›
›

Bài giảng Cây công nghiệp: Cây đậu tương - Vũ Ngọc Thắng

pdf 25 trang phuongnguyen 2870
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Cây công nghiệp: Cây đậu tương - Vũ Ngọc Thắng", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfbai_giang_cay_cong_nghiep_cay_dau_tuong_vu_ngoc_thang.pdf

Nội dung text: Bài giảng Cây công nghiệp: Cây đậu tương - Vũ Ngọc Thắng

  1. TRN G  I H C NÓNG NGHIP I H NI KHOA NÓNG H C    C‰Y U TNG Glycine max (L) Merrill NGI BIÂN SO N : V. Ng0c Th2ng
  2. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG C‰Y U TNG Glycine max (L) Merrill I. GIÊ TR8 KINH T9 TÏNH HÏNH S3N XU<T 1. Giá tr@ kinh tB - u tng là cây h Ču n h t ng!n ngày có giá tr$ kinh t& cao, Č)ng Č*u trong s, các cây Ču Č- và còn Č0c gi là —Vàng mc trên Č4t“, —Cây Č- th*n“. - Giá tr$ kinh t& c8a cây Ču tng Č0c quy&t Č$nh b;i các thành ph*n ch)a trong h t Ču tng, g=m có: Protein, lipit, hyČracacbon và các ch4t khoáng, trong Čó protein và lipit là hai thành ph*n quan trng nh4t. Protein chi&m kho@ng 40 œ 50% và lipit bi&n ČFng tG 12 œ 24% tuI theo gi,ng và ČiJu kiKn khí hu. - Protein Ču tng có giá tr$ cao không nhNng vJ hàm l0ng lOn mà nó còn có Č*u Č8 và cân Č,i các lo i axit amin c*n thi&t ČPc biKt là gi*u lizin và triptophan (hai lo i axit amin này có vai trò quan trng Č,i vOi sR tng tr;ng c8a c thS con ngTi), tuy nhiên hàm l0ng metionin và xystin - nhNng axit amin có ch)a lu huInh hi th4p (b@ng 1). BCng 1: Thành phFn axit amin trong protein ČIu tKLng và ngô (g axit amin/16 g N) (*) Amino axit Iu tKLng Ngô Arginin 7,4 3,7 Histidin 2,5 2,4 Lysin 6,2 2,6 Tyrosin 3,5 3,6 Triptophan 1,4 0,6 Phenylalamin 4,7 4,1 Treonin 3,8 3,0 Metionin 1,2 1,6 Xystin 0,8 1,3 Lxin 7,2 11,2 Valin 4,9 3,9 Izolxin 5,1 - Glicin 4,0 2,9 Glutamic axit 17,1 14,1 Protein t_ng s, 45,2 9,3 (*) Theo Rinson và Hartwing 1977 - Lipit c8a Ču tng ch)a mFt t` lK cao các axit béo cha no, là thRc phbm có giá tr$ dinh dcng cao, có tác ddng t,t Č,i vOi s)c khoe con ngTi. * Do Čó tG h t Ču tng có thS ch& bi&n Č0c 600 lo i thRc phbm khác nhau, nh các lo i th)c n c_ truyJn c8a phng Čông: u phd, tng chao, sNa Ču nành, v.v hoPc làm các s@n phbm ch& bi&n hiKn Č i: Cà phê Ču tng, sôcôla Ču tng, bánh kio, batê, th$t nhân t o. Chính vì vy, Ču tng Č0c mKnh danh là Ngi Ču bp ca th k . * u tng còn là cây sk ddng làm th)c n cho chn nuôi r4t có giá tr$ - H t Ču tng Č0c ph,i trFn làm th)c n cho chn nuôi - Khô d*u Ču tng ngày nay Č0c Čánh giá r4t cao trong công nghiKp th)c n gia súc chi&m 60% giá tr$ toàn bF th)c n có Č m. 1
  3. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG - Ngoài ra thân lá Ču tng cong Č0c sk ddng trong chn nuôi r4t có giá tr$ (Sk ddng ti, khô) * Trong công nghiKp d*u Ču tng còn Č0c sk ddng làm xi, sn, mRc in, xà phòng, ch4t deo, cao su nhân t o, len nhân t o, thu,c trG sâu. * u tng còn là cây h Ču có kh@ nng c, Č$nh Nit khí quySn thông qua n,t s*n ; rq. Rq Ču tng n sâu phân nhánh nhiJu làm Č4t ti x,p. u tng là cây tr=ng có giá tr$ c@i t o Č4t. Thân lá Ču tng dùng làm phân xanh r4t t,t. Trong ČiJu kiKn nhiKt ČOi bm c8a nOc ta, Ču tng là cây tr=ng ng!n ngày dq Ča vào hK th,ng luân canh tng vd, tr=ng xen, tr=ng g,i. Nó là cây tr=ng trOc Ča l i hiKu qu@ kinh t& cho cây tr=ng sau. 2. Tình hình sCn xuUt ČIu tKLng 2.1. Trên th gi#i - u tng là cây tr=ng c_ xa có l$ch sk cách Čây kho@ng 5000 nm - Ngu=n g,c xa xa c8a Ču tng là vùng Čông b!c Trung Qu,c và tG Čây Ču tng Č0c Ča sang các nOc khác trên th& giOi - u tng là cây tr=ng ng!n ngày có giá tr$ dinh dcng và giá tr$ kinh t& cao, Č=ng thTi có ph m vi thích )ng rFng, có thS tr=ng trên nhiJu lo i Č4t khác nhau. - u tng là mFt trong 8 cây l4y d*u quan trng (chi&m 97% s@n l0ng cây l4y d*u trên th& giOi). - Nhu c*u sk ddng ngu=n protein thRc vt ngày càng cao. - Do Čó s@n xu4t Ču tng trên th& giOi không ngGng tng nhanh. BCng 2: DiWn tích, nZng suUt và sCn lK[ng ČIu tKLng trên thB gi]i NZm DiWn tích (triWu ha) NZng suUt (t^/ha) SCn lK[ng (triWu tUn) 1995 62,50 20,31 126,98 1996 61,09 21,31 130,21 1997 66,95 21,57 144,41 1998 70,96 22,55 160,10 1999 72,10 21,88 157,80 2000 74,40 21,69 161,41 2001 76,83 23,02 177,94 2002 78,83 23,03 181,55 2003 83,56 22,68 189,49 2004 91,44 22,36 204,43 2005 91,39 22,93 209,53 Ngu#n: FAO.ORG Trên th& giOi có kho@ng trên 100 nOc tr=ng Ču tng nhng không ph@i nOc nào cong tR túc Č0c nhu c*u Ču tng trong nOc, ph*n lOn các nOc ČJu ph@i nhp khbu Ču tng. Châu Ê mOi s@n xu4t ra 1/2 s, l0ng Ču tng c*n dùng. Hàng nm, Châu Ê ph@i nhp khbu 8 triKu t4n h t Ču tng, 1,5 triKu t4n d*u, 1,8 triKu t4n sNa Ču nành. Trong nhNng nOc nhp khbu Ču tng ; Châu Ê, các nOc nhp khbu nhiJu nh4t là Trung Qu,c, Nht B@n, ài Loan, TriJu Tiên, Indonesia, Malaysia, Philippin. HiKn nay, 4 nOc s@n xu4t Ču tng lOn nh4t th& giOi là Mx, Brazil, Argentina và Trung Qu,c, các nOc này chi&m kho@ng 90 - 95% t_ng s@n l0ng Ču tng c8a th& giOi. Trong Čó, Mx là nOc s@n xu4t, tiêu thd và xu4t khbu Ču tng lOn nh4t. 2
  4. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG VOi diKn tích hn 29,54 triKu ha tr=ng hàng nm, Mx chi&m g*n 2/3 s@n l0ng Ču tng trên th& giOi, Č&n nm 2002 s@n l0ng Ču tng c8a Mx Č t 78,67 triKu t4n, tng 6,45 triKu t4n so vOi nm 2001. HiKn nay, Mx là nOc Č)ng Č*u th& giOi vJ s@n xu4t và xu4t khbu Ču tng. BCng 3: DiWn tích, nZng suUt và sCn lK[ng ČIu tKLng c`a mat sb nK]c trên thB gi]i *VT: Di-n tích:tri-u ha. N0ng su1t: t1n/ha. S4n l67ng: tri-u t1n Tên nK]c NZm 2000 NZm 2001 NZm 2002 DT NS SL DT NS SL DT NS SL Mx 29,32 2,46 72,22 39,30 2,65 75,06 29,54 2,66 78,67 Brazil 13,60 2,51 34,20 13,97 2,79 39,00 15,90 2,74 43,50 Arhentina 8,58 2,47 21,20 10,40 2,67 27,80 11,30 2,61 29,50 Trung Qu,c 8,18 1,75 14,29 9,20 1,67 15,40 9,10 1,70 15,45 Ngu#n: S8 li-u th8ng kê B< Nông nghi-p Hoa K@ 2003 y Brazil, tG giNa nm 1960, cây Ču tng mOi tr; thành cây tr=ng quan trng, là nOc có diKn tích tr=ng và nng su4t Ču tng lOn th) 2 trên th& giOi sau Mx, diKn tích tr=ng Ču tng nm 2002 là 15,90 triKu ha tng 2,3 triKu ha so nm 2001. VJ nng su4t, nm 2002 Č t tOi 2,74 t4n/ha vOi s@n l0ng là 43,50 triKu t4n. Ti&p Č&n là Arhentina và Trung Qu,c, trOc Čây Trung Qu,c ČOc x&p ; v$ trí th) 3 sau Mx và Brazil vJ s@n xu4t và cong là nOc tr=ng Ču tng tG r4t lâu. Nhng tG nhNng nm 1999 tr; vJ, Arhentina Čã v0t Trung Qu,c c@ vJ diKn tích, nng su4t và s@n l0ng. Nm 2002 diKn tích tr=ng Ču tng ; Arhentina là 11,3 triKu ha, trong khi Čó Trung Qu,c là 9,10 triKu ha. Pc biKt vJ nng su4t Ču tng c8a Arhentina cao hn h{n (Č t 29,50 t4n/ha nm 2002) trong khi Trung Qu,c ch| Č t 15,45 t4n/ha nm 2002). MPc dù Trung Qu,c Č)ng hàng th) 4, song hiKn nay Trung qu,c v}n là nOc Č)ng Č*u châu á vJ diKn tích, nng su4t và s@n l0ng Ču tng. Do dân s, Čông cùng vOi nhu c*u tiêu dùng trong nOc tng nên Trung Qu,c tG mFt nOc xu4t khbu Čã tr; thành nOc nhp khbu Ču tng. 2.2. Tình hình s%n xu't Č(u t)ng * Vi,t Nam ViKt Nam có l$ch sk tr=ng Ču tng lâu ČTi. Trong th tích th& k` VI cho bi&t ; B!c BF có tr=ng Ču tng. Sách Vân Čài lo i ngN c8a Lê Quí ôn th& k` XVIII ČJ cp nhiJu Č&n cây Ču tng. Nhân dân ta bi&t tr=ng trt và sk ddng Ču tng tG hàng nghìn nm nay, nhng trOc Čây s@n xu4t Ču tng ch| bó hip trong mFt ph m vi nh• thuFc các t|nh miJn núi phía B!c nh Cao B€ng, L ng Sn. Theo nhiJu tài liKu nghiên c)u g*n Čây, trên th& giOi ČJu ch)ng minh r€ng Ču tng có thS phát triSn t,t trong ČiJu kiKn sinh thái nông nghiKp nhiKt ČOi và ViKt Nam cong là Č4t nOc thích h0p cho s@n xu4t Ču tng. TrOc Cách m ng, diKn tích tr=ng Ču tng trong c@ nOc là 30.000 ha, nng su4t 410kg/ha. Sau cách m ng tháng tám và trong kháng chi&n ch,ng Mx, Nhà nOc chú ð Čby m nh s@n xu4t Ču tng nhng k&t qu@ Č t Č0c th4p. DiKn tích nm 1967 là nm cao nh4t, trong thTi kI này ch| x4p x| diKn tích nm 1933. Sau 1973 Č&n nay s@n xu4t Ču tng ; nOc ta mOi có bOc phát triSn Čáng kS. y miJn Nam trOc ngày gi@i phóng cây Ču tng Č0c tr=ng ; mFt s, ni nh Lâm =ng, =ng Nai, Hu Giang, An Giang, Phú Yên, Khánh Hoà, Bình $nh, Qu@ng Ngãi. Tính Č&n nm 1993 Čã Č t diKn tích 56.000 ha và Čã có nhNng ČiSn hình nng su4t cao nh =ng Tháp và An Giang (16 -18 t /ha) (Theo s, liKu c8a FAO). TG sau nm 1975 tr; l i Čây nhà nOc ta b!t Č*u phát triSn s@n xu4t Ču tng. Tuy nhiên trên k&t qu@ thRc tiqn s@n xu4t c8a các nm qua có thS th4y nhNng khó khn @nh h;ng không nh• Č&n s@n xu4t Ču tng trong ČiJu kiKn khí hu nhiKt ČOi bm. ó là sR bi&n ČFng th4t thTng c8a 3
