Giáo trình Bệnh cây chuyên khoa

Nội dung text: Giáo trình Bệnh cây chuyên khoa

1. B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TR ƯNG ðI H C NƠNG NGHI P I - HÀ N I Ch biên : GS.TS. V Ũ TRI U MÂN GIÁO TRÌNH BNH CÂY CHUYÊN KHOA (Chuyên ngành B o v th c v t) HÀ N I – 2007 Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 1
2. LI NĨI ðU Bnh cây chuyên khoa là mơn h c dành cho sinh viên chuyên ngành B o v th c v t - Tr ưng ð i h c Nơng nghi p I - Hà N i. Sau giáo trình b nh cây đ i c ươ ng - giáo trình bnh cây chuyên khoa này giúp các sinh viên tìm hi u v b nh h i trên t ng cây tr ng c th ; nh đĩ s g n k t đưc các ki n th c c a b nh cây đ i c ươ ng v i n i dung nghiên cu và phịng tr b nh cây v i các đ i t ưng bi n đ i khác nhau ph c v tr c ti p cho vi c đào t o theo tín ch . Trong giáo trình này, sinh viên cĩ th v n d ng các ki n th c đã h c v đ c đim sinh v t h c c a nguyên nhân gây b nh - đc đim sinh thái h c c a các b nh h i đ tìm ra các ph ươ ng án t i ưu trong phịng tr . B nh cây chuyên khoa biên t p l n này là m t tài li u ng n g n và súc tích - làm c ơ s đ các sinh viên m thêm ki n th c tìm ki m các ni dung chi ti t trong nhi u tài li u khác. Chúng tơi hy v ng cu n sách ra đ i cĩ th giúp cho các sinh viên và c các b n đng nghi p trong ngành B o v th c v t, ngành Tr ng tr t và các cán b cĩ chuyên mơn gn v i khoa h c b nh cây tham kh o và s d ng trong cơng vi c nghiên c u và s n xu t cĩ liên quan đn b nh h i th c v t Vi t Nam. Cu n sách m i biên so n l n đ u, do v y khơng tránh kh i nh ng thi u sĩt. Chúng tơi xin chân thành nh n các ý ki n đĩng gĩp c a các đc gi . Các tác gi tham gia vi t giáo trình g m: 1. GS.TS. V ũ Tri u Mân - ch biên và vi t các b nh virus th c v t và b nh cây cơng nghi p. 2. PGS.TS. Ngơ Bích H o tham gia vi t các b nh virus th c v t và m t s b nh n m. 3. PGS.TS. Lê L ươ ng T tham gia vi t b nh n m và vi khu n. 4. PGS.TS. Nguy n Kim Vân tham gia vi t b nh n m. 5. TS. ð T n D ũng tham gia vi t b nh vi khu n và m t s b nh n m. 6. TS. Ngơ Th Xuyên tham gia vi t b nh tuy n trùng và m t s b nh n m. 7. TS. Nguy n Ng c Châu tham gia hi u đính ph n tuy n trùng. Các tác gi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 2
3. Ph n 1 BNH DO N M Ch ươ ng I BNH N M H I CÂY L ƯƠ NG TH C 1. B NH ðO ƠN H I LÚA [ Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo] Tên c ũ: [ Pyricularia oryzae Cav. et Bri.] Bnh đ o ơn là m t trong nh ng b nh ph bi n và gây h i cĩ ý ngh ĩa kinh t nh t các nưc tr ng lúa trên th gi i. B nh đưc phát hi n đ u tiên Italia n ăm 1560, sau đĩ là Trung Qu c n ăm 1637, Nh t B n n ăm 1760, M n ăm 1906 và n ð n ăm 1913, v.v n ưc ta, Vincens (ng ưi Pháp) đã phát hi n m t s b nh Nam b vào n ăm 1921. N ăm 1951, Roger (ng ưi Pháp) đã xác đnh s xu t hi n và gây h i c a b nh vùng B c b . Hi n nay, b nh đ o ơn h i lúa đã phát sinh phá ho i nghiêm tr ng nhi u n ơi mi n Bc n ưc ta nh ư H i Phịng, Thái Nguyên, Ninh Bình, B c Giang, Hà ðơng. V đơng xuân 1991 - 1992 mi n B c di n tích lúa b b nh đ o ơn lá là 292.0000 ha, trong đĩ cĩ ti 241.000 ha b đ o ơn c bơng. mi n Nam, di n tích b b nh đ o ơn n ăm 1992 là 165.000 ha. Theo Padmanabhan (1965) khi lúa b đ o ơn c bơng 1% thì n ăng su t cĩ th b gi m t 0,7 - 17,4% tu ỳ thu c vào các y u t cĩ liên quan khác. 1.1. Tri u ch ng b nh Bnh đ o ơn cĩ th phát sinh t th i k ỳ m đ n lúa chín và cĩ th gây h i b lá, lá, lĩng thân, c bơng, gié và h t. a) B nh trên m : Vt b nh trên m lúc đ u hình b u d c sau t o thành hình thoi nh ho c d ng t ươ ng t hình thoi, màu nâu h ng ho c nâu vàng. Khi b nh n ng, t ng đám v t b nh k ti p nhau làm cây m cĩ th héo khơ ho c ch t. b) V t b nh trên lá lúa: Thơng th ưng v t b nh lúc đ u là nh ng ch m nh màu xanh l c ho c m v t d u, sau chuy n màu xám nh t. S phát tri n ti p t c c a tri u ch ng b nh th hi n khác nhau tu ỳ thu c vào m c đ ph n ng c a cây. Trên các gi ng lúa m n c m các v t b nh to, Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 3
4. hình thoi, dày, màu nâu nh t, cĩ khi cĩ qu ng màu vàng nh t, ph n gi a v t b nh cĩ màu nâu xám. Trên các gi ng ch ng ch u, v t b nh là các v t ch m r t nh hình d ng khơng đc tr ưng. các gi ng cĩ ph n ng trung gian, v t b nh hình trịn ho c hình b u d c nh , xung quanh v t b nh cĩ vi n màu nâu. c) V t b nh c bơng, c gié và trên h t lúa Các v trí khác nhau c a bơng lúa đ u cĩ th b b nh v i tri u ch ng các v t màu nâu xám h ơi teo th t l i. V t b nh trên c bơng xu t hi n s m thì bơng lúa b lép, b c l c; nu b nh xu t hi n mu n khi h t đã vào ch c thì gây hi n t ưng g y c bơng. Vt b nh h t khơng đ nh hình, cĩ màu nâu xám ho c nâu đen. N m ký sinh v tr u và cĩ th bên trong h t. H t gi ng b b nh là ngu n truy n b nh t v này qua v khác. 1.2. Nguyên nhân gây b nh Nm Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo thu c h Moniliales, l p N m B t tồn. Cành bào t phân sinh hình tr , đa bào khơng phân nhánh, đu cành thon và h ơi g p khúc. N m th ưng sinh ra các c m cành t 3 - 5 chi c. Bào t phân sinh hình qu lê ho c hình n sen, th ưng cĩ t 2 - 3 ng ăn ngang, bào t khơng màu, kích th ưc trung bình c a bào t n m 19 - 23 x 10 -12 µm. Nhìn chung kích th ưc c a bào t n m bi n đ ng tu ỳ thu c vào các isolates, điu ki n ngo i c nh khác nhau c ũng nh ư trên các gi ng lúa khác nhau. Nm đ o ơn sinh tr ưng thích h p nhi t đ 25 - 28 0C và m đ khơng khí là 93% tr lên (Abe, 1911; Konishi, 1933). Ph m vi nhi t đ n m sinh s n bào t t 10 - 30 0C. 28 0C c ưng đ sinh bào t nhanh và m nh nh ưng s c sinh s n gi m d n sau 9 ngày, trong khi đĩ 16 0C, 20 0C và 24 0C s sinh s n bào t t ăng và kéo dài t i 15 ngày sau đĩ m i gi m xu ng (Henry và Anderson, 1948). ðiu ki n ánh sáng âm u cĩ tác đ ng thúc đ y quá trình sinh s n bào t c a n m. Bào t n y m mt t nh t nhi t đ 24 - 28 0C và cĩ gi t n ưc. Quá trình xâm nh p c a n m vào cây ph thu c r t nhi u vào nhi t đ , m đ khơng khí và ánh sáng. điu ki n bĩng t i, nhi t đ 24 0C và m đ bão hồ là thu n l i nh t cho n m xâm nh p vào cây. Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s đ c t nh ư axit α - pycolinic (C 6H5NO 2) và pyricularin (C 18 H14 N2O3) cĩ tác d ng kìm hãm hơ h p và phân h y các enzyme ch a kim lo i c a cây, kìm hãm s sinh tr ưng c a cây lúa. N m đ o ơn cĩ kh năng bi n d cao, t o ra nhi u ch ng, nhĩm nịi sinh h c. Các vùng tr ng lúa trên th gi i đã cĩ t i 256 lồi xu t hin. n ưc ta xác đ nh trên b gi ng ch th nịi qu c t đã th y s xu t hi n c a nhi u nhĩm nịi đo ơn ký hi u là IB, IC, ID, IE và IG phân b t Qu ng Nam - ðà N ng đ n các t nh đ ng b ng B c b . Các nhĩm nịi cĩ s c gây b nh cao các tnh mi n B c là IB, IE, IG, IF, IC - 1, IA - 71 và IC - 23. Các nhĩm IA, ID và IG cĩ kh năng gây b nh cao các t nh ð ng b ng sơng C u Long. Ngu n b nh c a n m đ o ơn t n t i d ng s i n m và bào t trong r ơm r và h t b bnh, ngồi ra n m cịn t n t i trên m t s cây c d i khác. điu ki n khơ ráo trong Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 4
5. phịng bào t cĩ th s ng đưc h ơn m t n ăm và s i n m s ng đưc g n ba n ăm, nh ưng trong điu ki n m ưt chúng khơng s ng sĩt đưc sang v sau (Kuribayashi, 1923). Tuy nhiên, vùng nhi t đ i, bào t n m cĩ th t n t i quanh n ăm đng th i n m chuy n ký ch t cây lúa b b nh sang các cây ký ch ph sinh tr ưng phát tri n quanh n ăm. 1.3. Quy lu t phát sinh phát tri n c a b nh S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào r t nhi u các y u t ngo i c nh và mc đ nhi m b nh c a gi ng. a) nh h ưng c a th i ti t khí h u t i b nh Nm đ o ơn ưa nhi t đ t ươ ng đi th p, điu ki n nhi t đ 20 - 28 0C, m đ khơng khí bão hồ và th i ti t âm u trong v lúa đơng xuân là r t thích h p cho b nh phát sinh gây h i n ng nh t. mi n B c, trà lúa mùa mu n tr - chín ho c v chiêm xuân vào giai đon con gái - đng cái làm địng là nh ng cao đim c a b nh trong n ăm. mi n Trung và mi n B c b nh th ưng gây h i n ng trong v đơng xuân khi cây giai đon sinh tr ưng và tr chín. ð m khơng khí và đ m đ t cĩ tác d ng l n t i tính m n c m c a cây đ i v i s lây lan và phát tri n c a n m b nh. Trong điu ki n khơ h n, m đ đ t th p ho c điu ki n úng ng p kéo dài cây lúa d b nhi m b nh, m đ khơng khí cao l i thu n l i cho v t bnh phát tri n. các vùng nhi t đ i cĩ m ưa th ưng xuyên kéo dài t o điu ki n thu n l i cho b nh gây h i nghiêm tr ng. b) nh h ưng c a đ t đai, phân bĩn đ n b nh Nh ng chân ru ng nhi u mùn, tr ũng m, khĩ thốt n ưc; nh ng vùng đt m i v hoang, đt nh , gi n ưc kém, khơ h n và nh ng chân ru ng cĩ l p sét nơng r t phù h p cho n m b nh đ o ơn phát tri n và gây h i. Phân bĩn gi vai trị đc bi t quan tr ng đ i v i s phát sinh phát tri n c a b nh đ o ơn ngay c nh ng n ăm tuy th i ti t khơng thu n l i cho n m phát tri n nh ưng do bĩn phân khơng h p lý t o điu ki n thúc đ y b nh phát sinh và gây h i m nh. Mc đ nh h ưng c a phân đ m t i b nh bi n đ ng tu ỳ theo lo i đ t, ph ươ ng pháp bĩn và di n bi n khí h u khi bĩn phân cho cây. Khi s d ng d ng đ m tác d ng nhanh nh ư amonium sunfat quá nhi u, quá mu n ho c bĩn vào lúc nhi t đ khơng khí th p và cây cịn non đu làm t ăng t l b nh và m c đ gây h i c a b nh. Phân lân nh h ưng ít đ n m c đ nhi m b nh c a cây. Bĩn phân li u l ưng nào đĩ đi v i đ t thi u lân cĩ th làm gi m t l b nh nh ưng n u s d ng lân khơng h p lý thì b nh v n cĩ th t ăng. Nu bĩn kali trên n n đ m cao s làm b nh t ăng so v i trên n n đ m th p. Trong đt giàu kali n u t ăng m c đ bĩn kali trên n n đ m cao c ũng cĩ th làm t ăng m c đ bnh c a cây. Phân silic cĩ tác d ng làm gi m đ nhi m b nh c a cây. M c đ nhi m b nh c a cây t l ngh ch v i hàm l ưng silic trong cây, do đĩ bĩn nhi u silic s làm gi m m c đ nhi m b nh c a cây. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 5
6. c) nh h ưng c a gi ng lúa t i b nh đ o ơn Ngồi các y u t khí hu th i ti t, đ t đai và phân bĩn, đc tính c a gi ng cĩ nh hưng r t l n t i m c đ phát tri n c a b nh trên đng ru ng. Nh ng gi ng nhi m b nh nng (gi ng m n c m) khơng nh ng là đim b nh phát sinh ban đ u là cịn là điu ki n cho b nh d dàng lây lan hàng lo t hình thành nên d ch b nh trên đng ru ng. ðc tính ch ng b nh c a cây lúa t ăng khi t l SiO 2/N t ăng (Sakomoto và Abe, 1933). Gi ng lúa ch ng b nh ch a nhi u polyphenol h ơn gi ng nhi m b nh (Wakimoto và Yoshii, 1958). Trong gi ng lúa ch ng b nh s s n sinh ra hàm l ưng l n h p ch t Phytoalexin cĩ tác d ng ng ăn c n s phát tri n c a n m trong cây. Tính ch ng b nh c a cây lúa do 23 gen kháng đo ơn đã đưc phát hi n và đng th i cịn ph thu c vào đc đim c u t o c a gi ng. Nhìn chung, các gi ng đ nhánh t p trung, c ng cây, ch u phân, t s kh i l ưng thân trên kh i l ưng 20cm g c nh , ng r ơm dày là nh ng gi ng th hi n kh n ăng ch ng ch u b nh t t. Nhi u gi ng lúa đã kh o nghi m và đánh giá là nh ng gi ng cĩ n ăng su t cao và ch ng ch u b nh đo ơn nh ư IR1820, IR17494, C70, C71, RSB13, Xuân s 2, Xuân s 5, X20, X21, V14, V15, v.v và đã đưc gieo c y r ng rãi mi n Trung và vùng ðng bng sơng H ng. Mt s gi ng lúa n p ho c NN8, CR203 là gi ng m n c m b nh đ o ơn. 1.4. Bi n pháp phịng tr - B nh đ o ơn là lo i b nh gây h i nghiêm tr ng, d phát tri n nhanh trên di n r ng. Vì v y, mu n phịng tr đ t hi u qu cao c n làm t t cơng tác d tính d báo b nh, điu tra theo dõi và phân tích các điu ki n liên quan t i s phát sinh c a b nh nh ư: v trí t n ti c a ngu n b nh, di n bi n y u t khí h u th i ti t, tình hình sinh tr ưng c a cây và điu ki n đ t đai, phân bĩn, c ơ c u gi ng lúa. - D n s ch tàn d ư r ơm r và cây c d i mang b nh trên đng ru ng. - Bĩn phân N, P, K h p lý, đúng giai đon, khơng bĩn đ m t p trung vào th i k ỳ lúa d nhi m b nh. Khi cĩ b nh xu t hi n ph i t m ng ng bĩn thúc đ m và ti n hành phun thu c phịng tr . - T ăng c ưng s d ng gi ng lúa ch ng ch u b nh cĩ nhi u gen kháng trong c ơ c u gi ng nh ng vùng b nh th ưng hay x y ra và m c đ gây h i n ng. - C n ki m tra lơ h t gi ng, n u nhi m b nh h t c n x lý h t gi ng tiêu di t ngu n b nh b ng n ưc nĩng 54 0C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c tr đ o ơn. - Khi phát hi n b nh trên đng ru ng c n ti n hành phun thu c s m và tr nhanh. Mt s thu c hố h c s d ng đ phịng tr b nh nh ư Fuji - one 40EC (1 l/ha); New Hinosan 30EC (1 l/ha); Kitazin EC (1 - 1,5 l/ha); Kasai 21,2WP ( 1 - 1,5 kg/ha); Benomyl (Benlate) 50WP 1 kg/ha; Triozol 20WP (Beam 20WP) 1 kg/ha. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 6
