Tài liệu bồi dưỡng kiến thức ngắn hạn nghiệp vụ thẩm định giá - Chuyên ngành: Cơ sở hình thành giá

Nội dung text: Tài liệu bồi dưỡng kiến thức ngắn hạn nghiệp vụ thẩm định giá - Chuyên ngành: Cơ sở hình thành giá

1. TÀI LIỆU BỒI DƯỠNG KIẾN THỨC NGẮN HẠN NGHIỆP VỤ THẨM ĐỊNH GIÁ Chuyên ngành: CƠ SỞ HÌNH THÀNH GIÁ === 1
2. CHƯƠNG I BẢN CHẤT KINH TẾ CỦA PHẠM TRÙ GIÁ CẢ I. CÁC KHÁI NIỆM VỀ GIÁ TRỊ, GIÁ CẢ Chúng ta đều biết rằng, con người ngay từ khi xuất hiện đã tiến hành các hoạt động kinh tế. Hoạt động kinh tế luôn giữ vị trí trọng tâm trong mọi hoạt động xã hội và là cơ sở cho các hoạt động văn hoá, chính trị, khoa học, xã hội. Khi nghiên cứu các hoạt động kinh tế, người ta đưa ra những tư tưởng , những quan điểm kinh tế khác nhau, tư tưởng kinh tế xuất hiện là do quá trình hoạt động kinh tế nảy sinh nhiều vấn đề cần giải đáp. Từ thời cổ đại và trung đại, người ta đã nghiên cứu các vấn đề kinh tế như; ruộng đất, thuế khoá, tiền tệ nhưng những vấn đề này chưa có tính khái quát, hệ thống và chưa tạo ra được khoa học kinh tế. Từ thế kỷ XV, khi kinh tế hàng hoá TBCN bắt đầu phôi thai , các vấn đề kinh tế được nghiên cứu một cách hệ thống. Đến thế kỷ XVII – XVIII nền kinh tế TBCN phát triển mạnh mẽ, các vấn đề kinh tế chính trị được nghiên cứu một cách tỷ mỉ, toàn diện và trở thành môn Khoa học thật sự – Lý thuyết kinh tế chính trị Tư bản cổ điển ra đời. Cũng từ đây, những vấn đề về giá trị, giá cả được các nhà kinh tế đưa ra nghiên cứu, phân tích. 1. Học thuyết kinh tế cổ điển ở nước Anh 1.1 Lý thuyết về giá trị – lao động của William.Petty (1623 - 1687). William.Petty là một trong những người sáng lập ra học thuyết kinh tế cổ điển ở Anh. Ông sinh ra trong một gia đình thợ thủ công, có trình độ tiến sĩ vật lý, là nhạc trưởng, là người phát minh ra máy móc, là bác sĩ trong quân đội và là một đại địa chủ. Ông đã viết nhiều tác phẩm về kinh tế như “Điều ước về thuế và thu thuế” “Số học chính trị”, “Bàn về tiền tệ”, Trong tác phẩm “Bàn về thuế khoá và lệ phí” Ông đã nêu ra nguyên lý giá trị – lao động và 3 phạm trù về giá cả. Đó là giá cả tự nhiên, giá cả nhân tạo và giá cả chính trị. Thế nào là giá cả tự nhiên? Ông viết “Một người nào đó, trong thời gian lao động khai thác được 1 ounce bạc và cùng thời gian đó sản xuất được 1 Barrel lúa mì, thì 1 ounce bạc là giá cả tự nhiên của 1 Barrel lúa mì. Nếu nhờ những mỏ mới giàu quặng hơn, nên cùng một thời gian lao động đó, bây giờ khai thác được 2 ounce bạc thì 2 ounce bạc là giá cả tự nhiên của 1 Barrel lúa mì”. Như vậy, giá cả tự nhiên là giá trị hàng hoá. Nó do lao động của người sản xuất tạo ra. Lượng của giá cả tự nhiên, hay giá trị, tỷ lệ nghịch với năng suất lao động khai thác bạc. 2
3. Nếu như giá cả tự nhiên là giá trị hàng hoá, thì giá cả nhân tạo là giá cả thị trường của hàng hoá. Ông viết “Tỷ lệ giữa lúa mì và bạc chỉ là giá cả nhân tạo chứ không phải là giá cả tự nhiên”. Theo ông, giá cả nhân tạo thay đổi phụ thuộc vào giá cả tự nhiên và quan hệ cung – cầu hàng hoá trên thị trường. Về giá cả chính trị, W.Petty cho rằng, nó là loại đặc biệt của giá cả tự nhiên. Nó cũng là chi phí lao động để sản xuất hàng hoá, nhưng trong những điều kiện chính trị không thuận lợi. Vì vậy, chi phí lao động trong giá cả chính trị thường cao hơn so với chi phí lao động trong giá cả tự nhiên bình thường. Đối với W.Petty, thì việc phân biệt giá cả tự nhiên, tức là hao phí lao động trong điều kiện bình thường với giá cả chính trị – là lao động chi phí trong điều kiện chính trị không thuận lợi có ý nghĩa to lớn. Ông là người đầu tiên trong lịch sử đặt nền móng cho lý thuyết giá trị lao động. Tuy nhiên, lý thuyết giá trị lao động của W.Petty còn chịu ảnh hưởng tư tưởng chủ nghĩa trọng thương. Ông chỉ thừa nhận lao động khai thác bạc là nguồn gốc của giá trị, còn giá trị của các hàng hoá khác chỉ được xác định nhờ quá trình trao đổi với bạc. Mặt khác, Ông có luận điểm nổi tiếng là: “Lao động là cha còn đất là mẹ của mọi của cải ”. Về phương diện của cải vật chất, đó là công lao to lớn của ông. Nhưng Ông lại xa rời tư tưởng giá trị – lao động khi kết luận “Lao động và đất đai là cơ sở tự nhiên của giá cả mọi vật phẩm” tức là cả lao động và đất đai là nguồn gốc của giá trị. Điều này là mầm mống của lý thuyết các vấn đề sản xuất tạo ra giá trị sau này. 1.2 Lý thuyết về giá trị lao động của A.Đam.Simith (1723 - 1790). So với W.Petty, lý thuyết giá trị – lao động của A.Smith có bước tiến đáng kể. Trước hết, ông chỉ ra rằng tất cả các loại lao động sản xuất đều tạo ra giá trị, lao động là thước đo cuối cùng của giá trị. Ông phân biệt sự khác nhau giữa giá trị sử dụng và giá trị trao đổi và khẳng định giá trị sử dụng quyết định giá trị trao đổi. Khi phân tích giá trị hàng hoá, ông còn cho rằng, giá trị được biểu hiện ở giá trị trao đổi của hàng hoá, trong quan hệ số lượng với hàng hoá khác, còn trong nền sản xuất hàng hoá phát triển, nó được biểu hiện ở tiền. Ông chỉ ra lượng giá trị hàng hoá là do hao phí lao động trung bình cần thiết quyết định và đưa ra 2 định nghĩa về giá cả là giá cả tự nhiên và giá cả thị trường. Về bản chất, giá cả thị trường là biểu hiện tiền tệ của giá trị. Ông viết: “Nếu giá cả của một loại hàng hoá nào đó phù hợp với những gì cần thiết cho thanh toán về địa tô, trả lương cho công nhân và lợi nhuận cho tư bản được chi phí cho khai thác, chế biến và đưa ra thị trường thì có thể nói hàng hoá đó được bán theo giá cả tự nhiên. Còn giá cả thực tế mà qua đó hàng hoá được bán gọi là giá cả. Nó có thể cao hơn, thấp hơn hay trùng hợp với giá cả tự nhiên”. 3
4. Theo ông, giá cả tự nhiện có tính khách quan, còn giá cả thị trường phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như; giá cả tự nhiên, quan hệ cung cầu Tuy nhiên, lý thuyết giá trị – lao động của A.Smith còn có hạn chế. Ông nêu lên 2 định nghĩa: Thứ nhất, giá trị do lao động hao phí để sản xuất hàng hoá quyết định. Lao động là thước đo thực tế của mọi giá trị. Với định nghĩa này, ông là người đứng vững trên cơ sở lý thuyết giá trị–lao động. Thứ hai, ông cho rằng, giá trị là do lao động mà người ta có thể mua được bằng hàng hoá này quyết định. Từ định nghĩa này, ông suy ra giá trị do lao động tạo ra chỉ đúng trong nền kinh tế hàng hoá giản đơn. Còn trong nền kinh tế TBCN, giá trị do các nguồn thu nhập tạo thành, nó bằng tiền lương cộng với lợi nhuận và địa tô Ông cho rằng “Tiền lương, lợi nhuận, địa tô là 3 nguồn gốc đầu tiên của mọi thu nhập cũng như là của bất kỳ giá trị trao đổi nào”. Tư tưởng này xa rời lý thuyết giá trị – lao động “Giá trị là do lao động hao phí để sản xuất hàng hoá quyết định, lao động là thước đo thực tế của mọi giá trị”. 1.3 Lý thuyết giá trị – lao động của David Ricardo (1772 - 1823). Trong lý thuyết giá trị – lao động, D.Ricardo dựa vào lý thuyết của A.Smith và kế thừa, phát triển tư tưởng của A.Smith. Ông phân biệt rõ 2 thuộc tính của hàng hoá là giá trị sử dụng và giá trị trao đổi và chỉ rõ giá trị sử dụng là điều kiện cần thiết cho giá trị trao đổi, nhưng không phải là thước đo của nó. Vì giá trị trao đổi là giá trị tương đối được biểu hiện ở một số lượng nhất định của hàng hoá khác (thay tiền tệ) nên Ricardo đặt vấn đề là bên cạnh giá trị tương đối, còn tồn tại giá trị tuyệt đối. Đó là thực thể của giá trị, là số lượng lao động kết tinh, giá trị trao đổi là hình thức cần thiết và có khả năng duy nhất để biểu hiện giá trị tuyệt đối. D.Ricardo soát sét lại lý luận giá trị của A.Smith, gạt bỏ những dư thừa và mâu thuẫn trong lý thuyết kinh tế của A.Smith. Chẳng hạn, trong định nghĩa về giá trị của A.Smith, D.Ricardo chỉ ra là định nghĩa “Giá trị lao động hao phí quyết định” là đúng, còn định nghĩa “Giá trị lao động mà người ta có thể mua được bằng hàng hoá này quyết định” là không đúng. Theo ông, không phải chỉ trong nền sản xuất hàng hoá giản đơn mà ngay cả trong nền sản xuất lớn TBCN, giá trị vẫn do lao động quyết định. D.Ricardo cũng khẳng định “Giá trị là do lao động hao phí quyết định” và cấu tạo giá trị hàng hoá bao gồm 3 bộ phận là: c+v+m, nhưng ông cũng chưa phân tích được sự dịch chuyển “c” vào sản phẩm mới diễn ra như thế nào. Ông có ý định phân tích lao động giản đơn và lao động phức tạp, qui lao động phức tạp thành lao động giản đơn trung bình. Ông cho rằng, lao động xã hội cần thiết quyết định lượng giá trị hàng hoá, song lại cho rằng, lao động xã hội cần thiết do điều kiện sản xuất sấu nhất quyết định. 4
5. Phương pháp nghiên cứu của ông còn có tính siêu hình. Ông coi giá trị là phạm trù vĩnh viễn. Đó là thuộc tính của mọi vật, Ông chưa phân biệt được giá trị hàng hoá và giá cả sản xuất, chưa thấy được mâu thuẩn giữa giá trị và giá trị sử dụng vì chưa có được lý thuyết tính hai mặt của lao động. Tóm lại, Học thuyết kinh tế của D.Ricardo đạt tới đỉnh cao của kinh tế chính trị Tư sản cổ điển. Ông đứng vững trên cơ sở lý thuyết giá trị – lao động để giải thích các vấn đề lý thuyết kinh tế. Nếu A.Smith đã có công lao trong việc đưa tất cả các quan điểm kinh tế từ trước đó cấu kết lại thành một hệ thống. Thì D.Ricardo xây dựng hệ thống đó trên một nguyên tắc thống nhất, là thời gian lao động quyết định giá trị hàng hoá. 2. Quan điểm về “Giá trị – lao động” của trường phái kinh tế chính trị tư sản tầm thường. a) Lý thuyết “tính hữu dụng” của J.Batis.SAY (1767 - 1832) J.B.Say là nhà kinh tế học người Pháp, một trong những đại biểu đầu tiên của kinh tế chính trị tư sản tầm thường. Ông sinh ra trong một gia đình đại phú thương ở thành phố Lyon. Ông là Giáo sư kinh tế của nhiều trường Đại học ở Pháp. J.B.Say viết khá nhiều tác phẩm về kinh tế, trong đó có 3 tác phẩm lớn tiêu biểu hơn cả là “Luận văn kinh tế chính trị học” (1802) “Vấn đáp về kinh tế chính trị học” (1817) và “Giáo trình kinh tế chính trị học” (1830). Trong tác phẩm “Giáo trình kinh tế chính trị”, ông đưa ra quan niệm cho rằng các công dụng được tạo ra trong quá trình sản xuất làm cho vật phẩm có giá trị. Như vậy, theo ông thì giá cả là thước đo của giá trị, còn giá trị được đo bằng tính hữu ích của vật phẩm. Ích lợi của vật phẩm càng nhiều, thì giá trị của nó càng cao. J.B.Say viết rằng “sản xuất tạo ra tính hữu dụng và tính hữu dụng truyền giá trị cho vật phẩm”. Theo ông, tham gia vào việc sản xuất giá trị là cả 3 yếu tố: lao động của công nhân – tạo ra tiền lương, tư bản (tư liệu sản xuất) tạo nên lợi nhuận và cuối cùng là tự nhiên (ruộng đất) – tạo nên địa tô. Ông khẳng định “không phải chỉ có lao động mới tạo ra giá trị, mà cả tư bản và tự nhiên cũng tạo ra sự phục vụ cho nên cũng tham gia vào việc tạo ra giá trị”. Từ đó ông đi đến kết luận: “Sản xuất không phải là cái gì khác, mà là tạo ra sự phục vụ, và ngược lại tất cả những gì tạo ra sự phục vụ đều là sản xuất”. Như vậy, khác với trường phái tân cổ điểm, J.B.Say đã đồng nhất giá trị với giá trị sử dụng và phủ nhận vai trò duy nhất của lao động trong việc tạo ra giá trị của hàng hoá. Ông còn cho rằng, giá trị chỉ được xác định trên thị trường – tức là chỉ được xác định trong trao đổi. Thước đo giá trị của một vật phẩm chính là số lượng vật phẩm khác mà người khác đưa lại để đổi lấy vật phẩm đó. Nói khác đi theo ông, giá trị được quyết định với quan hệ cung – cầu. Rõ ràng ở đây, Say đã đồng nhất giá trị với giá cả thị trường. 5
6. b) Quan niệm của T.Malthus về giá trị hàng hoá, về lợi nhuận và những người thứ ba. Thomas Robert Malthus (1766-1834) là nhà kinh tế học người Anh. Ông sinh ra trong một gia đình quí tộc, là Giáo sư kinh tế chính trị ở trường Trung học của Công ty Đông Ấn. T.Malthus đã viết nhiều tác phẩm về kinh tế như. “Tiểu luận về nguyên lý dân số” “Những nguyên lý về kinh tế chính trị học”, “Đo lường giá trị” và nhiều tác phẩm khác. Trong tác phẩm “Những nguyên lý về kinh tế chính trị học”, ông đã đưa ra quan niệm về giá trị hàng hoá, lợi nhuận và những người thứ ba thể hiện trên mấy vấn đề sau: - Về giá trị hàng hoá: T.Malthus đã bám vào cách hiểu sai của A.Đ.Smith về vấn đề này – từ đó ông cho rằng, giá trị của hàng hoá không phải là do lao động hao phí để sản xuất ra hàng hoá đó quyết định, mà do lượng lao động mua được bằng những hàng hoá đó quyết định. - Về lợi nhuận. Ông gắn lợi nhuận vào chi phí sản xuất và giải thích: Lợi nhuận chỉ là khoản cộng thêm danh nghĩa vào giá cả hàng hoá mà người mua phải trả. Còn lưu thông chỉ là lĩnh vực “trong đó số thặng dư ra ấy xuất hiện” nhờ bán hàng hoá ấy đắt hơn khi mua. - Về “Những người thứ ba”. Theo ông, cơ cấu xã hội của xã hội tư bản bao gồm 3 bộ phận: Công nhân, các nhà Tư sản và tầng lớp địa chủ, quí tộc Trong đó, công nhân chỉ là người mua hàng hoá, mà không phải là người bán hàng hoá. Nhưng việc mua hàng hoá của họ chỉ giới hạn trong tiền công. Do vậy, ngay cả khi chấp nhận mua hàng với một giá đắt hơn lượng lao động hao phí đã vật hoá trong các hàng hoá, công nhân cũng chỉ đem lại một phần lợi nhuận cho nhà tư sản. Rốt cuộc, theo cách lập luận của Malthus, giai cấp tư sản không thể thực hiện được toàn bộ lợi nhuận của mình, nếu chỉ dựa vào khả năng thanh toán của riêng công nhân – tức là chỉ bằng cách trao đổi sản phẩm lấy tiền công. Trong khi đó, các nhà tư bản vừa là người mua, vừa là người bán. Tiền mà dùng để mua chính là số tiền thu được khi bán hàng. Tóm lại, sự thiệt thòi khi mua, sẽ được bù lại khi họ bán hàng đắt hơn. Rút cuộc họ không thu được lợi nhuận. Ngoài hai giai cấp trên, còn một bộ phận khác chỉ mua mà không bán. Đó chính là những địa chủ và quí tộc thống trị và các quan chức nhà nước. Lợi nhuận của nhà tư bản thu được chủ yếu là nhờ bán hàng hoá đắt hơn cho “những người thứ ba” này. Rõ ràng, T.Malthus đã tự mâu thuẫn, khi không giải thích rõ nguồn gốc thu nhập của bộ phận thứ ba đó và lảng tránh vấn đề quan trọng rằng để là người mua, chính bộ phận thứ ba đó phải có tiền và thực tế số tiền đó cũng lấy từ hoạt động chung của nền kinh tế mà ra và đúng ra bộ phận thứ ba đó là 6