  5. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG thTi ti&t, nhiKt ČF và ČF bm cao nên sâu bKnh nhiJu làm cho nng su4t Ču tng không _n Č$nh, th4p, có khi th4t thu. Ngoài ra nhNng ČiJu kiKn kinh t& xã hFi h n ch& s@n xu4t Ču tng nh kho tàng b@o qu@n, c s; ch& bi&n, ch4t l0ng gi,ng kém, kinh phí cho nghiên c)u vJ Ču tng còn ít, Tuy nhiên, trong m4y nm g*n Čây cây Ču tng Čã Či vào Chng trình Khuy&n nông c8a BF Nông ngiKp và Phát triSn nông thôn. VOi nhNng diKn tích tr=ng Ču tng nhân gi,ng mOi, Č0c h- tr0 vJ gi,ng và các vt t phân bón khác cho nông dân nên Čã có gi,ng t,t cung c4p cho s@n xu4t, ČPc biKt là vd Ču tng Čông ; miJn núi B!c. BCng 4: Tình hình sCn xuUt ČIu tKLng e ViWt Nam NZm DiWn tích NZng suUt SCn lK[ng (Nghìn ha) (T^/ha) (Nghìn tUn) 1995 121,1 10,4 125,5 1996 110,3 10,3 113,8 1997 106,4 10,6 113,0 1998 129,4 11,3 146,7 1999 129,1 11,4 147,2 2000 124,1 12,0 149,3 2001 140,3 12,4 173,7 2002 158,6 13,0 205,6 2003 165,6 13,3 219,7 2004 182,5 13,3 242,1 2005 185,0 13,2 245,0 Ngu#n: TAng cBc th8ng kê n0m 2006 HiKn nay, c@ nOc Čã hình thành 6 vùng chính s@n su4t Ču tng, Čó là MiJn núi B!c BF 24,7%, =ng b€ng sông H=ng 17,5%, =ng b€ng ven biSn MiJn Trung ông Nam BF 26,2%, =ng b€ng sông Cku Long 12,4%. Tây Nguyên Nhìn chung nng su4t Ču tng c8a ta còn th4p. Nh vy, ČS Ča cây Ču tng tr; thành mFt cây tr=ng chính, tng x)ng vOi giá tr$ chi&n l0c c8a nó trong s@n xu4t nông nghiKp ; nOc ta, c*n gi@i quy&t toàn diKn các v4n ČJ kinh t&, xã hFi cong nh khoa hc kx thut. VJ mPt khoa hc: Con ČTng Ča cây Ču tng tr; thành cây tr=ng chính có nng su4t cao và _n Č$nh ; nOc ta ph@i là: - Xác Činh hK th,ng cây tr=ng và c c4u mùa vd thích h0p b€ng các công th)c luân canh, tng vd, tr=ng xen cho tGng vùng sinh thái khác nhau. - B€ng các con ČTng khác nhau, chn t o các gi,ng có nng su4t cao, phbm ch4t t,t, thích h0p vOi tGng mùa vd, ch,ng ch$u sâu bKnh, phù h0p vOi các hK th,ng canh tác ; các vùng sinh thái khác nhau. - Xây dRng các biKn pháp kx thut thâm canh tng nng su4t thích h0p nh€m kh!c phdc các y&u t, b4t thun c8a khí hu nhiKt ČOi bm cong nh ČiJu kiKn h n ch& vJ c s; vt ch4t kx thut. 4
  6. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG II. C Sf SINH VT H C Ngugn gbc l@ch sh Cây Ču tng (còn Č0c gi là cây Ču nành) là mFt lo i cây tr=ng c_ c8a nhân lo i, ngu=n g,c ; phng ông (ông Ê). Ngu=n g,c cd thS và l$ch sk xa xa c8a cây Ču tng cha Č0c làm rõ. Cn c)u vào DThEn Nông B4n Th4o Kinh“ và mFt s, di tích c_ nh hình kh!c trên Čá, mai rùa, xng súc vt, thì cây Ču tng Čã Č0c con ngTi bi&t Č&n cách Čây kho@ng 5000 nm và Č0c tr=ng trt kho@ng th& k` th) XI trOc Công nguyên. MFt s, nhà khoa hc cho r€ng, cây Ču tng xu4t hiKn Č*u tiên ; lu vRc sông TrTng Giang (Trung Qu,c). Hymowitz (1970) và Tôn T‡nh ông phân tích c_ ngN cho r€ng: ChN Soi - a c8a nhiJu nOc trên th& giOi (Nga, Anh, Pháp, )c, Tây Ban Nha, Hà Lan, Bungari, ) là xu4t s) tG chN —Shu“ c8a Trung Qu,c t)c cây Ču tng. Theo Morse (1950) cho bi&t: Ghi chú Č*u tiên vJ lo i cây tr=ng này n€m trong cu,n —B4n Th4o C6Hng MBc“ . Cu,n sách này mô t@ nhNng cây tr=ng ; Trung Qu,c do vua Th*n Nông vi&t nm 2838 trOc công nguyên. Cây Ču tng Č0c xem nh là cây quan trng nh4t, Č0c x&p vào mFt trong 5 lo i cây l4y h t quan trng là: Lúa nOc, Ču tng, lúa mì, Č i m ch và cao lng quy&t Č$nh sR t=n t i c8a nJn vn minh Trung Qu,c. Di thic cây ČIu tKLng Theo Morse (1950) thì s@n xu4t Ču tng Č0c phát triSn ; Trung Qu,c cho tOi chi&n tranh Trung œ Nht (1894 - 1905). Sau Čó Nht b!t Č*u nhp khô d*u Ču tng ČS làm phân bón. Chi&n tranh Nga œ Nht (1904 - 1905), làm cho công ddng c8a d*u Ču tng và s@n phbm c8a nó Č0c m; rFng hn. Vào kho@ng 1980 Ču tng và s@n phbm c8a nó Č0c Ča vào châu ‰u và thu hút sR chú ð c8a Th& giOi. Tuy nhiên trOc Čó r4t lâu. NgTi ta Čã bi&t sk ddng lo i cây Ču Č- quan trng này. Ví dd: Nhà thRc vt hc )c Kaempfet trong thTi gian ; Nht nm 1691 œ 1692 Čã ghi chép t` m| các th)c n ch& bi&n tG Ču tng. Các sách thu,c châu ‰u tG 1751 Čã có nói Č&n công ddng trong y d0c c8a cây Ču tng Nht B@n. TG nm 1790, cây Ču tng Čã Č0c các nhà truyJn giáo mang tG Trung Qu,c vJ tr=ng ; vTn thRc vt Pari và Hoàng Gia Anh. 2. Phân lo^i u tng tr=ng (Glycine max) (L) Merrill) có s, l0ng nhiqm s!c thS 2n = 40 thuFc h Fabaceae h phd leguminosae ViKt Nam thTng gi là —u tng“ hoPc —u nành“. V4n ČJ phân lo i Ču tng cho Č&n nay cha Č0c th,ng nh4t. Các nghiên c)u g*n Čây nh4t Čã Ča ra sR phân lo i Č0c nhiJu ngTi công nhn là c8a tác gi@: R.C. Palmer; T.Hymowitz và R.L. Nelson (1996). Theo các tác gi@ này chi Glycine Willd là h0p l i tG 2 chi phd: Glycine và Soja (Moench) F.J. Herm (b@ng 1) . Chi ph0 Glycine: Các loài trong chi phd Glycine h*u h&t là nhNng cây lu niên, hoang d i c_ xa, Č0c tìm th4y ; Australia, các Č@o phía nam Thái Bình Dng, Philippin, ài Loan và ông Nam Trung Qu,c. Các loài này không có trong nJn nông nghiKp thâm canh, trG loài Glycine Canescens F.J. Herm có giá tr$ tr=ng làm c• khô, dR trN th)c n cho gia súc. T4t c@ các loài trong chi phd này r4t khó khn, ít có k&t qu@. B€ng cách sk ddng nuôi c4y In vitro ; giai Čo n tiJn phôi, có thS thu Č0c mFt s, qu@ chín khi lai giNa các loài nh$ bFi c8a chi phd này vOi loài Glycine max. MFt s, t_ h0p 5
  7. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Glycine max vOi loài t) bFi là Glycine tomenetlla có thS thu Č0c h t lai và cây F1 nhng cây F1 l i b4t ddc. . Chi ph0 Soja (Moench) F.J. Herm Chi phd Soja bao g=m loài G.Soja Sieb và Zucc và loài G.max là loài Ču tng tr=ng, có ð ngh‡a kinh t& và quan trng nh4t. Khi lai trong loài G.max có thS thu Č0c k&t qu@ trong các t_ h0p lai. Loài G.max là loài cây thân th@o hàng nm, cha bao giT tìm th4y trong tr ng thái hoang d i, Č0c gieo tr=ng ; nhiJu nOc trên th& giOi. BCng 1: Các loài ch` yBu c`a chi Glycine L(Willd) và si phân bb c`a chúng (R.G. Palmer, T. Hymowit2 và R.L. Nelson 1996) Loài 2n Si phân bb Chi ph0 Glycine 1. G. albbicans Tind và Craven 40 Australia 2. G. arenaria Tind 40 Australia 3. G. argyrea Tind 40 Australia 4. G. canescens F.j. Herm 40 Australia 5. G. clandestina Wendl 40 Australia 6. G. curvata Tind 40 Australia 7. G. cyrtoloba Tind 40 Australia 8. G. falcata Benth 40; 80 Australia 9. G. hirticaulis Tind và Craven 40 Australia 10. G. lactovirens Tind và Craven 40 Australia 11. G. latifolia (benth) Newell và Hymowitz 40 Australia 12. G. latrobeana (meissn) Benth 40 Australia 13. G. microphylla (Benth) Tind 40 Australia 14. G. Pindanica Tind và Craven 40 Australia 15. G. tabacina (labill) Benth 40; 80 Australia, các Č@o Nam Thái Bình Dng 16. G tomentella Hayata 38; 40 Australia, Papua New, Guinea 78; 80 Australia, Philippinne, ài Loan Chi Ph0 Soja (Moench) F. J Herm 17. G. Soja Sieb. Và Zucc 40 Trung Qu,c, Nga, ài Loan, Nht B@n, TriJu Tiên - Ču tng d i 18. G. max (L) merrill 40 u tng tr=ng hiKn nay trên th& giOi có ; nhiJu nOc. Loài G.Soja Sieb và Zucc, cong thuFc lo i cây thân th@o hàng nm, d ng cây bò leo vOi các lá kép có 3 thuI nh• và hip. Hoa tím, h t nh•, c)ng tròn có màu Čen, nâu t,i. Mc hoang d i ; các t|nh phía B!c và ông B!c Trung Qu,c,. Liên Xô (co), TriJu Tiên, Nht B@n. C@ 2 loài G.max và G.Soja Sieb và Zucc ČJu có s, l0ng nhiqm s!c thS 2n = 40. 3. qc Čirm thic vIt h0c 6
