maìu åí giæía phiãún laïø, nhæräüîpng åí chä màût dæåïi laï vaì laï bë khä ngoün laì nhæîng biãøu hiãûn cuía útriãu ûCa.u chæMäüït sängú thiã taïc giaí khaïc cho ràòng, thiãúu Ca âæåüc biãøu hiãûn bàòng nhæìîngng næ âæåït neí trãn laï vaì bäü rãù bë suy nhæåüc (âäü baïm giæî âáút yãúøu cáy)khi nhävaì íå muìa gäúc, chäöi thæåïìtng triã phaøn khäng bçnh thæåìng. Nhu cáöu Ca cuía cáy khoïm thæåìúngp. tháÅÍ caïc væåìn khoïm thæåìíngy raêt xa triãûu chæïng thiãúu Ca. Näöng âäü Ca åí laï D > 0,18% cháút khä laì täúi haío. Cáy caìng låïn thç näöng âäü Ca åí laï D caìng giaím tæång tæû kali. ìBongï nêt Ca bë âäthæåúi khaïng båíi K hån so våïi Mg. 3.2. Caïc nguyãn täú vi læåüng. 3.2.1. Cháút sàõt. Cáy thiãúu sàõt coï laï vaìng ráút såïm tæì caïc laï non. Laï coìï mamaìu vaìng xanh va häöng åí cuäúi laï. Sau 2 thaïng thç caí cáy bë vaìng âäöng âàûc biãût vaì cáy moüc yãúu. Cáy träø hoa cháûm vaì hoa bë khä. ÅÍ cáy con, khi thiãúu ïFe ma laìu xanhü låt nhæng gán ïla sáûm hån vaì coï nhæîng soüc âáûm thàóng goïc våïi gán laï taûo hçnh læåïi. Cáy khoïm háúp thuõ sàt dæåïi daûng2+ nhiãFe öu hån Fe3+. Sæû háúp thuö náy theo Sideris (1949) laì tuìy theo näöng +âä åüí Hgáön rãù. Cáyï khom khäng háúp thu âæåüc Fe åí âáút kiãöm coï chæïa nhiãö3,u âá CaCOút êt thoaït thuíy hoàûc åí caïc loaûi âáút acid chæïa nhiãöu Mn hoaïn chuyãøn, do íå caïc âáút náöy Feì ngthæå åí thã3+ø nãnFe ráút khoï háúp thu.û tMà khaïc, Cu, Zn, Co vaì nháút laì Mn coï thãø vä hiãûu Fe åí caòïngc caEnzymeïch di bà chuyãøn Fe cuía caïc Enzyme náöy âãø vaìo thãú chäø. Nãúu thiãúu Fe thç caïc luûc laûp seî nhoí âi. Ngoaìi ra, Fe coìûn trong coï quansæû hähã háúp (laì thaình pháön cuía Cytochrome trong tãú baìo cháúúut). K, Nã P, úCau thçthiã cuîng coï thãø thiãúu Fe. Tyí lãû quán bçnhîa Mn/Fegiæ ráút quan ütrong trong viãûc háúp thu Fe,úu nã Mn/Fe >2 thç laï bë oaíi vaìng (chlorosis) do thiãúu Fe. Âãø cung cáúp Fe, coï thãø4 phun FeS0 lãn laï ,liãöu læåüng íngkhoa 10kg/ha âãø traïnh MnO väûu hiã Fe, hoàûc phun Chelat Fe.
20. 93 3.2.2. Cháút Mn. Êt khi tháúy triãûu chæïngú thiãu Mn åí caïc væåìn khoïm, triãûu chæïûng nhæ tæång tæ thiãúu Fe nhæng caïc gán laï bëì vang chæï khäng xanh nhæ thiãúu Fe. Vuìng coï nhiãöu aïnh saïng thç dáúu hiãûu thiãúu caìng roîí Hawaii). (nhæ å ÅÍ Cameroun, giäúng Smooth khäng coï dáúu hiãûu thiãúu Mn, trongú khing giä G.32-33 thç thiãúu Mn roî rãût, nhæûy vá coï aính hæåíng cuía giäúng trong viãûc háúp thu Mn. Trong âáút, Mn åí daûng MnO thçìa ho tan vaì hoaïn chuyãøn âæåüc khi ngoaûi háúp åí seït muìn. Triãûu chæïngú thiãu Mn thæåìng xaíy ra åí âáút coï pH >6, âáút baío hoìa Ca laìm Mn khäng hoìa tan âæåüc, hoàûc trãn caïc loaûi âáút træûc di quaïï nglåï thun vaíy.ì Âáu út coï quaï nhiãöu cháút hæîu cå cuîng laìm Mn êt hoìa tan. Thiãúu Mn thç quang håüp giaím, caïc tãúî ba sæìío seduûngö nhiãu NH4+ hån NO3-, vç sæû khæí NO3- laì do Enzyme khæí Hydroxylaminase gáy ra vaì quaï trçnhöy chèná hæîu hiãûu khi coï Mn (theo Somers,1942). Khi thiãúu Mn thç3+ se Feî tráöm hiãûn åí gán laï, thæìa Mn thç coï thãø thiãúu Fe åí laïû, ynhæ co ïvá sæû âäúi khaíïang Fe giæ vaì Mn. Ngæåìi ta duìng MnSO4, liãöu læåüng 25-100kg/ha âãø boïn cho cáy khi thiãúu Mn. Træåìng håüp thæìa Mn thç boïn väi hay phosphate âãø cäú âënh. 3.2.3. Cháút âäöng. Triãûu chæïng thiãúu Cu thæåìng xaîy ra trãn âáút caït nhæng chæaüc âæåmä taí trãn khoïm. Triãûu chæïng ø"cä cong" laì do thiãúu Zn luïc âáöu räöi sau âoï laì thiãúu Cu. Quan saït khoïm träöng trong dung dëch cho tháúy, triãûu chæïng âáöúu ttiãn hiã ûxuán åí laï træåíng thaình âãún khaï giaì. Laï maìüut, xanhheû p,lå bça gåün soïng, laï næït neí, uäún cong nhiãöu voìng. Vaìo luïc thu hoaûch traïi, laîïy bënhiã gaöu vaì coï maìu âoí ræåüu chaït nåi vãút gaîy. Rãù ngàõn, êt âám nhaïnh, cáy càòn cäùi, yãúu åït. Triãûu chæïng thiãúu Cu thæåìng xaîy ra khi âáút coï pH cao. Tuy nhiãn trãn âáút acid, caït nhiãöu vaì ngheìo Cu, hay âáút coï nhiãöu cháút hæîu cå laìm útrát öm hiãûn Cu (âá than buìn) thç cáy váùn bë thiãúu Cu. Cáy khoïm háúp thu Cuí åthãø 2+Cu âãø tham gia thaình láûp diãûp luíû cac ïtäcú lu åûc laûp, màûc khaïc coìn âãø kêch thêch sæû hæîu hiãûu cuía Enzyme nhæ Polyphenoloxydase. Triãûu chæïng thæìa Cu cuîüngc âæåghi nháûn laì laï daìi ra, xanh låüt coï nhiãöu vuìng æíng âoí. Traïi maìu âoí, nheû cán. 3.2.4. Cháút keîm. Triãûu chæïng thiãúu Zn thæåìng thay âäøi theo vuìng. ÅÍ Hawaii, laï cáyï khom thiãúu Zn coï mang nhiãöu soüc tràõng, màût trãn laï phäöng lãn. Caïc laï khängõng thçcoï cong soü c trà roî rãût, cáy ráút cháûm ïchoi. ÅtraÍ Cäte D’Ivoire thç soüc tràõng trãn laï báút thæåìng, laï bë vaìng cam åí nhiãöu nåi hoàûc åí gáön bça ngoün laï ichaï vaìiy âæåì khä vång næït neí.
21. 94 ÅÍ âáút coï pH cao thç thæåìngú thiãu Zn (nhæ pH=6) do Zn tráöm hiãûn våïi Ca hoàûc lán taûo thãø khäng hoìa tan. Tuy nhiãn, cáy cuîng coï thãø thiãúu Zn åí âáút acid vaì træûc di nhiãöu. Cáy khoïm háúp thu Zní åthãø2+ Zn. 3.2.5. Cháút læu huyình. Thiãúu læu huyình âæåüc biãøu hiãûn bàòîng nhævãút läúm âäúm vaûìtng va nhaì laï coï maìu giäúng nhæ thiãúu sàõt nhæng rçaúc gä laï coï maìu häöng nhaût. 3.2.6. Cháút Bo. Thiãúu Bo dáùn âãún sæû hæ hoíng caïc maûch libe vaì gäù. Trong træåìng håüp nghiãm troüng seî laìm chãút mä phán sinh táûn cuìng. D. KYÎ THUÁÛT CANH TAÏC. 1. CHUÁØN BË ÂÁÚT TRÄÖNG. 1.1. Laìm âáút. Cáy khoïm coï thãø bäú trê träöng trãn âáút âäöi nuïi hay åí vuìng âäöng bàòng. Khi träöng åí vuìng cao, træåïc khi träöngú nnãn ha ìtiãnh caìy âáút sáu 25-30cm räöi san bàòng màût. Trong âiãöu kiãûn ÂBSCL, khoïm thæåìngüc âæåträöng trãn lêp nhàòm muûc âêch náng cao táöng canh taïc, traïnh ngáûp næåïc. Thiãút kãú lêp räüng tæì 4-6m âãø dãù thoaït næåïc trong muìa mæa. Mæång räüng khoaíng 1/2 chiãöu räüng lêp, sáuì 1-1,2m. tæ Trong nhæîng vuìng âáút coï táöng sinhìn phenàòm gáön låïp âáút màïpû dut, thçûng a caïch lãn lêp theo bàng, tæïc duìng låïp âáút màûìt oâæa giæ vaîa lêp âãø träöng khoïm træåïc, låïp âáút sáu âæåüc duìng äúp 2 bãn lêp. Âãún nàm kãú tiãúìp,n pheâaî âæåüc ræía båúïpt thçtuû tiãc träöng thãm. Kyî thuáût náöy giuïp cáy con traïnhü ngä âäüc pheìn sau khi träöng. Nãúu träöng laûi trãn âáút âaî träöng khoïm muìa træåïc thç coï thãïø caìy naït thán la khoïm räöi chän vaìúot, âá boïn thãm väi, âãø cung cáúp cháút hæîuú cåt. cho âá 1.2. Diãût coí. Coí daûi laì mäüt tråí ngaûûi låc ïlanì mvç viãcoí thæåìng gàûp nhiãöu khoï khàn trong caïc ráøy khoïm, doï âo cáön diãût saûch coí træåïc khi träöng. 1.3. Boïn loït. Træåïc khi träöng 1-2 ngaìy tiãún haình boïn loït toaìn bäü phán P, 1/4ì phán1/4 N va phán K. Träün phán raîi âãöu trãn lêp räöi chän útvaì hoàûo âácïn bo theo caïc häúc träöng.
22. 95 2. CHUÁØN BË GIÄÚNG TRÄÖNG. 2.1. Tiãu chuáøn giäúng. Choün chäöi giäúng tæì nhæîng cáy meû täút, khäng sáuú tbã laûình cáy (nhá bë nhiãùm triãûu chæïng heïo khäöu âá laï). Cáy meû choïi tradaûng truû, traïi coï mäüt chäöi ngoün thàóng, êt chäöi cuäúng (< 3chäöi). Baíng 11. Tiãu chuáøn caïc loaûi chäöi träöng. Loaûi chäöi Troüng læåüng (g) Chiãöu daìi (cm) Chäöi thán 200-600 30-40 Chäöi cuäúng 150-200 25-30 Chäöi ngoün 200-250 20-25 Chäöi âem träöng phaíi máûp khoíe, xanh âáûm, phiãún laï räüng, daìy, khäng sáu bãûnh, chiãöu daìi chäöi khängõn ngàhån 20cm vç sau khi träöng dãù bë âáút vàngìo no vaîn cáy con gáy thäúi (khi mæa hay tæåïi). 2.2. Xæí lyï chäöi. Âãø ngæìa rãûp saïpï gáyo khä he âáöu laï, ngám gäúc chäöi trong dung dëch Bi 58 hoàûc Supracide näöng âäü 0,2%, sáu 5cm, trong 30 phuït. Sau âoï våït ra dæûng nåi thoaïng maït, khoaíng 24 giåì sau thç âem träöng. Træåìng håüp ngæìa bãûúnhi gäthäúc cáy con, coï thãø nhuïng chäöi trong dung dëch Ridomil, Aliette näöng âäü 0,2%, caïch xæí lyï giäúng nhæ trãn. 3. KYÎ THUÁÛT TRÄÖNG. 3.1. Thåìi vuû. ÅÍ miãön Nam träöng täút nháút öuvaì muìao âá mæa. 3.2. Máût âäü träöng. Thay âäøi tuìy theo giäúng, muûc âêch träïöngng hä (âoüp, àn tæåi) maì bäú trê khoaíng caïch träöng thayøi. âä Âäúi våïi nhoïm Queen, khoaíng caïch träöng nhæ sau: a: Khoaíng caïch cáy trãn haìng, 40cm. b: Khoaíng caïch giæîa 2 haìng con, 40-60cm. c: Khoaíng caïch giæîa 2 haìng keïp, 60-90cm.