7. 2. B NH KHƠ V N H I LÚA [ Rhizoctonia solani Palo] Bnh khơ v n h i lúa và ngơ đưc phát hi n Nh t B n (Miyake, 1910; Sawada, 1912) và m t s n ưc khác (Reiking, 1918 và Palo, 1926). ða bàn phân b c a b nh khá r ng t t c các n ưc tr ng lúa vùng châu Á và các châu l c khác. Cây lúa cĩ th b gi m n ăng su t 20 - 25% khi b nh phát tri n lên đn lá địng (Hori, 1969). Trong các b nh n m h i lúa hi n nay n ưc ta b nh khơ v n đưc x p vào b nh nghiêm tr ng th hai sau b nh đ o ơn và là lồi b nh gây h i ch y u trên lúa hè thu và lúa mùa, đng th i h i ph bi n trên m t s gi ng ngơ m i. 2.1. Tri u ch ng b nh Bnh khơ v n gây h i ch y u m t s b ph n c a cây nh ư b lá, phi n lá và c bơng. Các b lá sát m t n ưc ho c b lá già d ưi g c th ưng là n ơi phát sinh b nh đ u tiên. Vt b nh b lá lúc đ u là v t đ m hình b u d c màu l c t i ho c xám nh t, sau lan rng ra thành d ng v t v n da h , d ng đám mây. Khi b nh n ng, c b và ph n lá phía trên b ch t l i. Vt b nh lá t ươ ng t nh ư b lá, th ưng v t b nh lan r ng ra r t nhanh chi m h t c b r ng phi n lá t o ra t ng m ng vân mây ho c d ng v t v n da h . Các lá già d ưi ho c lá sát m t n ưc là n ơi b nh phát sinh tr ưc sau đĩ lan lên các lá trên. Vt b nh c bơng th ưng là v t kéo dài bao quanh c bơng, hai đ u v t b nh cĩ màu xám loang ra, ph n gi a v t b nh màu l c s m co tĩp l i. Trên v t b nh các v trí gây h i đ u xu t hi n h ch n m màu nâu, hình trịn d t ho c hình b u d c n m r i rác ho c thành t ng đám nh trên v t b nh. H ch n m r t d dàng r ơi ra kh i v t b nh và n i trên m t n ưc ru ng. 2.2. Nguyên nhân gây b nh Nh t B n trong nhi u n ăm tr ưc đây n m gây b nh đưc xác đ nh là Hypochnus sasakii Shirai (S.H. Ou, 1972). Nhi u n ăm sau n m đưc đ t tên là Rhizoctonia solani Palo là giai đon vơ tính c a n m Pellicularia sasakii Shirai = Corticicum sasakii = Thanatephorus cucumericus. Nm sinh tr ưng thích h p nhi t đ 28 - 32 0C. nhi t đ d ưi 10 0C và cao h ơn 38 0C n m ng ng sinh tr ưng. H ch n m hình thành nhi u nhi t đ 30 - 32 0C. Khi nhi t đ quá th p ( 40 0C) n m khơng hình thành h ch. N m là lo i bán ký sinh thu c nhĩm AG 1 type 2 h i trên lúa nh ưng c ũng cĩ tính chuyên hố r ng, ph m vi ký ch bao g m trên 180 lồi cây tr ng khác nhau nh ư lúa, đi m ch, đ u t ươ ng , ngơ, mía, đu đ , dâu, v.v Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 7
8. 2.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh khơ v n phát sinh m nh trong điu ki n nhi t đ cao và m đ cao. Nhi t đ kho ng 24 - 32 0C và m đ bão hồ ho c l ưng m ưa cao thì b nh phát sinh phát tri n mnh, t c đ lây lan nhanh. B nh th ưng phát sinh tr ưc tiên các b lá và lá già sát m t nưc ho c d ưi g c. T c đ lây lan lên các lá phía trên ph thu c vào r t nhi u th i ti t mưa nhi u, l ưng n ưc trên đng ru ng quá cao, đ c bi t các vùng n ưc c y quá dày. S phát tri n c a b nh khơ v n th i k ỳ đ u cây m đ n đ nhánh cĩ m c đ b nh ít. Giai đon địng tr đ n chín sáp là th i k ỳ nhi m b nh n ng. mi n B c n ưc ta, b nh khơ v n gây h i trong v mùa l n h ơn v chiêm xuân. S phát sinh phát tri n c a bnh cĩ liên quan nhi u t i ch đ n ưc trên đng ru ng và ch đ phân bĩn. Bĩn phân đ m nhi u, bĩn đ m t p trung thúc địng b nh s phát sinh phát tri n m nh h ơn. Bĩn nhi u l n c ũng làm cho m c đ b b nh cao (Chen, Chien và Uchino, 1963). Bĩn kali cĩ tác d ng làm gi m m c đ nhi m b nh c a cây. Ngu n b nh ch y u là h ch n m t n t i trên đt ru ng, s i n m g c r và lá b bnh cịn sĩt l i sau khi thu ho ch. H ch n m cĩ th s ng m t th i gian dài sau thu ho ch lúa, th m chí trong điu ki n ng p n ưc v n cĩ t i 30% s h ch gi đưc s c s ng, n y mmthành s i và xâm nhi m gây b nh cho v sau. Quá trình xâm nhi m l p l i th ưng xy ra qua ti p xúc gi a h ch và b lá lúa. Ch s c a đ t gây b nh l n đ u cĩ liên quan m t thi t v i s l ưng ti p xúc v i cây, nh ưng s phát tri n c a b nh sau khi ti p xúc v i ký ch l i ch u nh h ưng l n c a nhi t đ, m đ và tính m n c m c a cây ký ch . Ph n ng c a các gi ng lúa đ u n m trong ph m vi t nhi m n ng đ n t ươ ng đi ch ng ch u. Ch ưa cĩ gi ng lúa nào th hi n đ c tính ch ng b nh cao (Hsied, Wu và Shian, 1965). Gi ng lúa Indica ch ng ch u b nh t t h ơn gi ng lúa Japonica (Shian, Lee và Kim, 1965). n ưc ta, h u h t các gi ng lúa đ a ph ươ ng và gi ng nh p n i đ u cĩ m c đ nhi m b nh khơ v n t trung bình đn nhi m n ng. M t s ít các gi ng nh ư KV10, JR9965, IF50, IR17494, OM80, v.v cĩ m c đ nhi m b nh nh h ơn so v i các gi ng khác. 2.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh khơ v n ch y u là áp d ng các bi n pháp tiêu di t ngu n b nh trong đt và qu n lý k thu t tr ng tr t thâm canh thích h p. Tiêu di t ngu n b nh trong đt ti n hành ngay sau khi thu ho ch, cày sâu đ vùi l p h ch n m, ph i h p v i các bi n pháp gieo c y đúng th i v , đ m b o m t đ h p lý, bĩn phân đúng t l tránh bĩn t p trung đm đĩn địng, cĩ th ph i h p thêm kali v i tro b p đ t ăng c ưng tính ch ng b nh ca cây. H th ng t ưi tiêu ch đ ng và khơng đ m c n ưc quá cao trong tr ưng h p bnh lây lan m nh. Ngồi ra, cĩ th dùng m t s lo i thu c hố h c nh ư Vida 3SC (Wida 5WP) = Validamycin A5% (1 l/ha); Bonanza 1000 DD (0,4 l/ha); Tilt 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Anvil 5SC (50 - 100g a.i/ha); Roval 50WP (0,1 - 0,2 l/ha); Monceren 25WP (1 kg/ha) đ Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 8
9. ph i h p v i các bi n pháp canh tác k thu t phịng tr b nh. S d ng thu c hố h c phịng tr b nh ch đưa l i hi u qu khi b nh m i phát sinh nh ng b lá già và thu c hố hc ph i đưc phun ti p xúc v i t ng lá d ưi c a cây k t h p v i rút c n n ưc trên đng ru ng. Bi n pháp sinh h c nh ư s d ng ch ph m n m Trichoderma đ c ch s phát tri n si n m và h ch n m khơ v n c ũng cĩ tác d ng phịng tr b nh, đ m b o an tồn mơi tr ưng. 3. B NH LÚA VON [ Fusarium moniliforme Sheld.] Bnh lúa von r t ph bi n và gây tác h i l n nhi u n ưc tr ng lúa trong nh ng năm tr ưc đây. N ăm 1943, Bugnicourt là ng ưi đu tiên nghiên c u và xác đnh b nh lúa von Vi t Nam. N ăm 1956, b nh gây h i n ng trên di n r ng vùng ðng b ng sơng Hng, cĩ n ơi thi t h i đ n 2/3 s n l ưng. N ăm 1970, b nh xu t hi n và phá ho i n ng mt s t nh H i H ưng, Thái Bình, Nam Hà, trên các gi ng M c tuy n, Bao thai, 813, v.v 3.1. Tri u ch ng b nh Bnh lúa von cĩ th xu t hi n và gây h i t giai đon m cho đ n thu ho ch. ð c đim chung c a b nh lúa von là cây phát tri n cao v t, cong queo, lá b nh chuy n màu xanh nh t sau đĩ màu vàng g ch cua, c ng giịn r i ch t nhanh chĩng. Lĩng thân cây b nh phát tri n dài ra, th ưng m c nhi u r ph đ t và cĩ th th y l p ph n tr ng ph t h ng bao quanh đt thân và v trí xung quanh đ t thân. H t b b nh th ưng l ng, lép, v h t màu xám, trên v ht cĩ th quan sát th y l p n m ph n tr ng ph t h ng trong điu ki n m ưt. Trong điu ki n khơ, trên đt thân và v h t cĩ nhi u ch m nh li ti màu xanh đen, đĩ là qu th c a n m. 3.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1898, Hori là ng ưi đ u tiên xác đnh b nh và đt tên n m gây b nh là Fusarium heterosporum. N ăm 1919, Sawada tìm th y giai đon h u tính c a n m và đt tên là Lisea fujikuroi Sawada . N ăm 1931, Ito và Kimura xác đnh tên n m là Gibberella fujikuroi và giai đon vơ tính là Fusarium moniliforme. Bào t phân sinh g m hai lo i: bào t nh và bào t l n. Bào t nh đơn bào, hình tr ng và hình h t d ưa gang, hình thành t cành phân nhánh d ng ch c đơi ho c khơng phân nhánh m c tr c ti p t s i n m, bào t nh t l i dng b c gi trên đu cành ho c hình thành d ng chu i, kích th ưc bào t t 3,4 x 20 - 1,3 x 4,1 µm. Bào t l n dài, cong hình tr ăng khuy t l ưi li m, m t đ u h ơi nh n cịn m t đ u cĩ dng hình bàn chân nh , th ưng t 3 - 5 ng ăn ngang. Giai đon h u tính t o qu th b u màu xanh đen ho c tím đen d ng h t ch m đen nh li ti trên b ph n b b nh. Bào t túi khơng màu, cĩ m t vách ng ăn ngang, hình b u dc, kích th ưc 9 - 22 x 5 – 12 µm. Khơng t o ra bào t h u. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 9
10. Nm phát tri n thích h p nhi t đ 25 - 30 0C, t i thi u là 10 0C và ng ng ho t đ ng 37 0C. Bào t phân sinh d ng bào t l n mang ch c n ăng nh ư h u bào t cĩ th t n t i và gi s c s ng trong đ t t 4 - 6 tháng trong điu ki n đ ng ru ng, nh ưng trong phịng bào t cĩ s c s ng t i hai n ăm (Ito và Kimura, 1931). N m t n t i ch y u d ng s i và bào t h u tính trên tàn d ư cây b nh, trong đ t và h t gi ng (phơi h t). 3.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh Bnh lúa von th ưng phát sinh vào nh ng n ăm cĩ th i ti t m áp. Nhi t đ thích h p cho b nh phát sinh và phát tri n t 24 - 32 0C, m đ cao và ánh sáng y u. Trong v mùa bnh gây h i n ng h ơn so v i v chiêm xuân. N m b nh lây nhi m vào phơi và t n t i ht (Chang và Shun, 1975). Bào t phân sinh và qu th b u v t b nh th ưng đưc m ưa làm r ơi xu ng đ t và t n t i trong đ t tr thành ngu n b nh cĩ kh n ăng xâm nhi m tr l i trong vịng 4 - 6 tháng. Bào t phân sinh c a n m ch phát tán vào ban đêm t 5 đ n 9 gi t i (Sasaki, 1971). Trong khi đĩ bào t túi ch phát tán vào lúc n a đêm và ch khi cĩ m ưa xong bào t túi m i đưc phát tán vào ban ngày (Yu và Sun, 1976). Các b ph n d ưi m t đ t c a cây nh ư r , g c thân d b nhi m b nh h ơn các v trí b lá và đt thân. R c a cây và các b ph n khác c a nh ng cây lúa non giai đon m và th i k ỳ lúa con gái là nhi m b nh n ng nh t (Yu và Sun, 1975). Mc đ nhi m b nh th hi n b ng s cao v t c a cây, nh ưng c ũng cĩ d ng làm cho cây lùn đi, ngồi ra cĩ d ng b nh khơng thay đ i v kích th ưc c a cây (Seto, 1937). Trong quá trình gây b nh n m ti t ra m t s ch t kích thích sinh tr ưng và đc t như gibberellin A (C 22 H26 O7) và gibberellin B (C 19 H22 O3) cĩ tác d ng kích thích sinh tr ưng làm cho cây cao v t lên và các axit dehydro fusarinic, gibberellic, vasin fusarin và axit fusarinic. Axit fusarinic là ch t kìm hãm sinh tr ưng c a cây làm cây lúa lùn đi (Yabuta và Hayashi, 1939). 3.4. Bi n pháp phịng tr X lý h t gi ng là bi n pháp cĩ ý ngh ĩa nh t đ i v i vi c h n ch b nh giai đon m. X lý gi ng cĩ th ti n hành b ng n ưc nĩng 54 0C, formol và đc bi t dùng Benlate ho c Benlate - C, Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Bumper 25EC (0,25 - 0,5 l/ha) ho c Tilt đưa li hi u qu cao di t tr n m trên b m t v h t. Các lo i thu c hố h c trên cịn đưc s dng di t tr n m b nh các giai đon khác nhau c a cây. Sau khi x lý gi ng, các bi n pháp nh ư tránh đt ch i m , tránh gi p nát m , nh b cây b nh trong quá trình làm c s c bùn, bĩn phân h p lý cho cây sinh tr ưng t t cĩ tác dng làm gi m s nhi m b nh c a cây. ði v i h t gi ng, khơng l y gi ng nh ng vùng b b nh, th m chí nh ng h t g n vùng b b nh cũng cĩ bào t n m bám dính trên b m t v h t do v y c n chú ý đ n khâu ch n l c lơ gi ng cho s ch. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 10