7. những người chỉ thu mà không phải trả vật ngang giá (như những người công nhân trong xã hội tư bản). 3. Quan điểm về “giá trị-lao động” của trường phái kinh tế học tiểu tư sản. 3.1 Quan điểm về giá trị lao động của Sismondi (1773-1842). Jean-Cheles, Lionard Sismondi, là nhà kinh tế học Thuỵ Sĩ, ông xuất thân trong một gia đình quí tộc. Ông tốt nghiệp Đại học tổng hợp và làm việc tại ngân hàng Liôn (Pháp) một thời gian ngắn. Năm 1800, ông bắt đầu nghiên cứu khoa học và viết nhiều tác phẩm như: Kinh tế chính trị (1818), những nguyên lý mới của kinh tế chính trị hay bàn về mối liên hệ giữa của cải với nhân khẩu (1819) và nhiều tác phẩm khác. Về lý luận giá trị lao động, Sasmondi đã hình thành luận điểm: Lao động là nguồn gốc của của cải. Ông thấy được mâu thuẫn giữa giá trị sử dụng và giá trị của hàng hoá. Ông đã tiến thêm 1 bước so với D.Ricardo là đưa ra thước đo giá trị hàng hoá: “thời gian lao động xã hội cần thiết”. Do đó, ông đã qui lao động thành mối liên hệ giữa nhu cầu xã hội và thời gian lao động xã hội cần thiết để thoả mãn nhu cầu. Tuy nhiên, so với D.Ricardo thì Sismondi còn có chỗ thụt lùi. Chẳng hạn, D.Ricardo coi giá trị tương đối của hàng hoá được đo bằng lượng lao động chi phí để sản xuất ra hàng hoá, còn Sismondi, giá trị tương đối của hàng hoá được qui định bởi cạnh tranh, bởi lượng cầu về hàng hoá. Kế thừa quan điểm của A.Smith, ông cho rằng sản phẩm xã hội gồm 2 thành phần: Phần của công nhân (tiền lương), phần của tư bản địa chủ (lợi nhuận và địa tô). Theo ông, tiền tệ cũng như hàng hoá khác, nó là sản phẩm của lao động. Tiền là thước đo chung của giá trị. Ông đã nêu ra vai trò của tiền trong trao đổi: Vật trung gian, làm cho trao đổi được dễ dàng hơn. Ông hiểu và khẳng định sự khác nhau giữa tiền giấy và tiền tín dụng. Do đó, ông hiểu được tình trạng lạm pháp. Tuy vậy, ông chưa thấy được nguồn gốc, bản chất và chức năng của tiền. 3.2 Lý luận giá trị “giá trị xác lập” của Pi-e Giô-Dép PruĐông (1809- 1865). Pi-e Giô-Dep PruĐông là nhà kinh tế tiểu tư sản và xã hội học Pháp, ông xuất thân từ một gia đình thợ thủ công nghèo. Ông viết nhiều tác phẩm về kinh tế như: “Sở hữu là gì” (1840), Hệ thống mâu thuẫn kinh tế hay triết học của sự khốn cùng (1846) và nhiều tác phẩm khác. Về lý luận giá trị, do sự không hiểu biết đầy đủ bản chất các phạm trù kinh tế của Pruđông nên ông đã có những quan điểm sai lầm thể hiện tập trung ở lý luận giá trị của ông. Theo ông, giá trị-phạm trù hoàn toàn trừu tượng, nó 7
8. bao gồm 2 mặt mâu thẫn với nhau: Giá trị sử dụng và giá trị trao đổi, chúng phản ánh hai mặt khuynh hướng mâu thuẫn: dồi dào và khan hiếm. Theo ông, giá trị sử dụng là hiện thân của sự dồi dào, còn giá trị trao đổi là hiện thân của sư khan hiếm. Mâu thuẫn tưởng tượng này chỉ có thể xoá đi bằng việc thiết lập sự trao đổi ngang giá, tức là “giá trị xác lập”. Do đó, ông đề nghị không chỉ sản xuất những hàng hoá, mà còn đòi hỏi tạo ra sự trao đổi ngang giá để tất cả các hàng hoá được thực hiện, tức là biến thành “giá trị xác lập”. Tức là, giá trị mà nó xuất hiện trong trao đổi và thị trường chấp nhận, ông cho rằng trao đổi và lao động là nguồn gốc giá trị. C.Mác đã nhận xét. “Lý luận giá trị của Prudong” là sự giải thích một cách không tưởng lý luận của Ricardo. Và bằng chính cách đó đã bóp méo, tầm thường hoá cả những phạm trù giá trị khác. 4. Học thuyết “Lý luận về giá trị, giá cả” của KMarx (1818 - 1883). F.Engels (1820 - 1895) Dựa trên quan điểm lịch sử, KMarx thực hiện một cuộc cách mạng về học thuyết giá trị – lao động. Các nhà kinh tế trước KMarx chỉ phân biệt rõ 2 thuộc tính của hàng hoá: Giá trị sử dụng và giá trị trao đổi có mâu thuẫn. Trái lại, KMarx khẳng định, hàng hoá là sự thống nhất biện chứng của 2 mặt: Giá trị sử dụng và giá trị. Giá trị sử dụng là công dụng của sản phẩm có thể thoả mãn nhu cầu nào đó của con người. Ví dụ, cơm để ăn, xe đạp để đi lại vật phẩm nào cũng có một số công dụng nhất định. Công dụng của vật phẩm là do thuộc tính tự nhiên của vật chất quyết định. Giá trị sử dụng là phạm trù vĩnh viễn và là vật mang giá trị trao đổi. Lần đầu tiên, giá trị được xem xét như là quan hệ sản xuất xã hội của những người sản xuất hàng hoá, còn hàng hoá là nhân tố tế bào của xã hội tư sản. Ông đã phân tích tính chất 2 mặt của lao động sản xuất hàng hoá là lao động cụ thể và lao động trừu tượng, lao động tư nhân và lao động xã hội. Ông khẳng định chỉ có lao động trừu tượng tạo ra giá trị hàng hoá. Giá trị hàng hoá là lao động xã hội của người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng hoá - chất của giá trị là lao động. Sản phẩm nào lao động hao phí để sản xuất ra chúng càng nhiều thì giá trị càng cao. Giá trị là nội dung, là cơ sở của giá trị trao đổi; còn giá trị trao đổi là hình thức biểu hiện của giá trị ra bên ngoài. Giá trị là 1 phạm trụ lịch sử gắn liền với sản xuất hàng hoá. Chất của giá trị là lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hoá, kết tinh trong hàng hoá. Lượng giá trị là do lượng lao động hao phí để sản xuất ra hàng hoá đó quyết định, lượng giá trị của hàng hoá do thời gian lao động quyết định. Lượng giá trị hàng hoá được cấu thành bởi 3 bộ phận: c + v + m. 8
9. Từ việc phân tích các phạm trù giá trị nêu trên, KMarx đã đưa ra định nghĩa về giá cả “Giá cả là sự biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hoá”. Giá cả ở đây là giá cả hàng hoá, là mức giá mà được xã hội thừa nhận. Giá trị hàng hoá là giá trị xã hội, được đo bằng thời gian lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra hàng hoá, chứ không phải là giá trị cá biệt của từng người sản xuất. 5. Học thuyết “Lý luận về giá trị, giá cả” của trường phái tân cổ điển Lý luận về giá trị của các trường phái cổ điển Trường phái Áo (Viene) mà đại biểu chính là một số giáo sư của các Trường Đại học Áo như; Cerl Manger (1840 - 1921), Bom-Bawerk (1851 - 1923) là lý thuyết về giá trị ích lợi, giá trị chủ quan. - Lý luận “Ích lợi giới hạn”. Ích lợi giới hạn là ích lợi của vật cuối cùng đưa ra thoả mãn nhu cầu. Vật đó có ích lợi nhỏ nhất, ích lợi đó quyết định ích lợi của các vật phẩm khác. Các nhà kinh tế tân cổ điển giải thích rằng: Số đơn vị sản phẩm càng ít thì “Ích lợi giới hạn” càng lớn. Khi số lượng sản phẩm tăng lên thì tổng ích lợi tăng lên, còn “Ích lợi giới hạn” thì giảm xuống. Nên sản phẩm cứ tăng lên mãi thì “Ích lợi giới hạn” có thể bằng số không. Ví dụ: 1 ngày dùng 4 thùng nước. Thùng thứ nhất để thoả mãn nhu cầu bức thiết nhất là để nấu ăn, nên ích lợi lớn nhất, chẳng hạn là 9. Thùng thứ 2, để uống, ít cấp thiết hơn, nên có ích lợi là 4. Thùng thứ 3 để tắm giặt, có ích lợi là 2. Thùng thứ 4, để tưới hoa ích lợi ít nhất là 1. Như vậy, “Ích lợi giới hạn” sẽ là ích lợi các thùng nước thứ 4, nó là 1. Và như vậy là ích lợi chung của các thùng nước. - Lý luận giá trị “Ích lợi giới hạn”. Theo các nhà kinh tế tân cổ điển; giá trị hàng hoá không phải do ích lợi của nó quyết định một cách giản đơn, mà giá trị hàng hoá là do sự ích lợi có giới hạn của nó quyết định. Nghĩa là, do sự đánh giá chủ quan về ích lợi của một đơn vị hàng hoá, tức là lợi ích đó do quan hệ của nó với nhu cầu của người tiêu dùng quyết định (Ích lợi chủ quan). Như vậy, giá trị hàng hoá phụ thuộc vào “Ích lợi chủ quan” và sự khan hiếm của sản phẩm. Sự thực lý luận giá trị – ích lợi giới hạn chẳng được giải đáp gì. Thật rõ ràng sự đánh giá chủ quan về 1 kg lương thực đối với người no đủ khác cơ bản đối với người nghèo đói, nhưng cả 2 đều mua 1 kg lương thực và đều phải trả tiền như nhau. Mà cơ sở của giá cả đó là giá trị, mà giá trị lớn hay nhỏ không phụ thuộc vào sự đánh giá chủ quan quyết định. Lý luận “ích lợi giới hạn” làm cho số lượng giá trị hàng hoá phụ thuộc vào sự khan hiếm của hàng hoá. Thật ra sự hiếm có tương đối của hàng hoá phụ thuộc vào giá trị cao của hàng hoá ấy, mà giá trị của hàng hoá là do hao phí lao 9
10. động xã hội cần thiết quyết định. Thông qua giá cả thị trường, giá trị hàng hoá tác động đến qui mô sức mua và sự cung cấp hàng hoá cũng sẽ thích ứng được với qui mô của nhu cầu. - Lý thuyết cung cầu và giá cả Phái tân cổ điển cho rằng, giá cả chỉ là quan hệ về lượng giá hàng hoá và tiền khi trao đổi, do đó người bán, người mua thoả thuận với nhau. Người mua định giá theo ích lợi giới hạn của sản phẩm, người bán định giá theo chi phí sản xuất. Những người bán đồng nhất với cung, những người mua đồng nhất với cầu trên thị trường. Ta có sơ đồ: P D’ S’ S D Q Hình 1.1: Cung-cầu hàng hoá - Đường cầu DD’ phản ánh mối quan hệ lượng cầu và giá cả hàng hoá. - Đường cung SS’ phản ánh mối quan hệ lượng cung và giá cả hàng hoá. - Điểm gặp nhau của DD’ và SS’ là phản ánh giá cả cân bằng. * Độ co giãn của cầu; chỉ sự biến động của cầu trước sự biến động của giá cả.  = d/d : P/p Trong đó: K; là hệ số co giãn của cầu d/d; sự biến đổi của cầu P/p; sự biến đổi của giá Khi: >1: Cầu co giãn 10
11. <1: Cầu không co giãn =1: Cầu thay đổi cùng tỷ lệ với giá. Từ việc nghiên cứu các học thuyết “Giá trị – lao động” của các nhà kinh tế, chúng ta có thể đưa ra khái niệm về giá cả thị trường. Giá cả thị trường là sự biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hoá. Giá trị thị trường là kết quả của sự san bằng các giá trị cá biệt của hàng hoá trong cùng một ngành thông qua cạnh tranh. Cạnh tranh trong nội bộ ngành dẫn tới sự hình thành một giá trị xã hội trung bình – Cơ sở của giá cả hàng hoá. 6. Các hình thái biểu hiện của giá theo góc độ Marketing. Trong nền sản xuất hàng hoá, để sản xuất sản phẩm, đưa ra thị trường cần phải hao phí một lượng lao động cần thiết đó chính là giá trị của hàng hoá. Thông qua hoạt động trao đổi giữa người bán và người mua, mà hình thành nên mức giá của hàng hoá, dịch vụ. Tuy nhiên, do đặc thù của một số ngành, một số sản phẩm mà giá cả có các tên gọi khác nhau. Ví dụ: tiền lương, tiền công đó là giá cả hàng hoá sức lao động, lãi suất là giá sử dụng tiền, giá cước là giá các dịch vụ vận chuyển, thông tin. Học phí là giá của các khoá học, tiền thuê là giá nhà ở hay sử dụng các phương tiện nào đó, lệ phí là giá các dịch vụ chuyên nghiệp như luật sư, bác sĩ; hoa hồng là giá thực hiện các chức năng thương mại; giá cả là giá của hầu hết các loại hàng hoá và dịch vụ. Theo góc độ ứng dụng Marketing vào thực tiễn kinh doanh, có thể định nghĩa giá như sau: * Với hoạt động trao đổi; giá cả được định nghĩa “Giá là mối tương quan trao đổi trên thị trường .” Khi tiến hành các hoạt động sản xuất kinh doanh, người sản sẽ xuất ra 1 lượng sản phẩm nhất định và những sản phẩm này đưa ra thị trường tiêu thụ – tức là diễn ra hoạt động trao đổi, thì sản phẩm đó mới là hàng hoá và thông qua hoạt động trao đổi mức giá của hàng hoá hình thành. Vì vậy, không thể thiếu vắng giá cả ở bất kỳ một hoạt động trao đổi nào. Trao đổi qua giá là trao đổi dựa trên giá trị của những thứ đem trao đổi. Khi thực hiện trao đổi qua giá, trước hết phải đánh giá được giá trị của các thứ đem trao đổi. Nếu tiêu chuẩn của giá trị là lợi ích kinh tế thì sự chấp nhận một mức giá phụ thuộc rất lớn vào sự xét đoán lợi ích mà các thành viên tham gia trao đổi đánh giá về mức giá đó. Một mức giá không được chấp nhận trong trao đổi thường xuất phát từ vấn đề cốt lõi là lợi ích của một hoặc cả 2 bên tham gia trao đổi không được thoả mãn. Cho dù giá cả mang nhiều tên gọi khác nhau nhưng chúng đều chứa đựng một ý nghĩa kinh tế chung: lợi ích được xác định bằng tiền. 11