23. 96 Âäúi våïi nhoïm Cayenne, khoaíng caïch träöng thæa hån: a: 60cm. b: 60-80cm. c: 90-120cm Âãø tênh máût âäü träöng trãn mäüt ha coï thãø aïp duûïc sau:ng cäng thæ 100 100 Máût âäü/ha = x x ú Sä cáy haìng ngang trãn lêp. a Täøng säú b + Täøng säú c Mäüt säú næåïc trãn thãú giåïi coï khuynhïng trä hæåöng ûthát dáöy vaì thám canh cao trong mäüt vuû âãø thuû hoach nhiãöu traïi coï kêchï c,thæå troüng læåüng âäöng âãöu, sau âoï träöng laûi vuû måïi. Hçnhïc canhthæ taïc náöy coìn giuïp haûn chãú triãûu chæïöngu heïo khä âá laï. 3.3. Kiãøu träöng. Tuìy theo chiãöu räüng lêp maì bäú trê thêch håìüngp. khoThæåïm âæåüc träöng theo haìng keïp: keïp 2, keïp 3 theo daûng hçnh vuäng. 3.4. Caïch träöng. Träöng cáy thàóng haìng, âãöu nhau âãø coï thãïiø ho cåï agiå khi chàm soïc. Træåïc khi âàût chäöi cáön boíï mäc boüt vaìi laïí giagäúìc åchäöi âãø rãù dãù moüc ra, nãúu chäöi quaï daìi coï thãø càõt båït laï. Duìng cheït (hay dao nhoí) choüc läø sáu 7-10cm, räüng 5-7cm. Chäöi ngoün träöng sáu tæì 3-5cm, chäöi cuäúng 5-7cm, chäöi thán 7-10cm, leìn chàût âáút vaìo gäúc chäöi giuïp cáy âæïng væîng, sau âoï tæåïi âáùm næåïc. Vaìi ngaìy sauï khi ïy sæträíöang laû chui caïc cáy bë ngaî do mæa hay tæåïi. 4. CHÀM SOÏC. 4.1. Träöng giáûm. Sau khi träöng 15-20 ngaìy, tiãún haình träöng giáûm caïc cáy chãút bàòng caïc cáy täút âãø cáy phaït triãøn këp. Læuï ysau khi träöng cáy con thæåìng bëï pha haûi båíi chuäüt (càõn ngang thán).
24. 97 4.2. Träöng xen. Ráút cáön thiãút trong nàm âáöu tiãn âãø haûn chãú coí daûi. Coï thãø träöng cáy phán xanh giæîa 2 haìng keïp. 4.3. Laìm coí, vun gäúc, càõt laï. Nãúu khäng träöng xen cáy phán xanh thç mäùi nàm cáön laìm coí tæì 3-4 láön. Laìm coí bàòng tay hay phun thuäúc træì coí. Láön laìm coí cuäúi cuìng kãút håüúpc. xå Viãïiû âác út, vun gä vun gäúc thæåìng quan ütrong trong muìa thæï 2 tråí âi vç cáy åí caïc âåììngi sau mo thæåüc cao (laì chäöi moüc tæì thán cáy meû âåìi træåïúc)p nãnxuï êtc våtiãïi âáút,ï do dã âoù bë thiãúu næåïc, dinh dæåîng. Âáy cuîng laì mäüt nguyãnì nhánm tra laïi åí muìa gäúc thæåìng nhoí. Trong muìa gäúc, khi thu hoaûch xong cáön tiãún haình càõt båït laï (rong laï) âãø màût lêp âæåüc thoaïng, giaím sáu bãûnh. 4.4. Boïn phán. Theo Py (1977), caïc nguyãn tàõc boïn phán cho khoïm åí vuìngût nhiãâåïi âæåüc læu yï nhæ sau: - Boïn nhiãöu láön âãø thæåìng xuyãnía ma thoín nhuöu cá cuía cáy. - Boïn cán âäúi caïútc chá âãø traïi coï pháøm cháút täút vaìút âa cao.ût nàng suá - Boïn âuí loaûi dæåîng cháúút lat, ìnhá trãn âáút ngheìo. - AÏp duûng kyî thuáût boïn thêchüp. hå - Nãn phán têch laï âãø kiãøm soaït sæû hæîu hiãûu cuía phán boïn. 4.4.1. Phán âaûm. Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng ngàõn (12ï ng,tha träöng bàòng chäöi thán): boïn 4g N cáy. Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng daìi (16-18 thaïng, träöng bàöiò cuäng úchäng): boïn 8g N/cáy. Caïch boïn phán Nú tät nháút laì tæåïi bàòng daûng dung dëch vaìo naïch caïc laï giaì. 4.4.2. Phán lán. Âæåüc boïn khi ìlam âáút láön cuäúi, hoàûc 1-2 ngaìïc khiy træå träöng. Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng ngàõn: 2-4g2O5/cáy. P
25. 98 Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng daìi: 4-6g2O5/cáy. P Coï thãø duìng âaï Apatit boïn khi âáút träöngúp. co Boï ïpHn Superthá lán khi âáút coï pH=5,5-6. Cáön læu yï viãûc laûm duûöung P nhiã seî laìm giaím âäü acid, âäü âæåìng cuía traïi. 4.4.3. Phán kali. Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng ngàõn: 10g2O/cáy. K Âäúi våïi khoïm coï ìchu sinh ky træåíng daìi: 10-20g2O/cáy. K Phán K cuîng âæåücï bon chuí yãúu bàòng phæångïp phatæåïi. ÅÍ Maî Lai (1972), viãûc boïn phán KCl coï khuynh hæåïng laìm tàng âäü acidía cutraïi. Näöng âäü KClï cao thã coø gáy chaïy laï non. Caïc kãút quaí nghiãn cæïu trãnïm nho Queen träöng åí âiãöu kiãûn ÂBSCL cho tháúy coï thãø aïp duûng cängïc phánthæ boïn 8gN-6gP2O5-12gK2O/cáy/vuû thu hoaûch. Thåìi gian boïn cho khoïm coï chu kyì 16-18 thaïüc chiang âæå ra nhæ sau: - Tæì khi träöng âãún thuûch hoa vuû tå (muìa 1): * Boïn loït toaìn bäü P, 1/4 N vaì2O 1/4 K * 2-3 thaïng sau khi träöng: Boïn 1/4ì N 1/4 va 2K O. * 4-6 thaïng sau khi träöng: Boïn 1/4ì N 1/4 va 2KO. * Træåïc khi xæí lyï ra hoa 2 thaïng: Boïn 1/4ì 1/4 N 2KvaO. - Boïn phán vuû gäúc (tæì muìa 2 tråí âi): * Sau khi thu hoaûch vuû træåïc: Boïn toaìn bäü P, 1/3 N2O. vaì 1/3 K * 2-3 thaïng sau thu hoaûch: Boïn 1/3 Nì va 1/3 2KO. * Træåïc khi xæí lyï ra hoa 2 thaïng: Boïn 1/3N 2vaìO. 1/3 K 4.5. Tiaí chäöi vaì âãø cáy con. Nãúu cáy meû sinh træåíng täút coï thãøö choi thán 2 chä trãn cáy. Nãn giæî laûi 1 chäöi khoíe moüc gáön màût âáút âãøú thaycáy me thãû trong muìa sau. Âäúi våïi chäöi cuäúng, nãúu khäng duìng âãø nhán únggiä thç nãn beí boí såïm âãø táûp trungîng dinh nuäi dæå traïi. Nãúu chäöi ngoün moüc quaï daìi laìm tråí ngaûi viãûc chuyãn chåïií , hçnh daûng tra khäng cán âäúi thç coï thãø aïp duûng mäüt trong caïc biãûn phaïp ruït ngàõn chiãöu daìi nhæ sau: - Duìng moïc sàõt phaï huyí mä phán sinh táûn cuìng cuía chäöi ngoün (bãn trong noaîn chäöi). - Duìng dáöu læía nhoí vaìo noaîn chäöi (2 gioüt) âãø æïc chãú viãûc moüc vaì tàng daìi laï. - Beí boí chäöi ngoün.