11. 4. B NH TIÊM H CH LÚA [ Sclerotium oryzae Catt.] Bnh tiêm h ch lúa là m t trong nh ng b nh h i lúa t ươ ng đi nguy hi m n ưc ta và c ũng là b nh ph bi n nhi u n ưc tr ng lúa n ưc trên th gi i. n ð , b nh cĩ khi làm ch t đ n 70 - 80% m . Nam b , theo Roger, b nh th ưng phá ho i nghiêm tr ng các t nh B c Liêu, C n Th ơ, Sĩc Tr ăng. mi n B c n ưc ta, t n ăm 1954 t i nay n ăm nào b nh c ũng xu t hi n, gây ra nhi u t n th t. 4.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh thay đ i tu ỳ theo điu ki n ngo i c nh. Tr ưc h t, v t b nh xu t hi n b lá d ưi th p r i lan d n ra. V t b nh đ u tiên là nh ng ch m nâu, d n chuy n thành nâu đm, r i sau đen h n. Lúc m i hình thành v t b nh hình trịn, sau thành hình bu d c và phát tri n dài ra, ăn sâu vào trong phá ho i nhu mơ b và ng r làm cho b ph n b th i nh ũn. Cây lúa b b nh tiêm h ch lá vàng úa, khơ ch t. Khi b b nh nh cây lúa cĩ th tr nh ưng h t lép nhi u. Vào cu i th i k ỳ sinh tr ưng, h ch n m th ưng hình thành m t trong ng r g n m t n ưc, ng r b b nh th ưng phân gi i thành ch t l y nh y, cĩ mùi hơi. Khi ng r th i nh ũn thì tồn b cây b l n xu ng, lúc này r cây lúa b th i đen. 4.2. Nguyên nhân gây b nh Năm 1941 - 1942, Roger đã phát hi n th y Nam b cĩ nh ng lồi n m gây ra b nh tiêm h ch lúa sau đây: Corticium rolfsii Sacc.; Coritium solani (Prit et Delaer) Bourd Galz; Leptosphaeria salvinii Catt.; Helminthosporium sigmoideum var. irregulare Tullis (Sclerotium oryzae Catt.); Sclerotium fumigatum Nakata; Rhizoctonia microsclerotia Malz. Theo ðưng H ng D t (1964) thì b nh tiêm h ch lúa mi n B c n ưc ta là do m t nhĩm n m g m 8 lo i gây h i. Nĩi chung, Vi t Nam ph bi n nh t là lồi n m Sclerotium oryzae Catt. (giai đon h ch) hay Helminthosporium sigmoideum (giai đon vơ tính) hay Leptosphaeria salvinii Catt. N m thu c h Dothideales; l p Ascomycetes. Cattenea (Ý) đã phát hi n b nh tiêm h ch do n m Sclerotium oryzae ln đ u tiên vào năm 1876. M phát hi n n ăm 1907, Nh t B n phát hi n n ăm 1910, cịn Vi t Nam Vincens phát hi n n ăm 1919. Si n m r t m nh khơng màu, đa bào, nhi u nhánh th ưng khơng hình thành vịi hút. S i n m già th ưng cĩ màu vàng và th t l i các ng ăn ngang, th ưng hình thành nhi u bào t h u hình trịn màu nâu đm, v dày. Hch n m hình c u hay b u d c r t nh , h ch non màu tr ng chuy n sang màu vàng nâu, h ch màu đen bĩng, tr ơn, kích th ưc trung bình c a h ch 384 µm. H ch th ưng hình thành trong mơ b lá và thân cây ph n trên sát m t n ưc. D ng sinh s n h u tính Vi t Nam r t ít g p. Chu k ỳ phát tri n hồn tồn c a n m đã đưc Cralley và Tullis kh o sát M. Theo Cralley và Tullis thì bào t phân sinh màu sáng, hình thoi dài th ng hay h ơi cong hai đu, đa s ba ng ăn ngang, kích th ưc 54,3 x 11,4 µm. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 11
12. Tullis cịn cho bi t, qu th b u màu đen, hình c u c ng n, đưng kính 202 - 481 µm. Túi chu ỳ cĩ ng nh ng n, kích th ưc 90 - 128 x 14 µm, ch a t 4 - 8 bào t túi. Bào t túi hình thoi h ơi cong, cĩ ban ng ăn ngang, màu nâu, các t bào hai đu màu nâu nh t, cĩ kích th ưc 3,8 - 5,3 x 7 – 8 µm. Hch n m m c r t m nh trên các mơi tr ưng pH 6,5 - 8. Dung d ch l c mơi tr ưng cy n m cĩ tác d ng kích thích sinh tr ưng lúa. S hình thành h ch n m ph thu c vào điu ki n nhi t đ r t rõ r t, nhi t đ 25 - 30 0C h ch hình thành nhi u nh t. Nĩi chung, kh n ăng ch u nhi t đ c a h ch r t cao. H ch ch u đ ng trong điu ki n khơ d dàng và cĩ th s ng t 2 - 3 n ăm. Trong điu ki n ng p n ưc nhi t đ th p, h ch s ng lâu h ơn nhi t đ cao, 5 0C h ch s ng 3 n ăm. 20 0C h ch s ng đưc 2 n ăm, 35 0C h ch s ng đưc 4 tháng. Dưi tác đ ng c a ánh sáng m t tr i, h ch ch s ng đưc 1 n ăm. H ch n m cĩ th b mt s tác đ ng lý hố h c tiêu di t nh ư r ưu, formol, axit axetic, NaOH 10%, . 4.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh V trí xâm nh p c a n m vào cây lúa ph thu c vào ch đ n ưc trong ru ng, nh ưng nĩi chung bao gi c ũng trên sát m t n ưc. B nh phát tri n m nh trnong điu ki n ng p nưc, n ưc tù và ru ng y m khí. N u ru ng lúa đưc tháo c n n ưc sau khi đ nhánh bnh gi m so v i n ưc ng p. Bnh cĩ th xu t hi n vào b t k ỳ giai đon nào c a cây lúa. B nh th ưng xâm nhi m mnh vào lúc cây lúa cĩ t l C/N th p. B nh phá ho i m nh t giai đon lúa cĩ địng tr đi. Khi cây lúa b sây sát, sinh tr ưng y u b nh th ưng xâm nh p d dàng. S phát sinh phát tri n c a b nh ph thu c vào ch đ phân bĩn, m t đ . N u bĩn quá l ưng đ m thì cây b b nh n ng; n u c y lúa quá dày khơng thơng khí và ánh sáng thì bnh c ũng n ng. mi n B c n ưc ta, trên các gi ng lúa mùa c ũ ng n ngày b nh th ưng nh h ơn nh ng gi ng lúa dài ngày nh t là lúa mùa mu n. Ngồi ra, nh ng gi ng lúa c ng cây, s lá và d nh v a ph i b nh th ưng nh h ơn nh ng gi ng lúa cây m m, r m r p. Nh ưng trong vài n ăm g n đây trên nh ng gi ng lúa m i ng n ngày, c ng cây b nh ít phát sinh và phá h i, đ c bi t là m t s gi ng c a Vi n Lúa Qu c t (IRRI). v mùa, b nh th ưng phát sinh m nh t tháng 9 - 10 d ươ ng l ch khi nhi t đ khơng khí 27 - 30 0C. v xuân, b nh phát sinh m nh t tháng 5. 4.4. Bi n pháp phịng tr Dn s ch r ơm r , g c r b b nh đem đ t, khơng nên đánh đng ho c dùng đ ph đt các cây tr ng khác ngồi đng ru ng. ð ng th i, tranh th cày úp g c r đ tiêu di t ngu n b nh là h ch n m trên tàn d ư và đt. Ch n gi ng lúa ch ng bnh. Nhĩm gi ng lúa Japonica cĩ kh n ăng ch ng b nh cao hơn nhĩm gi ng lúa Indica. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 12
13. Cĩ th s d ng thu c đ di t b nh trung tâm khi b nh ch xu t hi n m t gĩc ru ng nh ư: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Dithan M 45 - 80WP (1,5 - 2 kg/ha) k t h p v i thay đ i m c n ưc trong ru ng và v ơ b các lá già khơ ch t. 5. B NH HOA CÚC LÚA [Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak.] Bnh phân b r ng các vùng tr ng lúa châu Á, châu Phi, châu M La Tinh. B nh đã gây thi t h i cho lúa Philippines (Reinking, 1918) và Mi n ðin (Seth, 1935). 5.1. Tri u ch ng b nh Nm xâm nhi m vào h t, bi n t ng h t riêng l c a bơng lúa thành kh i bào t hình trịn d ng nhung m n. Kh i bào t lúc đ u nh , sau đĩ to d n và đt t i đưng kính cĩ th 1cm, kh i bào t này đưc bao ph b i màng m ng, tr ơn nh n màu vàng, màng b v rách do kh i bào t ti p t c sinh tr ưng khi đĩ kh i bào t cĩ màu vàng da cam sau đĩ bi n thành màu xanh nâu ho c đen xanh nh t. th i k ỳ này b m t c a kh i bào t b n t n . Thơng th ưng ch m t vài h t trên bơng lúa b b nh, khi b nh n ng cĩ nhi u h t trên bơng lúa b b nh. 5.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak. thu c b N m Than đen Ustilaginales, l p N m ð m Basidiomycetes, các bào t vách dày (Clamydospora) hình thành trên kh i bào t sinh ra bên các s i n m. Chúng cĩ hình trịn đn b u d c, màu ơliu, khi non chúng cĩ kích th ưc nh h ơn, màu nh t, tr ơn nh n. Bào t cĩ vách dày m c m m thành các ng m m, t các ng m m hình thành cành bào t đ nh thon nh n và mang bào t , bào t nh hình tr ng. Mt s kh i bào t phát tri n 1 - 4 h ch trung tâm, các h ch đĩ qua đơng ngồi ru ng và sinh s n ra các t n n m cĩ cu ng trong mùa hè ho c mùa thu n ăm sau. ðnh cu ng c a t n n m phình to hình c u ho c g n trịn và ch a các qu tr ng nang (Perithecia) vịng ngo i vi. M i qu t nang ch a kho ng 300 bào t nang. Dùng ph ươ ng pháp r a h t và li tâm n ưc r a đ phát hi n bào t vách dày h t gi ng lúa. 5.3. ðc đim phát sinh phát tri n c a b nh Theo k t qu nghiên c u c a Raychaudhuri đã nh n xét v quá trình nhi m b nh hoa cúc, tác gi ghi nh n cĩ 2 ki u gây b nh: Ki u 1 : H t b nhi m b nh s m, ngay t lúc lúa m i b t đ u ph ơi màu, c b u hoa b phá hu , nh ưng các cu ng nhu , đ u nhu và các thu ỳ bao ph n v n cịn nguyên v n. Ki u 2 : H t b b nh khi chín, khi đĩ các bào t tích t l i trên nhân h t, phình to ra và ép v h t sang m t phía. Cu i cùng n m ti p xúc v i n i nh ũ và s sinh tr ưng c a nm đưc đ y nhanh, n m chốn ch và bao b c tồn b h t. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 13
14. Theo nh ng k t qu nghiên c u c a hai tác gi Yoshino và Yamamoto (1951) cho rng đa s b nh x y ra tr ưc lúc lúa ph ơi màu, m đ cao thu n l i cho b nh phát tri n, lúa đưc bĩn nhi u phân, thân lá sinh tr ưng t t thì cây lúa th ưng d m n c m b nh. 5.4. Bi n pháp phịng tr Theo Hashioka (1952) cĩ th phịng ch ng b nh b ng cách phun thu c tr n m tr ưc khi lúa tr . Kannaiyan và Rao (1976) cho bi t thu c oxyclorua đ ng cĩ tác d ng làm gi m s phát sinh gây h i c a b nh. 6. B NH ðM NÂU LÚA [ Curvularia sp.] mi n B c n ưc ta, t n ăm 1969 - 1970 b nh đ m nâu đã xu t hi n nhi u vùng trên các gi ng lúa m i và v mùa 1971 b nh ph bi n kh p các vùng tr ng lúa n ưc ta. B nh làm t ăng s h t lép, gi m kh i l ưng h t nh h ưng t i n ăng su t, b nh n ng kéo dài t i cu i k ỳ sinh tr ưng cĩ th làm cây lúa c n l i, tr kém. H t b b nh t l lép lên t i 60 - 70%. 6.1. Tri u ch ng b nh Bnh cĩ th xu t hi n t th i k ỳ m cho đ n lúc lúa chín, phá ho i ch y u lá và h t. Vt b nh trên lá hình trịn, s c ng n ho c khơng đ nh hình màu nâu. Trên h t lúa v t b nh trịn nh màu nâu. V t b nh trên lá và trên h t d l n v i b nh tiêm l a. H t b b nh th ưng bi n màu. 6.2. Nguyên nhân gây b nh Cĩ kho ng 14 lồi n m Curvularia cĩ liên quan đn b nh nh ưng ph bi n nh t là C. lunata (Walker) Boedjin và C. geniculata Tracy and Early, n m thu c l p N m B t tồn. Giai đon h u tính là Cochliobolus lunatus Nelson and Haasis và Cochliobolus geniculata Nelson. Trên lá và h t b nhi m b nh n m m c thành l p m c màu xám đn nâu xám. Cành bào t phân sinh màu nâu đm, đa bào, khơng phân nhánh m c đơn ho c thành c m, đ nh hơi trịn, kích th ưc 70 - 270 x 2 – 8 µm. Bào t phân sinh m c thành c m đ nh, cong, hình gù vai trâu, đa bào, cĩ 2- 5 vách ng ăn ngang, đa s cĩ 3 ng ăn ngang, đ nh trịn h ơn th t g c. Nm cĩ th k t h p gây h i v i n m tiêm l a và m t s lồi n m khác. Nm t n t i ch y u trên b m t h t gi ng ho c d ưi l p v tr u d ưi d ng s i n m và bào t phân sinh. 6.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh th ưng phát sinh và phá ho i vào v mùa và v chiêm xuân. B nh ch phá h i trên các trà lúa c y mu n (tr trung tu n tháng 5 - 6 và h tu n tháng 10 - 11), các chân ru ng thi u phân. B nh phát tri n thu n l i trong điu ki n nhi t đ 20 - 27 0C, khi th i ti t bi n đ ng, cây lúa phát tri n kém thi u dinh d ưng. Trong su t th i k ỳ sinh tr ưng c a cây b nh th ưng xu t hi n vào hai cao đim t m s p c y đ n lúa h i xanh và t th i k ỳ làm địng đn lúa chín. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 14