12. * Với người bán: Giá cả được định nghĩa “Giá cả một hàng hoá, dịch vụ là khoản thu nhập người bán nhận được về việc tiêu thụ sản phẩm đó”. Trong hoạt động trao đổi, người bán đóng vai trò cung ứng hàng hoá và dịch vụ thoả mãn nhu cầu và ước muốn của người mua và muốn bán được giá cao nhất, cao hơn giá trị hàng hoá. Bởi vì, càng bán được giá cao thì sau khi bù đắp được chi phí sản xuất thì phần dôi ra là lợi nhuận của người bán. Mà trong kinh doanh, tối đa hoá lợi nhuận thường xuyên được các nhà sản xuất kinh doanh quan tâm và hướng tới. Tuy nhiên, trên thị trường trong một khoảng thời gian nhất định, chỉ chấp nhận mức giá phù hợp với giá trị hàng hoá (giá trị xã hội). Giá cả có thể lên cao hoặc giảm xuống phụ thuộc vào quan hệ cung và cầu trên thị trường Nhưng giá cả luôn soay quanh giá trị hàng hoá. Đối với người bán, nhận thức về giá cả sản phẩm được thể hiện qua đẳng thức sau: Giá của đơn Tổng doanh thu vị hàng hoá = dịch vụ Số lượng hàng hoá, dịch vụ tiêu thụ * Với người mua: Giá được định nghĩa; “Giá cả của một sản phẩm hoặc dịch vụ là khoản tiền mà người mua phải trả cho người bán để được quyền sở hữu, sử dụng sản phẩm hay dịch vụ đó”. Trong trao đổi hàng hoá, dịch vụ, người mua là người có tiếng nói cuối cùng về một mức giá được thực hiện. Người mua tham gia trao đổi nhằm tìm kiếm những lợi ích mà hàng hoá và dịch vụ có thể thoả mãn nhu cầu và ước muốn của họ. Số tiền mà người mua phải trả cho hàng hoá, dịch vụ để được quyền sở hữu, sử dụng chúng chính là giá cả của hàng hoá, dịch vụ đó. Giá cả là những chi phí bằng tiền mà người mua phải bỏ ra để có được những lợi ích mà họ tìm kiếm ở hàng hoá, dịch vụ đó. Vì vậy, giá thường là chỉ số quan trọng được sử dụng trong quá trình lựa chọn và mua sản phẩm của người mua. Nó vừa là công cụ kích cầu sản phẩm, vừa kìm hãm nhu cầu của con người về sản phẩm. Thích mua rẻ là xu hướng có tính qui luật trong ứng xử về giá của người mua. Khi các điêu kiện khác như nhau (chất lượng sản phẩm, mẫu mã, nhãn hiệu ) người mua luôn tìm đến những người bán có mức giá đưa ra thấp nhất. Giá cả là 1 yếu tố quan trọng (trong nhiều trường hợp mang tính quyết định) của người mua trong việc quyết định mua hay không mua sản phẩm. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, giá cả không mang tính quyết định, đối với 12
13. người mua; các yếu tố phi giá cả (lối sống, tâm lý ) còn ảnh hưởng tới hành vi của người mua lớn hơn cả ảnh hưởng của giá cả. II. BẢN CHẤT KINH TẾ CỦA PHẠM TRÙ GIÁ CẢ (THEO HỌC THUYẾT K.MARX). 1. Giá cả và giá trị hàng hoá có mối quan hệ chặt chẽ với nhau: Trong nền sản xuất hàng hoá, để sản xuất ra 1 loại sản phẩm thường có nhiều người sản xuất cùng tham gia, nhưng điều kiện sản xuất, trình độ tay nghề, máy móc thiết bị không giống nhau. Vì vậy, mức hao phí lao động cá biệt của từng nhà sản xuất sẽ khác nhau – tức là, giá trị cá biệt khác nhau. Trên thị trường, người mua chỉ chấp nhận một mức giá trị của hàng hoá, đó là giá trị thị trường, giá trị được người mua chấp nhận. Giá trị là lao động của người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng hoá. Chất của giá trị là lao động, lượng giá trị là do lượng lao động hao phí để sản xuất ra hàng hoá đó quyết định và được đo bằng thời gian lao động xã hội cần thiết. Vì vậy, giá trị là bản chất của giá cả, giá cả là hình thức biểu hiện của giá trị. Trong nền kinh tế thị trường, cung và cầu là những lực lượng hoạt động trên thị trường – Cung và cầu không chỉ có mối quan hệ với nhau mà còn ảnh hưởng tới giá cả thị trường. Trong thực tế, khi cung bằng cầu, thì giá cả thị trường ngang bằng với giá trị của hàng hoá. Khi cung lớn hơn cầu, thì giá cả thị trường thấp hơn giá trị, còn khi cung nhỏ hơn cầu thì giá cả thị trường cao hơn giá trị. Như vậy, cung và cầu thay đổi, dẫn đến làm thay đổi giá cả thị trường của hàng hoá. Đồng thời, giá cả thị trường cũng có sự tác động trở lại tới cung và cầu, làm cho cung, cầu từ không cân bằng trở thành cân bằng và ngược lại. Giá trị thị trường là kết quả của sự san bằng các giá trị cá biệt của hàng hoá trong cùng một ngành thông qua cạnh tranh. Cạnh tranh trong nội bộ ngành dẫn tới hình thành một giá trị xã hội trung bình – là cơ sở của giá cả. Trên thị trường, giá cả thị trường chịu tác động của các qui luật kinh tế của thị trường (qui luật giá trị, qui luật cạnh tranh, quy luật cung – cầu) nên mức giá cả của từng thứ hàng hoá luôn lên hoặc xuống theo quan hệ cung – cầu, tức là giá cả tách rời giá trị của nó. 2. Giá cả và tiền tệ thường xuyên có mối quan hệ tác động qua lại với nhau 13
14. - Tiền tệ là một thứ hàng hoá đặc biệt được tách ra từ trong thế giới hàng hoá làm vật ngang giá chung cho tất cả các hàng hoá đem trao đổi, nó thể hiện lao động xã hội và biểu hiện quan hệ giữa những người sản xuất hàng hoá. - Tiền tệ dùng để biểu hiện và đo lường giá trị của các hàng hoá. Muốn đo lường giá trị của hàng hoá, bản thân tiền tệ phải có giá trị. Vì vậy, tiền tệ làm chức năng thước đo giá trị phải là tiền vàng. Giá trị hàng hoá được biểu hiện bằng tiền gọi là giá cả hàng hoá. Do đó, giá cả là hình thức biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hoá và do các yếu tố sau quyết định. + Giá trị hàng hoá + Giá trị của tiền + Ảnh hưởng của quan hệ cung – cầu hàng hoá - Giá cả thị trường tỷ lệ thuận với giá trị thị trường của hàng hoá và tỷ lệ nghịch với giá trị của tiền. Bởi vậy, ngay cả khi giá trị thị trường của hàng hoá không đổi thì giá cả hàng hoá vẫn có thể biến đổi do giá trị của tiền tăng lên hay giảm xuống. Giá cả quyết định sức mua của tiền tệ và ngược lại tiền tệ cũng ảnh hưởng rất lớn đến giá cả thị trường. - Giá cả là yếu tố quyết định lượng tiền tệ trong lưu thông và có ảnh hưởng tới tốc độ lưu thông tiền tệ. Ở mỗi thời kỳ nhất định, lưu thông hàng hoá bao giờ cũng đòi hỏi một lượng tiền cần thiết cho sự lưu thông. Số lượng tiền này được xác định bởi qui luật chung của lưu thông tiền tệ. Qui luật này được thể hiện như sau: P.Q M = V Trong đó: M; Số lượng tiền cần thiết trong lưu thông P; Giá cả của đơn vị hàng hoá Q; Khối lượng hàng hoá, dịch vụ đưa vào lưu thông V; Số vòng lưu thông của đơn vị tiền tệ Số lượng tiền cần thiết trong lưu thông (M) và số lượng tiền thực tế đưa vào lưu thông (Mt) có mối quan hệ mật thiết, ảnh hưởng tới giá cả thị trường. Nếu Mt > M; thì giá cả thị trường sẽ tăng lên Mt < M; thì giá cả thị trường sẽ giảm xuống. Mt = M; thì giá cả thị trường sẽ phù hợp với giá trị hàng hoá. 14
15. - Lạm phát biển thị một sự tăng lên trong mức giá chung. Tỷ lệ lạm phát là tỷ lệ thay đổi của mức giá chung và được tính như sau: Mức giá (năm t) – Mức giá (năm t-1) Tỷ lệ lạm phát (năm t) = x 100 Mức giá (năm t-1) Mức giá được tính bằng giá trị bình quân gia quyền cho hàng hoá và dịch vụ trong nền kinh tế. Trên thực tế, chúng ta tính mức giá chung bằng cách xây dựng các chỉ số giá, là những giá trị trung bình của giá tiêu dùng hay giá sản xuất. Như vậy, khi mức giá trung bình của các hàng hoá, dịch vụ tăng lên (Các mặt hàng có chỉ số tăng giá khác nhau) thì đó chính là lạm phát. Lạm phát xét về nguồn gốc là hậu quả tất yếu của một nền kinh tế mất cân đối với tình trạng năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế luôn ở mức thấp. 3. Giá cả có mối quan hệ khăng khít với giá trị sử dụng. - Trong mỗi hình thái kinh tế – xã hội, sản xuất hàng hoá có bản chất khác nhau, nhưng hàng hoá đều có 2 thuộc tính: Giá trị và giá trị sử dụng, 2 thuộc tính này thống nhất với nhau, nhưng là sự thống nhất của 2 mặt đối lập. Đối với người sản xuất hàng hoá, họ tạo ra giá trị sử dụng, nhưng mục đích của họ không phải là giá trị sử dụng mà là giá trị, họ quan tâm đến giá trị sử dụng là để đạt được mục đích giá trị mà thôi. Ngược lại, đối với giới tiêu dùng (người mua), cái mà họ quan tâm là giá trị sử dụng để thoả mãn nhu cầu tiêu dùng của mình, nhưng muốn có giá trị sử dụng thì phải trả giá trị cho người sản xuất ra nó. Như vậy, trước khi thực hiện giá trị sử dụng, phải thực hiện giá trị của nó. Nếu không thực hiện được giá trị, sẽ không thực hiện được giá trị sử dụng. - Giá cả không những biểu hiện bằng tiền của giá trị, mà còn phản ánh giá trị sử dụng của hàng hoá. Giá trị sử dụng là công dụng của sản phẩm để có thể thoả mãn nhu cầu nào đó của con người. Giá trị sử dụng nói ở đây không phải là giá trị sử dụng cho bản thân người sản xuất hàng hoá, mà là giá trị cho người khác, cho xã hội thông qua trao đổi – mua bán. Trong kinh tế hàng hoá, giá trị sử dụng là vật mang giá trị trao đổi. Vì vậy, đối với người mua, giá trị sử dụng của hàng hoá luôn là mối quan tâm hàng đầu trước khi đưa ra mức giá hàng hoá. 15
16. - Giá trị sử dụng được biểu hiện ra là: Chất lượng hàng hoá, chi phí sử dụng và tính thay thế lẫn nhau của hàng hoá trong sản xuất và tiêu dùng. + Chất lượng hàng hoá có liên quan mật thiết tới giá cả của nó. Thông thường để sản xuất ra hàng hoá có chất lượng cao, người sản xuất phải bỏ ra lượng chi phí lớn hơn đối với sản xuất hàng hoá có chất lượng thấp. Trong tiêu dùng thì hàng chất lượng cao sẽ đem lại hiệu quả hơn hàng có chất lượng thấp. Vì vậy, mối quan hệ giữa giá cả và chất lượng hàng hoá là mối quan hệ tỷ lệ thuận “hàng nào, giá đó” nghĩa là hàng chất lượng cao thì giá cao và ngược lại. + Chi phí sử dụng hàng hoá cũng có quan hệ tới mức giá hàng hoá, người mua thường phải tính toán khi mua hàng hoá; hàng mua về có phải bỏ thêm chi phí ra không để sử dụng nó? Nếu bỏ thêm chi phí ra thì mức là bao nhiêu? Chi phí bỏ thêm ra chính là chi phí sử dụng hàng hoá và liên quan trực tiếp đến mức giá của chúng. Thông thường quan hệ giữa mức giá và chi phí sử dụng hàng hoá là quan hệ tỷ lệ nghịch; hàng hoá phải bỏ ra nhiều chi phí sử dụng thì giá sẽ thấp và ngược lại. + Trong sản xuất và tiêu dùng, người tiêu dùng khi cần mua hàng hoá nào đó thì cũng cân nhắc là mua hàng này, hay hàng kia nếu chúng có khả năng thay thế cho nhau: Ví dụ, dùng quạt điện hay điều hoà nhiệt độ, đi ô tô hay xe máy, Giá cả của những hàng hoá thay thế nhau có quan hệ mật thiết với nhau và phản ánh tính thay thế lẫn nhau đó. 4. Giá cả và các quan hệ kinh tế – xã hội - Giá cả thị trường chịu tác động của các qui luật kinh tế của thị trường, (Qui luật giá trị, qui luật cạnh tranh, qui luật cung – cầu). Các qui luật này tồn tại khách quan, Nhà nước cần vận dụng các qui luật để phục vụ mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội. Điều đó có nghĩa là, Nhà nước phải sử dụng công cụ giá cả để giải quyết các quan hệ kinh tế – chính trị – xã hội của đất nước, làm cho nền kinh tế phát triển hài hoà, ổn định chính trị và xây dựng công bằng trong xã hội. Ví dụ, trong cơ chế thị trường, giá cả nông sản phẩm không chỉ ảnh hưởng tới mức thu nhập, mức sống của người nông dân mà còn ảnh hưởng đến sản lượng nông sản, đến sự ổn định xã hội. Do đó, sự can thiệp của Nhà nước vào giá cả và sản lượng nông sản là rất cần thiết. Trong những năm được mùa, giá cả nông phẩm thường giảm sút nghiêm trọng, ảnh hưởng xấu đến đời sống của nông dân và qui mô sản xuất của những năm tiếp theo. Nhà nước cần qui định giá sàn đối với nông phẩm. Để giá sàn được thực hiện trên thực tế, Nhà nước cần có hỗ trợ về tài chính cho các công ty thu mua nông sản. Nhà nước cũng cần có dự trữ nhất định về nông sản phẩm để ổn định giá cả vào những lúc giáp vụ, những năm thời tiết không thuận lợi, thiên tai - Giá cả phản ánh tổng hợp và đồng bộ các quan hệ kinh tế – chính trị – xã hội. 16
17. Trong nền kinh tế thị trường, Nhà nước cần đảm bảo sự ổn định chính trị – kinh tế - xã hội và thiết lập khuôn khổ luật pháp để tạo điều kiện cần thiết cho hoạt động kinh tế. Vì ổn định chính trị, xã hội là điều kiện cần thiết để phát triển kinh tế. Kinh tế phát triển, hàng hoá sản xuất ra nhiều hơn, đáp ứng nhu cầu tốt hơn, giá cả sẽ ổn định hơn. Ngược lại, giá cả cũng tác động trở lại các quan hệ chính trị – kinh tế – xã hội. Khi giá cả thị trường ổn định, sức mua của đồng tiền được giữ vững, thu nhập của người lao động ổn định và dần dần tăng lên, thì các quan hệ kinh tế – chính trị – xã hội cũng được ổn định. III. CHỨC NĂNG CỦA GIÁ CẢ Giá cả thị trường có những chức năng chủ yếu sau: 1. Chức năng thông tin: Những thông tin về giá cả thị trường cho người sản xuất biết được tình hình sản xuất trong các ngành, biết được tương quan cung – cầu, biết được sự khan hiếm đối với các loại hàng hoá. Nhờ đó mà những doanh nghiệp có liên quan ra được những quyết định thích hợp. Như vậy, những thông tin về giá cả giúp cho việc điều chỉnh lượng sản xuất và qui mô sản xuất, từ đó điều chỉnh cơ cấu sản xuất sản phẩm phù hợp với nhu cầu của xã hội. 2. Chức năng phân bố các nguồn lực kinh tế: Sự biến động của giá cả sẽ dẫn đến sự biến động của cung – cầu sản xuất và tiêu dùng, dẫn đến sự biến đổi trong phân bố các nguồn lực kinh tế. Những người sản xuất sẽ chuyển vốn từ nơi giá cả thấp, do đó lợi nhuận thấp đến nơi giá cả hàng hoá cao, do đó lợi nhuận cao, tức là các nguồn lực ứ đọng chuyển đến nơi mà chúng được sử dụng với hiệu quả cao nhất, cân đối tổng cung và tổng cầu. 3. Chức năng thúc đẩy tiến bộ kỹ thuật: Để có thể cạnh tranh được về giá cả, buộc những người sản xuất phải giảm chi phí đến mức tối thiểu bằng cách áp dụng kỹ thuật và công nghệ tiên tiến. Do đó, thúc đẩy sự tiến bộ của kỹ thuật, công nghệ và sự phát triển của lực lượng sản xuất. 4. Chức năng là phương tiện tính toán chi phí. Giá cả là phương tiện tính toán chi phí, tính toán lợi nhuận của người bán hàng hoá, của người sản xuất, cũng như của nhà đầu tư trên thị trường. Trong nền kinh tế, một bộ phận hàng hoá được sản xuất và đi vào tiêu dùng trực tiếp như: gạo, thịt để ăn, vải để mặc song một bộ phận quan trọng của hàng hoá lại trở thành nguyên liệu đầu vào để sản xuất ra các hàng hoá khác như đường để làm bánh kẹo, sắt thép để chế tạo máy móc thiết bị, xây dựng các 17