26. 99 Caïc biãûn phaïp trãnún tiã haình luïöc ichä ngoün daìi khoaíng 4-6cm (sau khi hoa taìn 10-15 ngaìy). Khi thu hoaûch chäöi ngoün daìi khoaíng 7-8cm thêch håüp cho viãûc chuyãn chåí, hçnh daûng traïi âeûp hån Viãûc tèa chäöi cáön laìm luïc tråìi nàøõng traï raïnh nhiãoù âãm bãûnh. 4.6. Tæåïi tiãu næåïc. Trong âiãöu kiãûn khoï khànö næåvã ïc tæåïi, coï thãø tæåïi 4 láön trong muìa nàõng cuîng coï thãø âaïp æïngüc âæånhu cáöu næåïc cho cáy.ön Cá thoaït næåïc këp thåìi trong muìa mæa luí åí nhæîng vuìng âáút tháúp, traïnh thäúi rãù. 4.7. Chäúng nàõng. Khi khoïm coï traïi trong muìa heì, do nhiãût âäü, aïnh saïng ïcaoi, næ laìïmt ne raíï m tra vaì âoüng næåïc âæaún âã nhiãùm taûp gáyú i.thä Do âoï, coï thãø duìng råm raû, coí khä che phuí traïi hoàûc buäüc tuïm caïc laï trãn cáy laûi âãø che traïi. 4.8. Xæí lyï ra hoa (raíi vuû). Cáy khoïm thæåìng tæåüng hoa trong giai âoaûn ngaìy ngàõn. Âiãöu kiãûn âãø tæåüng hoa tuìy thuäüc caïc yãúu täúìi nhæ tiãút, thå sæïc sinh træåíng Kyî thuáût xæí lyï raï hoa mu coûc âêchí rai vuû thu hoaûch trong nàm, traïnh thuûch hoa táûp trung gáy ïæ âoüng saín pháøm trong tiãu thuû. Âäúi våïi chãú biãún, giuïp nhaì maïy hoaût âäüng thæåìng xuyãn, sæí duûng lao âäüng håüp lyï Caïc kyî thuáût xæí lyï ra hoa gäöm coï: - Hun khoïi cuíi. ÅÍ quáön âaío Azores ngæåìi ta âaî âäút (cuíi âãø sæåíi) áúömng kho trongïm nhaträì kênh, tæì âoï âaî xuáút hiãûn kyî thuáøûnt âiãnhánöu ta ûkhião quaï trçnh ra hoa cuía khoïm. Do trong khoïi cuíi coï hydrocarbon khäng no nhæ Ethylene2H 4(C) âaî kêch thêch khoïm phán hoaï hoa. Kyî thuáût náöy cuîng âæåüc aïp duûîngng trong væåì nhæn khoïm åí Puerto Rico nhæng phaíi che baût giæî khoïi nãn khäng coï hiãûu quaú.í kinh tã - Ethylene (C2H4). Viãûc sæí duûng Ethylene cho kãút quaí ráút täút, tuy nhiãn duìng daûng náöy gàûp khoï khàn laì phaíi neïn Ethylene åí daûng loíng vaì phaíi coï maïy phun sæång tæång âäúi låïn âãø phun lãn toaìn bäü laï. Viãûc xæí cáön tiãún haình vaìo banû âãmi va ìivaì láö phunn. la
27. 100 - NAA (Naphthalen acetic acid). NAA laì mäüt cháút kêch thêch sinhtræå íng coï taïc duûng tæång âäúi maûnh âäúi våïi khoïm. Näöng âäü æxí lyï thæåìng ráút tháúp, tæì 4-5ppm, âäø vaìo noîn cáy (50ml/cáy) trong muìa nàõng (muìa mæa coï thãø duìng näöng âäü cao gáúp âäi). Khoaíng 7 ngaìy xæí lyï mäüt ölán, nãn xæí lyï 2-3 ölán. Viãûc sæí duûng NAAthæå ìng ìlam cuäúng traïi daìi ra, do âoï cáön boïn phán âãø hçnh daûng traïi âæåüc cán âäúi, traïnh gaíy cuäúng, màût khaïc cáy cuîng cho êtchä öi thán hån. Cáön xæí lyï træåïc khi ra hoa tæû nhiãn êt nháút ìla 2 thaïng. Viãûc phun NAA lãn ïla giäúng Smooth Cayennevå ïi näöng âäü 60ppm cuîng coï taïc duûng giuïp cáy ra hoa såïm 2 thaïng. - 2,4-D (2,4- Dichlorophenoxy acetic acid). Coï thãø phun 2,4-D lãn ïla, liãöu læåüng 0,4mg cháút hæîu hiãûu/cáy. 2,4-D cho tyí ûlã phán hoïa máöm hoa cháûm, thåìi gian ra hoa keïo daìi, tæì 97-100nga ìy sau khi xæí lyï måïi kãút thuïc ra hoa. Duìng näöng âäü caìng cao thç sæû ra hoa caìng cháûm vaì dãù gáy taïc haûi trãn sæû sinh træåíng cuía cáy. - BOH (Hydroxyl Ethyl Hydrazin). Coï thãø sæí duûng BOH caohån liãöu læåüng qui âënh maì khäng coï taïc haûi gç. Theo caïc thê nghiãûm thæûc hiãûn taûi Martinique, phaíi duìng täúi thiãøu ìla 60mg BOH tæåïi vaìo noîn cáy, (tæì 3kg cháút hæîu hiãûu/ha) vaì täúi thiãøu ìla 100mg/cáy nãúu phun lãn ï.la Nãn xæí lyï vaìo ban âãm. - SNA (muäúi Natri cuía Naphthalen acetic acid). Khoïm träöng íå Hawaii âæåüc phun dung dëch SNA, näöng âäü 25ppm âãø kêch thêch ra hoa. - MH (Maleic Hydrazide). Nhoïm Spanish âæåüc phun MH, näöng âäü 3000ppm (10-20ml/cáy)va ìo thåìi kyì træåïc khi cáy ra hoa tæû nhiãn, âaî ìlam hoa ra cháûm 6 tuáön vaì khäng ìlamí anh hæåíng gç âãún hçnh daûng vaì pháøm cháút traïi. - Ethrel (2- chloroethyl phosphonic acid). Khi Ethrel (coìn goüi ìla Ethephon) vaìo mä cáy seî phaït sinh Ethylene coï taïc duûng kêch thêch ra hoa. Cl-CH2-CH2-PO2-OH  CH2=CH2 + PO2-(OH) + Cl Liãöu læåüng sæí udûng ìla 4kg cháút hæîu hiãûu/1.000 lêt næåïc/ha. Æuâiã øm cuía cháút náöy ìla coï thãø phun vaìo ban ngaìy vaì chè cáön phun mäüt ölán. ÏnhA saïng khäng coï íanh hæåíng gç âãún Ethrel khi xæí lyï. Tuy nhiãn, dinh dæåîng âaûm cuía cáy ûlai coïí anh hæåíng, nãúu læåüng âaûm trong ïla cao vaìo thåìi âiãøm xæí lyï thç cáön tàng læåüng cháút hæîu hiãûu âãø cáy phaín ïæng täút hån. Hiãûu quaí xæí lyï thæåìng keïm âi khicáy âaî giaì, vaì gáön âãún thåìi
28. 101 gian ngaìy ngàõn. Xæí lyï bàòng Ethrel, cáy ömoi cháücû chäm hàón so våïi Acethylene nhæng troüng læåüngï trai gáön nhæ khäng khaïc biãût. Traïnh xæí lyï Ethrel vaìo giæîa noîn cáy vç laìm cáy dãù bë räúi loaûn sinh lyï nghiãm troüúng,t la ìnhá luïc tråìi noïng áøm. Thê nghiãûm phun Ethrel trãn nhoïm Queen åí ÂBSCL, näöng âäü 1.000ppm (50ml/cáy) coï taïc duûng kêch thêch hoa ra táûp trungí giai å âoaûn 40 ngaìy sau khi xæí lyï. - CaC2 (khê âaï, âáút âeìn). Trong âiãöu kiãûn ÂBSCL hiãûn nay,û cviã kêch thêch khoïm ra hoa traïi vuû âæåüc aïp duûng phäø biãún bàòng2 (khê CaC âaï, âáút âeìn). Caïc yãu cáöu âãø viãûc xæí lyï coï kãút quaí gäöm coï: Thåìi gian sinh træåíng: Tæì 8-10ï ngtha sau khi träöng bàòng chäöi thán,ì 12 tæ thaïng tuäøi sau khi träöng âäúi våïi chäöi cuäúng. Xæí lyï trãn cáy chæa træåíng thaình cuîng coï thãø cho kãút quaí ra hoa nhæng cáy seî choïi tranhoí, pháøm cháút keïm. o Näöng âäü CaC2: 2,5-5g CaC2 pha trong mäüt lêt næåïc (næåïc laûnhC ca10ìng täút âãø traïnh bäúc håi Acethylene), xæí lyï cho 20 cáy. Xæí lyï luïc tråìi maöuï lát,ö can ìchong kãnhiãút quaí caìng cao. Phaín æïng taûo Acethylene nhæ sau: CaC2 + 2 H2O  C2H2 + Ca (OH)2 Caïch xæí lyï: Roït häøn håüp khê âaï âaî pha vaìo noîn cáy (50ml/cáy). Bçnh chæïa nãn âáûy kên âãø traïnh bäúc håi ( khäng sæí duûng bçnh bàòng âäöng âãø chæïa vç dãù gáy näø). Sau khi xæí lyï 15 phuït thçîu hæ hiãûu duì tråìi coï mæa. ÅÍ nhoïm Queen, sau khi xæí lyï khoaíng 30-40ìy ngathç cáy ra hoa, khoaíng 4 thaïng 15 ngaìy sau khi xæí lyï thç thuû hoach. Nhoïm Cayenne coï thåìi gian ra hoa trãø hån, trung bçnh laì 50-60 ngaìy. 4.9. Traíi nylon âen. Viãûc laìm náöy coï muûc âêch: - Âiãöu hoìa nhiãût âäü âáút: Giuïp rãù moüc täút hån. - Ngàn caín næåïc mæa laìm træûcî ding dæå liãûu: Træåïc khi traíi nylon, âáút âaî âæåüc lãn lêp, boïn phán loït vaì diãût coí. Sau khi traíi thç xoi läø âàût chäïc ömæai nãn khäng næå tháúm vaìo vaìo lêp âæåüûc, træsæûc di dæåîng liãûu khäng âaïng kãø vaì pH âáút íkhängm theo gia thåìi gian. Sæû caïchû tbiã pH giæîa lä coï traíi nylon vaì âäúi chæïng lãn âãún mäüt âån vë pH sau 6 thaïng träöng. Theo Py (1968), nàng suáút coï thãøì tàng7-14% tæ .
29. 102 - Ngàn caín coí moüc: Âáy laì muûc âêch chênh, nháút laì trong nhæîng vuöìung mæa nhiã coï øám âäü vaì nhiãût âäüí cao,moü coc ráút nhanhìm la tàng chi phê laìm coí. Tuy nhiãn, mäüt säú loaìi coí nhæ coí cuï (Cyperus rotondus) coï thãø moüc tråí laûi khi nylon bë raïch. - Ngàn caín máút næåïc muìa nàõng: Theo Py (1965), åí nhæîng vuìng coï muìa nàõng daìi 5 thaïng nhæ Guinea, viãûc traíi nylon coï thãø laìm tàng nàng suáút thãm 7,3% nhåì giaím bäúc thoaït håi næåïc trong muìa nàõng. ÅÍ âáút caïútt, coïnàng thã suáø tàng âãún 20% . Loaûi nylon âen âæåüc sæí duûng hiãûn nay åí mäüt säú næåïc daìy 4/100mm. ÅÍ næåïc ta kyî thuáût náöy coìn haûn chãú vç chæa coï khaí nàng cå giåïi hoïa vaì chi phê aïp duûng cao. 4.10. Kyî thuáût nhán giäúngï khom. 4.10.1. Nhán giäúng bàòng chäöi. Âæåüc aïp duûng phäø biãún trong saín xuáút vç dãù laìm. Thæåìng sæí duûng chäöi cuäúng vaì chäöi thán âãø träöng. 4.10.2. Nhán giäúng bàòng thán. Êt phäø biãún. Phæång phaïp náöy âæåüc aïp duûng trong træåìng håüp ráút thiãúu chäöi giäúng. Nguyãn tàõc laì kêch thêch caïc máöm nguí trãn thán cáy meû phaït triãøn thaình chäöi. Caïch laìm nhæ sau: Mäi træåìng giám gäöm âáút träün phán öchuäng hoai muûc theo tyí lãû 1:1, chäø giám phaíi thoaït næåïc täút, coï maïi che traïõng.nh mæa nà Thán khoïm sau khi boí hãút laï âæåüc càõt thaình tæìng âoaûn daìi 2-3cm, coï mang 2-3 máöm nguí. Nãn sæí duûng caïc máíö mphá nguöní giæ å îa thán vç dãù phaït triãøn nháút. Xæí lyï âoaûn thán våïi thuäúc saït økhuán. Duìng dao moi läø, âàût âoaûn thánìo mäi va træåìng giám, khoaíng caïch 15x15cm, phuí låïp âáút moíng lãn trãn räöi duìng råm raû hay coí khä âáûy laûi. Khi máöm moüc nhä lãn khoíi màût âáút (khoaíng 40-50 ngaìy sau khi giám), duìng phán NPK ïtæåi âënh kyì. Chuïï y loaûi boí këp ìthåi caïc âoaûn thán bë thäúi. Khi chäöi moüc cao >20cm thçï thãcoø âemö träng. Thu hoaûch traïi sau 20 thaïng. 4.10.3. Nhán giäúng bàòng laï. Phæång phaïp náöy thæåìng cho kãút quaí tháúp. Duìng laï chäöi ngoöi üthánn hay chä âãø giám. Mäi træåìng giám laì caït hayúu. trá Laìm giaìn che mæa nàõng.