  8. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG a. BF rq Ču tng và sR c, Č$nh ni t khí quySn Phôi rq c8a h t Ču tng phát triSn thành rq chính có thS n sâu tOi 150cm trong ČiJu kiKn t*ng Č4t dày và khô ráo. TG rq chính các rq bên mc sâu xu,ng, còn phát triSn n€m ngang tOi 40 œ 50cm. Rq ti&p tdc sinh tr;ng Č&n khi qu@ mby, sau Čó gi@m d*n và ngGng l i trOc khi h t chín sinh lð. Rq Ču tng trong ČiJu kiKn tr=ng trt phân b, ch8 y&u ; lOp Č4t 15 œ 20cm. Pc ČiSm quan trng nh4t c8a bF rq Ču tng là hình thành n,t s*n vOi sR xâm nhp c8a vi khubn Rhizobium jabonicum ČS t o nên hK th,ng rq c, Č$nh ni t cFng sinh có tác ddng quy&t Č$nh Č&n sR thành công hoPc th4t b i c8a s@n xu4t Ču tng. - Vi khubn xâm nhp vào rq kho@ng 10 Č&n 15 ngày sau khi mc (có lá kép) œ t o miJn lông hút, t o thành Čai xâm nhiqm vào rq (chúng hình thành mFt ČTng lây nhiqm hOng vào g,c c8a lông hút), chúng xuyên th4u lOp v• rq, xâm nhp vào nhu mô v• rq, các t& bào nhu mô v• rq Č*y tràn vi khubn. B$ kích thích b;i sR hiKn diKn c8a vi khubn các t& bào ph@n )ng l i b€ng sR phát triSn d$ d ng v0t kích thOc, thông thTng thành nhNng t& bào lOn, có nhân kh_ng l= và v}n s,ng. NhNng t& bào này hp thành n,t s*n. N,t s*n phân b, ; rq chính và rq bên vOi s, l0ng hàng chdc, trm cái, ch8 y&u ; lOp Č4t mPt. N,t s*n có ČTng kính bi&n ČFng 4 œ 5 Č&n 10mm, trong ch)a hàng triKu vi khubn. Chính t i n,t s*n rq hình thành m,i quan hK cFng sinh giNa t& bào cây ch8 và vi khubn. Ni t phân tk c8a không khí ch)a 50% trong khí quySn, khu&ch tán tG Č4t vào n,t s*n. T i Čây ni t Č0c khk thành NH 3 nhT sk ddng nng l0ng (hyČrat cacbon và các h0p ch4t khác) l4y tG hô h4p và các s@n phbm quang h0p chuySn tG lá vào n,t s*n. NH 3 tG n,t s*n Č0c vn chuySn lên lá thông qua m ch g- ch8 y&u ; d ng asparagin . T i lá asparagin g!n vào các axit hNu c, s@n sinh tG chu trình Krep thành các axit amin khác nhau Č0c chuySn qua lipe tOi các bF ph n khác nhau c8a cây ČPc biKt quan trng là qu@ và h t. Kh@ nng c, Č$nh ni t c8a n,t s*n liên quan chPt ch• Č&n sR có mPt c8a leghemoglobin là mFt s!c t, màu h=ng Č•. Ch4t này Čóng vai trò ch4t mang oxi vn chuySn cung c4p oxi c*n thi&t cho sR phân gi@i ATP và không làm t_n h i Č&n enzim và không làm t_n h i Č&n enzim nitrogenaza r4t m}n c@m vOi oxi. Men nitrogenaza c4u t o b;i 2 protein: MFt có trng l0ng phân tk th4p, có Fe và mFt có trng l0ng phân tk cao có ch)a Fe, Mo. SR khk nit ch| sby ra khi Č8 mPt c@ hai thành ph*n c8a men nitrogenaza Ph@n )ng c8a sR c, Č$nh nit nh sau (Schanser 1977) Nitrogenaza + - N2 + 8H + 8e 2NH 3 + H 2↑ ATP N,t s*n Č•, kh@ nng c, Č$nh nit m nh. N,t s*n b!t Č*u c, Č$nh nit tG 4 tu*n sau khi cây mc, tng d*n và Č t Č|nh cao vào giai Čo n hoa rF. Vi khubn nôt s*n có gram âm (không hình thành bào tk), hình que, h@o khí. Khi cây hình thành qu@, ho t ČFng c8a vi khubn n,t s*n gi@m d*n. NhT có Č m Čó mà các mô c8a cây Č0c giàu proteinvà Čó là ch4t dR trN quan trng nh4t c8a h t. Tuy nhiên giai Čo n mOi nhiqm, vi khubn n,t s*n l i mang tính ch4t kí sinh vJ phía vi khubn do chúng cha Č=ng hoá Č0c Č m. Do Čó sR phát triSn c8a cây non có thS b$ dGng l i nh4t thTi, n&u gPp ČiJu kiKn bên ngoài b4t l0i, cây non s• b$ y&u Či và có thS ch&t. 4t Čã tr=ng Ču tng thTng có Č*y Č8 vi khubn Rhizobium Japonicum và ho t ČFng hNu hiKu cho cây. Trong Č4t có nhiJu dòng di truyJn khác biKt c8a Rhizobium Jabonicum Č0c Č$nh danh b;i kx thut huy&t thanh hc-các dòng này chuyên biKt cho tGng cây h Ču và tGng gi,ng Ču tng (có sR chn lc c8a kiSu gen cây ch8). NhiJu cây tr=ng Č0c Ča vào trong cùng mFt Č4t, các cây tr=ng khác nhau s• b$ nhiqm b;i nhNng dòng vi khubn khác nhau, (Cald Well và Vest 1970). SR c, Č$nh ni t c8a n,t s*n rq có thS Čáp )ng 40 œ 70% nhu c*u Č m c8a cây Ču tng. Ngoài ra có 7
  9. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG mFt s, dòng vi khubn n,t s*n có thS gây ra hiKn t0ng ngF ČFc cây b;i n,t s*n-mFt ch4t gi là Rhizobitoxin , ch4t này có thS ti&t ra tG n,t s*n, hoPc tG môi trTng nuôi c4y vi khubn, ch4t này ch,ng l i sR trao Č_i ch4t thông thTng, làm gi@m m)c ČF t_ng h0p protein làm gây bKnh vàng lá Ču tng, tuy bKnh ch| có nh4t thTi và không ČPc hiKu, cây s• v0t Č0c trong vài ngày. Tác ddng )c ch& sR c, Č$nh Č m c8a n,t s*n do sR bón thêm Č m có thS gi@i thích do sR s@n sinh ra 14 nitrit và sR tham gia vào hK th,ng Auxin ()c ch&) hoPc do N0 2-N làm gi@m sR chuySn v$ c8a C quang t_ngh0p Č&n n,t s*n. Các lo i cây Ču Č- nói chung và cây Ču tng nói riêng, Č=ng hoá nit b€ng hai con ČTng: C, Č$nh Č m khí trTi qua n,t s*n và hút N0 3 tG Č4t qua rq. C@ hai quá trình Č=ng hoá ni t này ČJu c*n thi&t ČS Č t nng su4t t,i Ča. Cây con c*n mFt l0ng NH 3 nh4t Č$nh tG Č4t hoPc tG phân bón ČS sinh tr;ng t,t. Nhng n&u m)c N0 3 quá cao s• )c ch& quá trình c, Č$nh ni t tG không khí, mà Č,i vOi cây Ču tng thì hàm l0ng Č m này h*u nh là tuyKt Č,i trong thTi kI qu@ mby. Quá trình c, Č$nh ni t qua rq b!t Č*u chm hn so vOi quá trình hút N0 3 và Č t Č|nh cao cong chm hn 3 tu*n. V4n ČJ ČPt ra là ph@i dung hoà 2 quá trình này ČS cây Ču tng Č=ng hoá ni t t,t hn. Nng su4t cây Ču tng phd thuFc r4t lOn vào sR phát triSn sâu rFng c8a hK rq cùng vOi sR hình thành n,t s*n Č*y Č8. SR phát triSn c8a bF rq t,t hay x4u phd thuFc vào ČF bm, ch4t dinh dcng trong Č4t và nng l0ng c8a các s@n phbm quang h0p. Ngoài ra các y&u t, di truyJn cong có @nh h;ng, t)c là các gi,ng, dòng Ču tng khác nhau vJ diKn tích bJ mPt và trng l0ng khô c8a bF rq. Mu,n làm cho n,t s*n rq c, Č$nh nhiJu ni t khí quySn c*n chú ð các biKn pháp sau: - Nhiqm khubn b€ng phân vi khubn Nitrazin : Vùng Č4t mOi, Č4t c4y lúa, Č4t ngp nOc. - T o môi trTng thích h0p cho viKc c, Č$nh ni t: 4t ti x,p, thoáng khí, nhiKt ČF thích h0p (25 œ28 0C), ch4t dinh dcng Č*y Č8 .ánh sáng t,t ČS quang h0p. ThRc tiqn canh tác cho th4y: Nên chn gi,ng có kh@ nng c, Č$nh ni t m nh, chn Č4t xác Č$nh thTi vd gieo tr=ng thích h0p, xOi xáo Č4t ti x,p .là nhNng biKn pháp t,i u cho ho t ČFng c8a vi khubn c, Č$nh Č m. Ngoài ra theo hK th,ng phân lo i c8a Bergey (1984) thì vi khubn n,t s*n Ču tng có 2 lo i: Lo i mc nhanh có tên là Rizobium Japonicum và lo i mc chm là Brady Rizobium Japonicum (B.Japonicum). ây là ch8ng mc chm (phát triSn sau 4 ngày, t,i Ča sau 7 ngày). Trong Čó có các ch8ng TAL.102 và S.25 có kh@ nng hình thành phát triSn n,t s*n trên rq phd và Č=ng thTi làm tng nng su4t h t kho@ng 15 œ 20%. Dùng phng pháp này có thS thay th& phng pháp nhiqm h t ; các vùng Č4t khô h n. Nhiqm tOi ph8 cho phép mt ČF vi khubn n,t s*n lOn hn nhiqm h t, tuy nhiên c*n cung c4p mFt l0ng nOc lOn hn ČS th4m sâu tOi vùng rq Ču tng và l0ng ch& phbm nhiJu hn (1,5kg/ha) mOi cho hiKu qu@ t,t. Phng pháp này ngoài viKc áp ddng cho vùng khô h n còn có thS áp ddng có hiKu qu@ cho các vùng có tiJm nng tOi tiêu t,t. Ch& phbm B.R, Japonicum tng nng su4t h t cao nh4t ; Č4t b c m*u nh vùng Qu@ng B$ (Hà Tây œ 0,2 tal/ha). 4t phù sa không Č0c b=i hàng nm, có c c4u cây tr=ng luân canh Lúa - u (An Khánh, Phdng Th0ng) khi xk lð lo i Nitrazin này có thS tng 0,8 œ 1,5 t /ha). Bình quân xk lí B.R. Japonicum Čã tng nng su4t Ču tng 100,3kg/ha và có hiKu qu@ cao trên Č4t b c màu, có ČF pH th4p. b. Thân, cành, lá. Thân ČKu t6Hng Thân cây Ču tng thuFc lo i thân th@o, hình tròn. Thân non có thS có màu xanh hoPc m*u tím. Màu s!c thân non có tng quan chPt vOi màu s!c hoa. Thân xanh hoa tr!ng, thân tím hoa tím. 8