18. công trình Tức là giá của các nguyên liệu, nhiên liệu, động lực là cơ sở để tính toán chi phí sản xuất ra các hàng hoá khác. Trên cơ sở tính toán chi phí sản xuất, người sản xuất dự kiến được giá bán sản phẩm và khi giá bán được thị trường chấp nhận thì sẽ biết được lợi nhuận đối với từng sản phẩm và tổng lợi nhuận trong từng thời kỳ nhất định. Trong quản lý kinh tế vĩ mô, giá cả là phương tiện để tính toán các chỉ tiêu quan trọng như: GDP, tốc độ tăng trưởng kinh tế Ngoài 4 chức năng chủ yếu trên, giá cả còn thực hiện chức năng phân phối lại. Thông qua định mức giá cao (qua thuế) của một số hàng hoá (hàng cao cấp, hàng xa sỉ phẩm, ) mà điều tiết thu nhập của những người có thu nhập cao. Đồng thời, những hàng hoá thiết yếu, thông thường thì có chính sách (chủ yếu thông qua thuế) để mức giá thấp, không ảnh hưởng lớn đến người tiêu dùng có thu nhập thấp. IV. NHỮNG ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA GIÁ CẢ THỊ TRƯỜNG Từ việc nghiên cứu bản chất kinh tế của phạm trù giá cả, có thể rút ra những đặc trưng cơ bản của giá cả thị trường như sau: Một là, giá cả thị trường hình thành trên cơ sở giá trị thị trường. Để sản xuất hàng hoá, người sản xuất phải bỏ ra chi phí cho các yếu tố “đầu vào” như nguyên, nhiên vật liệu, năng lượng, tiền lương, chi phí sản xuất cho một đơn vị sản phẩm là bộ phận cơ bản tạo ra giá trị hàng hoá. Giá trị hàng hoá của một người sản xuất là giá trị cá biệt. Nhưng khi người sản xuất mang hàng hoá ra bán trên thị trường, được thị trường chấp nhận thì đó là giá trị thị trường. Hai là, giá cả thị trường là giá được thị trường chấp nhận. Trên thị trường, khi người mua chấp nhận mua hàng và trả cho người bán một lượng tiền nhất định để được quyền sử hữu, sử dụng sản phẩm; tức là thị trường đã thừa nhận trực tiếp, cũng có nghĩa là về cơ bản quá trình sản xuất xã hội của hàng hoá đã hoàn thành. Thị trường thừa nhận quan hệ cung-cầu, thừa nhận giá trị và giá trị sử dụng của hàng hoá. Ba là, giá cả thị trường biểu hiện quan hệ trực tiếp giữa người mua và người bán hàng hoá. Giá cả hàng hoá được hình thành trên thị trường thông qua hoạt động trao đổi giữa người mua và người bán, người mua bao giờ cũng muốn mua rẻ, người bán bao giờ cũng muốn bán giá cao. Mâu thuẫn này được giải quyết khi người mua và người bán thống nhất được mức giá hàng hoá, khi đó giá cả thị trường hình thành. 18
19. Bốn là, giá cả thị trường biểu hiện sự thống nhất giữa giá trị và giá trị sử dựng. Giá cả hình thành thống nhất theo một đơn vị giá trị sử dụng. Giá trị sử dụng được thể hiện trên các mặt: Chất lượng chi phí sử dụng hàng hoá và tính thay thế lẫn nhau trong sử dụng. Vì vậy, giá cả hình thành theo chất lượng hàng hoá, hàng có chất lượng cao thì giá cao và ngược lại, hàng có chất lượng thấp thì giá thấp. CHƯƠNG II CƠ CHẾ VẬN ĐỘNG CỦA GIÁ CẢ THỊ TRƯỜNG VÀ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG I. CƠ CHẾ VẬN ĐỘNG CỦA GIÁ CẢ THỊ TRƯỜNG: 1. Thị trường, cơ chế thị trường: 1.1. Thị trường: Thị trường là một cơ chế, trong đó, người mua và người bán tương tác với nhau để xác định giá cả và sản lượng của hàng hoá hay dịch vụ. Trong hệ thống thị trường, mọi thứ đều có giá cả, đó là giá trị của hàng hoá và dịch vụ được tính bằng tiền. Giá cả thể hiện mức mà mọi người và các doanh nghiệp tự nguyện trao đổi nhiều loại hàng hoá khác nhau. Khi người mua đồng ý mua một chiếc xe Ford cũ từ người bán với giá 150 triệu đồng, điều đó có nghĩa là chiếc xe Ford đó đáng giá hơn 150 triệu đồng đối với tôi và 150 triệu đồng đó lại lớn hơn giá trị của chiếc xe Ford đối với người bán. Thị trường xe ôtô cũ đã xác định giá của chiếc xe Ford cũ đó và thông qua việc mua bán tự nguyện, đã đưa hàng hoá này đến người mà với họ, nó được định giá cao nhất. Hơn nữa, giá cả hoạt động như một tín hiệu đối với người sản xuất và tiêu dùng. Nếu người tiêu dùng muốn mua nhiều hàng hoá nào đó hơn nữa, thì giá sẽ tăng và nó phát tín hiệu cho người bán rằng cần cung nhiều hơn. Thí dụ: ở Mỹ cứ đến mùa hè, khi các gia đình đi nghỉ, cầu về xăng sẽ tăng và do đó giá xăng cũng tăng. Điều này sẽ khuyến khích các công ty xăng dầu tăng mức sản xuất xăng, nhưng nó cũng sẽ khuyến khích khách lữ hành kéo dài quãng đường đi của họ. Mặt khác, nếu một hàng hoá như ôtô chẳng hạn, tồn kho quá nhiều thì những nhà buôn và sản xuất ôtô sẽ giảm giá để giảm bớt lượng hàng tồn kho. Với mức giá thấp hơn, nhiều người tiêu dùng muốn mua ôtô hơn, và người sản xuất lại muốn sản xuất ít hơn. Kết quả là, sự cân bằng giá giữa người mua và người bán sẽ được duy trì. Giá cả sẽ kết hợp các quyết định của người sản xuất và người tiêu dùng trên thị trường. Giá tăng lên sẽ làm giảm lượng mua sắm của người tiêu dùng và 19
20. khuyến khích sản xuất. Giá hạ xuống sẽ khuyến khích tiêu dùng và không khuyến khích sản xuất. Giá cả là quả cân trong cơ chế thị trường. 1.2. Cơ chế thị trường: Nền kinh tế thị trường là một cơ chế tinh vi để phối hợp mọi người, mọi hoạt động và mọi doanh nghiệp thông qua hệ thống giá cả và thị trường. Nó là một phương tiện giao tiếp để tập hợp tri thức và hành động của hàng triệu cá nhân khác nhau. Không có một bộ não hay hệ thống tính toán trung tâm, nhưng nó vấn giải quyết được những vấn đề sản xuất và phân phối, bao gồm hàng triệu ẩn số và mối tương quan mà không ai biết, những vấn đề ấy dù cho những siêu máy tính nhanh nhất ngày nay cũng không thể làm nổi. Chẳng ai thiết kế ra thị trường, nhưng nó vẫn vận hành ra rất tốt. Trong nền kinh tế thị trường, không có một cá nhân hay tổ chức đơn lẻ nào có trách nhiệm sản xuất, tiêu dùng, phân phối hay định giá. Vậy, làm thế nào thị trường có thể xác định được giá, lượng và sản lượng? Ban đầu, thị trường là một địa điểm thực sự mà tại đó người mua và người bán cùng tham gia vào việc mặc cả, trao đổi trực tiếp. Đó là chợ, với rất nhiều hàng hoá tiêu dùng cho đời sống và sinh hoạt. Sau nữa là đến những thị trường rộng lớn hơn như thị trường chứng khoán, thị trường kinh doanh bất động sản, thị trường lao động, thị trường hàng điện tử, điện lạnh Điểm đặc thù nhất của thị trường là nó đưa người mua và người bán đến với nhau để xác định giá cả và sản lượng. Cơ chế thị trường là cơ chế tự điều tiết của nền kinh tế thị trường do sự tác động của các qui luật vốn có của nó. Nói một cách khác cụ thể hơn, cơ chế thị trường là hệ thống hữu cơ của sự thích ứng lẫn nhau, tự điều tiết lẫn nhau của các yếu tố giá cả, cung – cầu, cạnh tranh trực tiếp phát huy tác dụng trên thị trường để điều tiết nền kinh tế thị trường. Với cơ chế vận động như vậy của thị trường, khi diễn ra sự thay đổi giá cả trên thị trường đầu vào, làm cho giá cả ở đây thay đổi. Vì vậy, nền kinh tế sẽ đạt được một sự cân đối chung. Sự phát triển diễn ra nhịp nhàng và trôi chảy. Tuy nhiên, “Bàn tay vô hình” đôi khi cũng đưa nền kinh tế tới những sai lầm. Đó chính là những khuyết tật của hệ thống kinh tế thị trường. Những khuyết tật này có thể là do tác động bên ngoài gây nên, như ô nhiễm môi trường mà doanh nghiệp không phải trả giá cho sự huỷ hoại đó, hoặc là những thất bại thị trường do tình trạng độc quyền phá hoại cơ chế tự do cạnh tranh, hoặc là các tệ nạn như khủng hoảng thất nghiệp. Và cuối cùng là sự phân phối thu nhập bất bình đẳng do hệ thống thị trường mang lại. Để đối phó với những khuyết tật của cơ chế thị trường, các nền kinh tế hiện đại phối hợp giữa “bàn tay vô hình” với “bàn tay hữu hình” như thuế khoá, chi tiêu và luật lệ của Chính phủ. Đó chính 20
21. là “vai trò kinh tế của Nhà nước”. Theo giáo sư kinh tế học, người Mỹ Paul.A.Samuelsson: “Điều hành một nền kinh tế không có cả Chính phủ lẫn thị trường thì cũng như định vỗ tay bằng một bàn tay”. Cơ chế thị trường tự phát sinh và phát triển cùng với sự phát triển của kinh tế thị trường. ở đâu có sản xuất và trao đổi hàng hoá thì ở đó có thị trường và do đó có cơ chế thị trường hoạt động. 2. Cơ chế vận động của giá cả thị trường: Đặc điểm của giá cả thị trường - A.dam Smith nhà kinh tế học người Anh, trong tác phẩm “Sự giầu có của các quốc gia” (1776) đã thừa nhận trật tự hệ thống của thị trường. Ông phát hiện ra nguyên tắc về “bàn tay vô hình”. Nguyên tắc này phát biểu rằng, mỗi người, trong khi theo đuổi lợi ích cá nhân của mình, đều bị bàn tay vô hình dẫn tới kết quả làm lợi cho tất cả. Ông nêu bật sự kết hợp giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng trong cơ chế thị trường, giá cả thị trường là “bàn tay vô hình” điều tiết nền sản xuất xã hội và do quan hệ cung – cầu trên thị trường quyết định. Sự hình thành và vận động của giá cả thị trường chịu sự chi phối mạnh mẽ của các qui luật kinh tế của thị trường. Các qui luật này tác động tới người mua và người bán như những lực lượng vô hình, giải quyết mâu thuẫn giữa người mua và người bán về lợi ích kinh tế thông qua giá cả thị trường. - Giá cả thị trường thể hiện quan hệ tối đa hoá lợi ích giữa người mua và người bán. - Giá cả trên thị trường trong nước không những phảm ánh các quan hệ kinh tế ở trong nước, mà còn chịu ảnh hưởng lớn của giá cả trên thị trường thế giới. 2.1. Các qui luật kinh tế của thị trường (Qui luật giá trị, qui luật cung – cầu, qui luật cạnh tranh) quyết định sự hình thành và vận động của giá cả thị trường. Quy luật kinh tế của thị trường (Qui luật giá trị, qui luật cạnh tranh, qui luật cung – cầu) quyết định sự vận động của nền kinh tế thị trường, phát sinh và phát triển gắn liền với sự phát sinh và phát triển kinh tế hàng hoá, kinh tế thị trường. Trong nền kinh tế thị trường, các qui luật của kinh tế thị trường là qui luật trung tâm, là cơ sở, là động lực của các qui luật khác và chi phối các hiện tượng kinh tế, nhưng chúng lại hoạt động tự phát. Quan hệ sản xuất không làm thay đổi được bản chất của các qui luật kinh tế này. Nhà nước cần nhận thức rõ để vận dụng các qui luật, điều tiết chúng vì lợi ích quốc gia. 21
22. a. Qui luật giá trị: Qui luật giá trị là qui luật căn bản của sản xuất và trao đổi hàng hoá. Ở đâu có sản xuất và trao đổi hàng hoá thì ở đó có sự tồn tại và phát huy tác dụng của qui luật giá trị. Theo qui luật giá trị, sản xuất và trao đổi hàng hoá phải dựa trên cơ sở hao phí lao động xã hội cần thiết. Trong kinh tế hàng hoá, mỗi người sản xuất tự quyết định hao phí lao động cá biệt của mình, nhưng giá trị của hàng hoá không phải được quyết định bởi hao phí lao động cá biệt của từng người sản xuất hàng hoá, mà bởi hao phí lao động xã hội cần thiết. Vì vậy, muốn bán được hàng hoá, bù đắp được chi phí và có lãi, người sản xuất phải điều chỉnh làm cho hao phí lao động cá biệt của mình phù hợp với mức hao phí mà xã hội chấp nhận được. Trao đổi hàng hoá cũng phải dựa trên cơ sở hao phí lao động xã hội cần thiết, có nghĩa là trao đổi theo nguyên tắc ngang giá. Sự vận động của qui luật giá trị thông qua sự vận động của giá cả hàng hoá. Vì giá trị là cơ sở của giá cả, nên trước hết giá cả phụ thuộc vào giá trị. Hàng hoá nào nhiều giá trị thì giá cả của nó sẽ cao và ngược lại. Trên thị trường, ngoài giá trị, giá cả còn phụ thuộc vào các nhân tố: Cạnh tranh, cung cầu, sức mua của đồng tiền. Sự tác động của các nhân tố này, làm cho giá cả hàng hoá trên thị trường tách rời giá trị và lên xuống xoay quanh giá trị của nó. Sự vận động của giá cả xoay quanh giá trị của nó chính là cơ chế hoạt động của qui luật giá trị. Thông qua sự vận động của giá cả thị trường mà qui luật giá trị phát huy tác dụng. b. Qui luật cạnh tranh: Trong nền kinh tế thị trường, các doanh nghiệp, các chủ thể hành vi kinh tế, vì lợi ích riêng của bản thân mình mà tiến hành cạnh tranh với nhau. Cạnh tranh được hiểu là sự đấu tranh giữa các chủ thể hành vi kinh tế, nhằm dành lợi ích tối đa cho mình. Cạnh tranh là yếu tố cơ bản của cơ chế thị trường. Nó là hiện tượng tự nhiên, tất yếu của kinh tế thị trường, ở đâu có sản xuất và trao đổi hàng hoá, thì ở đó có cạnh tranh. Cạnh tranh là cơ chế điều chỉnh linh hoạt sản xuất xã hội và do đó làm cho sự phân bổ các nguồn lực kinh tế của xã hội một cách tối ưu nhất. Cạnh tranh kích thích tiến bộ khoa học, kỹ thuật, áp dụng kỹ thuật mới vào sản xuất và góp phần tạo lên cơ sở cho sự phân phối thu nhập lần đầu. Cạnh tranh là hoạt động phổ biến trên thị trường. Cạnh tranh thường diễn ra qua những người bán với người mua, giữa những người bán với nhau và cạnh tranh giữa những người mua với nhau. Do mâu thuẫn về lợi ích kinh tế, nên 22