30. 103 Duìng dao nhoí beïn, taïch tæìng laï mang theo mäüt pháön thán coí ïâa máïyö m nguí å laï. Xæí lyï thuäúc saït khuáøn (coï thãø xæí lyï máöm laï våïi cháút kêch thêch ra rãù nhæ NAA) räöi âæa vaìo mäi træåìng giám våïi khoaíng caïch 10 x 10cm, sáu 1-1,5cm, tæåïi áøm thæåìng xuyãn. Khi chäöi moüc ra,ì dung phán NPK tæåïi âënh kyì, chäöi moüc cao 10cm thç âæa ra lêp giám tiãúp tuûc âãún khi âaût âæåüc kêch thæåïc thêch håüp thç âem träöng. Thu hoaûch traïi sau 20-24 thaïng. 4.10.4. Nhán giäúng bàòng häüt. Häüt khoïm nhoí, voí cæïng, coï sæïc náøy máïö cámö ken ïxæmí do ly ïâo voíï häc khiüt træå gieo. Coï thãø ngám häüt trong acid2SO H4 näöng âäü 1% trong 20 phuït âãø giuïp häüt dãù huït næåïc. Cáy con tæì phäi häüt phaït triãøn cháûm, yãúu. ïPhæångp náö ypha chè duìng trong cäng taïc lai taûo. Ngoaìi caïc phæång phaïp trãn, cáy khoïm coìn âæåüc nhán giäúng bàòng phæång phaïp cáúy mä. 4.11. Sáu bãûnh. 4.11.1. Bãûnh. * Thäúi traïi, thäúi gäúc chäöi: Do náúm Thielaviopsis paradoxa gáy ra. Triãûu chæïng: Bãûnh xaíy ra trãn traïi, chäöi hay laï. Traïi coï âäïún,m uïng hçnh no chuyãøn dáön sang maìu vaìng räöi âen vaì thäúi ráúúmt nhanh.coìn xám Ná nhiãùm qua màût càõt cuía cuäúngïi trakhi thu hoaûch, lan dáön vaïìi ogáy tra thäúi. Vãút bãûnh coï muìi thåm nheû. Khi náúm xám nhiãùm vaìûto mà càõt åí âaïy chäöi seî laìm chäöi bë thäúi âen. Laï bë bãûnh coï nhæîng âäúm xaïm, viãöúnm náu. bãûnh Âä seî biãún dáön sang maìu náu nhaût hay xaïm tràõng sau âoï khä âi laìm laúnï bëdaû biãng. Náúm xám nhiãùm qua caïc vãút báöm giáûp åí traïi khi thu hoaûch hay chuyãn chåí, tæì vãút càõt åí cuäúïngi hay tra chäöi, hoàûc doïc calaï va chaûm nhau. Nhiãût âäü üthêchp cho hå náúm bãûnh phaït triãøn laì tæoCì va 24-27ì áøm âäü cao (trãn 90%). Caïch phoìng trë: Tiãu huíy caïc cáy bë nhiãûnh.ùm Nãnbã träöng chäöi saûchû bãnh. Khäng cháút âäúng chäöi lãn nhau trong thåìi gian daìi træåïc khi träöng. Xæí lyï chäöi træåïc khi träöng bàòng caïûc iloa thuäúc gäúc âäöng nhæ Bordeaux, Copper Zinc, Kasuran Thu hoaûch nheû nhaìng traïnh laìm xáy xaït traïi, traïnh báöm giáûp vãïiú (cát càöõnt chæ åíìa cuä úng tra cuäúng traïi daìi âãø coï thãø càõt ngàõn khiût bacàïõn,t tæåi taû åoí mà cuäúng). Khäng cháút âäúng traïi lãn nhau vaì chuyãn chåí caìng nhanhìng ca täút. Nhiãût âäü täön træî thêchüp khoa hå íng 8oC. Saït truìng duûng cuû thuûch. hoa Nhuïng màût càõt cuäïúi nghoà traûc caí traïi vaìo dung
31. 104 dëch Benzoic acid 10% hay Sodium salicilamit 1%. Tuy nhiãn thuäúc thæåìng khäng coï hiãûu quaí âäúi våïi triãûu chæïng thäúi bãn häng. * Thäúi âoüt vaì thäúi rãù: Bãûnh thäúi âoüt do Phytophthoranáúm parasitica gáy ra. Bãûnh thäúi rãù do P.ná úm cinnamomi. Náúm bãûnh læu täön trong âáút, xám nhiãùm vaìo ngoünú thán,c laï gä, gäúc thán hay åí rãù. NáúP.m parasitica phaït triãøn maûnh åí nhiãût âäoC.ü Ná24-27úm P.cinnamomi phaït triãøn nhanhí ånhiãût âäü o19-36C. Triãûu chæïng: bãûnhú ithä âoüt thæåìng xaíy ra trãn laï non. Laï máút tênhï træångc næå vaì cong, sau âoï heïo khä vaì coï maìu âoí vaìng hayïo náu. nhe ûKhi, ca keïc laï âoüt seî taïch khoíi thán dãù daìng.ú cGä laï vaì ngoün thánú bëi nhu thäîn, coï muìi häi. Træåìng håüp bãûnh xaíy ra trãn rãù seî laìm rãù bë thäúi âen, thæåìng tháúy åí caïc chán âáút tháúp thoaït thuíy keïm. Caïch phoìng trë: Thoaït thuíy täút åí âáút träöng khoïm. Ngám chäöi trong caïc dung dëch thuäúc gäúc âäöng nhæ Bordeaux, Coper Zinc, hoàûc Aliette, Ridomil, Antracol näöng âäü 0,2%. Traïnh vun gäúc hoàûc laìm coí trong muìa mæa laìm vàngìo tæcaíï clãn ba cáy. Träöng chäöi thán coï tênhïng kha bãûnh cao hån chäöi cuäúng. * Thäúi nhuîn traïi: Do vi khuáøn Erwinia carotovora gáy ra. Triãûu chæïng: Bãûnhì thæång xuáút hiãûn khiön tätræî traïi trong caïc kho væûa hoàûc trãn caïc traïi chên ngoaìi âäöng. Bãûnhú gáyi rá úthät nhanh, trongì vong 24 giåì coï thãø laìm thäúi toaìn traïi. Bãn trong thët traïi coï nhæîng läø häøng to, thët råìi raûc trong khi voí bãn ngoaìi váùn bçnh thæåìng. Bãûnh phaï hoaûi nàûng trong muìa mæa. Caïch phoìng trë: Loaûi boí ngay caïïci trabãûnh âãø traïnh láy lan. Thu hoaûch vaì váûn chuyãøn traïnh laìm xáy xaït. Kho chæïa phaíi thoaïng maït, khäng cháút khoïm thaình âäúng. Træî laûnh traïi åí nhiãûtoC âäü vaì 8-10 chuyãn chåí caìng nhanhìng ca täút. * Khä náu màõt traïi: Do vi khuáøn Erwinia ananas gáy ra. Triãûu chæïng: Bãûnh xaíy ra trãn màõt traïi (traïi con) åí vuìng noaîn khäøng. Vãút bãûnh coï maìu rè sàõt nhaût hay sáûm, âäi khi coï maìu âen. Caïc mä chung quanh vuìng bãûnh thç cæïng laûi. Coï thãø coï nhiãöu màûõnht tra trãnïi bëtra bãïi, khi càõt traïi ra tháúy coï nhæîng âäúm náu sáùm xen keí trãnö nãn thët traïi vaìng. Bãûnh laìm giaím suïtú phát traøïmi quanchá troüng. Vi khuáøn xám nháûp vaìo traïi åí giai âoaûn ra hoa, thæåìng xuáút hiãûn trong caïc thaïng coï nhiãût âäü vaì áøm âäü khäng khê cao (cuäúi muìa khä). Caïch phoìng trë: Bäú trê vuû thu hoaûch vaìoú træåïi muìac cuä khä.
32. 105 4.11.2. Cän truìng. * Heïo khä âáöu laï: Triãûu chæïng coï liãn quan âãún Rãûp saïp (Ráöy bäng) coï tãn khoa hoüc laì Dysmicoccus brevipes. Triãûu chæïng: Diãùn biãún cuía triãûu chæïng trãn toaìn bäü laï coï thãø chia ra laìm 4 giai âoaûn: - Giai âoaûn 1: Træåïc tiãn caïc laï giaì âoí dáön lãn, sau âoï rça phiãún laï cuäún laûi vãö phêa màût dæåïi laï, âáöu laï cong xuäúng âáút. - Giai âoaûn 2: Laï khäng træång næåïc næîa vaì chuyãøn qua maìu häöng vaìng, caïc âáöu laï chuyãøn sang maìu ìnáu khä va dáön. - Giai âoaûn 3: Caïc laï moüc tæì giæîa thán laï (D vaì E) láön læåüt cong xuäúng, meïp laï vaìng ra, caïc laï coìn laûi (laïøn F) sang chuyã maìu häöng têa, âáöu laï cuäún laûi. - Giai âoaûn 4: Caïc âáöu laï coìn laûi cuäúi cuìng cuäún laûi vaì heïo khä. Thåìi gian tæì khi bë nhiãùm âãún luïc xuáút hiãûn triãûu chæøïi theong thay tuä øâäi cáy. Trung bçnh tæì 2-3 thaïng âäúi våïi cáy bë nhiãùm åí giai âoaûn 5 thaïngö ngsau va khiì trä4-5 thaïng âäúi våïi cáy bë nhiãùm åí giai âoaûïngn sau 9 tha khi träöng. Khi bë nhiãùm triãûu chæïng heïo, cáy váùn coï thãø ra hoa, phaït triãøïin tra ïi nhæng tra nhoí vaì thæåìng chênïo, he pháøm cháút keïm. Trãn caïc vuìngï trämö ångí ÂBSCL,kho triãûu chæïng heïo thæåìng xaîy ra nàûng trong muììa nàthaõïngng (tæ 12dl tråí âi). Khoïm vuû gäúc thæåìng bë nàûng hån khoïm vuû tå. Nhoïm Cayenne bë nhiãùm nàûngïm hån Queen. nho Sau khi træïng nåí, áúu truìng phaït triãøn øquai trong 3 tuä voìng 30-40 ngaìy træåïc khi thaình truìng. Rãûp saïp ìthæång säúng táûp trungí gä åúc caïc laï giaì vaì caí trong âáút chung quanh rãù. Viãûc láy lan thæåìng do kiãún säúng cäüng sinhút ba ànì chái tiãút cuía Rãûp, mang Rãûp saïp tæì nåi náöy sang nåi khaïc. Thæåìng khi trãn cáy coï >10 con caïi vaì khoaíng 200- 300 áúu truìng âuí tuäøi måïi âuí sæïïco laruûìi, cáytræå heìng håüp nàûng coï thãø coï 1.000 con/cáy. Caïch phoìng trë: Nãnú tiãn haình phun thuäúc khi phaït hiãûn coï khoaíng < 10 con caïi vaì mäüt säúúu truá ìng trãn cáy. Sæí duûng caïc loaúc ûlæui thuä dáùn nhæ Bi 58, Supracide näöng âäü 0,2%, Admire näöng âäü 0,1% phun âënh 2 thaïng mäüt láön. Coï thãø phun dáöu D- C-Tron Plus näöng âäü 1 lêt dáöu/100 lêt næåïc (kãút håüp trë luän nhãûn âoí) hoàûc raîi Regent 10-15 kg /ha. Kãút håüp boïn thãm P, tæåïi âuí næåïc. Choün chäöi giäúng tæì cáy meû khoeí maûnh khäng coï Rãûp saïp vaì coï thãø xæí lyï chäöi giäúng træåïc khi träöng bàòng dung dëch Bi 58 hoàûc Supracide näöng âäü 0,2%. Caïc taìi liãûu hiãûn nay cho biãút nhoïm khoïm Táy Ban Nha coï khaïíng nàng âæåü khac triãûu chæïng heïo khä âáöu laï.