15. Bnh phát sinh m nh nh ng chân đ t chua, m n, đ t b c màu. Bĩn đm th p, đ c bi t là các gi ng lúa dài ngày n u thi u đ m vào th i k ỳ làm địng b nh phát tri n m nh. Bĩn phân cân đi (phân chu ng, N, P, K) đ y đ , bĩn t p trung vào giai đon đ u b nh nng h ơn so v i bĩn r i rác nhi u l n. Ngu n b nh t n t i ch y u trên các h t gi ng và r ơm r c a các cây b nhi m b nh. Ngồi ra, M ng ưi ta cịn phát hi n th y n m C. lunata gây b nh cho qu cà chua và t. Cịn C. geniculata gây b nh cho c i b p, đ u Hà Lan 6.4. Bi n pháp phịng tr Dùng h t gi ng s ch b nh, sáng màu, m y ch c. Ch ăm sĩc m t t, c y đúng th i v. Bĩn đ y đ các lo i phân chu ng, N, P, K, bĩn phân cân đ i, bĩn vào các giai đon lúa c n dinh d ưng nh ư đ nhánh, đĩn địng. Trên các chân đt chua c n bĩn thêm vơi đ ci t o đ t. ðiu ti t n ưc h p lý, n ưc sâu kho ng 5 - 10cm, khơng đ lúa b h n ho c ng p úng quá. N u b nh phát tri n cĩ th phun các lo i thu c sau: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2 %); Zineb 80 WP( 1kg/ha). 7. B NH TIÊM L A H I LÚA [ Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem.] Tên c ũ: [ Helminthosporium oryzae ] Bnh đưc phát hi n n ăm 1901 Nh t B n. B nh cĩ ph m vi phân b r ng, ph bi n các n ưc tr ng lúa thu c châu Á, châu M và châu Phi. Ht b b nh ph m ch t và tr ng l ưng b gi m 4,58 - 29,1%. B nh đã t ng phát sinh thành d ch nghiêm tr ng và là m t trong nh ng nguyên nhân gây ra n n đĩi Bengal n ăm 1942 (John Woodhead, 1945). B nh h i m c đ nh , khi b nh n ng v t b nh làm lá s m vàng và khơ ch t. B nh làm cháy lá m , lúa nhim b nh vào lúc địng non cho đn tr v ht th ưng b đen, t l h t l ng và lép cao. Philippines và mi n B c Vi t Nam trong nh ng n ăm 60 b nh gây h i n ng, m cịi c c, ch t khơ lá gây tình tr ng thi u m m t s vùng tr ng lúa. 7.1. Tri u ch ng b nh Tri u ch ng b nh cĩ th xu t hi n trên lá m m, b lá, lá và h t. Khi h t nhi m b nh ny m m, v t b nh là các đm nh màu nâu trên lá m m và các r non c ũng cĩ th b b nh dưi d ng các v t đen nh t. V t b nh ban đ u trên lá là ch m nh màu vàng, sau chuy n sang m u nâu nh t và v t b nh đin hình cĩ hình b u d c gi ng h t v ng, cĩ m u nâu non, xung quanh cĩ qu ng vàng. ðơi khi b nh phát tri n m nh làm lá khơ vàng và ch t. Kích th ưc, s l ưng v t b nh tu ỳ thu c vào th i ti t và gi ng. Trên các gi ng m n c m vt b nh l n và nhi u, ng ưc l i trên các gi ng lúa ch u ho c kháng v t b nh nh và ít. Vt b nh trên b lá địng và trên v h t lúa cĩ màu nâu khơng cĩ hình d ng nh t đ nh, khi bnh n ng n m cĩ th phát tri n và bao ph hồn tồn b l p v h t và xâm nh p vào n i nh ũ. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 15
16. 7.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem. gây ra tên khác là Helminthosporium oryzae Breda de Haan thu c nhĩm N m B t tồn, giai đon sinh s n hu tính thu c l p N m Túi Ascomycetes cĩ tên là Ophiobolus miyabeanus Ito and Kuribayashi. S i n m đa bào, phân nhánh, đưng kính 4 – 8 µm màu nâu đn xám nh t. Cành bào t phân sinh m c thành c m, đa bào, ph n g c l n h ơn ph n đ nh cành và h ơi gy khúc. Bào t phân sinh hình con nh ng thon dài th ng ho c h ơi cong, hai đu trịn cĩ t 3 -11 ng ăn ngang. Kích th ưc bào t bi n đ ng t 15 - 170 x 7 – 26 µm, ph n g c bào t thon trịn. Trên mơi tr ưng nhân t o n m cĩ màu xám đn h ơn đen. Bào t h u tính ít gp, bào t hình s i dài cĩ t 6 - 15 ng ăn ngang, túi n m trong qu th và m i túi cĩ 8 bào t. Qu th hình n m màu vàng nh t, cĩ th tìm th y trong r ơm r . Trên h t gi ng m m t n t i trên v h t, mày h t,gi a l p mày và v h t đơi khi ni nh ũ. Nm sinh tr ưng trong ph m vi nhi t đ khá r ng. Nhi t đ thích h p nht cho n m sinh tr ưng là 27 - 30 0C, cho bào t n y m mlà 25 - 30 0C trong điu ki n m đ 60 - 100%. Bào t hình thành t 5 - 38 0C, pH 4 - 10. Bào t ch t nhi t đ 50 - 51 0C, s i n m ch t nhi t đ 48 - 50 0C trong 10 phút. Trong điu ki n thu n l i n m xâm nh p vào cây trong 4 gi . 7.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Nm cĩ th t n t i trên r ơm r trong đ t và s ng sĩt trên h t gi ng trong b o qu n dưi d ng bào t ho c s i n m ti m sinh trong kho ng th i gian t 2 - 3 n ăm. Ngu n b nh đu tiên th ưng t h t gi ng nhi m b nh, n m gây b nh trên ch i non và r làm gi m t l ny m mkho ng 11 - 29% và gi m s c s ng c a cây con. T l b nh truy n qua h t gi ng trên các lơ gi ng b nhi m b nh cĩ th lên đn 59,4%. Trên đng ru ng b nh lan truy n nh giĩ. N m cĩ th gây h i trên 23 lồi c d i m t lá m m. Bnh gây h i ch y u trên các gi ng lúa dài ngày, thi u dinh d ưng và vào các th i kỳ kh ng ho ng dinh d ưng trong giai đon sinh tr ưng c a cây lúa (cu i m , lúa b h n, sau đ nhánh, địn non, ). M c đ thâm canh càng cao b nh càng ít gây h i. Gi ng lúa mn c m v i b nh là gi ng Chiêm tép. 7.4. Bi n pháp phịng tr Ch y u dùng bi n pháp canh tác bao g m các khâu: v sinh đ ng ru ng, d n s ch c d i và tàn d ư r ơm r , c y đúng th i v , bĩn phân đúng k thu t, đ m b o đ n ưc cho lúa, luân canh và c i t o đ t. Trong các khâu trên đm b o cung c p đ u đ dinh d ưng cho lúa là quan tr ng nh t. Chú ý khâu ch n l c gi ng nh ư ph ơi khơ, qu t s ch, ch n h t my, sáng bĩng, khơng cĩ v t đ m nâu. Cĩ th dùng bi n pháp x lý h t gi ng b ng n ưc nĩng 54 0C trong 10 phút ho c x lý b ng thu c di t n m r i đãi s ch đem cho thĩc n y m mvà gieo. Trong tr ưng h p cn thi t cĩ th phun thu c tr n m nh ư: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Zineb 80 WP (1kg/ha). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 16
17. 8. B nh g ch nâu [ Cercospora Janseana (Racib) O. Const.] Bnh ph bi n trên lúa các vùng tr ng lúa trong n ưc và trên th gi i. Trên các gi ng nhi m cĩ th b b nh n ng, thi t h i t i 40% n ăng su t (Over Water, 1960). 8.1. Tri u ch ng b nh: Bnh h i ch y u trên phi n lá (cĩ khi b và v h t). V t b nh là nh ng s c ng n nh ư m t nét gh ch bút chì d c theo gân lá dài 2 – 10 mm, r ng 1 – 2 mm, cĩ màu nâu nh t ho c s m tu ỳ theo gi ng. 8.2. Nguyên nhân gây b nh: Nm gây b nh t o ra trên v t b nh nhi u bào t phân sinh hình dùi tr ng dài, thon mt đu, đa bào khơng màu, kích th ưc t 20 – 60 x 5 µm. Nm cĩ nhi u ch ng nịi khác nhau các vùng sinh thái. Cách phát hi n b nh trên ht gi ng b ng ph ươ ng pháp gi y l c m, ki m tra sau 7 ngày. 8.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Bnh phát sinh mu n, th ưng phát tri n m nh vào th i k ỳ lúa tr , n hoa. B nh h i trên c lá già, lá non. N m b o t n trên h t gi ng. 8.4. Bi n pháp phịng tr : S d ng gi ng kháng b nh. Ch x lý h t gi ng ho c phun thu c trên đng ru ng nh ư các b nh đm nâu, tiêm l a trong tr ưng h p r t c n thi t. Cĩ th dùng các thu c nh ư Dithane M – 45, Carbendazim 0,2%, Bonazan 100 DD, Cyproconazole (0,3 – 04 lít/ha) ho c Tilt super 300 ND (0,3 lít/ha n ng đ 0,1%). 9. B nh vân nâu lá lúa [ Microdochium oryzae Samuels] 9.1. Tri u ch ng b nh: Bnh h i ch y u trên các lá già, các lá cĩ chĩt lá ch m m t ru ng n ưc. V t b nh to thành nhi u đưng vân vịng cung n i ti p nhau loen r ng ra, b t đu t chĩt lá loen rng vào gi a phi n lá ho c b t đu t mép lá loen r ng vào trong. Các đưng vân vịng cung cĩ màu nâu, nâu nh t, chi u dài 1 – 5 cm, chi u r ng 0,5 – 1 cm (chi m c chi u rng phi n lá). Cu i cùng lá lúa b khơ táp g i là b ng lá lúa. Trên b lá t o ra nh ng đm nh hình b u d c, hình ch nh t, màu nâu đ, tím đen, v sau v t đm to d n chuy n sang màu nâu, xám. B nh cĩ th h i trên c bơng và trên ht làm bi n đi màu v h t. B nh làm gi m 20 – 30% n ăng su t lúa. 9.2. Nguyên nhân gây b nh: Nm cĩ s i đa bào, t n n m d y x p màu tr ng m c nhanh trên mơi tr ưng. Bào t phân sinh hình tr ăng khuy t cong cĩ 1 – 3 ng ăn ngang nh ưng thơng th ưng là 2 t bào, khơng màu (khi t l i thành hình kh i bào t cĩ màu h ng nh t). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 17
18. 9.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh: Bnh th ưng xu t hi n vào th i kù cây lúa đang sinh tr ưng, t giai đon lúa con gái, đng cái đn địng tr (h i trên lá) th ưng vào tháng 3 – 4 tr đi (v lúa xuân) và tháng 8 – 9 (v lúa mùa), trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi cao, t ăng d n và cĩ n ng, nh t là nh ng ru ng cĩ n ưc. N m b nh b o t n trên tàn d ư lá b nh và trên h t gi ng mt th i gian lâu dài, cĩ khi t i 11 n ăm (Mathur & Neergaard, 1985). Bi n pháp phịng tr : Phun thu c và x lý h t gi ng b ng Dithane M – 45, Carbendazim (Bavistin) ho c Benlat 1,5 – 3 g/kg h t. 10. B nh th i b [ Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks.] ðây là m t lo i b nh r t ph bi n châu Á, châu Phi và châu M . Ngày càng tr thành m t b nh ch y u gây h i đáng k trên các gi ng lúa m i ðơng Nam Á và Vi t Nam. M c đ thi t h i do b nh gây ra t 9,6 – 28,5% n ăng su t tu ỳ theo gi ng lúa và vùng s n xu t. 10.1. Tri u ch ng b nh: Bnh xu t trên b lá địng vào th i cu i sinh tr ưng c a cây. Trên b th ưng cĩ nhi u v t đm to, khơng cĩ hình d ng nh t đnh, khơng đu, màu nâu vi n ngồi, bên trong màu nâu xám. Kích th ưc v t b nh cĩ chi u dài 0,5 – 1,5 cm, dn d n loen r ng ra bao quanh c b địng do nhi u v t liên k t v i nhau, làm ngh n địng khơng tr thốt ho c ch m t ph n bơng lúa tr ra ngồi. B nh làm cho bơng lúa ít h t, h t lép l ng nhi u, gi m n ăng su t rõ r t, m t s h t ch c t l n y m mth p và hàm l ưng protein gi m 8 – 22%, bi n đi màu nh t. H t gi ng cĩ th b nhi m b nh. 10.2. Nguyên nhân gây b nh: trên v t b nh và m t trong khi bĩc b lá địng b n m cĩ th cĩ m t l p n m tr ng m c ra khi tr i m ưa m, đĩ là n m b nh Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks. T n n m màu tr ng, đa bào. Cành bào t dài cĩ 3 – 4 nhánh. Bào t hình b u d c dài, hình tr hai đu trịn, khơng m u, kích th ưc nh t 3 – 9 x 0,8 – 2,5 µm. 10.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Bnh phát sinh t giai đon lúa đ nhánh đn địng tr . B nh phát tri n m nh cu i th i k ỳ sinh tr ưng trên b địng, th ưng they ru ng th p tr ũng. N m xâm nhi m vào cây qua các v t th ươ ng c ơ gi i và qua l khí kh ng. Bào t n m đưc giĩ truy n đi xa, lây lan b nh trên di n r ng. B nh càng n ng trên nh ng ru ng cĩ sâu đc thân lúa gây h i và trong tình tr ng cây sinh tr ưng dinh d ưng m t cân đi, nhi u m ưa, m đ cao và nhi t đ cao 25 – 30 0C. 10.4. Bi n pháp phịng tr : Th c hi n các bi n pháp v sinh đng ru ng, k thu t ch ăm sĩc, bĩn phân, ch đ tưi n ưc h p lý, c i t o ru ng tr ũng. Trong tr ưng h p c n thi t cĩ th x lý h t gi ng Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 18
19. ho c phun thu c. Cĩ th dùng thu c Benlat C, Dithane M – 45, Tilt super 300 ND đ phun. 11. B NH KHƠ V N H I NGƠ [ Rhizoctonia solani Kuhn] Bnh khơ v n là b nh n m quan tr ng nh t trên các gi ng ngơ m i hi n nay đang tr ng r ng rãi kh p các mi n tr ng ngơ n ưc ta. Tu ỳ theo m c đ b b nh n ăng su t ngơ trung bình b gi m t 20 - 40%. Cây ngơ b b nh cĩ v t b nh leo cao t i b p, bơng c thì tác h i r t l n cĩ th làm m t n ăng su t 70% và h ơn th n a. 11.1. Tri u ch ng b nh Bnh h i trên các b ph n phi n lá, b lá, thân và b p ngơ t o ra các v t b nh l n màu xám tro, loang l đm v n da h , hình d ng b t đ nh nh ư d ng đám mây. V t b nh lan t các b ph n phía g c cây lên t i áo b p và b p ngơ, bơng c làm cây, lá úa vàng tàn li, khơ ch t b p th i khơ. V t b nh khơ v n ngơ c ũng t ươ ng t v t b nh khơ v n h i trên lúa. 11.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Rhizoctonia solani Kuhn gây ra, thu c l p N m Tr ơ (Mycelia sterilia); giai đon h u tính là Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk thu c l p N m ð m. Nm này là lồi n m đa th c cĩ ph ký ch r t r ng (lúa, ngơ, khoai tây, thu c lá, l c, cà chua, bơng, c i b p, đ u đ , bèo tây, ) nh ưng lồi n m này cĩ r t nhi u ch ng lo i các nhĩm liên h p AG (Anatomis group) khác nhau khi h i trên các cây tr ng khác nhau. Nh ng m u khơ v n h i ngơ (Hà Tây, Hà N i, Thanh Hố, ) đã xác đnh đưc n m gây bnh thu c nhĩm AG1- type 1 (AG1- 1A) theo h th ng giám đ nh Rhizoctonia solani ca Baruch Such và c ng tác viên n ăm 1998. Chúng là lo i cĩ h ch t ươ ng đi l n 1,1 - 2,6mm, màu nâu khơng đng đ u, d ng trịn, s i n m cĩ t c đ sinh tr ưng nhanh kho ng 30mm/ngày trên mơi tr ưng PDA nhi t đ cao 28 - 30 0C. Các ngu n n m trên ngơ cĩ th lây b nh chéo trên lúa và ng ưc l i t lúa trên ngơ. T l phát b nh cao, t l ti m d c ng n 4 - 5 ngày. Ngu n b nh t n t i ch y u trên tàn d ư cây b nh, trong đt d ng h ch nm cĩ s c s ng lâu dài trên m t n ăm. 11.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh gây h i các v ngơ đơng, xuân và hè thu. v ngơ xuân b nh h i n ng th ưng phát sinh vào th i k ỳ 6 - 7 lá, sau đĩ phát tri n m nh t ăng nhanh t l bnh vào th i k ỳ ra b p đ n thu ho ch làm khơ ch t cây con, ho c th i h ng b p ngơ. B nh h i nghiêm tr ng trên các gi ng ngơ m i nh ư LVN - 10, DK - 888, Bioseed 9681,v.v Các y u t th i v , ch đ t ưi n ưc, m c bĩn phân đ m, m t đ gieo tr ng đ u cĩ nh h ưng t i m c đ nhi m b nh khơ v n trên ngơ. Th i v gieo mu n (v xuân), t ưi nhi u, bĩn phân đ m quá nhi u (trên 12 kg N/sào B c b ), m t đ tr ng d y (> 2.500 cây/sào B c b ) đ u cĩ th nhi m b nh khơ v n m c cao h ơn so v i th i v gieo s m, bĩn đm v a ph i, cân đ i và tr ng m t đ th p h ơn (1.700 cây/sào). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 19