  10. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Trên thân có nhiJu lông t (có tác ddng thoát hi nOc và ch,ng bKnh). Thân có nhiJu lóng và Č,t, trên Č,t thTng có các m*m (m*m cành, lá, hoa). Nh vy, trên thân Ču tng s, Č,t nhiJu, lóng ng!n thì kh@ nng cho nng su4t cao. Thân có nhiJu d ng: )ng, bò, nka bò và leo. ChiJu cao cây, thân và s, Č,t bi&n ČFng r4t lOn tuI theo ČPc tính di truyJn và ČiJu kiKn ngo i c@nh. ChiJu cao thân có thS bi&n ČFng tG 20 -150 cm, Tng kính thân thay Č_i tuI theo gi,ng và có @nh h;ng r4t lOn tOi tính ch,ng Č_ c8a gi,ng. Vì vy vd hè nên chn nhNng gi,ng có ČTng kính thân to chiJu cao trung bình ČS ch,ng Č_ t,t. Cành ČKu t6Hng Sau tr=ng 20 - 30 ngày, Ču tng b!t Č*u phân cành, trên cây Ču tng ch8 y&u cành c4p I. (Cành ph_ bi&n mc tG Č,t 2 Č&n Č,t 6). Cành nhiJu ra sOm và tp trung có l0i cho nng su4t cao, b;i vì s, l0ng qu@ trên cành chi&m 40 - 50% s, qu@ trên cây. Góc ČF cành thích h0p là 45 - 60 0 so vOi thân chính, nên chn gi,ng có góc ČF phân cành nh• và có kh@ nng phân cành nhiJu ČS tr=ng dày (s@n xu4t th8 công, nka c giOi nên tr=ng kho@ng cách hip, mt ČF cao). Phân cành là phng th)c tR ČiJu ch|nh c8a cây Ču tng trong trTng h0p qu*n thS thi&u cây hoPc cây non b$ m4t ngn do sâu h i œ TrTng h0p này hai cành ; nách lá m*m s• phát triSn thành hai thân mOi làm cho nng su4t Ču tng không b$ @nh h;ng nhiJu (theo các nhà chn gi,ng “n F, trong ČiJu kiKn nhiKt ČOi, Ču tng thTng nby m*m kém nên chn gi,ng phân cành nhiJu (9 œ 10 cành) ČS bù l i mt ČF th4p do thi&u cây. Lá ČKu t6Hng u tng có 3 lo i lá: - Lá m*m cung c4p dinh dcng cho cây ; thTi kI Č*u vJ sau rdng Či - Lá Čn mc Č,i Čó là lá tht cha hoàn ch|nh có kh@ nng quang h0p cho cây. - Lá tht (lá kép) có 3 lá chét. Hình d ng lá chét khác nhau tuI gi,ng: Lá chét có thS hi dài, b*u, g*n tròn, là ch| tiêu ČJ chn gi,ng và phân biKt gi,ng. Lá Ču tng có thS n€m ngang hoPc Č)ng. D ng Č)ng có góc giNa thân chính và cu,ng lá hip, có thS là cho sR phân b, ánh sáng vào tán lá t,t hn. NhiJu nhà chn gi,ng trên th& giOi Čã nghiên c)u t o gi,ng Ču tng có phi&n lá hip (lá khía), hy vng c@i thiKn sR chi&u sáng vào tán lá ČS nâng cao quang h0p và nng su4t cây tr=ng. Song theo hOng này không rõ rKt l!m. Kích thOc lá có liên quan Č&n sR vn chuySn các ch4t tG lá vJ qu@ và h t. Theo k&t qu@ nghiên c)u c8a các nhà chn gi,ng Ču tng dRa trên các ch| tiêu sinh lð ; ; Pháp cho th4y: Lá to vn chuySn t,t hn lá nh•. Do Čó trong ČiJu kiKn nhiKt ČF th4p nên chn gi,ng lá to. Lá rFng b@n cho nng su4t cao vì ti&p nhn Č0c nhiJu ánh sáng và lá hip b@n thì thTng cho ánh sáng lt sâu xu,ng các t*ng dOi. Còn c*n ti&n hành thí nghiKm cd thS ČS xác Č$nh d ng lá thích h0p Č,i vOi tGng ČiJu kiKn sinh thái. Có ð ki&n cho r€ng gi,ng có lá dài ch$u h n khá hn. * Lá kép ; t*ng giNa bao giT cong to hn lá kép ; t*ng dOi và t*ng trên, s@n phbm quang h0p c8a lá nào thì thTng có tác ddng quan trng vOi chùm hoa 4y trong viKc phát triSn thành qu@ vì nó cung c4p dinh dcng trRc ti&p cho chùm hoa trên nách lá Čó. N&u lá phía dOi b$ vàng úa sOm do mt ČF quá dày hoPc kém chm bón, thì chùm qu@ phía dOi b$ rdng hoPc lép. S, l0ng lá nhiJu, lá to, tng tr;ng khoe nh4t vào thTi kI hoa rF. Cây sinh tr;ng khoe m nh thTng biSu hiKn ; lá phát triSn to rFng, m•ng, ph{ng, xanh ti. S, h t trên qu@ có liên quan Č&n hình d ng lá chét. NhiJu h t/qu@ - thì lá rFng, ít h t/qu@ - lá hip - Č0c ph•ng Čoán là có liên hK Č&n ho t ČFng Ča hOng c8a cùng mFt gen (Joshmm và Bernard) 1963). 9
  11. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG c. Hoa, qu%, hFt Hoa ČKu t6Hng - Hoa Ču tng nh•, là hoa lcng tính tR thd ph4n là ch8 y&u, lai t p chi&m 0,4%. - Hoa mc thành chùm tG 1 -10 trung bình là tG 3 - 5 hoa. - Hoa n; 8 giT sáng Č&n 10 -12 giT tra, mùa hè n; sOm hn mùa Čông. R4t ít khi n; hoa ban Čêm, song ban Čêm hoa sinh tr;ng r4t m nh. S)c s,ng c8a ph4n hoa có thS 1 -2 ngày Čêm, có Č&n 32% s, hoa cha thd ph4n, nhng nh$ cái v}n s,ng trong 3 ngày, s, còn l i s,ng trong 2 ngày, ph4n hoa c8a m-i hoa ch| nby m*m trong 1 ngày. Do kích thOc hoa bé, lai t o gPp khó khn trong công tác khk ČRc và thu ph4n. - Hoa có 2 màu c b@n: Màu tím và tr!ng. (Màu tr!ng do gen lPn, màu tím do gen trFi) Màu tím: Có các gi,ng: DT84, cc chùm, Cúc, xanh l Hà B!c, D140. Màu tr!ng: Có các gi,ng: V74, Čen Hà B!c, VX - 93, DN42. - Trong s@n xu4t và nghiên c)u có thS dRa vào màu s!c hoa ČS phân biKt gi,ng và lai t o gi,ng. ” Tr!ng x • Tím F1 Màu tím (k&t qu@ lai thành công) - C4u t o hoa g=m có: Cu,ng, Č&, 5 Čài, 5 cánh , 10 nh$ ČRc (9 nh$ dính liJn 1 d@i và 1 nh$ Č)ng rTi ra) và nhdy. - Quy lut n; hoa: * ,i vOi lo i hình sinh tr;ng hNu h n: Hoa Č*u tiên n; ; Č,t cao, hoa n; lên trên và xu,ng dOi. ThTi gian ra hoa ng!n. Hoa n; rF, tp trung , t,c ČF n; hoa tG g,c Č&n ngn nhanh. Chùm hoa Č|nh thân và cành có nhiJu hoa hn chùm khác và kèm 1 lá to. * ,i vOi lo i hình sinh tr;ng vô h n: Hoa Č*u tiên n; rF ; Č,t th4p. Hoa n; lên trên, thTi gian ra hoa dài, hoa n; r@i rác. Lúc chùm ngn n; thì g,c qu@ Čã lOn, chùm hoa Č|nh thTng kèm 1 lá nh•. Qu4 ČKu t6Hng Qu@ Ču tng thuFc lo i qu@ giáp có tG 1 - 4 h t thTng là 2- 3 h t, lúc chín qu@ có thS ne làm h t ri xu,ng Č4t. Thu ho ch b€ng c giOi nên chn gi,ng không ne qu@, hoPc 2-3 tu*n sau khi chín không ne qu@. Qu@ có chiJu dài 2 - 7cm, trên qu@ có lông khi chín có màu vàng sáng, vàng xám, nâu hoPc Čen tuI gi,ng. S, qu@ trên cây bi&n ČFng r4t lOn tuI thuFc vào ČPc tính di truyJn và ČiJu kiKn ngo i c@nh và kx thut canh tác mà có tG 10 -500 qu@. S, qu@/cây là ch| tiêu có tng quan chPt ch• Č&n nng su4t. ChiJu cao Čóng qu@ khác nhau tuI gi,ng: Nó Č0c giOi h n tG c_ rq Č&n chùm qu@ Č*u tiên, thích h0p là tG 10 -11 cm, n&u th4p qúa không có l0i cho viKc c giOi hoá khâu thu ho ch. ây là ch| tiêu c*n quan tâm trong chn t o gi,ng. HOt ČKu t6Hng - H t Ču tng có nhiJu màu s!c nh: (màu xanh, màu vàng, màu Čen, ) Màu xanh nh gi,ng: Cc chùm, xanh l Hà B!c Màu Čen: en Hà B!c Vàng: Chi&m Ča s, các gi,ng nh Cúc, DT84, V74, DN42, D140 Màu vàng Č0c a chuFng trên th$ trTng xu4t khbu h t. 10
  12. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG - Trên h t Ču tng còn có r,n h t: Màu s!c r,n h t khác nhau tuI gi,ng ví dd màu nâu Čen c8a T74, màu nâu c8a DT84, D140, ch| tiêu này dùng ČS phân biKt các gi,ng vOi nhau. - V• h t có thS nhn hoPc bóng, v• h t có thS b$ n)t nh H4 dq b$ n4m phá ho i và nhanh m4t s)c n@y m*m. - Kh,i l0ng 1000 h t có thS bi&n ČFng tG 35 - 350g. Gi,ng cúc: 70 - 80g; V74: 100 - 120g; H4: 200 - 220g. Chú ð: Nên chn gi,ng h t màu vàng không to quá, không n)t v• ČS Čáp )ng nhu c*u xu4t khbu và dq b@o qu@n. H t Ču tng có phôi r4t phát tiSn giNa 2 tk diKp màu vàng. Khi h t chín, nFi nho tiêu d*n, ch| còn vài lOp bào dip, áp sát vào v•. H t càng to thì l- thông khí trên v• càng lOn (r,n h t), do Čó s• b$ bm, khó b@o qu@n, dq m4t s)c nby m*n. Tóm lFi : Nng su4t Ču tng có bi&n ČFng kiSu hình r4t lOn và l i có hK s, di truyJn tng Č,i th4p, ch)ng t• chn lc trRc ti&p theo kiSu hình s• cho k&t qu@ không cao và không _n Č$nh. - Nng su4t h t có hK s, tng quan kiSu hình và tng quan di truyJn thun chPt vOi s, qu@ ch!c/cây, s, Č,t mang qu@, s, cành c4p 1, s, Č,t trên thân chính và s, h t/qu@, do Čó kh@ nng chn gián ti&p dRa theo các tính tr