33. 106 ÅÍ Guinea, viãûc boïn phán vaìo cuäúi muìa mæa åí naïch caïc laï gäúc coï thãø haûn chãú ráút låïn taïc haûi cuía Rãûp saïp, vç sæû hiãûn diãûn cuía phán boütï mäin åí træå gäìúngc âa î taûo mä khäng thuáûn låüi choû sæ phaït triãøn cuía Rãûp, màût khaïc viãûc háúîngp thu âaî dinh giuï dæåp cáy âãö khaïng täút hån. Diãût træì kiãún bàòng caïch raíi Basudin hay Furadan âãø traïnh láy lan.í La ìm saûch co trong ráøy (nhæ coí tranh, coí baìng,ú cong ).í ä Sau thu hoaûch nãn càõt båït laï trãn cáy âãø traïnh taûo âiãöu kiãûn noïng áøm giuïp Rãûp saïp phaït triãøn åí muìa tiãúp theo. Træåìng håüp nàûng, nãn tiãu huyí cáy bë nhiãùm vç viãûc trë thæåìng khäng coï hiãûu quaú. í kinh tã Trong âiãöu kiãûn thám canh, nãn coï kãú hoaûch phunúc âënh thuä kyì (4-5 láön trong suäút chu kyì sinh træåíng cuía cáy), chuï láïö yn phun úcuäi cuìng truìng vaìo cuäúi muìa mæa âãø haûn chãú Rãûp saïp phaït triãøn maûnh trong muìa khä tiãúp theo. * Tuyãún truìng: Tuyãún truìng cuîng laì mäüt âäúi tæåûüing kha gáyï phäha ø biãún trong nhiãöu vuìng träöng khoïm trãn thãú giåïi. Coï thãø coï nhiãöu loaûi nhæ: - Meloidogyne spp. - Meloidogyne incognita. - Pratylenchus brachyurus. - Rotylenchus reniformis. - Helicotylenchus spp. - Tylenchorynchus spp. ÅÍ âáút seït thæåìng gàûp loaìi Rotylenchus reniformis, åí âáúPratylenchust caït laì loa ìi brachyurus. Loaìi Meloidogyne spp. thæåìng gàûp åí âáút vuìng cao. Triãûu chæïng: Tuyãún truìng chêchït la huìm sæng rãù hoàûc laìm rãù bë thäúi âen, cáy sinh træåíng cháûm, yãúu åït. Laï bë uïa âoí, nàng suáút vaì pháøm cháút traïi âãöu giaím. Ngoaìi ra, vãút chêch huït åí rãù coìn giuïp âæåìng cho caïc loaûiø nán úkham,ï vic xámkhuá nháûp vaì phaï hoaûi rãù. Caïch phoìng trë: Raíi Furadan liãöu læåüng 20-30 kg/ha, âënh kyì 2 thaïng/láön. 5.THU HOAÛCH VAÌ TÄÖN TRÆÎ 5.1. Thu hoaûch. Nãúu thu hoaûch traïi cho xuáút kháøu tæåi thç cáöïn cthu tra ïlui giaì täúi âa, ruäüt khäng coìn nhåït, voí traïi coï maìu xanh trong, màõt traïi nåí räüng (åí nhoïm Queen laì khoaíng 4 thaïng 15 ngaìy sau khi xæí lyï ra hoa). Nãúu thuûch hoa traïi âãø tiãuû thutæåi thç haïi khi 1/3 traïi chuyãøn maìu vaìng. Thu hoaûch nheïûnh nha báìöngm tragiáûp, gaîy chäöi ngoün, gaîy cuäúng. Thu hoaûchì luïi nàcõng trå raïo.
34. 107 5.2. Täön træî. Âäúi våïi khoïm giaì, nhiãût âäü täön ütræp îla ìthêch 11,1-12,8 håoC, áøm âäü tæång âäúi cuía khäng khê laì 85-90%, sau 3-4 tuáön traïi bàõt âáöu chên. Âãø baío quaín khoïm chên, cáön täön træî trong nhiãoC,û tá øâämü âä 7,2-8,9ü tæång âäúi cuía khäng khê laì 85-90%, thåìi gian baío quaín âæåüc 4-6 tuáön.
35. 108 CHÆÅNG 4. CÁY CHUÄÚI (Musa spp.) A. GIAÏ TRË, NGUÄÖN GÄÚC, PHÁN LOAÛI VAÌ GIÄÚNG TRÄÖNG. 1. GIAÏ TRË. 1.1. Dinh dæåîng. Chuäúi laì cáy àn traïi nhiãût âåïi cung öcáuú nàngp nhiã læåüng, chæïa nhiãöu cháút âæåìng bäüt, caïûc iloa vitamin dãù tiãu hoaï. Tuy nhiãn, chuäúi chæïa êt protein, lipid nãn âæåüc duìng nhæ ümät loaûi thæïc ànø sungbä thãm dinh dæåîng trong kháøu pháön àn. Hiãûn nay trãn thãú giåïi coï 1/2ín salæåüng chuäúi âæåüc duìng àn tæåi, 1/2 coìn laûi âæåüc sæí duûng dæåïi daûng náúu chênì chãú va biãún thaình caïc loaûi thæûc pháøm khaïc. Baíng 12. Thaình pháön dinh dæåîng tênh trãn 100g àn âæåüc (FAO, 1976). Thaình pháön Haìm læåüng Thaình pháön Haìm læåüng Næåïc 79,2 g Sàõt 1,3 mg Protein 1,8 g Natrium 18,0 mg Lipid 0,2 g Potassium 435,0 mg Glucid 18,0 g Vitamine A 80,0 UI Cellulose 0,2 g Riboflavin 0,04 mg Tro 0,8 g Niacin 0,6 mg Calcium 10,0 mg Vitamine C 8,0 mg Phosphore 24,0 mg Nàng læåüng 72,0 calo 1.2. Cäng duûng. Chuäúi trãn thãú giåïi âæåüc tiãu thuû dæåïi daûngìm ná thæúuû ànc phá la øm chênh åí mäüt vaìi quäúc gia Phi Cháu vaì duìng âãø àn tæåi. Ngoaìi ra, chuäúi coìnú âæå üc duìng chã biãún thaình caïc daûng thæûc pháøm khaïc nhæúi, bäbaïünh,t chuä mæït, keûo, chuäúi khä, laìm ræåüu, laìm giáúm hoàûc trêch láúy tinh dáúöiu Chuä cuîng coìn duìng laìm thæïc àn gia suïc, láúy saïp åí caïc giäúngú ichuä ræìng (thuäüc loaìi Acuminata), láúy såüi åí giäúng Musa textilisúi (chuä såüi Abaca) 2. NGUÄÖN GÄÚC. Truyãön thuyãút vãö lëch sæí cáy chuäúi âæåüìc xuáchoú lat phaït tæì væåìn cuía Eden (Paradise, thiãn âæåìng), do âoï tãn Musa paradisiaca coï nghéa laì "traïi cuía thiãn âæåìng" (fruit of paradise). Tæì "taïoí cua thiãn âæåìng" (apple of paradise) hay "traïi vaí cuía
36. 109 Adam" (Adam's fig) âæåüc goüi âáöu tiãn cho âãún khiüc âæåthay thãú bàòng tæì "banana" båíi nhæîng ngæåìi thuäücü bä täüc African Congo. Tæì "banana" dæåìng nhæüc âæåduìng âãø chè chuäúi duìng àn tæåi coìn tæì " plantain " duìng âãø chè chuäúi âæåüc náúu chên âãø àn, tuy nhiãn hiãûn nay viãûc phán biãût caïc tæì náöy khäng coìûtn kharoî.ï c biã Chuäúi laì loaûi cáy àn traïi åí vuûìt ngâå ïnhiãi, âæåüc träöng khàõp ÁÚn Âäü, phêa nam Trung Quäúc, Maî Lai caïc næåïc thuäüc Âäng Phi, Táy Phi, cháu Myî Caïc loaìi hoang daûi âæåüc tçm tháúy ráút nhiãöu åí caïc næåïc thuäüc Âäng Nam AÏ. Nhiãòöngu ta ïc giaí cho rà chênh tæì âáy chuäúi âæåüc phaït taïn âãún caïc nåi trãn thãú giåïi. 3. PHÁN LOAÛI CHUÄÚI VAÌ CAÏC GIÄÚNG CHUÄÚI TRÄÖNG TROÜT. 3.1. Phán loaûi. Cáy chuäúi thuäücü bä Scitaminales, hoü Musaceae, hoü phuû Musoidae. Træåïc âáy, theo Linneï, chuäúi träöng troüt âæåüc chia thaình caïc nhoïm: - Musa sapientum L. chè nhoïm chuäúi traïi chên ngoüt, àn tæåi. - Musa parasidiaca L. chè nhoïm chuäúi khi chên phaíi náúu måïi àn âæåüc. - Musa corniculata Rumph. laì giäúng chuäúi Taï-quaû, traïi ráút to, daìngìi, âæå thæåüc náúu chên âãø àn. Buäöng coï êt naíi, träø hãút hoa trãn buäöng, khängú coi nhæìn bà caõïpc chuä giäúng thäng thæåìng. - Musa sinensis (Musa cavendish, Musa nana) chè nhoïm chuäúi giaì luìn. Tæì nàm 1948, Cheesman âaî phán biãût hai önguän gäúc chênh cuía caïc giäúúing chuä träöng troüt laì Musa acuminata Colla vaì Musa balbisiana Colla. Trong hoü phuû Musoidae coï 2 giäúng laì Ensete vaì Musa. Baíng 13. Giäúng Ensete vaì Musa. Giäúng Säú nhiãøm Chi Phán bäú Säú Sæí duûng sàõc thãø loaìi Ensete 9 Táy Phi âãún Tán 7-8 Såüi, rau Guinea 10 Australimusa Queensland âãún 5-6 Såüi, traïi Phi Luáût Tán 10 Callimusa Âäng Dæång vaì 5-6 Cáy caính Musa Indonesia 11 Eumusa Nam ÁÚn Âäü âãú9-10n Traïi, såüi, rau Nháût vaì Samoa
37. 110 11 Rhodochlamys ÁÚn Âäü âãún Âäng5-6 Cáy caính Dæång - Giäúng Ensete: Coï khoaíng 7-8 loaìi, caïc loaìi trong giäúng náöy laì daûng hoang daûi åí cháu Phi, cuîng coï vaìi loaìi åí cháu AÏ nhiãût âåïi. Âoï laì nhæîng cáyúi vãráúöt bägiäüú langï chuänhæng thán ngáöm khäng âeí nhaïnh, êtú nhát laì trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn. Caïc loaìi náöy chè sinh saín bàòng häüt. Theo Simmonds, caìïi ctrong loa giäúng Ensete coï laï bàõc vaì hoa dênh liãön våïi nhau vaìo cuäúng buäöng, trong khi âoï caïc loaìi thuäüc giäúngï bàMusaõc va thçì lahoa coï thãø ruûng âäüc láûp. - Giäúng Musa: Gäöm caïc ìloai sinh saín bàòng häüt vaìì ica träïcö loang coï traïi khängüt. Cahäïc loaìi sinh saín bàòng häüt âæåüc biãút nhiãÚn Âäöüu ,å Nepal,í Á Miãún Âiãûn, baïn âaío Âäng Dæång, Maî Lai, Indonesia, Philippines, Tán Guinea vaì vaìi quáön âaío phêa âäng Thaïi Bçnh Dæång. Caïc loaìi sinh saín bàòng häüt âæåüc xãúp vaìo 2 nhoïm: Nhoïm 1: Coï säú nhiãøm sàõc thãø 2n= 20, gäöm 2 chi: - Chi Australimusa: Gäöm 5-6 loaìi coï häüt håi troìn, leïp, trong chi náöy chè coï mäüt loaìi coï giaï trë kinhú la tãì Musa textilis, coï nguäön gäúc åí Philippines, träöng âãø láúy såüi. Mäüt säú loaìi trong chi náöy coï nhæûa maìu vaì traïi coï maìu sàûc såí. - Chi Callimusa: Gäöm 5-6 loaìi, nhoí cáy, phaït hoa moüc âæìïngng, gà thæåûp åí Maî Lai, Indonesia vaì Âäng Dæång, chè coï giaï trë vãö màût nghiãn cæïu. Nhoïm 2: Coï säú nhiãøm sàõc thãø 2n=22, caïc âiãøm khaïc biãût våïi nhoïm 1 laì laï bàõc coï gán doüc phêa ngoaìi vaì näøi saïp maìûc,u xanh nhoïm lu náöy coï 2 chi: - Chi Rhodochlamys: Gäöm 5-6 loaìi, phaït hoa moüc âæïng vaì coï ráút êt hoa trong mäùi laï bàõc. - Chi Eumusa: Coï khoaíng 9-10 loaìi, âáy laì chi quan troüng. Caïc loaìi trong chi náöy coï phaït hoa moüc êt nhiãöu cuûp xuäúng, ngang hay håi ngang, buäöng thoíng nghiãn hayï âæng, coï traïi nhiãöu åí mäùi naíi vaì xãìúng.p thaình 2 ha Theo caïc nghiãn cæïu vãö nhiãøm sàõc thãø vaì di truyãön thç caïc thæï chuäúi träöng laì taûp chuíng giæîaMusa acuminata vaìMusa balbisiana. Caí 2 loaìi âãöu laì thaình viãn cuía chi Eumusa. Chuäúi acuminata thán nhoí, maínhí khanh cao âäü 3-4m, moüc thaình buûi nhiãöu cáy vaì traïi cho häüt gieo moüc âæåüc. Chuäúi balbisiana thç thán cao to hån, thán xanh, traïi to nhæng ngàõn hån. Chuäúi àn âæåüc thuäüc chi Eumusa coï 22, 33 hoàûc 44 nhiãøm thãø, säú nhiãøm thãø càní ban trong chi náöy laì n=11, vç váûy goüi laì læåîngü bäi vaüi,ì tam tæï bä bäüi, trong âoï tam bäüi chiãúm âaú sä vaì tæï bäüi ráút hiãúm.