20. 11.4. Bi n pháp phịng tr Ch c l c tr ng nh ng gi ng ngơ ít nhi m b nh, h t gi ng t t, gieo đúng th i v . M t đ tr ng v a ph i, khơng tr ng quá d y, tránh úng đ ng n ưc. V sinh đ ng ru ng, thu d n tiêu hu các tàn d ư thân lá cây ngơ b nh sau thu ho ch. Làm đt, ngâm n ưc ru ng đ di t tr ngu n b nh là h ch n m và tàn d ư trong đt. Khi b nh xu t hi n cĩ th phun thu c Validacin 5SL (1,5 l/ha); Tilt super 300ND 0,1% ( 0,4 l/ha); Rovral 50WP - 0,2% (1,5 kg/ha). Phun 2 - 3 l n cách nhau 10 ngày, k t hp t a bĩc lá b nh khơ ch t trên cây. Bĩn ch ph m Trichoderma vào đt tr ưc khi gieo tr ng ho c pha n ưc t ưi g c sau khi cây con đã m c, phun vào g c, m t đ t và cây con khi ch m cĩ b nh trên đng ru ng. 12. B NH G S T H I NGƠ [ Puccinia maydis Ber.] 12.1. Tri u ch ng b nh Bnh h i ch y u phi n lá, cĩ khi b lá và áo b p. V t b nh lúc đ u r t nh ch là mt ch m vàng trong, x p khơng cĩ tr t t , khĩ phát hi n, nh ưng v sau to d n, v t vàng nh t t o ra các v t đ m n i (1mm), t bào bi u bì n t v , ch a m t kh i b t nâu đ , vàng gch non, đĩ là giai đon hình thành bào t h . ð n cu i giai đon sinh tr ưng c a ngơ, trên lá b nh cĩ th xu t hi n m t s v t b nh là nh ng n i màu đen, đĩ là giai đon hình thành các bào t đơng. V t b nh th ưng d y đ c trên lá d làm lá cháy khơ. 12.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh g s t do n m Puccinia maydis Ber. gây ra thu c b Uredinales, l p N m ðm. Trên cây ngơ n m phát tri n hai giai đon chính: bào t h và bào t đơng. Trong mt s tr ưng h p, giai đon bào t xuân hình thành trên cây chua me đt ( Oxalis ), th ưng là lồi P. polysora . Bào t h đơn bào, hình c u ho c hình b u d c, màu vàng nâu, cĩ v dày g n gai nh ; bào t đơng thon dài cĩ hai t bào, v dày cĩ màu nâu, cĩ cu ng dài màu nâu. 12.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh phát tri n m nh trong điu ki n th i ti t ơn hồ, nhi t đ trung bình, cĩ m ưa. Bào t h cĩ th t n t i lâu dài trên tàn d ư lá b nh ru ng và trên h t qua n ăm, bào t h ny m m nhi t đ 14 - 32 0C nh ưng thích h p nh t là 17 - 18 0C trong điu ki n cĩ đ m bão hồ, sau khi xâm nh p kho ng m t tu n l cĩ th xu t hi n v t b nh v i bào t m i, t đĩ l i lây lan r ng ra nhi u đ t k ti p trong th i k ỳ sinh tr ưng c a cây ngơ. Ngơ xuân hè và hè thu b b nh n ng h ơn mi n trung du, mi n núi trên các gi ng ngơ m i nh p n i và ngơ lai, vào cu i v b nh cĩ th phát tri n m nh trên tồn cây làm lá nh và cây l i, bp nh đi r t nhi u. Các gi ng ngơ đưng, ngơ n p th ưng b b nh n ng h ơn các gi ng ngơ đá, ngơ r ăng ng a. M t vài gi ng nh p n i cĩ th ít b b nh h ơn nh ng gi ng ngơ đ a ph ươ ng. Gi ng LVN - 10, LVN 4, DK - 999, DK - 888, n p tr ng đ a ph ươ ng, t đ , Bioseed tr ng Hà Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 20
21. Ni, Hà Tây, m t s t nh mi n núi phía B c đu b nhi m b nh g s t đ c bi t gi ng Q2 Mèo V c - Hà Giang, gi ng LVN 4 Hà Tây. n ưc ta, s lây lan và b o qu n ngu n b nh b ng bào t h . M t ph n ngu n b nh cịn là bào t đơng và s i n m trong tàn d ư cây b nh. 12.4. Bi n pháp phịng tr Cn d n s ch tàn d ư lá b nh, cày b a k đ tiêu di t ngu n b nh đ t và x lý h t gi ng b ng TMTD 3 kg/t n h t, Bayphidan 10 - 15 g a.i/t h t đ tiêu di t bào t h bám dính trên h t khi thu ho ch. T ăng c ưng các bi n pháp thâm canh k thu t đ cây sinh tr ưng t t, t ăng s c ch ng b nh và h n ch tác h i do b nh gây ra. Khi b nh xu t hi n s m lúc ngơ cĩ 5 - 6 lá, mà b nh đ m lá c ũng đ ng th i xu t hi n cùng phá ho i thì cĩ th phun thu c Bayphidan 15WP (= Samet 15WP) 250 g a.i/ha; Baycor 150 - 250 g a.i/ha và m t s thu c khác nh ư: Score 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Bayleton 25EC (WP) 0,5 - 1 kg/ha. 13. B NH B CH T NG NGƠ [ Sclerospora maydis Bult. & Bisby] Bnh ph bi n nhi u n ưc vùng nhi t đ i nh ư Trung Qu c, n ð , Indonesia, Trung Phi và vùng Caribê. B nh th ưng phát sinh phá ho i t p trung các vùng tr ng ngơ thu c vùng và đơng b c n ưc ta, cĩ n ơi ngơ b h i t i 70 - 80% s cây trên ru ng, gây thi u h t m t đ nghiêm tr ng, cây ch t khơng cho thu ho ch, ph i gieo tr ng l i. 13.1. Tri u ch ng b nh Bnh phá ho i ch y u t th i k ỳ cây m i m c cĩ 2 - 3 lá th t đ n giai đon 8 - 9 lá nh ưng cĩ th kéo dài t i khi cây tr c . B nh h i ch y u lá, các lá b b nh th ưng xu t hi n v t s c dài theo, phi n lá màu xanh tr ng nh t, lá m t màu d n, khi tr i m, ban đêm, sáng s m th ưng cĩ l p m c tr ng xám ph trên v t b nh m t d ưi lá. Trên cây, nh ng lá non m i ra c ũng nh ư lá bánh t đ u b nhi m b nh nên trơng tồn cây tr ng xanh nh t, dn d n cây c n y u, các đ t giĩng ng n khơng phát tri n đưc, cây vàng khơ ch t t i ru ng. 13.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh b ch t ng ngơ do n m Sclerospora maydis Bult. & Bisby gây ra thu c b Sclerosporales, l p N m Tr ng Oomycetes. m t s n ơi trên th gi i b nh b ch t ng h i trên ngơ, kê cĩ th do Sclerospora graminicola (Sacc.) Shrot. gây ra, b nh đưc phát hi n đu tiên Italia vào kho ng n ăm 1874. N m sinh s n vơ tính t o thành các cành bào t phân sinh và bào t phân sinh. Cành bào t ng n m p, phía d ưi thon, phía trên phình to phân nhi u nhánh ng n khơng đu, đ nh nhánh g n các bào t đơn bào hình tr ng, hình b u d c, khơng màu. Cm cành bào t chui qua l khí m t lá l ra ngồi t o thành m t l p m c tr ng nh ư sươ ng mu i ph trên mơ b nh. Bào t phân sinh đưc hình thành trong kho ng nhi t đ 10 - 27 0C, khi n y m mhình thành ng m m xâm nh p vào lá đ gây b nh. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 21
22. Bào t phân sinh là ngu n lây lan b nh quan tr ng trong th i k ỳ ngơ sinh tr ưng trên đng ru ng. Bào t phân sinh ch hình thành trong điu ki n đ m cao, nhi u s ươ ng, tr i âm u, ít n ng g t và nhi t đ th p. Trong điu ki n m đ th p, tr i khơ hanh, nhi t đ cao, cĩ n ng bào t r t ít hình thành, kh n ăng s ng kém, r t d ch t khơng lây lan gây bnh đưc. N m cĩ th sinh s n h u tính t o thành bào t tr ng n m bên trong mơ lá b nh khơ r ng trên ru ng, bào t hình c u, màu vàng nh t, v dày, cĩ s c s ng m nh t n t i lâu dài trong đt. 13.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Theo Nguy n H u Thu (1963) n ưc ta thì b nh phát sinh phát tri n trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi th p (15 - 25 0C), m đ t 80% tr lên, đc bi t trong nh ng th i gian cĩ nhi u s ươ ng mù, âm u, n ng nh xen m ưa phùn. vùng đng b ng b nh phát sinh phá ho i n ng t tháng 10 đ n tháng 3, tháng 4 hàng n ăm. vùng núi Tây B c, b nh cĩ th phá ho i trong th i gian dài và ph m vi r ng h ơn. B nh b ch t ng ngơ phá ho i n ng trong v ngơ xuân và v ngơ đơng. Bnh th ưng phát tri n phá ho i nhi u h ơn nh ng vùng đt phù sa ven bãi sơng, các chân đt nh tr ng màu liên ti p. chân đ t n ng, đ t trong đ ng cày i b nh ít phá ho i h ơn. Các gi ng ngơ hi n nay đ u cĩ th b nhi m b nh, các gi ng nh p n i b nhi m bnh kho ng 2 - 4%, gi ng ngơ t sơng Bơi b b nh nh h ơn (1,2%). Ngu n b nh đ u tiên t n t i tàn d ư trên đt ru ng d ng bào t tr ng và s i n m là ch y u, bào t tr ng n y m mxâm nh p vào cây ngay khi t h t gieo n y m m, b nh th hi n trên cây cĩ 2 - 3 lá t đĩ lây lan m nh b ng bào t phân sinh. H t gi ng cĩ th là ngu n truy n b nh t n ăm này sang n ăm khác hay khơng thì ch ưa đưc kh o sát k và cĩ nh ng nh n đnh khác nhau. Nm cĩ nhi u d ng chuyên hố cĩ th phá ho i trên ngơ, cao l ươ ng, 13.4. Bi n pháp phịng tr Tiêu di t ngu n b nh trên tàn d ư đ t, do đĩ sau khi thu ho ch c n d n s ch thân lá. Trong th i gian sinh tr ưng c a cây trên đng ru ng, m t s cây con b b nh s m c n nh b đem đ t ho c chơn vùi th t k đ tránh lây lan ngu n b nh. Luân canh ngơ v i các cây tr ng khác nh ư lúa, cây h cà, rau. Tránh tr ng luân canh vi kê, cao l ươ ng. Ht gi ng ch n l c t t cĩ s c n y m mm nh, cĩ th x lý thu c b t TMTD đ b o v h t khi gieo vào đt cĩ ngu n b nh c ũ. Theo k t qu nghiên c u c a H c vi n Nơng Lâm (1961 - 1962) x lý ngơ b ng axit sunfuric 0,2% c ũng cĩ tác d ng t t đ phịng tr bnh b ch t ng ngơ. Khi ru ng ngơ m i ch m phát b nh, đ tránh lan r ng cĩ th phun thu c Booc đơ 1%; Aliette 80WP (0,3%); Rhidomil MZ 72BHN (2,5 kg/ha); Zineb (2,5 kg/ha); Antracol 80WP (0,3%). Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 22
23. 14. B NH ðM LÁ NGƠ Helminthosporium turcicum Pass. = Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker Helminthosporium maydis Nisik. = Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. Bnh đ m lá ngơ bao g m hai lo i đ m lá nh và đm lá l n là b nh ph bi n nh t tt c các vùng tr ng ngơ trên th gi i và n ưc ta. M c đ tác h i c a b nh ph thu c vào t ng gi ng, t ng vùng và ch đ canh tác khác nhau: đi v i m t s gi ng ngơ lai (Iova, Ganga 2, Ganga 5, Vijay) và m t s gi ng ngơ lai (LVN 4, LVN 10, Q2) tr ng mt s chân đ t x u, do ch ăm sĩc kém thì tác h i c a b nh khá rõ r t, làm cây sinh tr ưng kém, lá chĩng tàn l i, th m chí cây con cĩ th ch t, n ăng su t ngơ gi m sút nhi u (kho ng 12 - 30%). 14.1. Tri u ch ng b nh Bnh đ m lá nh và đm lá l n trên ngơ cĩ tri u ch ng khác nhau h n, tuy nhiên c hai b nh này đu xu t hi n và gây h i ch y u phi n lá và b p h t: a) B nh đ m lá nh cĩ v t b nh nh nh ư m ũi kim, h ơi vàng sau đĩ l n r ng ra thành hình trịn ho c b u d c nh , kích th ưc v t b nh kho ng 5 - 6 x 1,5mm, màu nâu ho c gi a h ơi xám, cĩ vi n nâu đ , nhi u khi v t b nh cĩ màu qu ng vàng. B nh h i lá, b lá và h t. b) B nh đ m lá ln cĩ v t b nh khác h n: v t b nh dài cĩ d ng s c hình thoi khơng đu đ n, màu nâu ho c xám b c, khơng cĩ qu ng vàng. Kích th ưc v t b nh l n 16 - 25 x 2 - 4mm, cĩ khi v t b nh kéo dài t i 5-10cm, nhi u v t b nh cĩ th liên k t n i ti p nhau làm cho lá d khơ táp, rách t ươ m đon chĩt lá. B nh th ưng xu t hi n lá phía d ưi r i lan d n lên các lá phía trên. Trên v t b nh khi tr i m d m c ra m t l p n m đen nh là các cành bào t phân sinh và bào t phân sinh c a n m gây b nh. 14.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh đ m lá nh do n m Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. gây ra. B nh đm lá l n do n m Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker gây ra. C hai lồi n m trên đu thu c h Pleosporaceae, l p N m B t tồn, giai đon h u tính thu c l p N m Túi. a) Bipolaris maydis cĩ cành bào t phân sinh th ng ho c h ơi cong, màu vàng nâu nh t, cĩ nhi u ng ăn ngang, kích th ưc 162 - 487 x 5,1 - 8,9 µm. Bào t phân sinh hình con thoi h ơi cong, đa bào, cĩ 2 - 15 ng ăn ngang, th ưng là 5 - 8 ng ăn, màu vàng nâu nh t, kích th ưc 30 - 115 x 10 – 17 µm. Bào t phân sinh hình thành thích h p nh t nhi t đ 20 - 30 0C, n y m mtrong ph m vi nhi t đ t ươ ng đi r ng, thích h p nh t 26 - 32 0C; nhi t đ quá th p ( 42 0C) bào t khơng n y m m. S i n m sinh tr ưng thích h p 28 - 30 0C, nhi t đ t i thi u 10 - 12 0C, t i cao là 35 0C, bào t phân sinh cĩ s c ch u đ ng khá v i điu ki n khơ, nh t là khi bám trên h t gi ng cĩ th b o t n đưc hàng n ăm. b) Bipolaris turcica cĩ cành bào t phân sinh thơ h ơn, màu vàng nâu cĩ nhi u ng ăn ngang, kích th ưc kho ng 66 - 262 x 7,7- 11 µm. Bào t phân sinh t ươ ng đi th ng, ít khi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 23