ng trên s• c@i lng có hiKu qu@ rõ rKt so vOi chn lc các gi,ng, dòng Ču tng dRa theo ch| s, s• cho hiKu qu@ rõ rKt so vOi chn lc trRc ti&p vJ nng su4t h t. Trong Čó chn lc dRa theo ch| s, 5 tính tr ng là: S, Č,t/thân chính, qu@ ch!c/cây, s, h t/qu@, kh,i l0ng 1.000 h t và nng su4t h t cho hiKu qu@ cao nh4t, trung bình tng 29,8%. - Các thTi vd hoPc các vd gieo tr=ng khác nhau có thS t o ra môi trTng r4t khác nhau, cho phép Čánh giá Č0c tính _n Č$nh kiSu hình ; Ču tng. Có sR tng tác tuy&n tính chPt ch• giNa gi,ng vOi môi trTng và nng su4t h t, ch)ng t• có sR khác nhau di truyJn trong tính _n Č$nh kiSu hình ; Ču tng. - SR biSu hiKn kiJu hình c8a nng su4t h t, chiJu cao cây, s, Č,t mang qu@ và s, qu@ ch!c/cây có hK s, tng quan thun, chPt vOi sR nhy c@m c8a chúng. Tính _n Č$nh kiSu hình vJ thTi gian sinh tr;ng là thành ph*n chính c8a tính =n Č$nh kiSu hình c8a nng su4t Ču tng (Theo Nguyqn T4n Hinh) 4. Các thsi kt sinh trKeng c`a cây ČIu tKLng a. Thi kH mIc mm - B!t Č*u tG khi h t hút nOc > cây xoè 2 lá m*m. - ThTi kI này kéo dài tG 5 œ 7 ngày trong ČiJu kiKn nhiKt và ČF bm thích h0p (Trong ČiJu kiKn b4t thun có thS kéo dài 10 œ 15 ngày, cá biKt có thS kéo dài 20 ngày) - ThTi kI này trong h t xby ra quá trình bi&n Č_i vt ch4t bên trong ČS chuySn hoá các ch4t dR trN thànhg các c4u t o c8a c thS mOi Čó là: Protein > Axit amin Lipit > Gluco Glyxêrin Triozofosphat Gluco Lipit Axit béo axetilacofecmen A - ThTi kI này cây Ču tng con sinh tr;ng ch8 y&u dRa vào ch4t dinh dcng do lá m*m cung c4p ČS phát triSn thân non và bF rq. Tuy nhiên khi nhô lên kh•i mPt Č4t ti&p xúc vOi ánh sáng mPt trTi lá m*m có thS quang h0p mFt ít, song l0ng quang h0p không Čáng kS. Do Čó ch4t dinh dcng trong lá m*m là ngu=n th)c n ch8 y&u cho cây trong vòng mFt tu*n sau khi cây mc. - ThTi gian và t` lK mc m*m @nh h;ng b;i các y&u t, + iJu kiKn ngo i c@nh: T0: 25 œ 30 0C 11
  13. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG A 0: 70 œ 80% 4t ti x,p, thoáng khí + Ch4t l0ng h t gi,ng + Kx thut gieo tr=ng Chú ð : Tránh gPp rét và h n vd xuân hoPc ma to b$ k&t vón mà trbm h t vd hè và vd Čông b. Thi kH cây con - Tính tG mc > cây n; hoa Č*u tiên (còn gi là thTi kI sinh tr;ng sinh dcng) - ThTi kI này kéo dài 30 - 50 ngày tuI thuFc vào gi,ng, thTi vd và kx thut canh tác, (Vd xuân, vd hè > vd Čông) - ThTi kI này cây sinh tr;ng thân lá chm ch| sau thTi kI cây có 3 lá tht khi Čó n,t s*n mOi hình thành thì t,c ČF sinh tr;ng c8a thân lá mOi tng nhanh. - Trong thTi kI này bF rq phát triSn r4t m nh n sâu và rFng. - ThTi kI này xby ra sR phân hoá Č,t và m*m hoa do Čó kích thOc cu,i cùng và t_ng s, v$ trí mang hoa/cây phd thuFc vào sR sinh tr;ng c8a thTi kI cây con và ČiJu kiKn ngo i c@nh lúc này. - ThTi kI này cây Ču tng có kh@ nng ch$ h n khá nh4t. Chú ð : - @m b@o Č8 s, cây/Čn v$ diKn tích - Các biKn pháp kx thut tác ČFng: + XOi xáo và vun sOm + Bón thúc N + Phòng trG sâu bKnh c. Thi kH ra hoa - Hoa Ču tng là hoa lcng tính tR thd ph4n là chính, hiKn t0ng thd ph4n khác hoa chi&m t` lK r4t th4p kho@ng 0,2%. - Hoa Ču tng thTng n; vào bu_i sáng, n&u thTi ti&t l nh hoPc âm u thì hoa n; vào bu_i chiJu hoPc bu_i tra. - ThTi gian ra hoa kéo dài 15 œ 20 ngày, có trTng h0p kéo dài tOi 40 ngày. u tng ra hoa sOm hay muFn tuI thuFc vào gi,ng, thTi vd gieo tr=ng (gi,ng chín sOm trong vd hè sau mc 30 ngày ra hoa, trong khi Čó gi,ng chín muFn ph@i sau 45 œ 50 ngày hoPc hn nNa mOi ra hoa). y miJn B!c nOc ta, Ču tng hè có thTi gian ra hoa dài nh4t (20 œ 30 ngày), Ču tng Čông có thTi gian ra hoa ng!n nh4t (12 œ 20 ngày). - ây là thTi kI r4t quan trng vì @nh h;ng Č&n nng su4t. - N; hoa trong mFt thTi gian dài là ČPc tính có l0i Č,i vOi cây Ču tng, vì khi n; hoa gPp ČiJu kiKn không thun l0i làm rdng hoa thì nhNng Č0t hoa sau có kh@ nng b_ sung. Tuy nhiên hoa n; trong các Č0t rF thTng có t| lK Ču qu@ cao, các hoa n; r@i rác vJ sau thTng b$ rdng hoPc lép. - T` lK Ču qu@ c8a cây Ču tng th4p, hoa rdng nhiJu (50 œ 60%), nguyên nhân c8a rdng hoa ph)c t p, thTng nhiKt ČF cao và khô gây rdng nhiJu. Trong thRc t& th4y: ngay ; ČiJu kiKn ngo i c@nh Č0c xem là lð t;ng v}n không ngn Č0c hiKn t0ng rdng hoa. Nguyên nhân r0ng hoa có nhiOu cách gi%i thích khác nhau: + Kh@ nng tR ČiJu ch|nh c8a cây (là b@n ch4t di truyJn c8a thRc vt nhng ch$u @nh h;ng r4t lOn c8a ČiJu kiKn ngo i c@nh) + Dinh dcng: - Dinh dcng (Thi&u dinh dcng) - Phân b, dinh dcng (Sinh tr;ng sinh dcng quá m nh) + iJu kiKn ngo i c@nh: T0: (NhiKt ČF quá cao hoPc quá th4p) A0: —m ČF Č4t và không khí 12
  14. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Sâu bKnh - ThTi kI ra hoa thì thân, cành, lá, rq v}n ti&p tdc phát triSn m nh. Vì vy thTi kI này cây tiêu thd r4t nhiJu ch4t dinh dcng, c*n chú ð Čáp )ng Č*y Č8 phân bón và nOc cho cây. d. Thi kH hình thành qu%, hFt - GiNa thTi kI n; hoa và hình thành qu@ h t không có ranh giOi rõ ràng (thTng th4y Č=ng thTi c@ nd, hoa, qu@ trên cùng mFt cây hoPc cùng mFt Č,t hoa). - Sau khi n; hoa 5 œ 7 ngày thì q8a b!t Č*u Č0c hình thành. - ThTi gian Č*u qu@ và h t lOn chm, t,c ČF lOn c8a qu@ tng nhanh tG sau khi t!t hoa. T,c ČF tích lux ch4t khô c8a h t tng nhanh ČJu cho tOi khi h t ch!c S, l0ng và kích thOc t,i Ča c8a h t c8a mFt gi,ng do y&u t, di truyJn quy Č$nh, nhng s, l0ng và kích thOc h t thRc t& l i do ČiJu kiKn ngoài c@nh thTi kI h t mby quy&t Č$nh, do Čó khô h n x@y ra thTi kI này không nhNng làm gi@m kh,i l0ng h t mà còn làm @nh h;ng Č&n s, h t trên mFt qu@. ThTi kI h t mby là giai Čo n kh8ng ho@ng nh4t trong ČTi s,ng c8a cây. B4t kI tác h i nào trong thTi kI này ČJu @nh h;ng tOi nng su4t (ví dd: gió bão làm dp nát lá vào giai Čo n qu@ mby có thS gi@m nng su4t tOi 80%). u tng có 2 lo i hình sinh tr;ng: Sinh tr;ng hNu h n và sinh tr;ng vô h n. NhNng nét ČPc trng nh4t c8a hai lo i hình này Č0c thS hiKn vào giai Čo n này có thS phân biKt nh sau: BCng 3: Phân biWt 2 lo^i hình sinh trKeng c`a ČIu tKLng qc Čirm Sinh trKeng huu h^n Sinh trKeng vô h^n 1.Thân • Tng kính thân tG g,c tOi ngn • Tng kính thân nh• d*n tG g,c ČJu nhau Č&n ngn • Thân ngGng sinh tr;ng khi ra hoa • Thân ti&p tdc sinh tr;ng sau khi ra hoa 2. Cành • Phân cành nhiJu • Phân cành ít 3. Tích lux • 78% lúc ra hoa • 58% lúc ra hoa • 22% lúc ra qu@ so vOi t_ng l0ng • 42% lúc ra qu@ so vOi t_ng ch4t khô cu,i cùng l0ng ch4t khô cu,i cùng 4. Hoa và qu@ • Hoa Č*u tiên n; Č,t cao • Hoa Č*u tiên n; Č,t th4p • Hoa n; tG trên xu,ng • Hoa n; tG dOi lên • ThTi gian ra hoa ng!n. Hoa n; rF, • ThTi gian n; hoa dài. Hoa n; t,c ČF n; hoa nhanh, ra qu@ tp r@i rác, t,c ČF chm. Ra qu@ chung không tp chung (lúc chùm hoa ngn n; thì chùm hoa ; g,c qu@ • Chùm hoa ; Č|nh c8a thân và cành quá lOn) dài và to hn chùm hoa ; v$ trí • Chùn hoa Č|nh c8a thân và cành khác và kèm 1 lá to nh• kèm 1 lá nh• Nhn xét chung toàn bF các thTi kI sinh tr;ng c8a cây Ču tng vJ tích lux ch4t khô cho th4y: - ThTi gian Č*u kh,i l0ng ch4t khô tng chm (thTi kI cây con), sau Čó tng nhanh và có tng quan tuy&n tính vOi thTi gian (thTi kI n; hoa k&t qu@). - Khi cây g*n chín sinh lð, kh,i l0ng ch4t khô tng chm, sinh tr;ng dinh dcng h*u nh hoàn thành khi h t b!t Č*u mby, khi Čó trng l0ng ch4t khô c8a lá, thân, rq gi@m d*n. 13