38. 111 3.2. Phán loaûi chuäúi träöng theo caïc âàûc âiãøm ngoaûi hçnh. Tæì nàm 1955, Simmonds vaì Shepherd âaî dæûa úva âiãìoø säm âaïnhï gia15 âàûc âiãøm ngoaûi hçnh cuía chuäúi âãø qui âënh mæïc âäü lai cuía caïc giäúng träöng troüt âäúi våïi 2 doìng maïu acuminata vaì balbisiana. Baíng 14. Phán loaûi chuäúi theo caïc âàûc âiãøm ngoaûi hçnh. Âàûc âiãøm M. acuminata M. balbisiana 1. Maìu thán giaí - Nhiãöu maìu náu hoàûc âäúm- Âä úm êt hoàûc khäng coï âen 2. Raînh cuäúng la-ï Meïp thàóng hoàûìc bera våïi- Bå ì meïp kheïp chung quanh, nhæîng caïnh phêa træåïc, khäng khäng coï caïnh phêa dæåïi, äm äm siãút thán giaí siãút thán giaí 3. Cuìi buäöng - Thæåìng coï läng tå - Nhàón 4. Cuäúng traïi - Ngàõn - Daìi 5. Noaîn saìo - Hai haìng âãöu nhauí åmäùi- Bä ún haình báút ìthæång åí mäùi ngàn ngàn 6. Båì vai laï mo - Coï tyí säú 0,30 7. Sæû cuäúng laï mo- Laï mo phaín chiãúu, cuäún- troLaìïn mo náng lãn nhæng khi måí ra khäng ngàn cuäúng 8. Hçnh daûng laï- Muîi giaïo hoàûcï ngtræ heûp,- Hçnh træïng räüng, nhoün êt mo nhoün nhiãöu tæì båì vai 9. Âènh laï mo - Nhoün - Tuì 10. Maìu sàõc laï mo- Âoí , âoí tháøm måì hoàûc- Bãnvaì ngngoa ìi âoí têa, náu nhaût bãn ngoaìi, bãn trong maìrou î bãn trong âoí tháøm saïng häöng, âoí tháøm âuûc hoàûc vaìng 11. Phai nhaût maì-u Bãn trong phai nhaût âãún vaìng- Bãn trong liãn tuûc bãn trong laï mo 12. Vãút theûo laï -mo Läöi lãn - Êt khi läöi 13. Phiãún hoa tæû- Gå ün soïng bãn dæåïi âènh - Êt khi råün soïng do cuía hoa âæûc 14. Maìu hoa âæûc- Kem tràõng - Âoí bæìng thayø âäi våïi häöng 15. Maìu næåïm- Cam hoàûc vaìng nhiãöu - Kem, vaìng nhaût hoàûc häöng nhuûy nhaût
39. 112 Caïch tênh âiãøm: - Nãúu âäöng yï mäüt âàûc âiãøìim M. cu íacuminataa loa thç ghi 1 âiãøm. - Nãúu âäöng yï mäüt âàûc âiãøìim M. cu íbalbisianaa loa thç ghi 5 âiãøm. - Caïc âàûc âiãøm trung gian âæåüc ghi laì 2, 3 hoàûc 4, tuìy theo mæïc âäü biãøu hiãûn. Phán loaûi: - Säú âiãøm: 15-24 laì thuäüM.c loa acuminataìi , gäöm coï læåîng bäüi AA, tamüi bä AAA, tæï bäüi AAAA. - Säú âiãøm tæì 25 tråí âi laì caïc loaìi lai giæîa M. acuminata vaì M. balbisiana. * Tæì 25-46 : Tam bäüi AAB. * Tæì trãn 46 âãún 54 : Læåîng bäüi AB. * Tæì 55-64 : Tam bäüi ABB. * Tæì 65-74 : Tæï bäüi ABBB. 3.3. Phán loaûi chuäúi träöng åí Viãût Nam theo di truyãön. Vaìo nàm 1967-1968, Vakili âaî dæûa theo Simmondsø phánâã loaûi caïc giäúng chuäúi träöngü trot åí Viãût nam trãn càn baín di truyãön nhæ sau: - Nhoïm AA (luåîng bäüi): Chuäúi coï laï vaìng luûc, traïi ngàõn, ïvoi írá úmot íng, thët tra ngoüt. Gäöm coï ba thåm, cau tràõng, moïng chim, giaì deío (coìn goüi laì Xi-mon, cäø âoíng), tràm naíi, chuäúi ræìng, úchuäi thæåüng, chuäúi chaì, chuäúi tiãu. - Nhoïm AAA (tam bäüi): öGäm giaì cui, giaì hæång, giaì luìn, nanh heo, cau, chuäúi læía, la baì, máût moüi, cåm. - Nhoïm ABB (tam bäüi): Gäöm chuäúi xiãm (chuäúi sæïú), ichuä laï, chuäúi dong, chuäúi laï máût, chuäúi bom (chuäúi chaì), chaì to. - Nhoïm AAB (tam bäüi): Gäöm chuäúi taï quaû (taï hoaí), chuäúi máût. - Nhoïm BB (læåîng bäüi): Chuäúi häüt. 3.4. Mäüt säú giäúng úchuäi åí Viãût Nam. Âàûc tênh cuía mäüt säú giäúúing träö chuäng troüt åí Viãût Nam nhæ sau: - Giaì luìn: Traïi cong vaì coìn xanh khi chên, choïp traïi hçnh cäø chai ngàõn, âáöu traïi bàòng phàóng. Quaìy êt läng hay läng trung bçnh, daûng hçnhï non cuût, cuäúng quaìy coìn soït nhiãöu laï mo chæa ruûng hãút.
40. 113 - Giaì hæång: Traïi håi cong vaì coìn xanh khi chên, âáöu traïiî lo rãîûmt. vä Qua roìy coï êt läng hay trung bçnh, hçnh làng truû, cuäúng quaìy khäng coï mo khä vç ruûng hãút. Voìi noaîn khä cuîng ruûng hãút. - Giaì cui: Traïi håi cong vaì coìn xanh khi chên, âáöu traïói bàngò hayng phàhåi loîm vä. Quaìy êt läng hay trung bçnh, quaìy håi coï hçnhï non cuût vç coï mäüt naíi moüc xa ra. Mo khä khäng ruûng hãút åí quaìy nhængìn la coûi êt hån giaì luìn. Voìi noaîn khä coìn soït åí traïi. - Cau màón: Traïi troìn nhængó ng,thà coï voí laïng boïng vaì maìu vaìng khi chên, traïi ráút nhoí vaì ngàõn. Quaìy êt läng hay läng trung bçnh. - Cau quaíng: Giäúng nhæ cau màón, nhængïi tradaìi vaì låïn hån. - Cau táy (bom): Giäúng nhæ cau màón nhængïn lå hån caí cau quaíng. - Chuäúi ngæû (dong): Traïi coï caûnh to, traïi thàóng vaì låïn, âáöu traïi håi läöi mäüt chuït. Quaìy khäng läng. Voìi noaîn khä coìn soït nhiãöu åí traïi. - Chuäúi xiãm âen: Traïi êt caûnh, âáöu traïi läöi, traïi håi ngàïõcn, trung kêch bçnh,thæå cuäúng håi ngàõn khoaíng 2,5cm, choïp traïi hçnh cäøí chai. traï Voi chên coï âäúm mäúc. Quaìy khäng läng. Voìi noaîn khä ruûng gáön hãút. - Chuäúi xiãm tràõng: traïi êt caûnh, âáöu traïi läöi, traïi daìi hån vaì låïn hån xiãm âen, cuäúng traïi daìi khoaíng 4cm, choïøp hçnhchai daä ìi. Voí traïi chên coï maìu låüt hån xiãm âen, khäng âäúm mäúc. Quaìy khäng läng.ìi Vonoaîn khä ruûng gáön hãút. Chuäúi Ximon: Ruäüt traïi maìu häöng khi coìní non, vaì vongõ tràng låüt khi chênì va àn coï vë chua. 3.5. Âàûc tênh caïc giäúng chuäúi giaì coï khaí nàng xuáút kháøu. - Giaì cui (träöng åí Tiãön Giang): Thán cao 2,3m, âæåìng kênh khoaíng 16-18cm. Beû têm häöng coï vãût âen, kêch thæåïc laï L/l = 2,2 - 2,3 (L laì chiãöu daìi vaì l laì chiãöu räüng laï). Tæì khiø träöng âãún khi trä buäöng laì 9-9,5 thaïng.ì Quay hçnh noïn cuût, naíi nháút moüc xa cuäúng quaìy. Mäùi naíi coï tæì 14-20 traïi (naíi nháút âãún 20 traïi) vaì mäùi traïi nàûngùi 120-180g.naíi nàû ngMä tæì 1,17kg âãún 3,6kg. Mäùi quaìy trung bçnh (âiãöu kiãûn åí Thuí Âæïc) nàûng 19,8kg.út trung Nàng bçnh suá 19,8 táún/ha (máût âäü 1000 cáy/ha). Nàng suáút náöy coìn tæång âäúi tháúp so våïi næåïc ngoaìi. Chuäúi giaì cui Tán Phong (Tiãön Giang)ï nhiã coöu âàûc tênhû cthæ váût cuía giäúng Grande Naine theo hçnh thãø quaìy, traïi, moìn cosoït laûi åí cuäìúyng khi qua träø hãút naíi âæûc, voìi noaîn khä cuîng coìn soït laûi. Tuy nhiãn, cuäõúpng la åûíi congtrãn bànhæ Poyo thay vç thàóng nhæ Grande Naine.
41. 114 - Giaì cui (träöng åí Cáön Thå): Thán maìu häöng låüt trong beû nhæng bãn ngoaìöim thç hai gä loaûi: loaûi beû coï vãût âen vaì loaûi beû coï vãút têm häöng. Cáy cao 2,5-3,1m, âæåìúngc tæ kênhì 22-30cm, gä kêch thæåïc laï L/l = 2,8-2,86. Quaìy hçnhïn no cuût, traïi cäø chai roî rãût, bàõp coï soüc xaïm nhaût vaì láùn maìu têm, mo cong coìn soït laûi åí cuäúng quaìy, voìi noaîn coìn soït åí traïi khi âäún quaìy, cuäúng trãn bàõp cong. ùMäi quaìy coï 7-9 naíi. - Giaì luìn öng(trä åí Thuí Âæïc): Thán maìu häöng låüt coï soüc tràõng, coï vãï ûtrãnt âen beû ,phia thán chè cao 1.6m vaì coï âæåìng kênhí ågäúc låïn 20-25cm. Kêch thæåïc laï L/l = 2,2-2,3 vaûìt la âàìû mec biãïp cuäúng ráút räüng khoaíng 5,5cm so våïi 3,5 cm åí giaì cui. Cáy träïøm håi hån så giaì cui 1-2 tuáön. Quaìy hçnh noïn trung bçnh. Âáöu traïi bàòóngng, phà choïp traïi hçnh cäø chai ngàõnì hån gia cui. Säú naíi coï thãø tæì 9 - 10 naíi. Naíi nháút coïï âãi låúïn n24 hån tra ìïgia i.cui Tra åí âiãöu kiãûn tæång tæû vaì nàûng tæì 150g - 200g. ÅÍ âáút täút, traïi giaì luìn coìîn ato, va nàìû sängú håntraïi næ åí naíi nháút trãn 30 traïïi. iTra cong hån caïc chuäúi giaì khaìï luc.ì Gian hay Ba luìn (tãnüi goåí miãön Trung) thêch håüp cho cao nguyãn, miãön Trung vç chëu âæûng laûnh gioíi hån caïc giäúng chuäúi giaì khaïc. 3.6. Caïc giäúng chuäúi coï triãøn voüng trãn thãú giåïi. Ngæåìi ta thæåìng gheïp giäúng úchuäi Gros Michel våïi chuäúi giaì hæång, chuäúi Grande Naine hay Poyo (Robusta) våïi chuäúi giaì cui vaì chuäúi Naine våïi chuäúi giaì luìn. Trong thæûc tãú thç caïc giäúngú ichuä trãn hoaìn toaìn khängú nggiä hàón våïi caïc giäúúing chuä giaì cui åí Viãût Nam. Caïc giäúng chuäúi träöng xuáút kháøu hiãûn nayú trãn giåï thãi gäöm coï: - Gros Michel: Coï nguäön gäúc åí Viãût Nam,î Lai. Ma - Lacatan: Laì chuäúi thán cao nháút cuía nhoïm Cavendish. - Poyo: Coìn goüi laì chuäúi Robusta, Tall Mons Mari, Valery. - Grande Naine: Coìn goüi laì Giant Cavendish, Mons Mari. - Naine: Coìn goüi laì Dwarf Cavendish, Cavendish, Petite Naine.