24. cong, cĩ t 2 - 9 ng ăn ngang, ph n l n 4 - 5 ng ăn ngang, màu nâu vàng, kích th ưc 45 - 152 x 15 - 2 5 µm. N m sinh tr ưng thích h p nh t nhi t đ 28 - 30 0C. 14.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh đ m lá nĩi chung đ u phát sinh phát tri n m nh trong điu ki n nhi t đ t ươ ng đi cao, tr i m áp, m ưa m nhi u nên b nh th ưng t ăng nhanh giai đon cây đã l n, nh t là t khi cĩ c tr đi. Tuy nhiên, trong nh ng điu ki n cây ngơ sinh tr ưng kém, th i ti t b t l i, cây m c ch m, b nh đ u cĩ th phát sinh phá h i s m h ơn và nhi u h ơn ngay t giai đon đ u sinh tr ưng (2 - 3 lá) cho đn chín. B nh đ m lá l n phát sinh mu n hơn, th ưng ít xu t hi n giai đon 3 - 5 lá (giai đon đ u sinh tr ưng) mà ph n l n t p trung phá h i nhi u t 7 - 8 lá đn các giai đon v sau; b nh phát sinh tr ưc h t lá già, lá bánh t r i lan d n lên các lá phía trên ng n, lây b nh c vào áo b p. B nh phát tri n mnh và gây tác hi rõ r t nh ng n ơi mà k thu t ch ăm bĩn khơng t t, đ t ch t, x u, d đĩng váng, bĩn phân ít, ru ng hay b m ưa úng, tr ũng, cây sinh tr ưng ch m, vàng, th p. Bnh lây lan nhanh b ng bào t phân sinh xâm nh p qua l khí ho c cĩ khi tr c ti p qua bi u bì. Th i k ỳ ti m d c dài hay ng n thay đ i theo tu i cây và tr ng thái lá, nĩi chung kéo dài kho ng 3 - 8 ngày. Bào t phân sinh t n t i trên h t gi ng và s i n m t n t i trong tàn d ư lá cây đ t đu là ngu n b nh quan tr ng. Hi n nay, trên đng ru ng các gi ng ngơ nh p n i và các gi ng ngơ lai b b nh đ m lá khá nhi u và gây tác h i đáng k nhi u vùng tr ng ngơ trong c n ưc. Các gi ng ngơ lai tr ng ph bi n nhi u vùng trong c n ưc hi n nay, đ c bi t các t nh mi n núi và trung du B c b nh ư DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, n p tr ng đa ph ươ ng, t đ và Bioseed 9681, P11, Q2, là nh ng gi ng cĩ kh n ăng xu t hi n bnh đ m lá song c ũng tu ỳ thu c vào điu ki n canh tác t ng th i v khác nhau mà t l bnh bi u hi n các m c đ khác nhau. 14.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh đ m lá tr ưc h t ph i chú tr ng đ n các bi n pháp thâm canh, t ăng cưng sinh tr ưng phát tri n c cây ngơ, nh đĩ đ m b o cho cây ít b b nh và h n ch tác hi c a b nh. Vì v y, ph i coi tr ng vi c ch n đ t thích h p đ tr ng ngơ, khơng đ m ưa úng, tr ũng khĩ thốt n ưc, cày b a k , vùi tàn d ư lá b nh cịn sĩt l i xu ng l p đ t sâu đ di t ngu n b nh lá c ũ, th c hi n gieo ngơ đúng th i v đ cây m c đ u và nhanh, cây phát tri n t t. Bĩn phân đy đ N, P, K đ ng th i chú ý t ưi n ưc trong th i k ỳ khơ h n nh t là giai đon đ u c a cây ngơ. Trong th i gian sinh tr ưng cĩ th ti n hành phun thu c: dung d ch Boo đơ 1%; Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Benlate - C 50WP (1,5 kg/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5kg/ha) phun vào th i k ỳ cây nh 3- 4 lá, 7 - 8 lá và tr ưc tr c , đ ng th i k t h p v i bĩn thúc NPK. Ht ngơ tr ưc khi gieo tr ng c n đưc x lý b ng thu c tr n m TMTD 3 kg/t n h t, bp h t sau khi thu ho ch c n ph ơi s y khơ, nh t là đi v i các b p đ làm gi ng cho n ăm sau. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 24
25. 15. B NH PH N ðEN (UNG TH Ư ) NGƠ [ Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda] Bnh ph n đen ngơ là m t b nh ph bi n các n ưc trên th gi i và gây tác h i l n, nh ưng n ưc ta tr ưc đây và hi n nay b nh ít ph bi n h ơn và th ưng phá h i trên m t s gi ng ngơ nh p n i ho c m t vài gi ng tr ng mi n núi vùng Tây B c. B nh đang cĩ xu th phát tri n r ng h ơn các vùng nên c n chú ý cĩ bi n pháp c n thi t ng ăn ch n cho bnh khơng lan r ng. 15.1. Tri u ch ng b nh Bnh ph n đen phá h i trên t t c các b ph n c a cây ngơ: thân, lá, b lá, c , b p, th m chí cĩ khi h i c r khí sinh trên m t đ t. ð c tr ưng đin hình c a v t b nh là t o thành các u s ưng nên cịn g i là ung th ư ngơ. U s ưng to ho c nh , lúc đ u ch sùi lên nh ư m t b c nh màu tr ng, nh n, l n d n lên thành hình bt đ nh, phình to nhi u khía c nh, màng tr ng, bên trong là m t kh i r n vàng tr ng sau bi n thành b t đen d bĩp v , đĩ là kh i bào t h u. U s ưng thân và b p th ưng r t to, cịn lá thì u nh h ơn. trên ru ng các u s ưng th ưng xu t hi n đ u tiên trên b lá, sau xu t hi n thêm nhi u lá, thân, bơng c và b p. B ph n b b nh d th i h ng, nh ăn rúm, d d ng. 15.2. Nguyên nhân gây b nh - ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Nm gây b nh Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda thu c b Ustilaginales, l p Nm ð m. U b nh khi đã thu n th c bên trong ch a m t kh i l n s i n m đã bi n thành bào t h u. Bào t h u hình c u, màu h ơi vàng, cĩ gai, v dày, đưng kính kho ng 8 – 13 µm. Trên đng ru ng, các u s ưng v tung ra các bào t h u và tr thành ngu n lây lan trên các b ph n non khác c a cây. Bào t h u n y m mra ng m m ( đ m) v i các bào t đ m phân ch i t o thêm bào t th sinh; bào t h u n y m mtrong gi t n ưc nhi t đ thích h p nh t là 23 - 25 0C, ny m mch m nh t nhi t đ 15 - 18 0C. Bào t đ m và bào t th sinh n y m mxâm nh p qua bi u bì mơ non t o ra s i n m s ơ sinh t bào m t nhân, v sau phát tri n k t h p vi nhau thành s i th sinh hai nhân, t đĩ phát tri n thành kh i bào t h u. Trong th i k ỳ sinh tr ưng c a cây s hình thành bào t h u cĩ th x y ra 3 - 4 đt ho c nhi u h ơn. Bào t h u cĩ th s ng đưc r t lâu trong điu ki n t nhiên, thơng th ưng cĩ th bo t n đưc 3 - 4 n ăm, th m chí t i 6 - 7 n ăm trong các tàn d ư cây b nh, trên các u v t bnh r ơi trên ru ng. Bào t h u v n cịn s ng trong phân do trâu bị ăn b ph n cây b bnh th i ra. Do đĩ, bào t h u v t u b nh, trên đt, bám dính trên h t gi ng đ u là ngu n b nh đ u tiên truy n t n ăm này qua n ăm khác. N m b nh th ưng xuyên lan qua giĩ, n ưc t ưi, xâm nh p vào bi u bì qua v t th ương sây sát. Do đĩ, b nh cĩ th phát tri n mnh vào th i k ỳ m ưa giĩ ho c sau khi vun x i v i vàng gây sây sát. Sâu h i lá, thân, phá hi nhi u là điu ki n giúp cho b nh xâm nhi m phát tri n thêm nhi u h ơn. B nh phát sinh, phát tri n cịn liên quan đn đ m đt. Nĩi chung, đ t cĩ đ m 60% thích h p cho ngơ thì b nh ít phát tri n h ơn so v i đ t cĩ đ m thay đ i th t th ưng khi quá khơ (< Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 25
26. 10%) ho c khi quá m (> 80%), b nh c ũng cĩ th phát tri n nhi u h ơn nh ng ru ng ngơ tr ng dày, bĩn nhi u đ m vơ c ơ. Các gi ng ngơ DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, và Bioseed 9681, P11, Q2 đu xu t hi n b nh ung th ư nhi u vùng tr ng ngơ m t s t nh mi n núi nh ư Cao B ng, Tuyên Quang, Hà Tây trong điu ki n thâm canh kém. 15.3. Bi n pháp phịng tr Thu d n s ch các b ph n cây b b nh trên đng ru ng. Làm v sinh s ch s ru ng ngơ, nh t là nh ng vùng đã b b nh nhi u n ăm đ tiêu hu ngu n b nh d ng bào t hu trong các u v t b nh trên lá, thân, b p, sau đĩ cày b a k đ t, ngâm n ưc ho c đ đ t m ưt cho bào t chĩng m t s c n y m m. Ht gi ng l y ru ng khơng b b nh. các ru ng ngơ đ gi ng n u ch m cĩ b nh cn s m ng t b các b ph n cĩ u s ưng ch ưa v ra đem đ t, r i phun dung d ch 1- 2% TMTD ho c m t s thu c nh ư Bayleton 25WP (0,4 - 0,5 kg/ha); Score 250ND (03, - 0,5l/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5 - 2,0 kg/ha), 7 - 10 ngày tr ưc và sau khi tr c . Phun thu c phịng tr sâu h i lá, thân, b p. H t gi ng x lý b ng Bayphidan 10 - 15 g a.i/t h t ho c TMTD 0,3 kg/t h t. Ti n hành luân canh ngơ v i các cây tr ng khác (lúa), th i gian t i thi u hai n ăm mi tr ng l i ngơ, đ ng th i ch n l c tr ng các gi ng t ươ ng đi ch ng b nh và t ăng cưng ch ăm sĩc, bĩn thúc kali, x i vun c n th n tránh gây sây sát đ n cây. Th c hi n bi n pháp ki m d ch ch t ch . B nh ph n đen ngơ tr ưc đây n ưc ta đưc coi là m t trong nh ng đ i t ưng ki m d ch, đ i v i các gi ng ngơ nh p n i c n ki m tra ngu n b nh trên h t, khơng nh p ho c kh trùng tri t đ h t gi ng, tr ng trong khu v c quy đ nh đ ti p t c ki m tra và phịng di t b nh.Vi c trao đi, v n chuy n h t gi ng c n tuân theo các th t c ki m d ch. Các gi ng ngơ m i tr ng n ưc ta đ u b b nh nng h ơn các gi ng đ a ph ươ ng c ũ cho nên c n ph i qu n lý gi ng theo vùng, bao vây tiêu di t, ng ăn ch n b nh lan r ng. 16. B NH M C H NG H I NGƠ [ Fusarium moniliforme Sheld.] [ Fusarium graminearum Schw.] Bnh m c h ng h i ngơ là m t trong nh ng b nh cĩ ý ngh ĩa kinh t bi u hi n trên ht sau thu ho ch, b nh ph bi n t t c các vùng tr ng ngơ c a Vi t Nam và nhiu n ưc trên th gi i. B nh cĩ th xu t hi n và gây h i ngay t giai đon ngơ b ưc vào giai đon chín, sau đĩ b o t n ngay trong h t ngơ và ti p t c phát tri n gây h i trong giai đon b o qu n, ch bi n. 16.1. Tri u ch ng b nh Bnh m c h ng h i ngơ do n m Fusarium moniliforme Sheld. gây ra cĩ tri u ch ng đc tr ưng là trên b p ngơ cĩ t ng chịm h t ngơ m t s c bĩng, màu nâu nh t, trên đĩ bao ph m t l p n m x p, m n màu h ng nh t. H t b nh khơng ch c m y, d v và d long ra Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 26
27. kh i lõi khi va đp m nh, h t b bnh m c h ng, m t s c n y m mho c n y m mr t y u, mm m c ra b ch t trong đ t khi gieo. Bp ngơ và h t ngơ trong th i k ỳ chín và trong th i gian b o qu n cĩ th b nhi ulo i n m h i làm h t m c h ng trong đĩ cĩ b nh m c h ng Fusarium moniliforme Sheld. và m c đ Fusarium graminearum Schw. là r t ph bi n và gây t n th t đáng k , gây đc cho ng ưi và gia súc. 16.2. Nguyên nhân gây b nh Nm Fusarium moniliforme cĩ t n n m phát tri n, sinh ra hai lo i bào t : m t là lo i bào t nh (Microconidi) r t nhi u, cĩ hình tr ng, kích th ưc 4 - 30 x 1,5 - 2 m khơng màu, đơ n bào ( đơi khi cĩ m t ng ăn ngang) t o thành chu i ho c trong b c gi trên cành bào t phân sinh ng n. Lo i bào t th hai là bào t l n (Macroconidi) hình cong lưi li m, đa bào cĩ nhi u ng ăn ngang (3 - 5 ng ăn ngang), kích th ưc 20 - 90 x 2 - 25 m khơng màu. Rt hi m tr ưng h p n m t o ra h ch n m trịn, đưng kính 80 – 100 µm. Trên tàn dư cây b nh, áo b p vào cu i v thu ho ch n m cĩ th hình thành qu th cĩ l hình tr ng, trịn, màu nâu đm, bên trong cĩ nhi u túi (ascus) và bào t túi hình b u d c, cĩ 1 vách ng ăn ngang kích th ưc 10 - 24 x 4 – 9 µm. giai đon h u tính này n m g i là Gibberella fujikuroi , ngu n b nh ch y u b o t n d ng s i n m s ng ti m sinh trên tàn dư cây ngơ, áo b p và h t ngơ. Nm F. graminearum cĩ t n n m r t phát tri n ăn sâu vào b ph n b b nh, khác trên ngơ v i n m F. moniliforme , n m F. graminearum th ưng khơng sinh ra lo i bào t nh ( Microconidi ) mà ch cĩ bào t l n hình b u d c cong, hình l ưi li m cong, nhi u vách ng ăn ngang (3 - 6 ng ăn), kích th ưc 25 - 75 x 3 - 6 m t bào g c c a bào t cĩ chân rõ r t. Trên tàn d ư cây b nh, n m cĩ th t o ra qu th cĩ l ( Perthecium ) bên trong ch a nhi u túi và bào t túi, giai đon h u tính đưc g i là Gibberella saubinetii Sacc. 16.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh Mt d ng b nh t ươ ng t r t khĩ phân bi t v i tri u ch ng b nh m c h ng là b nh mc đ do n m Fusarium graminearum Schw. gây ra vào th i k ỳ ngơ cĩ b p đ n thu ho ch. Th ưng thì b nh phát sinh t đ u chĩt b p lan vào trong tồn b p bao ph m t l p nm màu h ng đ m - đ nh t, áo b p và h t b b nh cĩ màu đ g ch non. H t d v , bên trong h t cĩ th r ng ch a m t đám s i n m. N u b p b b nh s m thì khơng hình thành ht, lõi b phân hu . Bnh th ưng gây h i m nh giai đon ngơ cĩ b p đang chín s a đ n chín sáp và giai đon sau khi thu ho ch, áo b p và h t trên b p đ u cĩ th b b nh hu ho i nh t là trong điu ki n m đ cao và nhi t đ cao. Các gi ng ngơ trong th i gian b o qu n thu c Lào Cai (ngơ th ưng Sa Pa, ngơ đa ph ươ ng), S ơn La (Hát Lĩt, Cị Nịi); Hà N i (vùng ðơng Anh, Gia Lâm); Hồ Bình (K ỳ Sơn, Tân L c, th xã Hồ Bình); Thái Nguyên ( ði h c Nơng Lâm, TP. Thái Nguyên); Bc Ninh (Tiên Du, Yên Phong, Gia L ươ ng); Nam ðnh (Giao Thu , V B n, TP. Nam Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 27