23. những người bán và người mua cạnh tranh gay gắt với nhau. Tuy nhiên, sự cạnh tranh này lại được khắc phục bằng cơ chế thoả thuận trực tiếp giữa họ, để đạt được mức giá mà mỗi cá nhân đều không có khả năng ảnh hưởng tới. Cạnh tranh qua những người bán với nhau: Chủ yếu họ dùng những thủ đoạn để chiếm lĩnh thị trường, chiếm tỷ phần tiêu thụ cao nhất. Trong loại cạnh tranh này, thì công cụ giá cả là công cụ mạnh nhất, quan trọng và phổ biến nhất. Cạnh tranh giữa những người mua với nhau: Người mua cũng dùng thủ đoạn để mua được nhiều hàng nhất (nếu hàng đó đang khan hiếm hoặc giá rẻ) với hiệu quả cao nhất. Mục tiêu của việc cạnh tranh này là nhằm tối đa hoá lợi ích sử dụng. c. Qui luật cung cầu: Trong nền kinh tế thị trường, cung và cầu là những lực lượng hoạt động trên thị trường. Cầu được hiểu là nhu cầu của xã hội về hàng hoá được biểu hiện trên thị trường ở một mức giá nhất định, nó bị giới hạn bởi khả năng thanh toán của dân cư. Nói cụ thể hơn, cầu là lượng một mặt hàng, mà người mua muốn mua ở mức giá nhất định. Cung được hiểu là toàn bộ hàng hoá có trên thị trường và có thể đưa đến ngay thị trường ở một mức giá nhất định. Nói cụ thể hơn, cung là lượng một mặt hàng mà người bán muốn bán ở mức giá nhất định. Giữa cung và cầu tồn tại một mối quan hệ biện chứng, sự tác động qua lại giữa chúng hình thành nên giá cả cân bằng hay giá cả thị trường. Quan hệ cung và cầu điều chỉnh giá cả thị trường, chính xác hơn là điều chỉnh độ chênh lệch giữa giá cả thị trường với giá trị thị trường. Sự biến đổi của quan hệ cung và cầu sẽ dẫn đến sự lên xuống của giá cả thị trường. Ngược lại, giá cả cũng ảnh hưởng trở lại đối với cung và cầu. Cầu biến đổi ngược chiều với giá cả thị trường và cùng chiều với mức thu nhập, còn cung biến đổi ngược chiều với giá cả đầu ra, nhưng cũng biến đổi ngược chiều với giá cả đầu vào. Sự cân bằng cung và cầu chỉ là tạm thời và sự không cân bằng cung và cầu là thường xuyên. Vì cung và cầu vẫn chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố, mà các nhân tố này luôn biến đổi, nên cung và cầu là thường xuyên không cân bằng. Chính điều này đã hình thành quá trình tác động lẫn nhau giữa cung, cầu, giá cả hàng hoá. Quá trình này đưa đến sự cân bằng tạm thời giữa cung và cầu. Như vậy trạng thái cân bằng cung, cầu là do quá trình mất cân bằng hình thành. Các qui luật kinh tế của thị trường tác động đến sự hình thành và vận động của giá cả thị trường. Vì vậy, trong công tác quản lý giá, Nhà nước cần nhận thức và vận dụng các qui luật kinh tế của thị trường để quản lý và điều hành nền kinh tế nói chung và công tác giá cả nói riêng. Sự quản lý của nhà nước cần chú trọng các vấn đề sau: 23
24. Một là: Thấy được vai trò của ba qui luật: Qui luật giá trị, qui luật cung – cầu, qui luật cạnh tranh. Qui luật cung – cầu quyết định mức giá thị trường, qui luật giá trị và qui luật cạnh tranh không những quyết định đến mức giá mà còn quyết định đến xu hướng vận động của giá cả thị trường. Qui luật cạnh tranh tạo ra xu thế giảm chi phí sản xuất, dẫn tới giảm giá thành hàng hoá và ổn định mức giá cả trên thị trường. Qui luật giá trị và qui luật cạnh tranh tạo ra hai lực ngược chiều nhau đối với sự hình thành và vận động của giá cả. Cả 2 lực đó cùng tồn tại song song trên thị trường. Để quản lý giá và phát huy tác dụng của các qui luật, Nhà nước cần tạo ra các môi trường thuận lợi để các doanh nghiệp tự do cạnh tranh với nhau, doanh nghiệp tự quyết định mức giá. Cổ phần hoá các doanh nghiệp Nhà nước là một điều kiện thuận lợi để khuyến khích các doanh nghiệp cạnh tranh bình đẳng trên thị trường. Đối với những ngành có tính độc quyền, ví dụ như; sản xuất điện, kinh doanh xăng dầu, vận tải hàng không, bưu chính viễn thông, Nhà nước cần có những chính sánh, biện pháp để hạn chế độc quyền, kiểm soát chi phí sản xuất và giá cả. Đây là những biện pháp để ổn định giá của những ngành này và ổn định mặt bằng giá cả chung của cả nước. Hai là: Những mặt hàng có rủi ro lớn, vòng quay vốn chậm, chịu ảnh hưởng lớn của thị trường thế giới, có vai trò quan trọng đối với quốc kế dân sinh, thì Nhà nước cần có những biện pháp can thiệp để ổn định giá thị trường đối với những mặt hàng này. Nhà nước có thể tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có được một lượng hàng hoá nhất định để lập quĩ dự trữ lưu thông. Ví dụ, như kinh doanh xăng dầu chịu tác động lớn của giá cả trên thị trường thế giới. Nhưng lại ảnh hưởng lớn đến sản xuất và đời sống của nhân dân, các doanh nghiệp tự mình khó có khả năng đảm bảo được lượng xăng dầu dự trữ, mà Nhà nước cần tạo điều kiện về vốn, về thuế nhập khẩu để hỗ trợ các doanh nghiệp này có được lượng hàng dự trữ và ổn định tương đối giá cả xăng dầu trong khoảng thời gian nhất định. Ba là: Trong điều kiện nền kinh tế Việt Nam mới chuyển sang cơ chế thị trường và đang trong giai đoạn hình thành và phát triển, thì chưa đủ cơ sở vững chắc để ổn định giá, mà ổn định giá là yêu cầu tất yếu để ổn định đời sống nhân dân và nền kinh tế quốc dân. Vì vậy, Nhà nước cần có chính sách và biện pháp thích hợp để quản lý giá cả, làm cơ sở ổn định giá cả thị trường. Trong một nền kinh tế có những sản phẩm mà quá trình sản xuất ra chúng chịu sự chi phối của điều kiện tự nhiên. Đối với những sản phẩm này, cầu ít co giãn theo giá, nhưng cũng chủ yếu xuất hiện ở thời điển thu hoạch ví dụ, như sản xuất lúa, ngô, khoa, sắn, Tại thời điển đó, cung hầu như không thay đổi, nhưng giá thì lại có thể biến động. Nếu mất mùa, giá cả sản phẩm tăng nhanh, lợi ích của người tiêu dùng bị ảnh hưởng, nhưng lợi ích của người sản xuất cũng không tăng do không có sản phẩm để tiêu thụ. Vì vậy, Nhà nước cần có 24
25. các biện pháp can thiệp để bảo vệ lợi ích của người tiêu dùng, tạo điều kiện cho các ngành này đứng vững và phát triển. 2.2 Giá cả tiền tệ là cơ sở hình thành giá cả thị trường Kinh tế thị trường càng phát triển, thị trường càng sôi động thì 2 yếu tố trên càng có quan hệ chặt chẽ với nhau trong giá cả hàng hoá. Giá cả tiền tệ được thể hiện ngay trong mỗi yếu tố hình thành nên giá trị hàng hoá. Nếu nhu cầu về tiền không thay đổi theo thời gian, thì sự gia tăng mức cung tiền danh nghĩa nhất định phải dẫn đến một lượng tăng tương đương trong mức giá. Sự tác động của yếu tố tiền tệ đến sự hình thành và vận động của giá thị trường là hết sức phức tạp. Do vậy, để quản lý giá cả, không thể tách rời quản lý tiền tệ. Chính sách, cơ chế để phát triển thị trường tiền tệ bền vững có ý nghĩa to lớn đối với việc bình ổn giá cả và phát triển nền kinh tế của đất nước. Việc quản lý giá cả phải đặt trong mối quan hệ với chính sách tiền tệ. Mục tiêu của chính sách tiền tệ là ổn định sức mua của đồng tiền. Ổn định mức mua của đồng tiền chính là một trong những điều kiện ổn định giá cả hàng hoá. II. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CUNG – CẦU HÀNG HOÁ: Kinh tế thị trường về bản chất là sự biến đổi không ngừng và khắc nghiệt. Chỉ trong vòng mấy chục năm vừa qua, số người tiêu dùng và doanh nghiệp có máy tính cá nhân đã tăng vọt. Giá dầu mỏ tăng dần từ 3 đôla lên 60 – 70 đôla một thùng trên thị trường thế giới và ở Việt Nam từ 2.000 – 3.000 đồng/lít lên đến 10.000 – 12.000 đồng/lít. Thị trường bất động sản tăng mạnh những năm đầu thế kỷ XXI, nay lại có sự chững lại, có vùng cầu giảm xuống. Vậy thì sự biết động kể trên và các biến động khác trong môi trường kinh tế của chúng ta được giải thích như thế nào? Lý thuyết cung và cầu sẽ giúp chúng ta làm rõ vấn đề này. Lý thuyết này mô tả sở thích của người tiêu dùng , xác định cầu của người tiêu dùng đối với các loại hàng hoá như thế nào, trong khi chi phí kinh doanh lại là nền tảng của phía cung các hàng hoá đó. Ví dụ: Nếu chúng ta chứng kiến sự xuống giá nhanh chóng của xăng dầu thì có thể giải thích rằng đó là do cầu về xăng dầu giảm xuống hoặc do cung về xăng dầu tăng lên. Sự thay đổi về cung và cầu dẫn đến sự thay đổi sản lượng hàng hoá đầu ra và ảnh hưởng đến mức giá cả thị trường. Vì vậy, nghiên cứu những nhân tố tác động tới cung – cầu sẽ cho chúng ta thấy được ảnh hưởng của quan hệ cung – cầu hàng hoá tới giá cả thị trường. 25
26. 1. Những nhân tố ảnh hưởng tới cung: 1.1. Khái niện: Cung là số lượng hàng hoá hay dịch vụ mà người bán có khả năng và sẵn sàng bán ở các mức giá khác nhau trong một thời gian nhất định. Cung bao gồm 2 yếu tố cơ bản là khả năng và ý muốn sẵn sàng bán hàng hoá hay dịch vụ của người bán, người sản xuất có hàng hoá song không muốn bán vì giá rẻ thì không có cung và cầu sẽ không được thảo mãn. Lượng cung là lượng hàng hoá hay dịch vụ mà người bán sẵn sàng và có khả năng bán ở mức giá đã cho trong cùng một thời điểm nhất định. 1.2. Các nhân tố ảnh hưởng tới cung: - Ngoài giá của bản thân hàng hoá còn có nhiều nhân tố khác xác định cung về hàng hoá hay dịch vụ, những nhân tố đó là: + Công nghệ + Giá các yếu tố sản xuất (đầu vào) + Chính sách thuế + Số lượng người sản xuất + Các kỳ vọng a. Công nghệ: Công nghệ là yếu tố quan trọng góp phần nâng cao năng suất, giảm chi phí lao động trong quá trình chế tạo ra sản phẩm. Sự cải tiến công nghệ làm cho đường cung dịch chuyển về phía bên phải nghĩa là làm tăng khả năng cung lên. Sau cải tiến công nghệ 26
27. Hình 2.1. Sự thay đổi của cung Tiến bộ công nghệ bao gồm nhiều nội dung, từ việc đề xuất các ý tưởng khoa học, tới việc cải tiến, áp dụng công nghệ hiện đại vào thực tiễn. Ví dụ: Trong suốt thập kỷ qua, sản xuất đã trở lên có hiệu quả hơn. Số lao động để sản xuất ra một chiếc ô tô giảm đi nhiều so với thời gian 10 năm trước đó. Những tiến bộ này cho phép những người sản xuất ô tô đạt được lợi nhuận nhiều hơn với cùng một mức giá. Một ví dụ khác, nếu như ngân hàng cải tiến các thủ tục của họ, đến mức các nhân viên ngân hàng, có thể mở một tài khoản cho khách hàng mới chỉ cần một tờ khai, chứ không phải cần làm nhiều tờ khai như trước thì chi phí dịch vụ của ngân hàng sẽ giảm đi. Như vậy, với công nghệ hiện đại, tự động hoá, năng suất lao động tăng nhiều hơn so với lao động thủ công và cung sẽ tăng nhiều, làm cho chi phí sản xuất 1 đơn vị sản phẩm hạ thấp xuống. b. Giá của các yếu tố sản xuất (đầu vào) Giá của các yếu tố đầu vào như nhiên liệu, lao động hay máy móc đương nhiên là ảnh hưởng quan trọng tới chi phí sản xuất ở mỗi mức sản phẩm đầu ra. Ví dụ, khi xăng dầu tăng giá lên đột ngột trong thời gian gần đây, nó đã làm tăng chi phí nhiên liệu đối với các nhà sản xuất, làm tăng chi phí sản xuất và làm giảm việc cung cấp hàng hoá của những nhà sản xuất này trên thị trường. Tương tự như vậy, khi ngân hàng giảm lãi suất tiền vay, sẽ tác động hạ thấp chi phí sản xuất của nhiều doanh nghiệp có vay vốn của ngân hàng để kinh doanh. Giá của các yếu tố sản xuất có ảnh hưởng đến khả năng cung sản phẩm. Nếu giá các yếu tố sản xuất giảm, sẽ dẫn đến giá thành sản phẩm giảm và cơ hội kiếm lợi nhuận sẽ cao lên, do đó các nhà sản xuất có xu hướng sản xuất nhiều lên. c. Chính sách của Chính phủ: Đây cũng là yếu tố quan trọng tác động đến cung. Sự quan tâm của Chính phủ đến vấn đề môi trường và sức khoẻ, sẽ quyết định công nghệ sản xuất nào sẽ được sử dụng, trong khi đó các luật về thuế và mức lương tối thiếu có thể làm giá đầu vào tăng đáng kể. Trong các ngành như; bưu chính viễn thông, điện lực, các điều tiết của Chính phủ có thể tác động đến cả số lượng các doanh nghiệp cạnh tranh trên thị trường và hình thức dịch vụ mà các doanh nghiệp này cung cấp. Trong các chính sách của Chính phủ, thì chính sách thuế có ảnh hưởng trực tiếp và quan trọng đến sản xuất của các doanh nghiệp, do đó ảnh hưởng đến cung sản phẩm. Mức thuế cao sẽ làm cho phần thu nhập còn lại cho người sản xuất ít đi và họ không có ý muốn cung cấp hàng hoá nữa và ngược lại mức thuế thấp sẽ khuyến khích các doanh nghiệp mở rộng sản xuất của mình. Ví dụ, chính sách thuế của Việt Nam đối với nhập khẩu ô tô cũ vào thị trường trong nước, đã có tác động lớn đến việc nhập khẩu ôtô của các doanh nghiệp, các 27