  15. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG e. Thi kH chín - Khi h t Ču tng mOi hình thành ch)a 90% ČF bm - F bm (l0ng nOc) trong h t gi@m d*n trong quá trình lOn lên, Č=ng thTi vOi sR tích lux ch4t khô và tng kích thOc, l0ng nOc trong h t gi@m xu,ng ch| còn 60 œ 70%. - Khi sR tích lux ch4t khô g*n hoàn thành, ČF bm trong h t gi@m nhanh và ČFt ngFt, vài ngày có thS gi@m tG hn 30% xu,ng Č&n m)c ČF bm 15 - 20% kho@ng 1 - 2 tu*n trOc khi chín (lúc này toàn bF lá vàng và 1/2 s, lá rdng (có thS mFt s, gi,ng không rdng lá). - Qu@ Ču tng thuFc lo i qu@ giáp do Čó khi qu@ chín có hiKn t0ng tách v• làm ri h t - TuI ČiJu kiKn thTi ti&t có thS Ču tng chín khô ; ruFng œ lá rdng h&t, qu@ khô hoàn toàn, ČF bm trong h t còn 14 -15% ČS lâu qu@ ne @nh h;ng Č&n nng su4t. - u tng chín c*n thTi ti&t khô ráo, lúc này cây có kh@ nng ch$u l nh gi,ng thTi kI cây con. Khi h t Ču tng chín n&u nhiKt ČF xu,ng 0 0C v}n không @nh h;ng Č&n s)c s,ng c8a h t. 5. Sinh thái c`a cây ČIu tKLng a. Nhi,t ČQ: - u tng có ngu=n g,c ôn ČOi, nhng không ph@i là cây tr=ng ch$u rét. TuI gi,ng chín sOm hay chín muFn mà t_ng tích ôn bi&n ČFng tG 1.800 œ 2.700 0C. - NhiKt ČF @nh h;ng sâu s!c Č&n sinh tr;ng, phát triSn và các quá trình sinh lð khác c8a cây Ču tng. - SR vn chuySn các ch4t trong cây chm khi nhiKt ČF xu,ng th4p và ngGng l i ; nhiKt ČF 2 œ 30C. SR hút ding dcng c8a rq Ču tng ch$u @nh h;ng c8a nhiKt ČF Č4t và nhiKt ČF t,i thiSu là khác nhau vOi các cation khác nhau. ph m vi nhiKt ČF t,i thiSu và t,i Ča cho thTi kI mc là 5 0C œ 40 0C, nhiKt ČF thích h0p nh4t cho Ču tng mc nhanh là 30 0C. y nhiKt ČF 10 0C @nh h;ng Čáng kS Č&n t,c ČF vn dài c8a trdc dOi lá m*m. ThTi kI cây con tG lá Čn Č&n 3 lá kép Ču tng ch$u rét r4t khá, thTi kI lá Čn có thS ch$u Č0c nhiKt ČF dOi 0 oC. Lá kép có thS phát triSn tG nhiKt ČF 12 0C nhng hK s, diKn tích lá tng theo nhiKt ČF tG (18 œ 30 0). SR sinh tr;ng c8a cây ; giai Čo n trOc lúc ra hoa tng quan chPt ch• vOi nhiKt ČF. NhiKt ČF thích h0p nh4t cho sR sinh tr;ng là 22 œ 27 0C. NhiKt ČF cao trên 40 0C @nh h;ng sâu s!c Č&n hoàn thành Č,t, sinh tr;ng lóng và phân hoá hoa. NhiKt ČF th4p @nh h;ng Č&n ra hoa k&t qu@. NhiKt ČF 10 0C ngn c@n sR phân hoá. DOi 18 0C Čã có kh@ nng làm cho qu@ không Ču. NhiKt ČF @nh h;ng rõ rKt Č&n sR c, Č$nh nit c8a Ču tng. Vi khubn Rhizobium Japonicum b$ h n ch& b;i nhiKt ČF trên 33 0C. NhiKt ČF 25 0C œ 27 0C ho t ČFng c8a vi khubn thích h0p nh4t. b. RQ Sm Nhu c*u nOc c8a cây Ču tng thay thay Č_i tuI ČiJu kiKn khí hu, kx thut tr=ng trt và thTi gian sinh tr;ng. C*n l0ng ma 350 œ 400 mm Č&n 600 mm cho c@ quá trình sinh tr;ng. ThTi kI mc m*m yêu c*u Č4t Č8 bm, cây mc ČJu. Khô h n kéo dài làm h t th,i, d}n tOi thi&u cây. ˜nh h;ng c8a khô h n vào thTi kI mc có h i hn là quá bm. Nhu c*u nOc tng d*n khi cây lOn lên. ThS hiKn là sR m4t nOc trong ngày thTng v0t quá l0ng nOc do dq hút Č0c. - NhNng ngày có nhiKt ČF cao, gió khô làm cây héo t m thTi, làm gi@m ho t ČFng Č=ng hoá và @nh h;ng tOi nng su4t h t. Hàng lo t các ch| tiêu sinh tr;ng và nng su4t nh: ChiJu cao cây. s, Č,t, ČTng kính thân, s, hoa, t` lK Ču qu@, s, h t, trng l0ng h t ČJu có tng quan dng vOi ČF bm Č4t. SR cung c4p nOc cho lá Č@m b@o s)c cng t& bào là nhân t, quan trng Č@m b@o 14
  16. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG t,c ČF tng diKn tích lá. HK s, diKn tích lá l i h*u nh có t` lK thun vOi t,c ČF sinh tr;ng c8a cây, do Čó khô h n làm gi@m diKn tích lá và @nh h;ng trRc ti&p Č&n sinh tr;ng c8a cây. H n vào thTi kI hoa và b!t Č*u mby qu@ gây rdng hoa, rdng qu@ nhiJu. Tuy nhiên Ču tng là cây tr=ng c n có kh@ nng ch$u h n trong mFt thTi gian ng!n mà không @nh h;ng Č&n nng su4t, b;i vì: N&u trong thTi kI ra hoa, khi b$ h n hoa rdng nhiJu, nhng ngay sau Čó n&u Č0c bm tr; l i, thì trên nhNng Č,t hoa k& ti&p, ti&p tdc ra hoa, Ču qu@. Trong quá trình sinh tr;ng thì thTi kI mby qu@ Ču tng yêu c*u nOc cao nh4t. H n lúc này làm gi@m nng su4t lOn nh4t. Nhng h n vào thTi kI qu@ mby, nng su4t gi@m chính là do gi@m vJ kh,i l0ng h t (h t lép nhiJu) do Čó thTi kI này c*n Č@m b@o ČF bm cho cây sinh tr;ng t,t. Do Čó n&u so sánh vOi cây Ču xanh, thì ; thTi kI cây con Ču tng có s)c ch$u h n khá hn, ThRc t& cho th4y: ViKc xác Č$nh thTi vd h0p lð là ČiJu kiKn cung c4p Č8 nOc cho cây. VOi Ču tng c*n b, trí thTi vd sao cho có ma tG giai Čo n ra hoa Č&n làm qu@ và sau Čó ch4m d)t ma 2 œ 3 tu*n trOc khi thu ho ch qu@ ČS tiKn thu ho ch và nâng cao phbm ch4t h t. c. Ênh sáng Ênh sáng là y&u t, @nh h;ng sâu s!c Č&n hình thái cây Ču tng vì nó làm thay Č_i thTi gian n; hoa và chín, do Čó @nh h;ng Č&n chiJu cao cây, diKn tích lá và nhiJu ČPc tính khác c8a cây, bao g=m c@ nng su4t h t. Cd thS: ánh sáng là y&u t, quy&t Č$nh quang h0p, sR c, Č$nh nit và s@n l0ng ch4t khô cong nh nhiJu ČPc tính khác phd thuFc vào quang h0p. Ph@n )ng c8a Ču tng vOi ánh sáng thS hiKn ; c@ hai phía: ThTi gian chi&u sáng trong ngày và cTng ČF ánh sáng. u tng có ph@n )ng chPt ch• vOi ČF dài ngày, là mFt cây ngày ng!n ČiSn hình: S ra hoa k&t qu@ Č0c, cây Čòi h•i ph@i có ngày ng!n, nhng các gi,ng khác nhau ph@n )ng vOi ČF dài ngày khác nhau. M-i gi,ng yêu c*u ČF dài ngày nh4t Č$nh ČS ra hoa k&t qu@. Cây s• ra hoa khi ČF dài ngày ni tr=ng ng!n hn tr$ s, giOi h n c8a gi,ng. (Cteppanova, Lefet, 1971) ThTi kI cây con (1 - 2 lá tht) m}m c@m nh4t vOi ánh sáng ngày ng!n, gi@m d*n ; giai Čo n nd và nh ngGng ; giai Čo n ra hoa. TG ra hoa Č&n chín có xu hOng gi,ng nhau giNa các nhóm chín. N&u thTi gian chi&u sáng 1 ngày ít hn 12 giT thì mi gi,ng chín muFn cong nh sOm, sau khi mc 25-30 ngày ČJu ra hoa. Trên thRc t& cho th4y n&u cây ra hoa trong ČiJu kiKn 15 -20 ngày tu_i, cây cha có thTi gian tích lux mFt l0ng ch4t xanh c*n thi&t ČS cho mFt nng su4t cao, nên cây thTng nh• bé, còi cc, hoa ra ít, nng su4t th4p. Trái l i trong ČiJu kiKn ngày dài cây s• ra hoa muFn hn. Trong ČiJu kiKn ngày dài liên tdc, cây sinh tr;ng sinh dcng h*u nh vô tn, không cho hoa qu@. F dài ngày cong @nh h;ng Č&n t` lK Ču qu@ và t,c ČF lOn c8a qu@. Sau khi ra hoa n&u gPp ČiJu kiKn ngày dài, nhiKt ČF không khí cao, Ču tng rdng qu@, ít h t.Ngày ng!n tng t` lK Ču qu@ và t,c ČF tích lux ch4t khô ; qu@. Trên th& giOi ČF dài chi&u sáng thay Č_i tuI theo mùa vd trong nm và v‡ ČF Č$a lð: SR chênh lKch ČF dài chi&u sáng giNa các v‡ ČF thuFc các vùng ôn ČOi cong lOn hn so vOi giNa các v‡ ČF vùng nhiKt ČOi. SR chênh lKch ČF dài chi&u sáng t,i Ča trong nm ; v‡ ČF 10 0 là 1 giT 10 phút, ; v‡ ČF 45 0 là 6 giT 55 phút. Ph m vi thích )ng khác nhau ; vùng v‡ ČF th4p là rFng hn ; v‡ ČF cao. Tuy Ču tng có ph@n )ng vOi ánh sáng ngày ng!n, song trên th& giOi l i có mFt tp Čoàn gi,ng phong phú. Công tác chn, t o gi,ng Čã Č0c phát triSn tOi m)c t o Č0c nhNng gi,ng Ču tng có kh@ nng trung tính vOi ánh sáng, cho phép gi,ng có thS tr=ng nhiJu vd/nm và ; v‡ ČF c8a vùng nhiKt ČOi. 15