28. ðnh); gi ng ngơ lai s 6, ngơ n p đ u xu t hi n hai lo i n m này (Ngơ Vi t Hà và ctv, 2002 - Trung tâm B nh cây nhi t đ i). 16.4. Bi n pháp phịng tr - Thu ho ch ngơ c n đ m b o đúng th i gian chín, khơng thu ho ch mu n - Lo i b các b p h t b b nh tr ưc khi b o qu n. Các b p ngơ và h t c n s y, ph ơi khơ ki t đ n đ m cho phép ≤ 13% và b o qu n trong nhi t đ th p, mát, thống khí, khơng m ưt. - Thu d n, tiêu hu tàn d ư cây sau thu ho ch - X lý h t gi ng b ng thu c tr n m đ ch ng m m m c trong b o qu n và tr ưc khi gieo tr ng. - Các h t ngơ m c h ng, m c đ c n lo i b khơng dùng làm gi ng và s d ng vì nm cĩ th sinh s n ra các đ c t cĩ tác h i cho c ơ th con ng ưi nh ư đc t Fumonisin gây b nh ung th ư vịm h ng, gan ho c đ c t Trichothecen gây nơn m a, đau đưng tiêu hĩa, 17. B NH S O ðEN KHOAI LANG [Ceratostomella fimbriata (Ell. &&& Halst) Elliott] 17.1. Tri u ch ng b nh Bnh gây h i ch y u r và c , ngồi ra cịn cĩ th gây h i m m và thân cây. Vt b nh hình b u d c ho c hình trịn, lúc đu xanh đen sau đĩ chuy n m u xám đen. V t bnh h ơi lõm vào ph n mơ cây, mùi hơi, cĩ tr ưng h p ng n ưc, v đ ng, đưng kính v t bnh dao đ ng t 1 - 4cm, lõm sâu vào c t 0,5 - 1cm. Trên b m t v t b nh cĩ nhi u ch m đen nh đĩ là qu th b u c a n m, đ c đim này giúp phân bi t b nh d dàng h ơn. 17.2. Nguyên nhân gây b nh Bnh do n m Ceratostomella fimbriata (Ell. & Halst.) Elliott gây ra. Nm cịn cĩ tên khác là Ceratocystis fimbriata Ell. & Halst., Ophiostoma fimbriatum (Ell. & Halst.) Nannf., Sphaeronaema fimbriata (Ell. & Halst.) Sacc. N m sinh s n vơ tính t o ra cành bào t phân sinh phân nhánh ho c khơng phân nhánh, khơng màu trên b m t v t b nh. Kích th ưc cành bào t 3 - 7 x 35 – 172 µm. Bào t phân sinh hình tr , kích th ưc 3 - 7 x 7 – 35 m bào t khơng màu, khơng cĩ vách ng ăn ngang, đưc hình thành đơ n đc ho c tng chu i kho ng 20 bào t t cành bào t phân sinh. H u bào t màu nâu nh t, hình b u dc kích th ưc 6 - 13 x 9 – 18 µm. Sinh s n h u tính c a n m t o ra qu th b u cĩ c dài. Ph n b u c a qu th màu đen, kích th ưc 140 – 220 µm và n m chìm sâu trong mơ b nh. Ph n c qu th r t dài, kho ng 900 m phía đnh c qu th cĩ tán s i xoè ra. Túi bào t hình c u, v m ng d v , bào t túi cĩ hình cái m ũ, khơng màu, khơng vách ng ăn và b mt bào t nh n. N m sinh tr ưng thích h p nhi t đ 23 - 28 0C, nhi t đ t i thi u 9 - 10 0C, t i đa là 34,5 - 36 0C. N m thích ng ph m vi pH t ươ ng đi r ng. Ngu n b nh nm t n t i d ng bào t phân sinh, bào t h u và đc bi t là d ng bào t h u tính. Ngu n b nh cĩ th t n t i nhi u v trí nh ư tàn d ư cây b nh, trong đ t, n ơi b o qu n Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 28
29. khoai, d ng c ch ăm bĩn, ngu n t ưi n ưc, H u bào t và bào t h u tính c a n m cĩ th t n t i 3 - 5 tháng trong điu ki n khơ ráo. Trong điu ki n t nhiên n m b nh n m sâu 7 – 9 mm trong t ng đ t v n cĩ th gi s c s ng t i 30 tháng ho c lâu h ơn n a. 17.3. ðc đim phát sinh, phát tri n b nh Bnh s o đen phát sinh phát tri n m nh trong điu ki n m ưa nhi u ho c đ t tr ng quá m ưt k t h p v i nhi t đ t 25 - 28 0C. điu ki n nhi t đ quá th p ho c quá cao (trên 32 0C) quá trình xâm nhi m c a n m khĩ kh ăn, b nh phát tri n ch m. Khoai lang tr ng trên đt cĩ k t c u đ t kém, khĩ thốt n ưc, m đ đ t cao ho c m ưa nhi u, nhi t đ 17 - 28 0C đu là điu ki n cho b nh phát sinh gây h i n ng. C khoai mang m m b nh đưc b o qu n n ơi m th p, thi u ánh sáng, nhi t đ trong quá trình b o qu n 20 - 28 0C thì v t b nh phát tri n nhanh d n đ n hi n t ưng th i c hồn tồn. 17.4. Bi n pháp phịng tr - Ch n l c m m c ho c dây khoai s ch b nh: v t li u tr ng cĩ th là m m ho c dây khoai, c n ti n hành ki m tra xác đ nh rõ m c đ nhi m b nh đ lo i tr m m ho c dây b bnh đ tránh s phát sinh ban đ u c a b nh. - nh ng n ơi s n xu t gi ng t c c n ti n hành x lý đ t đ tiêu di t ngu n b nh. Khơng nên ch n ru ng s n xu t gi ng t nh ng vùng tr ng khoai lang nhi u v tr ưc đĩ. Khi c t dây khoai đ tr ng c n c t ph n dây cách m t đ t 5cm. - Khi xu t hi n b nh đ u tiên v ưn gi ng và ru ng s n xu t cĩ th s d ng Thiabendazole là lo i thu c đc hi u đ i v i n m Ceratostomella . v ưn gi ng ho c trong kho b o qu n c ũ cĩ th s d ng Methyl bromide đ tiêu di t ngu n b nh b ng cách x lý đ t ho c xơng h ơi kho b o qu n. - Ngay sau khi thu ho ch c khoai, gi lơ c nhi t đ 32 - 35 0C và đ m 85 - 90% trong 5 - 10 ngày s cĩ tác d ng d phát hi n đ lo i b s m b nh các c cĩ v t th ươ ng sây sát ho c v t c t trong quá trình thu ho ch. 18. B NH GH KHOAI LANG [ Sphaceloma batatas Sawada] Tên khác: Elsinoe batatas Viégas & Jenkins 18.1. Tri u ch ng b nh Bnh gây h i ch y u ph n thân và lá cây. V t b nh màu tr ng xám sau chuy n sang màu nâu nh t, kích th ưc v t b nh nh hình trịn ho c b u d c dài, v sau b m t v t bnh s n sùi màu nâu xám ho c nâu t i. Các v t b nh cĩ th liên k t v i nhau t o thành vt ho c t ng đám trên thân và cu ng lá. m t d ưi lá, v t b nh th ưng t l i thành đám nh trên nh ng gân chính làm lá b co tĩp l i, thân và cu ng lá teo nh và cong queo. Tri u ch ng d hình do b nh gh gây ra g n gi ng v i m t s b nh virus gây h i ph n thân lá khoai lang. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 29
30. 18.2. Nguyên nhân gây b nh Nm gây b nh gh cĩ giai đon vơ tính là Sphaceloma batatas Sawada, giai đon hu tính là Elsinoe batatas Viégas & Jenkins. Trong điu ki n t nhiên n m phát tri n ph n d ưi bi u bì lá và thân, r t ít khi quan sát th y n m trên b m t v t b nh. Trong điu ki n nuơi c y nhân t o n m phát tri n m nh. N m sinh s n vơ tính t o thành đĩa cành dưi l p mơ bi u bì. Cành bào t phân sinh đơn bào, khơng màu, hình tr , kích th ưc 6 -8 µm. Bào t phân sinh cĩ lo i bào t nh hình c u, kích th ưc 2 - 3 m bào t l n hình b u dc kích th ưc 2,4 - 4,0 x 5,3 - 7,5 µm. Trong điu ki n m đ thích h p, bào t nh cĩ th phình to t o thành bào t l n c a n m. Giai đon sinh s n h u tính t o ra qu th b u nm sâu trong mơ b nh, túi bào t màu xám s m, kích th ưc 10 -15 µm. M i túi cĩ t 4 - 6 bào t túi khơng màu, cĩ 3 vách ng ăn, kích th ưc 3 x 7 µm. N m phát tri n thích h p nhi t đ 25 - 30 0C, nhi t đ t i thi u là 10 0C và t i đa là 38 0C. N m cĩ th sinh tr ưng trong ph m vi pH 6,0 - 8,5. ðiu ki n xen k gi a sáng và t i r t thích h p cho s phát tri n và sinh s n c a n m. 18.3. ðc đim phát sinh phát tri n b nh S lan truy n c a n m b nh trên đng ru ng nh vào nhi u y u t , nh ưng ch y u qua v t th ươ ng c sát, ti p xúc gi a thân lá, qua m ưa, cơn trùng và vi c s d ng dây khoai nhi m b nh làm gi ng. Khoai lang tr ng n ơi đt th p, đ t th t n ng r t d b nhi m b nh. Khoai lang tr ng bãi cĩ m c đ b nh l n h ơn nhi u so v i tr ng lung. n ưc ta, b nh gh khoai lang xu t hi n hai v chính là v xuân hè và v đơng xuân. B nh gây h i t p trung trong v xuân hè. Giai đon sinh tr ưng c a cây th hi n m c đ nhi m b nh khác nhau. giai đon 50 - 60 ngày sau tr ng là giai đon sinh trưng c a cây th hi n m c đ nhi m b nh khác nhau. T giai đon sinh tr ưng thân lá đ n thu ho ch thì kh n ăng nhi m bnh cao h ơn giai đon t h i xanh đ n 35 ngày sau tr ng. T p đồn gi ng khoai lang cĩ ph n ng b nh r t khác nhau, h u h t các gi ng đ a ph ươ ng n ưc ta đ u nhi m b nh. Gi ng khoai Mu ng Bí, Chiêm Dâu b nhi m b nh n ng. Gi ng khoai Lim, ðà N ng cĩ mc đ nhi m b nh nh và khoai Hồng Long t ươ ng đi ch ng ch u b nh. Các gi ng khoai VSP 2, VSP 3, V 3 - 158 và m t s gi ng vơ tính BIS183, BIS186, BIS214, BIS219, BIS225, Daya và Borobuclur cĩ kh n ăng kháng b nh cao và đang đưc tr ng r ng rãi Fiji, Papua, Tonga, Indonesia và Philippines. 18.4. Bi n pháp phịng tr Phịng tr b nh gh khoai lang ch y u b ng các bi n pháp canh tác và k thu t tr ng tr t. S d ng ngu n gi ng (dây và c khoai) s ch b nh, c n lo i b tồn b cây bnh. Khoai c n tr ng theo lu ng cao, ch đ ng t ưi tiêu n ưc và đư a thêm các gi ng ch ng ch u b nh vào c ơ c u gi ng đ h n ch s phát sinh phát tri n c a b nh. Khi phát hi n b nh đ u tiên trên đng ru ng cĩ th dùng Score 250ND (0,3 - 0,5 lít/ha) đ phun. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 30
31. Ch ươ ng 2. BNH N M H I CÂY RAU 1. B nh m c s ươ ng h i cà chua [ Phytopthora infestans (Mont.) de Bary] Bnh m c s ươ ng cà chua cĩ n ơi cịn g i là b nh s ươ ng mai, b nh rám s ươ ng, b nh dich mu n, v.v do cùng m t lồi n m gây b nh m c s ươ ng trên khoai tây là Phytopthora infestans (Mont.) de Bary. B nh m c s ươ ng cà chua do Payen (Pháp, n ăm 1847) đã giám đnh trên qu . B nh đã lan tràn kh p th gi i cùng v i di n tích tr ng cà chua ngày càng m r ng t cu i th k 19. Theo Gunt ơ và G ơrunm ơ, vùng duyên h i nưc ðc, b nh đã gây thi t h i 60 – 75%, th m chí 100% cà chua. B nh cịn phá ho i nghiêm tr ng M , Nam Phi và Trung Qu c. Vi t Nam, t nhi u n ăm nay b nh th ưng xuyên gây thi t h i các vùng tr ng cà chua, thi t h i trung bình 30 – 70%, cĩ khi lên đn 100% khơng đưc thu ho ch. 1.1. Tri u ch ng b nh: Cây cà chua b b nh m c s ươ ng bi u hi n tri u ch ng bên ngồi và thay đi sinh lý, sinh hố bên trong cây b nh. B nh phá h i trong t t c các giai đon phát tri n t cây con đn khi ra hoa, ra qu , thu ho ch và trên t t c các c ơ quan c a cây. Trên lá, v t b nh th ưng xu t hi n đu tiên đu lá, mép lá ho c g n cu ng lá. V t bnh lúc đu hình trịn ho c hình bán nguy t, màu xanh t i, v sau khơng đnh hình màu nâu đen, gi i h n gi a ph n kho và ph n b nh khơng rõ ràng, m t d ưi v t b nh màu nh t h ơn. V t b nh cĩ th lan r ng kh p lá, m t d ưi v t b nh cĩ hình thành l p m c tr ng. ðĩ là cành bào t phân sinh và bào t phân sinh c a n m, l p m c này cịn lan r ng ra ph n lá chung quanh v t b nh, nh ưng nhanh chĩng m t đi khi tr i n ng, nhi t đ cao. Vt b nh trên thân, cành lúc đu hình b u d c ho c hình d ng khơng đu đn, sau đĩ vt b nh lan r ng bao quanh và kéo dài d c thân cành m u nâu ho c màu nâu s m, h ơi lõm và ng n ưc. Khi tr i m ưt, thân b nh giịn, tĩp nh và gãy g c. Khi tr i khơ ráo, vt b nh khơng phát tri n thêm, màu nâu xám, cây cĩ th ti p t c sinh tr ưng. trên hoa, v t b nh cĩ màu nâu ho c nâu đen, xu t hi n đài hoa ngay sau khi n hình thành, b nh lan sang cánh hoa, nh hoa, cu ng hoa làm cho c chùm hoa b r ng. Bnh trên qu bi u hi n tri u ch ng đin hình, th ưng tr i qua ba giai đon: m t màu, rám nâu và th i r a. Tu ỳ theo gi ng, th i ti t và v trí c a qu , b nh th hi n nhi u dng tri u ch ng khác nhau (d ng phá h i chung: màu nâu nh t, nâu đm, vịng đng tâm, vịng xanh, mĩng ng a và d ng th i nh ũn). D ng phá h i chung bi u hi n qu non b ng vt b nh màu nâu, phát tri n nhanh chĩng bao quanh qu làm qu b r ng. V t b nh trên qu l n cĩ th xu t hi n núm qu ho c gi a qu , lúc đu v t b nh màu nâu nh t, sau đĩ chuy n thành màu nâu đm h ơn hoc màu nâu đen, v t b nh lan kh p b m t qu , qu bnh khơ c ng, b m t xù xì, l i lõm. Th t qu bên trong v t b nh c ũng cĩ màu nâu, kho ng tr ng trong qu cĩ t n n m tr ng Khi tr i m ưt, trên b m t qu c ũng cĩ l p Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 31