42. Baíng 15. Mäüt säú âàûc tênh cuía caïc thæï chuäúi träöng xuáút kháøu åí næåïc ngoaìi. Âàûc âiãøm Gros Michel Lacatan Poyo Grade Naine Naine 1. Chiãöu cao thán giaí 4-8m 4-6m Tháúp hån 2,5-2,75m 1,8-2,1m 2. Maìu beû laï Xanh låüt coï vaMaìiì u xanh coï nhuäüm maMaììuu xanh coï nhuäüm maìu vãút häöng häöng náu häöng náu 3. Phiãún laï - Daìi 4m 3m 2,08-2,34m 1,64m 1,76m - Räüng 1,1m 0,8 0,78-0,82m 0,72m 0,78m - Tyí säú 3,65 3,6-3,8 2,6-2,9 2,3 2,0 4. Hçnh daûng buäö ngTru û Tru û Tru û Noïn cuû t Noïn cuût 5. Traïi - Säú naíi/buäöng 10-14 - - - - - Säú traïi/naíi 16-22 - - - - -Haìng phiaï trong naíi3/4 thàóng 3/4 thàóng 1/2 thàóng 1/3 thàóng Cong 1 Cäø chai Troì n Troì n Troì n Troìn - Choïp traïi To Nhoí Nhoí Trung bçnh Trung bçnh - Cuäúng traïi 6. Chu kyì sinh 13-15 13-14 12 11 11 træåíng (thaïng)
43. 7. Chäúng chëu -Dãù nhiãømû bãnh -Khaïngbãûnh-Tæång âäúi -Chëu laûnh Panama Panama khaïng bãûnhkha ï täút - Chëu haûn keïm -Dãù âäø ngaîPanama - Êt âäø ngaî -Dãù bë thäúi- Ráút dãù quaìy khi täön nhiãøm bãûnh træî Sigatoka
44. 1 B. ÂÀÛC TÊNH THÆÛC VÁÛT. 1. HÃÛ THÄÚNG RÃÙ. Rãù chuäúi såú cáp cuía cáy con träöng bàòng häìüngt thæå chãút såïm vaì âæåücú thay thã bàòng hãû thäúng rãù hæîu hiãûu. Cáy chuäúi con träöng bàòng cuí coï hãû thäúng rãù hæîu hiãûu ngay tæì nhæîng rãù âáöu tiãn. Caïc rãù caïi thæåìng moüc ïthamì 3-4nh rãtæùíì ngåbãö nho màût truûc trung tám cuía cuí chuäúi, træåïc tiãn coï maìu tràõöngm sauvaì âo håiï mãtråí nãn cæïng. Âæåìng kênh rãù caïi tæì 5-10mm. Säú læåüng rãù thay âäøi tuìy theo tçnh traûngí sinhng cu træåía cáy, cuí chuäúi maûnh coï khoaíng 200 âãún 300 rãù caïi âaî tæåüng hay âaî daìi quaï cuúíi .âang Mäü sät cáyúng chuä coï täúi âa laì 500 rãù caïi, luïc träø buäöng chè coìn khoaíng 200-300 rãù caïi coìn säúng åí cáy meû. Tæì luïc träöng âãún khi úchãt cáy chuäúi coï täøng cäüngí ngkhoa 600-800 rãù caïi. Trong âiãöu kiãûn thuáûn låüi, mäùi ngaìy rãù caïi coï thãø væån daìi 2-4,2cm.ìng Chu moüïcng nhiã thæåöu åí pháön trãn cuía cuí, dæåïi mäüt chuït chäù tiãúp giaïp våïi beû laï. Tæì vë trê náöy chuïng phaït triãøn theo hæåïng nàòm ngang trong táöng âáút màût, caïc rãùí ca pháïi moönü dæåc raï åi cuía cuí thæåìng coï khuynh hæåïng moüc theo chiãöu thàóng âæïng. Tuy nhiãn khäng coï sæû khaïc biãût roî raìng giæîa 2 loaûi rãù naìy. Rãù caïi coï thãø phaït triãøn daìi 5-10m vaì sáu 75cm, âäi khi xuäúng trãn 1,2m. Rãù caïi moüc nhiãöu nháút tæìï tha 5 sauïng khi thæ träöng. Tæì caïc rãù caïi seî moüc ra nhiãöu rãù nhaï ïâæånhì ngangng kênh co nhoí hån rãù caïi, tæì 1-2mm, daìi täúi âa khoaíng 15cm, mäùi ngaìy væån daìi khoaíng 1-2cm. Rãù nhaïnh ngang coï nhiãöu rãù läng âãø huït næåïc vaì dæåîng liãûu nuäi cáy, ünãnc go thæåüi ìlangì rã âæåù dinh dæåîng. Rãù nhaïnh ngang ìthæång moüc caûn trongöng tá âáút tæì 15-30cm vaì moüc åí pháön cuäúi cuía rãù caïi, vç váûy khi boïn phán khäng nãn boïn gáön gäúc. 2. THÁN. Cuí chuäúi hay coìn goüi laì ûthánt nà òthám dæåïi màût âáút,ï khit triã phaøn âáöy âuí coï thãø räüng âãún 30cm (åí giäúng Gros Michel). Pháön bãn ngoaìi chung quanh cuí chuäúi âæåüc bao phuí båíi nhæîng vãút seûo tæì beû laìïn. co ÅïÍ âadaïûyng mä troùi beû laï âãöu coï mäüt chäöi máöm nhæng chè caïöc ichä åí tæì pháön giæîa cuí âãún ngoün cuí laì phaï ït triãøn âæåüc, co khuynh hæåïng moüc träöi dáön lãn. Caïûc laseïû omo beüc ráút gáönì nhaum tha laình khoaíng caïch loïng ráút ngàõön.n Phámä phán sinh åí ngoün cuí choï cra la caï chuäúi ngayì khi tæ cáy coìn nhoí. Khi cáy træåíngì nh,tha âiãøm tàng træåíng åí cuí chuäúi chuyãøn daûng thaình mäüt phaït hoa. Træåïc tiãn laì laìm heûp ûthánt tæ ìthá 30cm nhoí laûi coìn 5-8cm sau âoï væån daìi ra khoíi thán giaí cuìng våïi mäüt phaït hoa. Pháön bãn trong cuí chuäúi coï 2 vuìngì chênh truû lac trung tám vaì voí cuí, rãù chuäúi phaït sinh tæì hãû thäúng maûch tiãúp giaïp giæîa voí cuí vaì truûc trung tám.
45. Sau khi taïch khoíi cáy meû, cuí chuäúi phaït triãøn theo chiãöu ngangöi êt âi, caïc chä máöm nhanh choïng phaït triãøn lãníi màkhoût âáút thaình láûp mäüt thán måïi goí.ü i laì thán gia Thán giaí cao tæì 2-8m tuìy giäúng, âæåüc hçnhình tha do caïcû be laïú pä saït vaìo nhau. Maìu sàõc thán giaí thay âäøi tuìy giäúng. 3. CHÄÖI. Caïc cáy chuäúi con luïc måïi moüc thç thàóng goïc ûvåt ï(cui thání chuä tháúi), sau âoï måïi ngoïc âáöu lãn. Khi thán cáy con cao âæåüc 0,6-0,8m thç pháönï dênhi cuí vå teoûi. la Cáy meû coïí nha hæåíng caín sæïc låïn cuía caïc phiãún laï trãn cáy chuäï caúïi ccon, laï do âo âáöu tiãn cuía cáy con thæåìng coï phiãún ráút nhoí våïi gán chênh, caïc cáy con naìy goüi laì "chäöi laï læåîi maïc". Khi taïch cáy con ra khoíi gäúc cáy meû, caïc laï moüc sau seî coï phiãún laï xanh roî rãût. Nhæîng cáy con cao 15-30cm maì âaî coï phiãún ìlangï xanh laì nhæ thæåîng cáy âaî taïch råìi gäúc meû quaï såïm, máút sæû ngàn caûí nuäin cu îdæångî nhæng cusæía cáy meû, goüi laì "chäöi laï baìöng".i væ Chäìa loï ra khoíi màût âáút goüi laìï chè "ngo coïï". laï Ngo vaíy. 4. BEÛ VAÌ LAÏ. Theo Champion (1961) tæì khi träöng âãún khi âäún quaìy úcáyi mo chuäüc ra chæìng 25 âãún 35 laï coï phiãún. Theo Summerville (1944), chuäúi träöng tæì chäöi laï læåîi maïc cho ra âäü 10 laï våïi phiãún chè räüng 5cm, sau âoï måïi coï 35-40 laï phiãún låïn. Nãúu tênh luän 10 laï vaíy, laï læåîi maïc træåïc âoï, thç mäúüit cocáyï chuätäøng cäüngí ngkhoa 60-70 laì. Caïc loaûi laï trãn cáy gäöm coï: - Laï vaíy: Moüc trãn chäöi luï coìn nhoí, chè coï beû vaì gán laï. - Laï maïc: Laï coï beû våïi phiãún laï ráúîti nhomaïíc., hçnh læå - Laï mo (laï bàõc): Moüc trãn phaït hoa (cuìiì buäö trãnng) buäöng va hoa (bàõp chuäúi). - Laï cåì: Chè coï mäüt laï cåì, xuáút hiãûn baïo hiãûu cáy sàõp träø hoa. Phiãún laï to, ngàõn, cuäúng laï ráút räüng. - Laï baìng: Laì loaûi laï chênh cuía cáy, cáúuû ta laûïo , gäcuäöúmng be laï, phiãún laï våïi gán chênh vaì caïc gán phuû. - Âoüt xç gaì: Laì giai âoaûúnn phiã laï chæa nåí ra, váùn coìn cuäün troìn laûi. 4.1. Beû laïï. Moüc tæì thán ûthát, væån daìi ra trãn màût âáút. Càõt ngang beû tháúy coï daûng hçnh læåîi liãöm giæîa phçnh to 2-3cm, moíng dáön vãö 2 bãn. Trong beû coï nhæîng läø häøng to chæïa âáöy khäng khê, chiãúm gáön hãút diãûïn itêch caï våc vaïch ngàn laìï ca libeïc bogäù. Khi beû laï
46. phêa ngoaìi giaì, seî ïbëc cabeû non bãn trong nong ra laìm daûng læåîi liãöm cuía thán beû caìng måí räüng. Trãn thán giaíû, ca laïïc xãúbe p thaình voìng xoàõn äúc chãnh nhau mäüt goïc tæì 150-170 âäü. Chán beû måí räüng bao quanh cuí, khi chãút âãø laûi seûï.o bë suberin hoa Ngoaìi viãûc âãúm laï coìn xanh âãø biãút chuäúi moúu,ü viãc täûúc tquan hay xásaït caûï c be chuäúi maì phiãún laï âaî khä seîú biãi moúüt chuäc maûnh hayúu. yã ÅÍ caïc cáy chuäúi moüc maûnh thç caïc beû náöy coï khuynhï hæång taïch nghiãn ra khoíi thání ,gia beû dênh saït vaìo thán khi cáy moüc yãúu. Beû laï thæåìng säúng láuú hånn, mo phiãüc theo hçnh xoàõn äúc, daìi täúi âa 30cm mäùi ngaìy. 4.2. Phiãún laï. Ráút räüng, moüc âäúi xæïng qua gán chênh, coï daûïngng hçnh keï otræì dai. Phiãún laï dáöy 0,35-1mm, coï caïc gán phuû song song nhau vaì thàóng goïc gán chênh. Tuìy giäúng maì gán phuû näøi roî lãn hay khäng. Træåïc khi träø, laï chuäúi cuäún laûi coìn goüi laì âoüt xç gaì, khi träø thç phiãún bãn traïi måí ra træåïc. Khi nhiãûoCt âä våüï >25i âáöy âuí næåïc vaì dæåûu,î ng liã âoüt xç gaì coï thãø væån daìi 17cm/ngaïtì triãy, (phaøn maûnh nháút vaìo ban âãm). Khi âiãöu kiãûn thåìi tiãút thuáûn låüi thç khoaíìngy 5-9seî nga nåí mäüt laï (giäúngì Naine Poyo), va 8-11 ngaìy åí giäúng Gros Michel. Nhiãût âäü tháúpì sei thåî keìiï giano daí nå laï, åí nhiãût oâäC ü 25 laï nåí bçnh thæåìng. Kêch thæåïc phiãún laï hayí sä tyú chiãöu daìi/chiãöu räüng laï (L/l) âæåüc duìng âãø qui âënh mäüt säú giäúng úchuäi giaì träöng troüt. Chiãöu daìi phiãún laï thæåøi nhiãìngö thayu hån âä chiãöu räüng. Kêch thæåïc phiãún laï coìn tuüìcy ca thuäïc thåìi kyì tàngíng træå cuía cáy chuäúi, cháút dinh dæåîng, caïc yãúu täú khê úhát ûlauì (nhá nhiãût âäü). Mäüt säú laï træåíìngnh tha xong mäüt thåìi gian thç chãút. Mäüt úcáyi âang chuä phaït triãøn täút thæåìng coï khoaíng 10-15 laï baìng, trong âoï 4-5 laüïn trãnlaì quangngo ü håp maûnh nháút. Nãúu chuäúi moüc tháût täút thç coï thãø coï 20ìy laï sàõp baì chênng. Khithç säúqua laï baìng coìn âäü 6-8 laï trãn cáy. Nhæûy, khi vá chæa coï buäöng mäüt cáyú ichuä cáön coï khoaíng 10 laï xanh måïi xem laì sinh træåíng taüûc.m Å âæåÍ næåïc ta, chuäúi träöng êt khi âaût âæåüc säú laï noïi trãn vç mæïc âäü thám canh thæåìng tháúp, sáuöu bãû nh nhiã - Cuäúng laï: Âènh beû heûp dáön vaìû dáo öthay ìlãnnh ta cuäúng laï,ï ca såïüc ibo trong beû xãúp chàût hån nhængù ván coìn caïc läø thäng khê. Cuäúng laï thæåìng dai chàõøic âãø mang nä phiãún laï. Âäúi våïi cuäúng ùla ïca ìthçng hã moüc sau caìng daìi ra hån. Khoaíng caïch giæîa 2 cuäúng laï trãn thán ígia goüi laì loïíng, lo giaïng caìng ngàõn biãøu hiãûn cáy moüc keïm. Phiãún laï chuäúi låïn dáön maîiú chon khi âã chuäúi sàõp träø buäöng.