  17. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Các gi,ng chín muFn ph@n )ng chPt ch• vOi v‡ ČF. Cn c) vào sR xác Č$nh và thích )ng, ; Mx các gi,ng Ču tng Č0c chia làm 12 nhóm phd thuFc vào ph@n )ng c8a chúng vOi ČiJu kiKn ngo i c@nh: Gi,ng cRc sOm thích )ng vOi vùng v‡ ČF 50 0 tr; lên. Các gi,ng chín muFn nh4t x&p nhóm X thích )ng vOi vùng nhiKt ČOi v‡ ČF th4p. Cách phân lo i này cho phép xác Č$nh vùng thích h0p nh4t vOi các gi,ng. Tuy nhiên hK th,ng này thích h0p nhiJu hn cho vùng ôn ČOi, thTng ch| tr=ng mFt vd œ gieo tr=ng trong thTi kI ngày dài, ra hoa chín khi ngày ng!n l i. Trong ČiJu kiKn khí hu nhiKt ČOi ; ViKt Nam, tuy ČF dài ngày trong nm chênh lKch không nhiJu, nhng cong @nh h;ng rõ Č&n ra hoa k&t qu@ c8a du tng. y miJn B!c gieo vd Čông (tháng 10 œ tG 15/10 tr; Či) gPp ČiJu kiKn ngày ng!n mà nhiKt ČF Č*u vd l i còn cao, nên Ču tng ra hoa r4t sOm. Các gi,ng Ču tng ViKt Nam Č0c chia làm 3 nhóm: Nhóm chín sOm, chín trung bình và chín trung bình muFn. Gi,ng chín sOm ít ph@n )ng vOi ČF dài ngày, nên ra hoa và chín g*n nh ; c@ 3 vd tr=ng: Xuân, hè, Čông. SR chênh lKch vJ thTi gian ra hoa và chín c8a các gi,ng chín muFn r4t rõ rKt giNa các vùng tr=ng do nó ph@n )ng khá chPt ch• vOi ČF dài chi&u sáng. Các gi,ng nh Xanh ldc khu (Cao B€ng), Caribê (Côlômbia) không ra hoa k&t qu@ bình thTng ; vd xuân, nhNng gi,ng chín muFn Čó không thS gieo tr=ng ; vd xuân vOi c c4u cây tr=ng: u tng xuân - u tng hè - Ngô Čông u tng xuân - Lúa mùa C6Png Č< ánh sáng : u tng thuFc lo i cây C 3, kh@ nng sk ddng ánh sáng có cTng ČF cao kém các cây khác (nh ngô, mía, cao lng). u tng bão hoà ánh sáng ; cTng ČF 23.680 Lux (20% ánh sáng mPt trTi bu_i tra). Quá trình phân hoá m*m hoa khi cTng ČF ánh sáng Č t trên 1.076 Lux. M)c bão hoà ánh sáng vOi quang h0p c8a lá Ču tng phd thuFc vào cTng ČF ánh sáng c8a môi trTng tr=ng trt. Lá t*ng ngn thu nhp toàn bF ánh sáng, nhng lá t*ng giNa nhn Č0c r4t ít. Ch4t l0ng ánh sáng @nh h;ng Č&n sinh tr;ng c8a cây. Ênh sáng quá y&u, lóng vn dài, cây có xu hOng leo và nng su4t h t th4p. CTng ČF ánh sáng gi@m 50% so vOi bình thTng làm gi@m s, cành, Č,t qu@, nng su4t h t có thS gi@m 50%. CTng ČF ánh sáng m nh, cây sinh tr;ng t,t và nng su4t cao. Vùng phân b, Ču tng tG 48 0 v‡ ČF b!c Č&n trên 30 0 nam. Nhóm gi,ng chín sOm Ča tr=ng ; vùng v‡ ČF th4p, ra hoa sOm hn, do Čó thân kém phát triSn, s, Č,t ít, nên kh@ nng cho hoa qu@ gi@m, nng su4t th4p. Nguyên nhân: ThTi gian tG cây non Č&n ra hoa b$ rút Či, do tác ČFng c8a ánh sáng ng!n vùng v‡ ČF th4p. Nhóm chín muFn: Tr=ng ; v‡ ČF 40 0 v‡ ČF b!c, thTi gian ra hoa kéo dài và b$ sng gió trOc khi thu ho ch, nng su4t th4p. Nguyên nhân: Do gi,ng chín muFn ph@n )ng chPt ch• vOi ánh sáng ngày ng!n, Čem tr=ng ; v‡ ČF cao (trên 40 0 v‡ ČF b!c), có ČF dài ngày mà chm ra hoa, d}n Č&n ch&t rét mà không cho thu ho ch. Theo nghiên c)u c8a các nhà khoa hc Mx cho bi&t: Ph m vi thích )ng c8a mFt gi,ng tG 1,5 0 œ 2 0, ngoài ph m vi Čó nng su4t gi@m. Theo Sumenerfierd, mô hình sinh hc thích )ng vOi khí hu nhiKt ČOi ČS Č t nng su4t cao là: ThTi kI trOc ra hoa c8a Ču tng ph@i trùng vOi thTi kI có ngày dài và nhiKt ČF ban Čêm c*n cao (30 0). d. R't Čai Có thS tr=ng Ču tng ; nhiJu lo i Č4t khác nhau, tG Č4t sét, sét pha th$t, Č4t th$t, th$t pha cát .Č&n Č4t cát nhi. Tuy nhiên Č4t tr=ng phd thuFc lOn vào ČiJu kiKn khí hu. Nói chung Č4t tr=ng hoa màu và thoát nOc t,t có thS tr=ng Ču tng t,t. Trên Č4t cát Ču tng thTng cho nng su4t không _n Č$nh 16
  18. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Trên Č4t th$t nPng Ču tng khó mc, nhng sau khi mc l i thích )ng t,t hn so vOi cây tr=ng khác. F pH Č4t thích h0p cho cây sinh tr;ng và hình thành n,t s*n là tG 6 œ 7. Thành ph*n các ch4t trong thân lá, q8a Ču tng lúc chín g=m: 50% ôxi, 6% hydro, 38% cacbon, 4% nit và 1% các ch4t khoáng khác (so vOi ch4t khô) S Č t s@n l0ng 3000kg h t/ha cây Ču tng c*n: 285kg Č m œ N, 170kg K 20, 52kg Mg0, 85 kgP 20, 65 kg Ca0, 1,01 kg Zn và các ch4t vi l0ng khác nh B, Mo, Cu . Nhu c*u vJ Č m (nit) c8a cây Ču tng Č0c Čáp )ng ch8 y&u b;i sR c, Č$nh nit c8a n,t s*n bF rq. Trong ČiJu kiKn hiKn nay Č m có tác ddng Čby sinh tr;ng thTi kI trOc khi c, Č$nh nit ban Č*u (15 œ 30 kg/ha). Tuy nhiên Č4t nhiKt ČOi nói chung và Č4t Ču tng nói riêng, trong ČiJu kiKn ViKt Nam l0ng mùn trong Č4t còn thi&u tr*m trng (do rka trôi) và cha Č0c chú trng Čúng m)c, do Čó viKc bón nhiJu phân hNu c cho Ču tng không nhNng có giá tr$ thRc tiqn làm tng nng su4t Ču tng mà còn Čem l i l0i ích lâu dài trong canh tác và duy trì nng su4t _n Č$nh. III. Kw THUT TRxNG U TNG 1. ChB Ča trgng tr0t Trong ČiJu kiKn khí hu nhiKt ČOi nh ; nOc ta Ču tng có thS tr=ng trt nhiJu vd trong nm, do Čó hK th,ng mùa vd trong Čó có Ču tng r4t phong phú. V4n ČJ ČPt ra là c*n có mFt ch& ČF tr=ng trt h0p lð Č,i vOi tGng vùng sinh thái khác nhau ČS s@n xu4t Ču tng Č t nng su4t cao và hiKu qu@. a. Luân canh + MiOn núi và Trung du BWc bQ: u tng xuân - Lúa mùa - C*y @i qua Čông (1) Ngô xuân - u tng hè (hoPc hè thu) - Cày @i qua Čông (2) Công th)c (1) ph_ bi&n vùng Trung du trên chân ruFng b• hoá. Vd Ču tng xuân Č0c xem là mFt công th)c tng vd (Ča Ču tng vào vd lúa chiêm b• hoá ; các t|nh miJn núi phía B!c). Công th)c (2) là ch& ČF luân canh c_ truyJn ; các t|nh miJn núi phía B!c. + Vùng ven Trung du, ČYng bZng BWc bQ và BWc khu IV c\: Lúa xuân - Lúa mùa sOm - u tng Čông (1) Lúa xuân - u tng hè thu - Lúa mùa muFn - Cây vd Čông (2) Ngô xuân - u tng hè thu - Cây vd Čông (3) (HoPc l c xuân) (HoPc Ču tng hè) M xuân - u tng xuân - M mùa - u tng hè thu (4) Hai công th)c (1) và (2) là 2 công th)c tng vd ph_ bi&n, trong Čó công th)c (2): Vd Ču tng hè tr=ng xen giNa 2 vd lúa là mFt kinh nghiKm c8a nông dân vùng Č4t b c màu B!cGiang, B!c Ninh hiKn nay Čang Č0c nhiJu ni áp ddng có k&t qu@. + Vùng Rông Nam BQ, Tây Nguyên: u tng vd 1 - u tng vd 2 (thTi vd Ču tng tr=ng kJ nhau trong vd ma) u tng vd 2 - Ngô vd 2 (u tng tr=ng trOc hoPc sau ngô, ČJu gieo trong vd ma. Ngô vd 1 - u tng vd 2 17
  19. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG U Vùng RYng bZng sông C^u Long: Lùa hè thu - Lúa Čông xuân - u tng hè (1) u tng xuân - u tng hè - Lúa thu Čông (hoPc lúa mùa sOm) (2) Lúa hè thu - Lúa trung mùa - u tng xuân hè (3) Lúa mùa n_i - u tng xuân hè (4) u tng hè thu - u tng thu Čông (5) Lúa mùa - u tng Čông xuân (6) Công th)c: (1) dùng trên các c=n cát dc sông TiJn, sông Hu (2) dùng trên các c=n cát phía h lu (3) cho vùng ngp nOc dút chm (4) cho vùng ngp nOc sâu (5,6) cho vùng ngp mPn nh ; Minh H@i b. TrYng xen, g_i Là mFt phng th)c canh tác Č0c ph_ bi&n ; nhiJu vùng, nhiJu nOc thuFc vùng ông Nam Ê: 1/3 s@n l0ng Ču tng c8a Thái Lan Č0c thu tG phng th)c tr=ng g,i bông. Các nOc nh InČonexia, Philippin thTng tr=ng xen Ču tng vOi mía, ngô, dGa, .; ViKt Nam, nông dân có kinh nghiKm tr=ng xen, g,i Ču tng vOi các lo i cây l0ng thRc và cây công nghiKp: Lúa xuân - u tng hè - Ngô Čông (g,i ngô vào Ču tng) L c xuân - u tng hè - Ngô Čông (g,i ngô vào Ču tng) Có thS tr=ng xen Ču tng vOi ngô Čông hoPc tr=ng xen vOi các cây công nghiKp khác nh mía, dâu t€m,, cà phê, cao su hoPc cây n qu@. 2. Gibng Trong s@n xu4t thTng sk ddng các gi,ng Č$a phng, tuy nhiên g*n Čây do nhp nFi hoPc lai t o Čã xu4t hiKn nhiJu gi,ng mOi. Trong ČiJu kiKn nhiKt ČOi nOc ta vOi nhiKt ČF và bm ČF cao, l i tr=ng trt nhiJu vd/nm, nên sâu bKnh thTng gây h i nghiêm trng. Do Čó trong công tác gi,ng nên chú ð chn lc, lai t o nhNng gi,ng ng!n ngày Ča vào các công th)c luân canh tng vd, Č=ng thTi chn gi,ng ch,ng ch$u sâu bKnh, chó nng su4t cao, phbm ch4t t,t, phù h0p vOi th$ trTng trong nOc và xu4t khbu. Gibng T œ 74 : Là gi,ng Č0c chn tG gi,ng Cao qu@ Č$a hoa tr!ng c8a Trung Qu,c, do Trung tâm Ču Č- $nh TTng Ča ra tG nm 1974. HiKn là gi,ng t,t tr=ng vùng Č=ng b€ng và Trung du B!c BF. T œ 74 hoa tr!ng, lông và h t vàng, r,n h t nâu s}m. Trng l0ng 1000 h t nPng 110 œ 150g, cây cao 35 œ 40 cm, phân cành khá, lá to, rm r p, dq Č_. ThTi gian sinh tr;ng vd xuân 105 -115 ngày. Vd Čông 95 œ 105 ngày. Ch$u rét khá, thích h0p vd hè. Nhiqm g| s!t nng, nng su4t vd xuân Č t 12 -18 t /ha, vd Čông 10 -15 t /ha. Gibng AK03 : Do Trung tâm Nghiên c)u thRc nghiKm Ču Č-,ViKn KHNNVN chn lc tG dòng lai G2261 c8a Trung tâm Nghiên c)u phát triSn rau màu châu á, nhp vào ViKt Nam tG 1982. ThTi gian sinh tr;ng 85 œ 90 ngày, thân cao 45 œ 60 cm, h t vàng, trng l0ng 1000 h t 135 œ 150g, ch$u rét, ít phân cành, thích h0p tr=ng dày, ch,ng ch$u mFt s, sâu bKnh, có thS tr=ng vd xuân và vd Čông. Nng su4t tG 13 œ 20 t /ha. Gibng VX œ 93 : TuySn chn tG 1983 tG dòng K7002 (trong tp Čoàn c8a VIR), có ngu=n g,c Philippin. ThTi gian sinh tr;ng 90 œ 100 ngày, cây cao 50 œ 55 cm, hoa tr!ng, h t to, r,n h t màu nâu. Trng l0ng 1000 h t 130 œ 140g, thâm canh Č t tOi 160 œ 180g. Nng su4t 15 œ 25 t /ha. Ch$u rét t,t, ch,ng ch$u sâu bKnh trung bình. Vd xuân trên Č4t chuyên màu, Č4t m , có kh@ 18