32. nm tr ng x p bao ph . V sau, qu b nh th i đen nh ũn và cĩ nhi u lo i n m ph sinh khác xâm nhâp nh ư Fusarium . Ht cà chua trong qu b nh c ũng b b nh. H t b b nh th ưng nh h ơn h t kho , v t bnh màu nâu chi m m t ph n ho c tồn m t b h t. Qu b nh b th i, h t hố đen. 1.2. Nguyên nhân gây b nh: Bnh do n m Phytopthora infestans (Mont.) de Bary, thu c b Peronosporales, l p Nm Tr ng Oomycetes. N m cĩ chu k ỳ phát tri n hồn tồn bao g m giai đon s i n m, sinh s n vơ tính (bào t phân sinh - b c bào t sporangium – bào t đng) và sinh s n h u tính t o ra bào t tr ng (xem b nh m c s ươ ng khoai tây). Si n m hình ng, đơn bào cĩ nhi u nhân (cĩ khuynh h ưng hình thành màng ng ăn ph n s i n m già). S i n m mơ bi u bì qu cĩ nhi u tr ưng h p to nh khơng đu nhau, cĩ ch thĩt l i. Cành bào t đâm ra ngồi qua l khí ho c tr c ti p qua bi u bì ký ch , đơn đc t ng cành ho c t ng nhĩm 2 – 3 cành. S hình thành bào t (bào t phân sinh) ph thu c vào điu ki n nhi t đ, đ m và n ưc. Trong điu ki n đ m 90 – 100%, đc bi t đêm cĩ sươ ng và m ưa phùn, nhi t đ trong kho ng 14,6 – 22,9 0C thì bào t hình thành r t nhi u. Trong th i gian t tháng 12 đn đu tháng 3 cĩ đy đ các điu ki n thu n l i nên bào t hình thành nhi u, b nh lây lan và phá h i n ng. Bào t n y m m theo hai ki u, ho c hình thành bào t đng ho c hình thành ng m m tu ỳ theo điu ki n nhi t đ, m đ. Bào t phân sinh cĩ kh năng hình thành bào t th sinh trong điu ki n nhi t đ cao trên 28 0C. Bào t đng chuy n đng đưc nh hai l lơng roi cĩ chi u dài khác nhau. Nhi t đ thích h p nh t đ bào t n y m mhình thành bào t đng là 12 – 14 0C. Cịn nhi t đ cao h ơn 20 0C thì n y m m hình thành ng m m. Trên 28 0C ho c d ưi 4 0C bào t khơng n y m m. nhi t đ 12 – 14 0C, trong gi t n ưc bào t b t đu n y m m sau 15 phút và sau 1 gi t l n y m m đã đt t i 25 – 75%. Lo i bào t đưc hình thành trong điu ki n thích h p, nhi t đ d ưi 18 0C, đ m cao thì càng cĩ kh n ăng n y m m l n. Tu i bào t càng non thì t l n y m m càng cao, đ chua thích h p đ n y m m là pH 5 – 5,5. N m xâm nh p vào cây qua l khí ho c tr c ti p qua bi u bì. M t bào t n y m m ho c bào t đng c ũng cĩ th xâm nh p t o thành vt b nh. Nhi t đ t i thi u đ n m xâm nh p là 12 0C, nhi t đ thích h p nh t là 18 – 22 0C. Th i k ỳ ti m d c c a b nh lá là 2 ngày, trên qu là 3 – 10 ngày. Ngu n b nh truy n t n ăm này qua n ăm khác b ng s i n m, bào t tr ng cĩ trên tàn d ư lá cà chua và khoai tây b b nh, s i n m cịn t n t i h t cà chua. ðn v tr ng, s i n m ho c bào t tr ng phát d c n y m m xâm nh p. Trong th i k ỳ cây sinh tr ưng, b nh lây lan, phát tri n nhanh chĩng b ng bào t vơ tính. Nm Phytopthora infestans cĩ nhi u ch ng nịi sinh h c. Tuy nhiên, n m Phytopthora infestans cĩ th gây b nh cho c cà chua và khoai tây. Nh ưng ngay t đu khi nghiên c u v n đ này, Roder (1935), Small (1938) và Berg (1962) đã xác đnh b nh mc s ươ ng cà chua cĩ m t s ch ng nịi sinh h c c a n m khác v i trên khoai tây. N ăm 1952, Gallegly c ũng đã xác đnh đưc m t s nịi sinh h c khác nhau trên m t s gi ng cà chua. C ũng n ăm đĩ, Waggner và Wallin đã phân l p t khoai tây đưc m t s ch ng nịi Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 32
33. sinh h c đin hình h i cà chua. N ăm 1970, ðc c ũng đã xác đnh đưc ch ng nịi sinh hc T 0, T 1 đin hình h i cà chua. N ăm 1968, Doropkin và Remnieva đã xác đnh đưc m t ch ng nịi sinh h c m i trên các gi ng cà chua lai nh ư gi ng lai c a t h p L. esculentum x L. peruvianum . Nh ng nghiên c u v m i quan h gi a các ch ng sinh h c c a n m Phytopthora infestans v i các gi ng cà chua lai bi t tr ưc h th ng gen di truy n đã v ch ra m t ph ươ ng h ưng m i phịng tr b nh theo con đưng t o gi ng ch ng b nh. 1.3. ðc đim phát sinh phát tri n: Cĩ nhiu điu ki n nh h ưng t i s phát sinh phát tri n c a b nh trên đng ru ng. Trong đĩ, th i ti t cĩ tác d ng quy t đnh nh ưng các y u t k thu t canh tác cĩ ý ngh ĩa rt quan tr ng. a. nh h ưng c a th i ti t: ð m, l ưng m ưa, nhi t đ và đ chi u sáng hàng ngày (s ươ ng mù) cĩ nh h ưng rt l n đi v i s phát sinh phát tri n c a b nh m c s ươ ng cà chua. ði đa s cà chua v đơng s m mi n B c n ưc ta gieo tr ng vào tháng 9 – 10, cà chua xuân hè gieo tr ng vào tháng 2 th ưng khơng b b nh ho c b b nh r t nh . B nh phát tri n vào t t c các th i v gieo tr ng và phá h i n ng vào giai đon sinh tr ưng đu tháng 12, cĩ n ơi cĩ n ăm phát sinh vào tháng 11 và kéo dài trong các tháng 1, 2, 3, 4, th m chí cĩ n ăm b nh phá h i trong su t tháng 4 đn tháng 5 (nh t là mi n núi), tuy r ng t l b nh vào th i gian này rt th p. Cao đim c a b nh xu t hi n trong các tháng 12, 1, 2, và tháng 3 th ưng cĩ nhi u đt vì trong th i gian này đ m khơng khí cĩ nhi u lúc đt t 75 – 100%, nhi t đ 13,6 – 22,9 0C, đ chi u n ng hàng ngày 1,1 – 5,6 gi /ngày, nhi u ngày cĩ s ươ ng mù và s ươ ng đêm lá (V ũ Hoan, 1973). m đ và l ưng m ưa cĩ tác d ng r t l n đn b nh, vì ch c n lưng m ưa t 120 mm tr nên đã t o điu ki n t t cho b nh phát sinh, trong đĩ v đơng xuân m ưa phùn kéo dài làm cho b nh phát sinh phát tri n m nh. Ti u khí h u trong ru ng cà chua cĩ tác d ng t o điu ki n cho các b nh đu tiên, t đĩ b nh lan tràn kh p cánh đng cà chua. V i điu ki n thu n l i, nhi t đ đã n đnh 20 0C là nhi t đ th p thích h p, cĩ m ưa, cĩ git s ươ ng và sau đĩ tr i tr n m, h ng n ng thì ch sau 9 – 10 ngày b nh s phát tri n r phá hu nhanh chĩng ru ng cà chua. b. nh h ưng c a đa th đt dai: ða th và tính ch t đt cĩ nh h ưng đn m c đ b nh vì nĩ quan h nhi u đn ch đ n ưc, ch đ dinh d ưng c a cà chua và ngu n n m b nh. n ơi đt th t, đt th p, tr ũng, b nh th ưng n ng h ơn n ơi đt cát, đt cao ráo thốt n ưc. nhi u n ơi đt b c màu, b nh h i cà chua cĩ xu h ưng nh h ơn so cùng v i đt màu m , điu này cĩ quan h vi s phát trin c a cà chua và k thu t tr ng. c. nh h ưng c a phân bĩn: Bĩn k t h p gi a phân chu ng và phân vơ c ơ N, P, K s t o điu ki n cho cây phát tri n cân đi, t ăng s c ch ng b nh m c s ươ ng. N u t l phân kali b ng ho c cao h ơn phân N thì s c ch ng b nh t ăng càng rõ, nh t là đu giai đon ch m b nh. Tuy nhiên, nu b nh đang cao đim và lây lan m nh thì vi c bĩn phân kali c ũng khơng cĩ tác d ng ch ng b nh rõ. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 33
34. d. Tính ch ng b nh c a các gi ng cà chua: Tt c các gi ng cà chua tr ng n ưc ta đu b b nh m c s ươ ng phá h i nng. Tuy nhiên, m c đ nhi m b nh cĩ khác nhau, gi ng cà chua H ng lan b b nh n ng. B nh phá hi vào các giai đon sinh tr ưng c a cà chua t giai đon cây con đn khi ra hoa, k t qu . giai đon v ưn ươ m, cây con b b nh th ưng tàn l i ch t nhanh h ơn ngồi ru ng s n xu t, th i k ỳ ra hoa b b nh n ng th ưng b tàn l i nhanh h n v i th i k ỳ cà chua đang sinh tr ưng phát tri n. Hi n nay, trên th gi i b ng ph ươ ng pháp lai t o h u tính, ng ưi ta đã t o ra m t s gi ng cà chua lai cĩ th ch ng đưc b nh m c s ươ ng. e. Th i v : mi n B c Vi t Nam, v cà chua đơng s m b nh phá h i nh , ch xu t hi n cu i giai đon thu ho ch. Cà chua chính v tr ng đi trà b b nh n ng, b nh phá h i t khi tr ng đn chín càng n ng h ơn. V cà chua xuân hè b nh nh h ơn giai đon cu i thu qu , nh ưng giai đon v ưn ươ m đn khi ra hoa b nh phá h i khá nghiêm tr ng do th i ti t giai đon đu v (tháng 2 – 4) mi n B c cịn r t thích h p cho b nh phát tri n. 1.4. Bi n pháp phịng tr : Phịng tr ph i k t h p v i các m t: bi n pháp k thu t canh tác, gi ng ch ng b nh và thu c hố h c, đng th i ph i d tính d báo th i gian phát sinh b nh đu tiên. a. D tính d báo th i gian phát sinh b nh đu tiên: Cn ph i cĩ ru ng d tính d báo và theo dõi nhi t đ, đ m, m ưa, gi t s ươ ng đêm và s ươ ng mù ch y u t tháng 11 đn tháng 4. D tính d báo b nh tr ưc 1 – 2 tu n l đ kp th i phịng tr b nh. Vào các tháng này khi cĩ nhi t đ xu ng th p 14 – 20 0C, biên đ nhi t đ ngày đêm 4 – 8 0C, cĩ gi t s ươ ng đêm: s ươ ng mù và l ưng m ưa nh là báo hi u bnh cĩ th xu t hi n và d n đn cao đim b nh. C n th ưng xuyên ki m tra phát hi n bnh k p th i ngồi đng ru ng, khi th y phát sinh các b nh đu tiên c n ph i phân lo i ru ng đ cĩ k ho ch phun thu c ng ăn ch n ngay. b. Ch n qu khơng b b nh đ làm gi ng: Tr ưc khi gieo h t cĩ th x lý b ng n ưc nĩng ho c TMTD 5 g/1 kg h t. V ưn ươ m ph i là n ơi đt cao ráo s ch s , các v tr ưc khơng tr ng cà chua ho c khoai tây. Phun thu c Booc đơ 1% hoc Mancozep 0,2% đ phịng b nh v ưn ươ m cây gi ng c a cà chua v xuân hè (phun 4 – 5 ngày cách nhau tu ỳ theo th i ti t). c. L p h th ng luân canh thích h p: Cà chua khơng nên tr ng g n ru ng khoai tây và khơng luân canh k c n v i khoai tây. d. Phân bĩn: Ph i chú tr ng bĩn phân chu ng cân đi vi các lo i phân N, vơ c ơ, t ăng l ưng bĩn tro và phân kali, lu ng đánh cao, rãnh r ng đ thốt n ưc. ðiu khi n khơng cho cây sinh tr ưng quá m nh, b c nhanh, cây ch a nhi u n ưc. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 34
35. Th ưng xuyên b m t a cành lá đ ru ng thơng thống. Chú ý b m m m nách, b m ng n đ cành cà chua phát tri n v a ph i. Nên làm giàn đ cây cà chua nên thng đng, va d ch ăm sĩc thu ho ch, v a cĩ tác d ng phịng b nh và cho n ăng su t cao. e. Th i v : ðm b o th i v gieo tr ng s m vào các tháng 8, 9 đi v i v đơng; tháng 2 và tháng 3 đi v i v xuân hè. Nên tranh th tr ng v cà chua s m. g. Dùng gi ng ch ng b nh: Lai t o gi ng cà chua ch ng b nh m c s ươ ng t Lycopersicon pimpinellifolium và L. peruvianum cĩ tri n v ng, đã cĩ nhi u gi ng lai ch ng b nh hồn tồn (G ơrunm ơ và Gunt ơ, 1961). Lồi Solanum guineese đã th hi n tính ch ng b nh cao lá và qu . h. Dùng thu c hố h c phịng tr b nh cĩ tác d ng r t l n: Phun dung d ch Boo đơ 0,5 – 1%, oxyclorua đng 0,75% - 1% là nh ng lo i thu c cĩ truy n th ng phịng tr b nh cĩ hi u qu t t Ngày nay, các thu c tr n m h u c ơ đang đưc s d ng r ng rãi đ phịng tr b nh, ph i k đn Mancozeb n ng đ 0,2 – 0,3%, Rhidomil MZ 72 n ng đ 0,2%, v.v . Khi s d ng thu c c ũng c n chú ý t i n m th hi n tính ch ng thu c h u c ơ m nh h ơn các thu c vơ cơ. Hi n nay, n ưc ta ti n hành phun thu c phịng tr b nh theo d tính tr ưc ho c b nh ch m xu t hi n, sau đĩ ti p t c phun cách nhau 7 – 10 ngày 1 l n. ð ti t ki m thu c và nâng cao hi u qu phịng tr bnh nên phun theo d tính d báo tr ưc các đt cao đim b nh xu t hi n. 2. B nh l c r cà chua [ Rhizontonia solani Kuhn] 2.1. Tri u ch ng b nh: Mt s tri u ch ng b nh h i do b nh l c r đi v i cây cà chua nh ư: ch t r p cây con, th i r , th i g c, th i thân, th i qu . Ch t r p cây con: Cây con cĩ th b h i tr ưc ho c sau khi m c kh i m t đt. Tr ưc khi n y m m, b nh gây ch t đnh sinh tr ưng. Sau khi n y m m, n m gây ra các v t b nh màu nâu đm, nâu đ ho c h ơi đen g c cây sát m t đt, ph n thân non b th t l i, tr nên mm và cây con b đ g c và ch t. Cây l n c ũng b h i nh ưng ch y u ch b h i ph n v. B nh cĩ th xu t hi n gây h i c cây tr ưng thành gây hi n t ưng th i r ho c th i gc thân khi điu ki n ngo i c nh thích h p cho n m phát tri n. g c cây, tri u ch ng ban đu là v t lõm màu nâu ho c h ơi nâu đ sát m t đt, v t bnh cĩ th lan r ng quanh g c thân và lan xu ng r , g c thân b l loét. Khi qu cà chua ti p xúc v i đt trong điu ki n nĩng m c ũng cĩ th b n m t đt xâm nh p vào gây th i qu . 2.2. Nguyên nhân gây b nh: Bnh do n m Rhizoctonia solani Kuhn thu c b n m tr ơ (Mycelia sterilia), l p N m Bt tồn. N m Rhizoctonia solani gm nhi u ch ng, cĩ ph m vi ký ch r ng. Tr ưng đi h c Nơng nghi p 1 – Giáo trình B nh cây chuyên khoa 35