28. doanh nghiệp phải cân nhắc và tính toán kỹ chi phí, giá nhập khẩu, thuế nhập khẩu và giá thị trường tiêu thụ ôtô cũ trong nước để quyết định nhập khẩu ô tô cũ hay không và nhập loại xe nào? Ở thị trường nào? Giá nhập khẩu là bao nhiêu? d. Số lượng người sản xuất: Số lượng người sản xuất về cùng một loại hàng hoá càng nhiều thì lượng cung sẽ càng lớn. Cung càng nhiều sẽ làm cho giá cả thị trường càng giảm xuống nếu cầu không đổi. Vì vậy, khuyến khích cạnh tranh sẽ là yếu tố quan trọng để thúc đẩy sản xuất phát triển, hạ giá thành sản phẩm làm cho giá cả thị trường có xu hướng hạ thấp. e. Giá của các hàng hoá thay thế. Các nhà sản xuất luôn năng động, lựa chọn các cơ hội để sử dụng các tư liệu sản xuất của họ. Vì thế, cung còn chịu ảnh hưởng của giá các hàng hoá thay thế, đặc biệt là các sản phẩm có thể dễ dàng thay thế cho các sản phẩm đầu ra khác của quá trình sản xuất. Nếu giá của một sản phẩm thay thế tăng lên thì cung của các sản phẩm thay thế khác sẽ giảm xuống. Ví dụ, các công ty sản xuất ôtô thường sản xuất một số loại model khác nhau trong cùng một nhà máy. Nếu nhu cầu của một loại model tăng lên và nếu như giá tăng, họ sẽ chuyển nguyên liệu sản xuất của họ sang tập trung sản xuất model đó và như vậy cung của các model khác sẽ giảm xuống. Hoặc nếu nhu cầu và giá của xe tải tăng lên thì năng lực sản xuất của nhà máy sẽ được tập trung vào sản xuất xe tải, và vì vậy cung về xe con sẽ giảm xuống. f. Các kỳ vọng: Mọi mong đợi về sự thay đổi của giá của hàng hoá, giá của các yếu tố sản xuất, chính sách thuế, đều có ảnh hưởng tới cung hàng hoá và dịch vụ. Nếu sự mong đợi dự đoán có thuận lợi cho sản xuất thì cung sẽ được mở rộng và ngược lại. Ngoài các nhân tố nêu trên, các nhân tố về thời tiết, khí hậu, cơ cấu thị trường, các quy định của Chính phủ cũng ảnh hưởng tới cung hàng hoá. Ví dụ: Thời tiết có tác động quan trọng đến sản xuất nông nghiệp và ngành dịch vụ trượt tuyết. Ngành công nghiệp máy tính được đánh dấu bằng tinh thần hăng hái tìm tòi đổi mới giúp ngành này liên tục đưa ra sản phẩm mới. 28
29. Bảng 2.1: Các nhân tố ảnh hưởng tới cung về ô tô Các nhân tố ảnh hưởng đến Ví dụ cho ngành ôtô cung 1. Công nghệ Sản xuất được vi tính hoá làm hạ thấp chi phí sản xuất và cung tăng lên. 2. Giá các yếu tố đầu vào Giảm lương phải trả cho công nhân sản xuất ô tô, làm giảm chi phí sản xuất và cung tăng lên. Xoá bỏ hạn ngạch và thuế quan về nhập khẩu ô tô, 3. Chính sách của chính phủ làm tăng cung về ô tô, giá thị trường hạ xuống Khuyến khích nhiều nhà đầu tư ngành sản xuất ô tô 4. Số lượng người sản xuất chi phí sản xuất giảm, cung tăng lên, giá thị trường giảm. Nếu như xe tải tăng, cung về xe con sẽ giảm xuống 5. Giá của các hàng hoá thay thế Chính phủ có nhiều chính sách khuyến khích sản xuất ô tô, thì cung về ô tô sẽ tăng, giá sẽ giảm. 6. Các kỳ vọng Bảng 2.2: Các nhân tố ảnh hưởng tới cung về bất động sản Các nhân tố ảnh hưởng đến cung Ví dụ cho ngành kinh doanh bất động sản 1.Công nghệ Trong ngành xây dựng, ngày càng sử dụng công nghệ hiện đại để xây dựng những toà nhà cao tầng, làm giảm diện tích đất, tăng diện tích sử dụng, tạo ra cung về nhà ở, nhà làm việc tăng lên. Chi phí về nguyên vật liệu, tiền lương công nhân 2. Các yếu tố đầu vào có xu hướng tăng lên làm cho chi phí sản xuất trong ngành xây dựng tăng. Chính phủ ban hành luật đất đai và các chính sách quản lý, sử dụng đất đai làm giảm số bất động sản 3. Chính sách của Chính phủ đầu cơ. Ngày càng có nhiều công ty tham gia vào kinh doanh bất động sản, giá bất động sản hình thành 29
30. theo quan hệ cung-cầu trên thị trường. 4. Số lượng người sản xuất Người tiêu dùng ngày càng có nhiều cơ hội lựa chọn nhà ở: Nhà chung cư, nhà mặt phố, mặt ngõ. Chính phủ có nhiều chính sách khuyến khích xây dựng các khu nhà ở cao tầng, cung về nhà sẽ tăng, 5. Giá của các hàng hoá thay thế làm cho giá bất động sản ổn định. 6. Các kỳ vọng 1.3. Sự vận động dọc của đường cung và sự dịch chuyển của đường cung. Lượng cung tại một mức giá thị trường đã cho, được biểu diễn bằng một điểm trên đường cung. Toàn bộ đường cung cho ta biết cung về hàng hoá hay dịch vụ cụ thể nào đó. Từ đó chúng ta phân biệt 2 vấn đề cơ bản, sự thay đổi của cung và sự thay đổi của lượng cung. Sự thay đổi của cung là sự dịch chuyển của toàn bộ đường cung. Sự thay đổi lượng cung là sự vận động dọc theo đường cung. S1 GIÁ S1 S0 S2 TĂNG LƯỢNG CUNG GIẢM CUNG TĂNG CUNG GIẢM LƯỢNG CUNG SẢN LƯỢNG Hình 2.2. Tăng, giảm cung Nếu các yếu tố khác không thay đổi, thì nếu cung của hàng hoá giảm xuống, thì giá cũng giảm xuống (sự vận động xuống dưới dọc theo đường cung So) nếu cung của hàng hoá tăng lên, thì giá cũng tăng lên (sự vận động lên trên dọc theo đường cung So). Khi bất kỳ các yết tố nào khác giá của bản thân hàng 30
31. hoá thay đổi và làm cho toàn bộ đường cung dịch chuyển hay có sự thay đổi của cung. Ví dụ: Đường cung ban đầu là So, giả sử có sự thay đổi về công nghệ làm giảm lượng nguyên, nhiên, vật liệu để sản xuất ra hàng hoá đó, thì cung sẽ tăng lên và đường cung dịch chuyển đến đường S 2. Nếu chi phí sản xuất tăng lên, cung sẽ giảm và đường cung dịch chuyển đến đường S 1 . 2. Nhân tố ảnh hưởng đến cầu: 2.1. Khái niệm: Cầu là số lượng hàng hoá hay dịch vụ mà người mua có khả năng và sẵn sàng mua ở các mức giá khác nhau trong một thời gian. Như vậy, khi nói đến cầu chúng ta phải hiểu 2 yếu tố cơ bản là khả năng mua và ý muốn sẵn sàng mua hàng hoá hoặc dịch vụ cụ thể đó. Nhu cầu khác với cầu; nhu cầu là những mong muốn và nguyện vọng vô hạn của con người. Sự khan hiếm làm cho hầu hết các nhu cầu không được thoả mãn. Ví dụ, bạn có thể rất muốn có một chiếc xe máy Spesy- Đó là nhu cầu của bạn song bạn không có tiền (khả năng mua) và cầu của bạn đối với chiếc xe này bằng không. Tương tự, bạn có sẵn tiền song bạn không có ý muốn mua chiếc xe Dream II, cầu của bạn đối với chiếc xe này bằng không. Ngoài ra, khi nói đến cầu đối với bất kỳ hàng hoá hay dịch vụ nào, chúng ta cũng phải lưu ý đến bối cảnh không gian và thời gian cụ thể, vì rằng các nhân tố này có ảnh hưởng trực tiếp tới cầu. Lượng cầu là lượng hàng hoá hay dịch vụ mà người mua sẵn sàng và có khả năng mua ở mức giá đã cho trong một thời gian nhất định. 2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến cầu: Trong kinh tế thị trường, lượng hàng hoá người ta mua phụ thuộc vào giá cả của nó. Giá một mặt hàng càng cao, những điều kiện khác không đổi, thì số lượng hàng hoá mà khách hàng muốn mua càng ít đi. Nếu như giá hàng bán trên thị trường càng thấp thì số hàng hoá được mua sẽ càng nhiều. Điều đó xác định mối quan hệ giữa giá thị trường và lượng cầu của hàng hoá đó, khi các điều kiện khác không đổi. Vì vậy, nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến cầu, sẽ giúp chúng ta thấy được ảnh hưởng của cầu đối với giá cả thị trường. a. Thu nhập của người tiêu dùng: Thu nhập là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến cầu. Thu nhập ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng mua của người tiêu dùng. Khi thu nhập tăng lên, người tiêu dùng cần nhiều hàng hoá hơn, giá cả sẽ có xu hướng tăng lên và ngược lại. Tuy nhiên, tuỳ thuộc vào từng loại hàng hoá cụ thể mà mức độ thay đổi của cầu có khác nhau. 31
32. Mặc dù sự tăng lên của thu phập dẫn đến sự tăng cầu, tăng giá đối với hầu hết hàng hoá, nhưng nó không dẫn đến sự tăng cầu, tăng giá của tất cả các loại hàng hoá. Những hàng hóa có cầu tăng lên khi thu nhập tăng lên được gọi là các hàng hoá thông thường. Còn các hàng hoá mà cầu giảm khi thu nhập tăng lên được gọi là hàng hoá thứ cấp (Ví dụ: Gạo, ngô, sắn ) Khi thu nhập cao lên người tiêu dùng sẽ mua nhiều thịt , cá và mua ít gạo, ngô, khoai, sắn đi Đường cầu Hình 2.3. Đường cầu b. Giá cả của các hàng hoá liên quan: Cầu đối với hàng hoá không chỉ phụ thuộc vào giá của bản thân hàng hoá, nó còn phụ thuộc vào giá của các hàng hoá liên quan. Các hàng hoá liên quan này chia làm 2 loại: + Hàng hoá thay thế + Hàng hoá bổ sung Hàng hoá thay thế là hàng hoá có thể sử dụng thay cho hàng hoá khác. Ví dụ: Cà phê và chè là 2 loại hàng hoá thay thế. Khi cầu của một loại hàng thay đổi thì giá cũng thay đổi. Cụ thể, khi cầu về chè tăng lên thì giá cà phê sẽ giảm, giá cà phê tăng lên thì cầu đối với chè sẽ tăng lên. Hàng hoá bổ sung là hàng hoá được sử dụng đồng thời với hàng hoá khác. Ví dụ: Ở các nước Châu âu người ta thường uống chè với đường – chè và đường là hàng hoá bổ sung. Đối với hàng hoá bổ sung, khi giá của một hàng hoá tăng lên thì cầu đối với hàng hoá bổ sung sẽ giảm đi và ngược lại 32
33. c. Dân số: Hãy so sánh cầu của Trung Quốc đối với gạo và cầu của Việt Nam. Trung quốc là một nước lớn có dân số hơn 1 tỷ người. Việt nam nhỏ hơn, dân số trên 80 triệu người. Rõ ràng là ở mỗi mức giá, lượng cầu đối với gạo ở Trung Quốc sẽ lớn hơn nhiều so với cầu ở Vịêt Nam. Cho dù thị hiếu, thu nhập và các yếu tố khác là như nhau, điều này vẫn sẽ đúng, đơn giảm là bởi vì Trung Quốc có quá nhiều người tiêu dùng trong thị trường gạo. Như vậy, dân số ở một vùng, một quốc gia có ảnh hưởng lớn đến cầu tiêu dùng, dân số đông thì cầu sẽ tăng và ngược lại. Cầu tăng lên hay giảm đi sẽ ảnh hưởng tới giá thị trường về hàng hoá, dịch vụ đó. Cơ cấu dân số (độ tuổi, tôn giáo, ngành nghề, khu vực ) cũng tác động tới nhu cầu có khả năng thanh toán của xã hội. Khu vực thành thị thường nhu cầu về hàng tiêu dùng cao hơn khu vực nông thôn, khu công nghiệp, dịch vụ nhu cầu về tiêu dùng cũng cao hơn khu vực đồng bằng, trung du, miền núi. Các lứa tuổi cũng có nhu cầu khác nhau về hàng hoá và dịch vụ d. Thị hiếu: Thị hiếu có ảnh hưởng lớn tới cầu của người tiêu dùng, thị hiếu là sở thích hay sự ưu tiên của người tiêu dùng đối với hàng hoá hay dịch vụ. Thị hiếu thể hiện sự khác biệt về tác động ảnh hưởng của tính văn hoá và lịch sử. Chúng có thể phản ánh nhu cầu tâm lý, sinh lý thuần tuý (về của cải, tình cảm hoặc sự ham thích) và chúng có thể là những ước muốn do chủ quan con người tạo ra (như thuốc lá, thuốc phiện, xe ôtô thể thao). Chúng có thể bao gồm cả những yếu tố truyền thống, tôn giáo (ăn thịt bò là điều bình thường ở nhiều nước, nhưng lại là điều cấm kỵ ở ấn Độ). Như vậy, thị hiếu là một yếu tố khác hẳn các yếu tố khác của cầu. Không thể quan sát trực tiếp thị hiếu được. Các nhà kinh tế thường giả định rằng thị hiếu không thay đổi hoặc thay đổi rất chậm và thị hiếu độc lập với yếu tố khác của cầu. g. Các kỳ vọng: Cầu đối với hàng hoá và dịch vụ sẽ thay đổi phụ thuộc vào các kỳ vọng (sự mong muốn) của người tiêu dùng. Nếu người tiêu dùng kỳ vọng rằng giá cả của hàng hoá nào đó sẽ giảm xuống trong tương lai thì cầu (hiện tại) đối với hàng hoá đó của họ sẽ giảm xuống và ngược lại. Các kỳ vọng cũng có thể về thu nhập, về thị hiếu, về số lượng người tiêu dùng, đều tác động đến cầu, đến giá cả. Ngoài các nhân tố trên, cầu còn chịu ảnh hưởng của các yếu tố khác như; lượng mưa làm tăng thêm cầu về ô đi mưa, tuyết rơi ảnh hưởng đến kinh doanh đồ trượt tuyết, Hơn nữa, các dự báo về tình hình kinh tế tương lai, đặc biệt là biến động giá cả, cũng sẽ ảnh hưởng lớn tới cầu. 33
34. Bảng 2.3: Các nhân tố ảnh hưởng tới cầu về ô tô Các nhân tố ảnh hưởng tới cầu Ví dụ cụ thể về thị trường ôtô 1. Thu nhập Khi thu nhập tăng, mọi người sẽ có khả năng mua ôtô nhiều hơn 2. Dân số Dân số càng đông thì việc mua ô tô càng nhiều 3. Giá cả hàng hoá liên quan Giá xăng dầu thấp làm gia tăng cầu về ôtô 4. Thị hiếu Có một chiếc xe mới trở thành biểu tượng của sự sang trọng và giầu có Người tiêu dùng kỳ vọng sản xuất nhiều ôtô và giá 5. Các kỳ vọng ôtô ngày càng hạ Những tác động này bao gồm sự xuất hiện của xe 6. Những nhân tố khác điện ngầm, chất lượng hệ thống đường bộ và đường sắt, các dự báo về giá cả trong tương lai sẽ gia tăng Bảng 2.4: Các nhân tố ảnh hưởng tới cầu về Bất động sản Các nhân tố ảnh hưởng tới cầu Ví dụ cụ thể về thị trường Bất động sản 1. Thu nhập Khi thu nhập tăng, mọi người sẽ có khả năng mua đất, nhà nhiều hơn. 2. Dân số Dân số tăng, thì việc mua đất, mua nhà tăng lên. Giá vàng, giá USD, giá vật liệu xây dựng tăng 3. Giá cả hàng hoá liên quan sẽ làm cho giá nhà tăng. Người tiêu dùng ngày càng thích mua nhà ở 4. Thị hiếu thành phố khu đông dân cư , khu vực gần trường học, bệnh viện. Người tiêu dùng kỳ vọng Nhà nước xây dựng nhiều nhà chung cư để họ có điều kiện mua 5. Các kỳ vọng được nhà với giá thấp. Chính sách quản lý đất đai, nhà cửa, qui hoạch khu đô thị và khu dân cư nông thôn hợp lý sẽ tác động đến giá bất động sản. 6. Các nhân tố khác 34