47. - Gán chênh: Cuäúng laï keïìoi davaì nhoí dáön coï mangún la phiãï 2 bãn. ÅÍ pháön gán chênh coï 1 táöng tãú baûìco biã âàût âãø træångï næåc. Chuäúi thiãúu næåïc thç seî heïo vaì phiãún laï cuäún cong vaìo åí táöng náöy âãøït sæû giaí thoaïtm bå håi næåïc. - Khê khäøng: Í Åmàût dæåïi phiãún laï thæåìöngu gánhiãúp 5 láön màût trãn. ÅÍ giäúng Gros Michel, mäùi mm2 màût dæåïi phiãún laï chæïa 220 khê khäøng, màût trãnïc laâäìü 50. Mæ thoaït håi næåïc hay quangø täng håüp åí màût dæåïi låïn hån màût trãn 4 âãúnûc âã 8ú láöm n. Viã säú khê khäøng åí laï chuäúi giuïp phán biãût âæåücú giäi träúöngng chuä laì læåîng bäüüii, tam bä hay tæï bäüi. Giäúng læåîng bäüiìng thæå moüc yãúu hån. Summreville chia thåìi kyì tàng træåíng cuía giäúng úchuäi Gros Michel ra laìm 2 giai âoaûn, mäùi giai âoaûn âäü 3 thaïng. ÅÍ giai âoaûn âáöïu,c kêchlaï låthæåïn nhoí tuìy theo mæïc âäü cung cáúp dinh dæåîng trong âáút. ÅÍ giai âoaûn sau,ï kêchc laï thæå tuìy thuäüc khê háûu, cháút dinh dæåîng khäng coìn taïc duöûu ngtrãn nhiã sæû phaït triãøn cuía laï næîa. Chênh nhiãût âäü vaì vuî læåüng laì 2 yãúu täú chênh âãø qui âënh sæíû giai pha âoaït triãûn øsau.n la ï å Nháûn xeït náöy ráút quanüng tro trong viãûcï bon phán giuïp cho laï phaït triãøn täút trong giai âoaûn âáöu. Caïc nghiãn cæïu cuía Lassoudieìre vaì Charpentier (1971) trãn chuäúi Poyo cho tháúy, caïc laíï giai å âoaûn âáöu coï taïc duûng giuïp cuí chuäúi låïn thãm. Bàõt âáöu åí giai âoaûn coï laï thæï 8 âãún laï thæï 10 thç laï chuäúi coøï nuäi mu ûbuäöc âêchng. âã Trong âiãöu kiãûn nhiãût âåïi, åí giäúng Naineì Poyo, va trung bçnh mäüt tuáön lãù mäüt laï seî nåí hoaìn toaìn. ÅÍ giäúng Gros Michel laììy. 8-11Nhiãû ngat âäü thêchü håp âãø laï nåí ra laì tæì trãno C,25 nãúu nhiãût âäü tæìoC 20-25 thç laï moüc cháûm. Nãúu nhiãût âäoCü vatrãnì 28 dæåîng liãûu, næåïc âáöy âuí thç âoüt xç gaì seî daìi täúi âaùi langaì ì17cmy.Ban mä âãm âoüt daìi mau hån ban ngaìy.Viãûc thiãúu,ì athæ næåïc cuîng laìm âoüt chuäúi ngæng moüc daìi ra. Thåìi gian mäüt laï chuäúi säúng tæì khi nåí âãún khi khä laì 100ì yâã tuúìny 200 âiã ngaöu kiãûn dinh dæåîng vaì sáu bãûnh. 5. HOA VAÌ TRAÏI. 5.1. Hoa. Summerville chia chu kyì sinh træåíng cuía chuäúi ra laìm 3 thåìi kyì: Thåìi kyì tàng træåíng: Gäöm 2 giai âoaûn nhæî nãuâa åí trãn. Thåìi kyì tæåüng buäöng: Viãûc tæåüng buäöng åí chuäúi õâæåt âáüöc ubà tæì sæû chuyãøn daûng cuía voìm tàng træåíng trãn cuí chuäúi. ÅÍ giäúngú ichuä Naine, khi coï laï thæï 11 xuáút hiãûn bãn trong thán giaí thç tháúy âæåüc voìm tàng træåíüngng tæå buäöng bàòng kênhïp. lu Nghéa laìí åcáy chuäúi xuáút hiãûn laï thæï 11 thç voìm tàng træåíønng sang chuyã sinh saín. Theo Alexandroviez, biãøu thë âáöu tiãnì laâènh cuía voìm tàng træåíng coï hçnhïp cho chæïng toí thán cuí âang væån lãn ráút nhanh, mäùi ngaìy coï thãø daìi 8cm. Hçnh thaïi bãn
48. ngoaìi cuía cáy háöu nhæ khäng thayøi, âä nhæng nãúu âo tháût chênhï xac thç tháúy caïc phiãún laï moüc ra trong khoaíìngi gianthå náöy tæång âäúi daìi hån caïc laï ra træåïc âoï, coï thãø laì do sæû væån daìi cuía truû trung tám. Trãn chuäúi Poyo, sæû phaït triãøn kên cuía buäöng hoa khoaíng 100 ngaìy. Trong suäút thåìi gian âoï, nhæîng hoa nguyãní phán thuy hoaï khäng ngæìng vaì bàõt âáöu phaït triãøn, âäöng thåìi thán mang buäöng hoa táûn cuìng daìi ra âãø thoaït ra khoíi nhæîng laï cuäúi cuìng. Laï cuäúi cuìng ngàõn, räüng våïi gán laï trung tám khuyãút vaì räüng ra, laï náöy baïo hiãûu nhæîng beû khäng mang hoa nhuï ra tiãúp theo âoï (laï mo), nhæîng beû náöy coï daûngï hçnhng, nhotræün muíi, coï gán doüc, maìu vaìng âãún âoí têm coï näøi saïp åí màût ngoaìi, sau âoï heïo vaì ruûng såïm. ÅÍ giäúng Lacatan, thåìi gian âãø thánû tthá væån daìi âáøy phaït hoa ra khoíií thán gia keïo daìi khoaíng 1 ïthang. Thåìi kyì träø buäöng: Khi thán tháût âáøy phaït hoa ra khoíi thání go giaüi laì träø buäöng, åí thåìi kyì náöy thán tháût tiãúp tuûc daìi ra thãm vaì âæåìngí kênh hån nhonæîa. Caïc hoaï cai (hçnh thaình traïi) khäng tæåüng ra næîa vaì buäöng hoa bàõt âáöu tæåüng hoa âæûìc,i phiãâäöúngn thålaï moüc ra trong luïc náöy heûp ìâi travaïi bàõt âáöu phaït triãøn . ÅÍ mäütö sängú trogiäüútng thán trä nhoí coï thãø tháúy thán ígia håi phçnh ra vaì âoaïn âæåüc laì cáy sàõp träø buäöng. Tæì khi träø buäöng âãún ïkhii chên tra trung bçnh laì 3 thaïng.ú uNã tråìi khä haûn thç seî keïoìi da ra hån næîa, tæì 150-200 ngaìy. Buäöng hoa: Buäöng hoa laì mäüt phaït hoa, trãn buäöng, hoa moüc thaình tæìng chuìm (naíi hoa) trãn choïp cuía thán ûthát, theo âæåìng xoàõn äúc. Nhæîng chuìm moüc sau coï säú hoa êt dáön vaì kêch thæåïc cuîng nhoí âi. Sau khi âiãøm sinh træåíng âaî üchot sä raú mächuìm hoaïi ca thç coï sæû thay âäøi khaï âäüt ngäüt, säú læåüng hormone caïi âaî caûn. Khi âoï coï sæû xuáút hiãûn nhæîng chuìm hoa âæûc våïi säú læåüngìng thæå ráút nhiãöu. Trãn mäùi chuìm coï 2 haìng hoa, phaït triãøn tæì phaíi sang traïi luán phiãn nhau. Hoa caïi coï næåïm vaì voìi nhuûy låïn, caìïngnh cohoaï mathæåìu tràõng chiaình tha 5 khêa åí âènh, nhë âæûc khäng coï tuïi pháún. Hoa âæûc coï noaïiî hon ïsaa,ì voo thoaìi nhuûy nhoí vaì nhë âæûc coï bao pháún, nhængí caï åc giäúng träöüngt thç tro êt khi bao pháún chæïa pháún hoa. Mäüt ngaìy sau khií nå, hoa âæûc ruûng. Hoa caïi khäng coï táöngû tãngú å baí ìâao ïruy noaîn saìo nãn khäng ruûng. Âáöu næåïm nhuûy caïi coï máût hoa âãø thu huït ong, bæåïm, kiãún Âäi khi ngæåìi ta coìn phán biãût hoa læåîng tênh, coï noaîn saìo nhoí nhæng khäng hçnh thaình traïi âæåüc. Caïch thæïcõ bàp chuäúi moüc chè lãn tråìi, moüc ngang hay moüc thoìng xuäúng âáút âæåüc duìng âãø xãúp loaûi caïc giäúiú trängö chuäng ütrot. Thäng thæåìng, khi måïi nåí hoa hæåïng lãn trãn nhæng trong 1-2 ngaìy sau thç quay xuäúng âáút.