35. 2.3. Sự vận động dọc theo đường cầu và sự dịch chuyển của đường cầu: Lượng cầu tại một mức giá đã cho, được biểu thị bằng một điểm trên đường cầu. Còn toàn bộ đường cầu phản ánh cầu đối với hàng hoá và dich vụ cụ thể nào đó. Từ khái niệm đó chúng ta phân biệt rất rõ 2 vấn đề cơ bản là sự thay đổi của cầu và sự thay đổi của lượng cầu. Sự thay đổi của cầu là sự dịch chuyển của toàn bộ đường cầu sang bên trái hoặc bên phải. Còn sự thay đổi của lượng cầu là sự vận động dọc theo đường cầu. Hình vẽ sau đây sẽ minh hoạ sự phân biệt đó. GIẢM LƯỢNG CẦU GIÁ TĂNG TĂNG CẦU LƯỢNG CẦU D2 GIẢM D0 CẦU D1 SẢN LƯỢNG Hình 2.4. Tăng, giảm cầu Nếu giá cả của hàng hoá giảm xuống và các yếu tố khác không thay đổi thì sẽ có hiện tượng tăng lên của lượng cầu đối với hàng hoá đó (vận động xuống phía dưới của đường cầu Do). Nếu giá cả của hàng hoá tăng lên và các yếu tố khác không thay đổi thì sẽ có hiện tượng giảm xuống của lượng cầu (vận động lên phía trên của đường cầu Do). Còn khi bất cứ yếu tố nào khác ngoài giá của bản thân hàng hoá thay đổi sẽ làm cho đường cầu dịch chuyển hay có sự thay đổi của cầu. Ví dụ: Sự tăng lên của thu nhập, sự gia tăng dân số, sự gia tăng của giá cả hàng hoá thay thế hoặc sự giảm xuống của giá các hàng hoá bổ sung sẽ làm dịch chuyển toàn bộ đường cầu Do sang bên phải tới đường D2. Đó là sự tăng lên của cầu. Còn khi thu nhập giảm, dân số giảm, giá các hàng hoá 35
36. thay thế giảm hoặc giá các hàng hoá bổ sung tăng sẽ làm dịch chuyển đường cầu Do về phía trái tới đường D1. Đó là sự giảm xuống của cầu. 3. Quan hệ cung – cầu: 3.1. Trang thái cân bằng cung – cầu: Khi cầu đối với một hàng hoá nào đó xuất hiện trên thị trường, người sản xuất sẽ tìm cách đáp ứng mức cầu đó. Trạng thái cân bằng cung – cầu đối với một hàng hoá nào đó là trạng thái khi việc cung hàng hoá đó vừa đủ để thoả mãn cầu đối với nó trong một thời kỳ nhất định. Tại trạng thái cân bằng này, chúng ta có giá cân bằng và sản lượng cân bằng. Đặc điểm quan trọng của mức giá cân bằng này là, nó không được xác định bởi từng cá nhân riêng lẻ, mà nó được hình thành bởi hoạt động tập thể của toàn bộ người mua và người bán. Đây chính là cách định giá khách quan theo “bàn tay vô hình” của cơ chế thị trường. 3.2. Trạng thái dư thừa và thiếu hụt của thị trường: Khi giá cả trên thị trường không bằng với mức giá cân bằng, chúng sẽ lớn hơn hoặc là nhỏ hơn mức giá đó. Với mức giá thấp hơn giá cân bằng trên thị trường mức lợi nhuận đối với nhà sản xuất sẽ giảm xuống và các nhà sản xuất sẽ ít mong muốn cung cấp hàng hoá cho thị trường. Đồng thời giá hạ xuống tạo điều kiện cho người tiêu dùng có khả năng mua hàng hoá và do đó khoảng cách giữa cung và cầu càng lớn lên gây hiện tượng thiếu hụt trên thị trường. Thiếu hụt trên thị trường là kết quả của việc cầu lớn hơn cung ở một mức giá nào đó. Nói cách khác đó là sự thặng dư của cầu. Với mức giá cao hơn giá cân bằng trên thị trường người sản xuất sẽ mong muốn cung ứng nhiều hàng hoá hơn, tuy nhiên người tiêu dùng sẽ giảm bớt nhu cầu của mình và như vậy sẽ xuất hiện sự dư thừa của thị trường. Sự dư thừa của thị trường là kết quả của việc cung lớn hơn cầu ở một mức giá nào đó. Nói một cách khác đó là sự thặng dư của cung. Do vậy, điều mà chúng ta quan sát thấy là bất cứ lúc nào giá cả thị trường cao hoặc thấp hơn giá cân bằng thì sẽ xuất hiện sự dư thừa hoặc thiếu hụt trên thị trường. Và để khắc phục hiện tượng này cả người mua và người bán phải thay đổi hành vi của họ để đạt tới mức giá cân bằng. 3.3. Sự thay đổi trạng thái cân bằng: Chúng ta có thể thấy rằng hoạt động tập thể của người mua và người bán sẽ hình thành nên giá cân bằng cho bất cứ loại hàng hoá nào. Tuy nhiên mức giá 36
37. cân bằng này không phải là vĩnh cữu và nó sẽ tồn tại cho đến khi các đường cung, cầu mới xuất hiện. CUNG THỊ TRƯỜNG GIÁ GIÁ CÂN BẰNG MỚI THỪA GIÁ CÂN BẰNG THIẾU CẦU THỊ SẢN TRƯỜNG LƯỢNG Hình 2.5. Trạng thái cân bằng cung – cầu 3.4. Kiểm soát giá: Để ổn định sản xuất và đời sống, Chính phủ thường cố gắng kiểm soát và điều tiết giá cả thị ttrường, trong một số trường hợp sự kiểm soát giá cả không phù hợp với điều kiện khách quan và làm giảm tính hiệu quả của thị trường. Ví dụ; chúng ta xem xét việc Chính phủ đưa ra các mức giá trần và giá sàn. Khi đặt giá trần (tiền thuê nhà tối đa) Chính phủ muốn đảm bảo lợi ích của các hộ gia đình có thu nhập thấp (sinh viên, người cô đơn, ) song thường mức giá đó lại thấp hơn mức giá thị trường và gây ra hiện tượng thiếu hụt. Còn khi Chính phủ định giá sàn thì sao? Một ví dụ điển hình về giá sàn là mức tiền công tối thiểu. Bằng cách qui định mức tiền công tối thiểu, Chính phủ muốn duy trì một mức sống nhất định. Song trong thực tế khi mức tiền công tối thiểu cao hơn mức tiền công thị trường thì sẽ sẩy ra hiện tượng dư thừa lao động và đây chính là nguyên nhân thất nghiệp. Do vậy, chúng ta thấy rằng việc can thiệp của Chính phủ vào thị trường dưới hình thức kiểm soát giá sẽ dẫn đến sự dư thừa hay thiếu hụt ở các mức giá qui định, đây chưa phải là một giải pháp cho vấn đề phân bổ tài nguyên. Vì vây, khi qui định mức giá trần, giá sàn cho một loại hàng hoá nào đó, Chính phủ phải hết sức cân nhắc tới nhiều khía cạnh khác nhau, để tìm ra giải pháp có hiệu quả nhất. 37
38. III. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIÁ CẢ THỊ TRƯỜNG 1. Giá trị thị trường: Trong nền kinh tế thị trường, các qui luật của kinh tế thị trường đều biểu hiện sự hoạt động của mình thông qua giá cả thị trường. Nhờ sự vận động của giá cả thị trường mà diễn ra một sự thích ứng giữa cung và cầu về hàng hoá, tức là sự hoạt động của các qui luật đó đã điều tiết nền sản xuất xã hội. Ở đâu có sản xuất và trao đổi hàng hoá thì ở đó có thị trường và do đó có cơ chế thị trường hoạt động. Tín hiệu của cơ chế thị trường là giá cả thị trường. Giá cả thị trường là sự biểu hiện bằng tiền của giá trị thị trường hàng hoá - Tức là phụ thuộc rất lớn vào giá trị thị trường. Giá trị thị trường nói ở đây, là giá trị xã hội – giá trị được xã hội thừa nhận và được đo bằng thời gian lao động xã hội cần thiết. Vậy, giá trị thị trường hình thành như thế nào? Như chúng ta đã biết, trên thị trường hầu hết các loại hàng hoá được sản xuất ra không chỉ một hoặc hai nhà sản xuất sản xuất ra mà có khi rất nhiều nhà sản xuất cùng sản xuất hàng hoá đó. Ví dụ, để sản xuất lúa, gạo, không chỉ có tỉnh Hưng Yên sản xuất mà nhiều tỉnh như; Hải Dương, Thái Bình, Nam Định, Hà Nam sản xuất. Mỗi địa phương, để sản xuất một tấn gạo đều phải hao phí một lượng lao động nhất định (tức là một giá trị cá biệt nhất định), và như vậy trên thị trường về gạo sẽ có nhiều người cung cấp gạo, mỗi loại ứng với 1 giá trị cá biệt nhất định. Nhưng khi đưa sản phẩm gạo ra thị trường thì xã hội chỉ chấp nhận một mức giá (nếu không tính đến các yếu tố khác như; phẩm chất, tỷ lệ tấm, ) đó là giá trị thị trường. Vậy, giá trị thị trường là kết quả của sự san bằng các giá trị cá biệt của hàng hoá trong cùng một ngành thông qua cạnh tranh. Cạnh tranh trong nội bộ ngành dẫn tới hình thành một giá trị xã hội trung bình. Tuỳ thuộc vào trình độ phát triển của sức sản xuất của mỗi ngành mà giá trị thị trường có thể ứng với một trong ba trường hợp sau đây: - Trường hợp thứ nhất: Giá trị thị trường của hàng hoá do giá trị của đại bộ phận hàng hoá được sản xuất ra trong điều kiện trung bình quyết định. Đây là trường hợp phổ biến nhất, ở hầu hết các loại hàng hoá. Ví dụ: Để sản xuất quần áo, thì có nhiều doanh nghiệp cùng tham gia sản xuất, các doanh nghiệp này về cơ bản có điều kiện sản xuất như; máy móc thiết bị, nguyên vật liệu, nhân công là như nhau. Trên thị trường, giá trị thị trường của quần, áo sẽ do giá trị cá biệt trung bình của các doanh nghiệp quyết định. - Trường hợp thứ hai: Giá trị thị trường của hàng hoá do giá trị của bộ phận hàng hoá được sản xuất ra trong điều kiện sấu quyết định. Ví dụ: Trong ngành khai thác than, do chịu ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên, các doanh nghiệp khai thác than ngày càng phải khai thác ở những điều kiện khó khăn hơn như; khai thác hầm lò phải đi vào sâu trong lòng đất, điều 38
39. kiện vận chuyển than từ nơi khai thác ra bến cảng xa hơn, năng xuất lao động có thể thấp hơn nhưng những doanh nghiệp này vẫn chiếm một tỷ trọng lớn sản lượng tiêu thụ của ngành khai thác than và xã hội vẫn cần than để sản xuất và tiêu dùng. Cho nên, giá trị cá biệt của những doanh nghiệp này có ảnh hưởng quan trọng, đôi khi quyết định giá trị thị trường của sản phẩm than. - Trường hợp thứ ba: Giá trị thị trường hàng hoá do giá trị của đại bộ phận hàng hoá được sản xuất ra trong điều kiện tốt quyết định. Ví dụ: Trong ngành trồng lúa ở nước ta. Đồng bằng Sông hồng và đồng bằng Nam bộ là 2 vùng trồng lúa chính, cung cấp đại bộ phận thóc (gạo) cho cả nước và xuất khẩu. Đây là 2 vùng có điều kiện tự nhiên thuận lợi hơn so với các vùng khác. Vì vậy, giá trị cá biệt để sản xuất ra thóc (gạo) ở 2 vùng này có ảnh hưởng quyết định đến giá thị trường của thóc (gạo) trong cả nước. Trong thời đại ngày nay, xu thế toàn cầu hoá đã trở thành xu thế tất yếu, sự phát triển kinh tế của mỗi nước không thể tách rời các nước khu vực và thế giới. Thị trường trong nước và thị trường thế giới có quan hệ mật thiết với nhau. Do đó, giá trị xã hội về một loại hàng hoá nào đó sản xuất trong nước sẽ là giá trị cá biệt trên thị trường khu vực và thế giới. Giá trị cá biệt ảnh hưởng ở mức độ nào đến giá trị thị trường thế giới tuỳ thuộc vào mức sản lượng hàng hoá cung ứng ra thị trường và các điều kiện về thuế quan, chính sách xuất nhập khẩu của mỗi nước. Từ những vấn đề trên, trong công tác định giá, quản lý giá hiện nay chúng ta không chỉ quan tâm tới giá trị thị trường của từng loại hàng hoá sản xuất trong nước mà còn quan tâm tới giá trị thị trường thế giới, giá trị thị trường khu vực đối với hàng hoá đó, để có những chính sách quản lý kinh tế vĩ mô phù hợp, giữ được ổn định và phát triển sản xuất trong nước. 2. Giá trị (sức mua ) của tiền Trong nền sản xuất hàng hoá, tiền tệ dùng để biểu hiện và đo lường giá trị của các hàng hoá. Muốn đo lường giá trị của hàng hoá, bản thân tiền phải có giá trị. Vì vậy, tiền tệ làm chức năng thước đo giá trị phải là tiền vàng. Để đo lường giá trị hàng hoá không cần thiết phải là tiền mặt, mà chỉ cần so sách với lượng vàng nào đó một cách tưởng tượng. Sở dĩ có thể làm được như vậy, vì giữa giá trị của vàng và giá trị của hàng hoá trong thực tế đã có một tỷ lệ nhất định. Cơ sở của tỷ lệ đó là thời gian lao động xã hội cần thiết hao phí để sản xuất ra hàng hoá đó. Trong quá trình trao đổi hàng hoá, tiền đứng ra làm môi giới và đó là tiền mặt. Như vậy, Giá trị thực của tiền tách rời giá trị doanh nghĩa của nó và để làm phương tiện lưu thông, người ta đã sử dụng tiền giấy. Bản thân tiền giấy không có giá trị mà chỉ là dấu hiệu của giá trị và được công nhận trong phạm vi quốc gia. Vì vậy, trong việc phát hành, lưu thông tiền giấy phải được tính toán kỹ lưỡng, chính xác, phù hợp với lượng tiền cần thiết 39
40. trong lưu thông. Nếu nhu cầu về tiền thực tế không thay đổi theo thời gian, thì sự gia tăng mức cung tiền danh nghĩa nhất định phải dẫn đến một lượng tăng tương ứng trong mức giá. Có thể nói, sự thay đổi trong mức cung tiền gây ra sự thay đổi về giá cả. Sự thay đổi giá cả này phụ thuộc vào hai yếu tố sau: + Sự tăng lượng cung tiền gây ra sự tăng giá. + Do tác động của một số nhân tố làm cho giá cả tăng lên và Chính phủ điều tiết sự tăng lên của giá cả bằng cách in thêm tiền thì cả khối lượng tiền và giá cả cũng tăng lên. Trên thực tế, nếu như sự tăng lượng cung tiền danh nghĩa kéo theo sự thay đổi tương ứng của tiền lương và giá cả thì điều đó sẽ dẫn đến hậu quả nguy hiểm đối với nền kinh tế. Khi tiền lương doanh nghĩa tăng nhanh, về cơ bản nó sẽ làm cho giá tăng lên nhanh, để đảm bảo ổn định nền kinh tế thì mức cung tiền thực tế chỉ thay đối một cách chậm chạp tương ứng với những thay đổi về nhu cầu tiền tệ. Từ sự phân tích trên cho thấy, giá cả thị trường tỷ lệ thuận với giá trị thị trường của hàng hoá và tỷ lệ nghịch với giá trị (hay sức mua) của tiền. Khi giá trị thị trường của hàng hoá có thể không thay đổi thì giá cả thị trường hàng hoá vẫn có thể thay đổi, tăng lên hay giảm xuống do sự thay đổi sức mua của tiền. Sự chênh lệch giữa giá cả thị trường và giá trị thị trường là hiện tượng đương nhiên, là “vẻ đẹp” của cơ chế thị trường, còn sự phù hợp giữa chúng chỉ là ngẫu nhiên. Sự tác động của yếu tố tiền tệ đến sự hình thành và vận động của giá cả thị trường là hết sức phức tạp. Do vậy, trong công tác quản lý giá cả không thể tách rời với quản lý tiền tệ. - Để quản lý giá cả thị trường thì không thể chỉ chú ý tới việc quản lý và điều tiết thị trường hàng hoá, mà còn cần chú ý đến việc quản lý và điều tiết thị trường tiền tệ. Chính sách, cơ chế để phát triển thị trường tiền tệ có ý nghĩa to lớn đối với việc bình ổn giá cả và phát triển kinh tế, chính sách đó phải thể hiện được: Lãi suất cho vay > lãi suất tiền gửi > tốc độ tăng giá. Đây là biện pháp quan trọng để giữ giá đồng tiền và giá cả hàng hoá. Đi đôi với việc quản lý đồng tiền trong nước, Nhà nước cũng cần có những chính sách xuất nhập khẩu hợp lý để thu hút ngoại tệ mạnh, vàng và đá quí, đây là nguồn tiền tệ quan trọng để thực hiện phát triển kinh tế và giữ ổn định giá cả trong nước. - Lượng tiền trong lưu thông và tốc độ vòng quay của đồng tiền quyết định tổng cầu của toàn xã hội. Để quản lý được giá cả, Chính phủ cần tạo ra sự cân đối giữa tổng cung và tổng cầu. Nếu tổng cung chưa thay đổi, thì sự sai lầm 40
41. trong phát hành, đầu tư, dẫn đến tổng cầu tăng đột ngột sẽ làm cho giá cả tăng đồng loạt và làm cho nền kinh tế lâm vào lạm phát. 3. Cung và cầu hàng hoá: Trong nền kinh tế thị trường, cung và cầu là những lực lượng hoạt động trên thị trường. Cung – cầu không chỉ có mối quan hệ với nhau mà còn ảnh hưởng tới giá cả thị trường. Trong thực tế, khi cung = cầu, thì giá cả thị trường ngang bằng với giá trị của hàng hoá. Khi cung > cầu, thì giá cả thị trường xuống thấp hơn giá trị hàng hoá. Còn khi cung < cầu, thì giá cả thị trường lên cao hơn giá trị. Như vậy, cung và cầu thay đổi, dẫn đến làm thay đổi giá cả thị trường của hàng hoá. Đồng thời, giá cả thị trường cũng có sự tác động ngược trở lại tới cung và cầu. Nhìn chung, trong cơ chế thị trường khi không có sự nhất trí giữa cung và cầu, thì giá cả có tác động điều tiết đưa cungcầu trở về xu hướng cân bằng nhau. Vậy, yếu tố nào ảnh hưởng và quyết định đến quan hệ cung cầu? Đó chính là chu kỳ kinh doanh. Sự vận động của chu kỳ kinh doanh trên thị trường quyết định sự vận động của quan hệ cung – cầu. Một chu kỳ kinh doanh xuất hiện trên thị trường thường có một số thời kỳ chủ yếu sau: + Suy thoái; tức là giai đoạn mà kinh doanh giảm sút nghiêm trọng. Trong thời kỳ nay có giai đoạn tiêu điều và giai đoạn ảm đạm. + Phát triển; tức là kinh doanh được phục hồi, có phát triển và tăng trưởng. + Ổn định; tức là kinh doanh phát triển và sau đó ổn định ở mức cao. Hiện tượng trên được lặp đi lặp lại trên thị trường. Khi kinh doanh bước vào thời kỳ suy thoái, nhu cầu tiêu dùng bị hạn chế, hàng hoá có ít người mua, sản xuất bị thu hẹp nghiệm trọng. Ở thời kỳ suy thoái, do những khuyết tật của sản phẩm, do sự yếu kém trong quản lý hoặc do sự lạc hậu về công nghệ và thiết bị, nên sản phẩm có ít người mua. Từ đó dẫn đến tình trạng cung lớn hơn cầu và giá cả hàng hoá giảm xuống, đến một lúc nào đó giá cả sẽ giảm đến mức doanh nghiệp có thể lỗ vốn. Để tồn tại và đứng vững trên thị trường doanh nghiệp phải cải tiến máy móc, thiết bị hoặc công tác quản lý, mẫu mã sản phẩm, để đưa ra thị trường những sản phẩm ưu việt hơn, doanh nghiệp sẽ dần dần bán được hàng với mức giá cao hơn, hàng hoá có thể ngày càng bán được nhiều hơn, doanh thu và lợi nhuận tăng lên. Đây là thời kỳ phát triển của doanh nghiệp, giá cả trở thành sức hút mạnh nhất đối với các doanh nghiệp và là động lực thúc đẩy các doanh nghiệp đẩy mạnh sản xuất để có nhiều hàng cung cấp cho thị trường. Tuy nhiên, không phải nhu cầu về hàng hoá lúc nào cũng tăng, mà đến một giai đoạn nhất định, quan hệ cung- cầu trên thị trường tương đối ổn 41
42. định và về cơ bản là phù hợp với nhau, đây là thời kỳ ổn định của doanh nghiệp. Trong thời kỳ này, các doanh nghiệp thường ít đổi mới công nghệ và thiết bị, ít cải tiến kỹ thuật và quản lý Do đó, ngay trong thời kỳ này đã bắt đầu chứa đựng những yếu tố, mầm mống của thời kỳ suy thoái, và nếu doanh nghiệp không chú ý đến các yếu tố; cải tiến quy trình công nghệ, công tác quản lý, chất lượng sản phẩm thì thời kỳ suy thoái đến nhanh hơn. Trên đây là xu hướng vận động của giá cả hàng hoá- dịch vụ trên thị trường. Xu hướng này được thể hiện trên nhiều hình thái thị trường, song sự vận động trên của giá cả cần phải chú ý đến thị trường độc quyền. Trên thị trường độc quyền, các yếu tố độc quyền có vai trò rất lớn đối với việc điều tiết quan hệ cung- cầu (độc quyền bán). Thông thường các nhà độc quyền đưa một lượng hàng hoá ra thị trường nhỏ hơn nhu cầu và họ sẽ bán với giá cao, nhưng đến một lúc nào đó, do giá cao nhu cầu sẽ giảm xuống, các nhà độc quyền sẽ nghiên cứu hạ giá xuống để tăng nhu cầu hoặc phải cải tiến kỹ thuật, quy trình công nghệ để có sản phẩm mới. Như vậy, có thể sẽ xuất hiện thời kỳ tăng giá mới, thời kỳ phục hồi và phát triển. Vậy, chu kỳ kinh doanh là hiện tượng tất yếu của kinh tế thị trường. Chu kỳ kinh doanh trên mỗi nền kinh tế thị trường có những đặc thù của nó. Sự vận động của chu kỳ kinh doanh và các đặc thù của nó dựa trên sự chi phối rất lớn của các yếu tố phát sinh trên thị trường trong nước và thế giới. Bất kỳ một hàng hoá nào trên thị trường, hay một nhà kinh doanh nào trên thị trường đều bị chi phối bởi chu kỳ kinh doanh. Tuy nhiên, các nhà độc quyên có khả năng hạn chế bớt sự tác động tự phát của chu kỳ kinh doanh tới quan hệ cung- cầu và giá cả hàng hoá của doanh nghiệp mình. Chu kỳ kinh doanh của doanh nghiệp có ảnh hưởng rất lớn tới cung và cầu hàng hoá, tới quan hệ cung- cầu và giá cả thị trường. Ngược lại, giá cả thị trường cũng tác động trở lại tới chu kỳ kinh doanh, làm cho quá trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp luôn biến động theo cơ chế thị trường. 4. Cạnh tranh Cạnh tranh là sự ganh đua về kinh tế giữa những chủ thể trong nền kinh tế thị trường nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi trong sản xuất và tiêu thụ hàng hoá. Cạnh tranh có thể diễn ra giữa người sản xuất với người sản xuất, người sản xuất với người tiêu dùng hoặc giữa người tiêu dùng với người tiêu dùng. Do có mâu thuẫn về lợi ích kinh tế, nên những người sản xuất và người tiêu dùng cạnh tranh gay gắt với nhau. Sự cạnh tranh này dẫn đến sự thoả thuận trực tiếp giữa họ để hình thành nên mức giá thị trường mà 2 bên đều chấp nhận. Cạnh tranh giữa người sản xuất với người sản xuất, nhằm mục đích bán được nhiều hàng hoá với giá hợp lý để thu được lợi nhuận cao nhất. Kết quả của cạnh tranh này, buộc những người sản xuất, muốn chiếm lĩnh thị trường phải áp dụng tiến 42
43. bộ kỹ thuật mới, đưa công nghệ mới vào sản xuất, cải tiến công tác quản lý để sản xuất ra những sản phẩm mới, chất lượng cao, giá thành thấp. Đây là yếu tố tích cực, không những tạo điều kiện cho nhà sản xuất thu được lợi nhuận cao, mà đứng trên phạm vi toàn xã hội, nó có tác dụng rất lớn để thúc đẩy sản xuất phát triển, nâng cao năng suất lao động, hạ giá thành, giá bán sản phẩm. Cạnh tranh giữa người tiêu dùng với người tiêu dùng nhằm tối đa hoá lợi ích sử dụng, người tiêu dùng (người mua) để đạt được nhu cầu tiêu dùng của mình (trong điều kiện khả năng cung về hàng hoá có hạn) thường phải trả giá cao hơn những người khác để mua được hàng hoá và trong sự cạnh tranh này, làm cho giá cả thị trường thay đổi theo xu hướng tăng lên. Từ sự phân tích các nhân tố tác động đến sự hình thành và vận động của giá cả thị trường, có thể rút ra một số nhận xét sau: - Trong nền kinh tế thị trường, giá cả thị trường là một hiện tượng kinh tế phức tạp, tổng hợp, là bàn tay vô hình điều tiết sản xuất, là tấm gương phản ánh thực trạng nền kinh tế. - Nhà nước cần phải quản lý giá. Việc quản lý giá phải được thực hiện đồng bộ từ tài chính đến tiền tệ, từ cầu đến cung, từ giá thị trường trong nước đến giá thị trường thế giới, từ cạnh tranh đến chống độc quyền và các biện pháp hạn chế tự do kinh doanh. - Để quản lý giá, Nhà nước cần có hệ thống luật pháp hoàn chỉnh và đồng bộ về các lĩnh vực tài chính- tiền tệ- giá cả, củng cố hệ thống pháp luật đối với các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh. Có như vậy, mới có thị trường lành mạnh, cơ chế thị trường hoạt động theo đúng nghĩa của nó và giá cả thị trường đóng vai trò quan trọng trong việc phân bổ các nguồn lực kinh tế, thúc đẩy tiến bộ khoa học- kỹ thuật, làm cho sản xuất phát triển lành mạnh, hiệu quả. CHƯƠNG III CÁC HÌNH THÁI THỊ TRƯỜNG I. THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH HOÀN HẢO 1. Khái niệm: Cạnh tranh hoàn hảo xảy ra khi không một người bán (hoặc người mua) nào có thể tác động đến giá cả trên thị trường. Mỗi người bán (hoặc người mua) đều phải bán (hoặc mua) ra theo giá thịnh hành trên thị trường. Cạnh tranh hoàn hảo xảy ra khi có 1 số lớn doanh nghiệp nhỏ (hoặc người mua) sản xuất (hoặc mua) một mặt hàng y hệt nhau và sản lượng từng doanh nghiệp (người mua) quá nhỏ không thể tác động đến giá cả trên thị trường. 43
44. 2. Doanh nghiệp cạnh tranh và thị trường cạnh tranh 2.1 Doanh nghiệp cạnh tranh - Doanh nghiệp cạnh tranh là một doanh nghiệp không có sức mạnh thị trường, tức là không có khả năng thay đổi giá cả thị trường của hàng hoá mà họ sản xuất. Sức mạnh thị trường là khả năng thay đổi giá cả thị trường của một hàng hoá hoặc dịch vụ. - Đặc điểm của doanh nghiệp cạnh tranh + Doanh nghiệp là người chấp nhận giá. Đây là đặc điểm rất quan trọng của doanh nghiệp cạnh tranh. Doanh nghiệp không có khả năng kiểm soát giá thị trường của hàng hoá do doanh nghiệp sản xuất ra, nên không thể nâng giá bán của mình cao hơn giá thị trường, nếu làm như vậy doanh nghiệp sẽ không bán được sản phẩm. + Sản lượng của doanh nghiệp tương đối nhỏ so với sản lượng của thị trường. Do vậy, dù doanh nghiệp có tăng hay giảm đáng kể sản lượng của mình cũng không ảnh hưởng tới giá thị trường. Ví dụ, các hộ nông dân sản xuất lúa, một số hộ có tăng và giảm số lượng lớn diện tích gieo trồng, làm tăng hay giảm số lượng lớn sản lượng của mình, nhưng trên thị trường thì giá lúa cũng không ảnh hưởng. Như vậy, các doanh nghiệp cạnh tranh có thể và phải bán sản phẩm họ có thể sản suất ra theo giá thị trường hiện hành. Đến đây chúng ta có thể hiểu, doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo là một doanh nghiệp có sản lượng tương đối nhỏ so với sản lượng của thị trường và các quyết định về sản lượng của doanh nghiệp không có ảnh hưởng đến giá cả thị trường. - Một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo có đường cầu nằm ngang đối với sản lượng của mình. (Hình 3.1) Giá cả dd Đường cầu của doanh nghiệp cạnh tranh Lượng 44
45. Hình 3.1 Đường cầu của doanh nghiệp cạnh tranh Đường cầu của doanh nghiệp cho biết, doanh nghiệp cạnh tranh có thể bán những mặt hàng mà doanh nghiệp muốn bán dọc theo đường cầu (dd) nằm ngang, mà không bao giờ làm thay đổi giá cả thị trường. Đường cầu của ngành khác với đường cầu của doanh nghiệp. Đường cầu của ngành tuân thủ qui luật cầu, nó là đường nghiêng xuống dưới, về phía phải. Giá cân bằng cũng được hình thành tại điểm giao nhau giữa cung và cầu thị trường và đó là giá mà doanh nghiệp cạnh tranh phải chấp nhận. Giá cả D Cầu thị trường Lượng Hình 3.2 Đường cầu của ngành 2.2 Thị trường cạnh tranh - Thị trường cạnh tranh là thị trường trong đó, cả người mua lẫn người bán đều không có sức mạnh thị trường - Đặc điểm của thị trường cạnh tranh + Một thị trường cạnh tranh sẽ bao gồm nhiều doanh nghiệp và không doanh nghiệp nào chiếm phần quan trọng trong tổng sản lượng. + Các sản phẩm đều đồng nhất. Sản phẩm của một hãng hầu như không khác biệt với sản phẩm của các doanh nghiệp khác. + Tất cả các doanh nghiệp cạnh tranh sẽ tìm cách mở rộng sản lượng cho tới khi chi phí cận biên bằng giá cả. Bởi vì, giá cả và doanh thu cận biên là như nhau đối với các doanh nghiệp này. + Thông tin trên thị trường phải đầy đủ và mọi người có thể tiếp cận được thông tin. + Các trở ngại đối với việc gia nhập thị trường là không đáng kể. Nếu có thể thu được lợi nhuận kinh tế thì nhiều doanh nghiệp sẽ muốn tham gia sản xuất kinh doanh. 45
46. + Xu hướng mở rộng sản xuất và cung trên thị trường khi có lợi nhuận cao, sẽ gây ra sức ép lớn đối với giá và lợi nhuận trong các ngành cạnh tranh. Lợi nhuận kinh tế sẽ tiến tới khi giá giảm xuống mức chi phí bình quân tối thiểu. 3. Giá cạnh tranh Trong sản xuất kinh doanh, yếu tố lợi nhuận cao luôn là cái đích mà các nhà kinh doanh hướng tới. Vì vậy, khi nhìn thấy sản xuất kinh doanh một mặt hàng có lợi nhuận, nhiều nhà kinh doanh sẽ nhảy vào cạnh tranh. Sự xuất hiện thêm các nhà kinh doanh mới sẽ làm tăng cung và kết quả là đường cung dịch chuyển về bên phải, mức cân bằng mới được thiết lập, giá bán giảm xuống. Ví dụ từ 1.000 xuống 800 (Hình 3.3). Mức giá đó là giá cạnh tranh được hình thành thông qua cạnh tranh khốc liệt trên thị trường. Giá thị trường giảm làm thay đổi tình trạng lợi nhuận và quyết định sản xuất của doanh nghiệp đối với mặt hàng đó. Giá D S’ 1.000 S1’ S 800 S1 Lượng Hình 3.3: Sự mở rộng cung thị trường và giá cả cạnh tranh Mục đích của các doanh nghiệp trong sản xuất và kinh doanh là thu được lợi nhuận tối đa. Nhưng trong thực tiễn nhiều khi các doanh nghiệp sản xuất chỉ có thể lựa chọn một trong hai quyết định sau: - Tiếp tục sản xuất: Nếu sản xuất, kinh doanh có lãi. - Đóng cửa (không sản xuất nữa): Nếu sản xuất, kinh doanh không có lãi hoặc lỗ vốn hoặc vì 1 lý do nào khác. 46