  20. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG nng tr=ng xen. Nng su4t trên diKn rFng Č t trung bình 13 œ 14 t /ha. 0c công nhn gi,ng Qu,c gia tG 1990. Gibng M -103 : TuySn chn tG dòng ČFt bi&n V70 (xk lð Ethylennimin 0,01%) tG 1978 chn thu*n nm 1987 œ 1988 t i các vùng Thuân Thành œ Hà B!c, An Ph0ng œ Hà NFi, Duy Tiên œ Nam Hà. Là gi,ng thích h0p nh4t trong vd hè hiKn nay, thTi gian sinh tr;ng 85 ngày, chiJu cao cây 55 œ 65 cm. ChiJu cao Čóng qu@ 13 œ 14 cm, lá s}m, nhn. Trng l0ng 1000 h t 180 œ 220g, nng su4t trên diKn tích rFng 17 œ 20 t /ha. Trên nJ thâm canh Č t 30 œ 35 t /ha. T` lK qu@ 3 h t cao ( 20 œ 30%) , qu@ nhiJu (lOn hn hoPc b€ng 100 qu@), màu s!c Čip, ít n)t h t (20%). Có thS tr=ng trên diKn tích hàng v n ha ; các t|nh Hà NFi, Hà B!c, V‡nh Phú, Nam Hà,Thanh Hoá, NghK An, B@o LFc, Lâm =ng DT84 Gi,ng Ču tng DT84 là gi,ng do ViKn di truyJn nông nghiKp t o ra b€ng phng pháp xk lð ČFt bi&n trên dòng lai 8 œ 33 giNa T80 va T76. Gi,ng DT84 có thTi gian sinh tr;ng 80 œ 85 ngày, cây cao 40 œ 50cm, kh,i l0ng 1000 h t 180-220g/1000h t. TiJm nng nng su4t tG 15 œ 30 t /ha. 3. Thsi v} trgng ČIu tKLng B, trí tr=ng Ču tng h0p lð là nh€m t o cho cây Ču tng phát triSn trong ČiJu kiKn thun l0i nh4t ČS Č t nng su4t Ču tng cao. ViKc xác Č$nh thTi vd cn c) vào: a. Yêu cu sinh thái ca cây Č(u t)ng : Là cây m}n c@m vOi ánh sáng ngày ng!n, a nhiKt ČF 4m áp, ČPc biKt thTi kI ra hoa làm qu@ c*n bm ČF, ánh sáng Č*y Č8. Do Čó miJn B!c không thS gieo Ču tng vào tháng 11,12, trái l i miJm Nam có thS gieo tr=ng quanh nm. b. Gi_ng Č(u t)ng: HK th,ng gi,ng Ču tng ; nOc ta hiKn nay khá phong phú, có gi,ng Č$a phng, gi,ng nhp nFi, lai t o. Song do Ču tng ph@n )ng ánh sáng cho nên ČPt ra cho ta ph@i chn gi,ng thích h0p tGng vùng: - Vd xuân chn gi,ng chín sOm, chín trung bình ČS thu ho ch vào tháng 5 Č*u tháng 6, tránh ma lOn vào cu,i tháng 6. - Gi,ng chín muFn ph@n )ng chPt ch• vOi ČF dài ngày, cho nên ch| gieo tr=ng ; vd hè miJn núi phía b!c mOi cho ra hoa k&t qu@ nhanh (xanh ldc khu). C*n chú ð Č&n kh@ nng ch$u nhiKt c8a tGng gi,ng: Các gi,ng có kh@ nng ch$u l nh (T74, AK03, VX93 ) Ča vào tr=ng vd Čông. Gi,ng có ČPc tính ch$u nóng (T76, AK02, Cúc, M103, DT84 .) gieo trong vd hè. c. C) c'u cây trYng: Vùng hai lúa mFt Ču c*n có c c4u gi,ng mùa sOm ČS gi@i phóng Č4t sOm vào trOc 15 œ 20/9. Vùng Ču tng hè tr=ng vd Ču xen giNa hai vd lúa c*n thu ho ch lúa xuân sOm, tranh th8 gieo sOm vào cu,i tháng 5 Č*u tháng 6. Thi v0 c0 tha MiOm BWc: Thsi v} và mIt Ča c} thr ThTi vd thích h0p cho gieo tr=ng Ču tng vd xuân ; miJn B!c tG ngày 10/2 Č&n 30/2 ThTi vd gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd Ču tng hè trung c8a các t|nh phía B!c tG ngày 1/6-10/6 ThTi vd gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd Ču tng hè chính vd (dài ngày) c8a các t|nh trung du miJn núi phía B!c tG ngày 20/5-30/5 ThTi vd gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd hè sOm c8a các t|nh Trung du tG ngày 20/5 Č&n 30/5 ThTi vd gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd Ču tng Čông c8a các t|nh phía B!c tG ngày 20/9-15/10 19
  21. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG 8iOn Nam : Vùng Tây Nguyên và ông Nam BF: vd 1 gieo tháng 4,5 và thu ho ch tháng 7, 8 ( vd này gPp ma, ch4t l0ng h t kém). Vd 2 gieo tháng 7,8 và thu ho ch tháng 10, 11. ThTng khi gieo gPp ma. Khi thu ho ch thun l0i. Vùng =ng b€ng sông Cku Long: Vd 1 gieo tháng 12, thu ho ch tháng 2, 3. Dùng các gi,ng chín sOm nh DH4, Cc chùm. Vd 2 gieo cu,i tháng 2 Č*u tháng 3, thu ho ch vào cu,i tháng 5. C*n dùng các gi,ng chín sOm ČS thu ho ch trOc mùa ma. C*n có Č8 nOc tOi trong su,t c@ thTi kI sinh tr;ng. MFt s, ni nh An Giang nhân dân có thS gieo thêm mFt vd trong mùa ma ČS l4y gi,ng tr=ng trong mùa khô. Vùng lúa n_i (=ng Tháp, Long An, ) gieo Ču tng sau khi gPt lúa ( vào tháng 1,2 khi Č4t còn Č8 bm). 4. MIt Ča, khoCng cách trgng a. Cbn cc xác Čdnh m(t ČQ kho%ng cách B, trí mt ČF kho@ng cách h0p lð nh€m sk ddng hiKu qu@ nh4t Č4t Čai, dinh dcng, ánh sáng ČS Č t nng su4t cao nhât. Khi xác Č$nh mt ČF, c*n dRa vào các c s; sau Čây: - Gi8ng ČKu t6Hng : NhNng gi,ng có thTi gian sinh tr;ng dài, phân cành m nh, gc ČF cành và góc ČF lá rFng thì tr=ng tha. Ng0c l i, gi,ng có thTi gian sinh tr;ng ng!n, ít cành, góc ČF cành và góc lá hip thì tr=ng dày. - ThPi vB tr#ng: Vd nào có ČiJu kiKn sinh khí hu (nhiKt ČF, bm ČF, ánh sáng) thích h0p vOi yêu c*u sinh thái c8a cây Ču tng thì tr=ng tha. Vd hè và vd xuân cây sinh tr;ng m nh, chiJu cao cây lOn, phân cành nhiJu, hoa qu@ cong nhiJu hn vd ČFng cho nên gieo tha hn vd Čông. N&u gieo mau nh vd Čông nng su4t s• gi@m do sR che khu4t các t*ng lá, hiKu su4t quang h0p gi@m, h n ch& tích lux vt ch4t, thân v,ng l,p, hoa qu@ ít. - *1t Čai: 4t gi*u dinh dcng tr=ng tha hn Č4t nghèo dinh dcng. 4t ch8 ČFng ČF bm tr=ng tha hn Č4t khô h n, Č4t th$t nhi phù sa ven sông thTng tr=ng tha hn Č4t b c màu, Č4t nghèo dinh dcng và chua. - Trình Č< thâm canh : Có Č8 phân bón, ch8 ČFng tOi tiêu, phòng trG sâu bKnh t,t thì tr=ng tha. Canh tác th8 công, tr=ng mau hn canh tác b€ng c giOi. MIt Ča c} thr Mt ČF gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd xuân (vOi gi,ng có thTi gian sinh tr;ng trung bình) tG 35-40 cây/m 2 Mt ČF gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd hè trung ; các t|nh phía B!c (vOi gi,ng có thTi gian sinh tr;ng trung bình) 30-35 cây/m 2 Mt ČF gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd hè chính vd ; các t|nh miJn núi phía B!c (vOi gi,ng có thTi gian sinh tr;ng dài) tG 25-30 cây/m 2 Mt ČF gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd hè sOm ; các t|nh trung du B!c bF (vOi gi,ng có thTi gian sinh tr;ng ng!n) tG 40-45 cây/m 2 Mt ČF gieo tr=ng Ču tng thích h0p cho vd Čông ; các t|nh Č=ng b€ng trung du B!c BF (vOi gi,ng có thTi gian sinh tr;ng trung bình) tG 40- 45 cây/m 2 5. Bón phân a. Nhu cu dinh deng Cây Ču tng yêu c*u mFt l0ng dinh dcng khá lOn, ČPc biKt trên nhNng ruFng Ču tng thâm canh. NgTi ta th4y r€ng so vOi ngô, ČS Č t mFt s@n l0ng tng Čng, Ču tng yêu c*u vJ Č m và kali g4p 2 l*n, lân g4p 1 l*n. MFt s, quan ČiSm cho r€ng Ču tng không c*n bón Č m nhiJu vì s0 bón Č m nhiJu cây sinh tr;ng m nh, có thS b$ l,p Č_ gi@m nng su4t, hiKu qu@ không cao. 20
  22. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Tuy nhiên mu,n Č t nng su4t Ču tng cao, c*n n!m Č0c ČPc tính nông hc c8a cây Ču tng là có kh@ nng cFng sinh vOi vi khubn Rhizobium Japonicum c, Č$nh Č m tG khí quySn, mà có biKn pháp và liJu l0ng bón cho phù h0p vOi tGng lo i Č4t và tGng mùa vd. - ^m  m là nguyên t, dinh dcng quan trng nh4t c8a cây Ču tng. Cây Ču tng thi&u Č m lá chuySn thành màu xanh vàng và b$ rdng khi có gió, phi&n lá hip, diKn tích lá nh•, c€n c-i, lá kép sau nh• hn hay b€ng lá kép trOc. ThTi kI ra hoa t o qu@ n&u không cung c4p Č8 Č m thì s, hoa, qu@ rdng nhiJu hoPc lép, kh,i l0ng h t th4p. Trong cây Ču tng Č m Č0c tích lux khá nhiJu ; thTi kI Č*u nhng nhu c*u Č m tng nhiJu nh4t vào thTi kI ra hoa, k&t qu@, ČPc biKt tG hoa rF Č&n khi h t mby. Tuy nhu c*u Č m c8a cây Ču tng lOn, nhng do rq s,ng cFng sinh vOi vi khubn c, Č$nh Č m nên cây Ču tng có thS l4y Č m tG 3 ngu=n: Ngu=n Č m trong Č4t, Č m tG phân bón và Č m do vi khubn s,ng cFng sinh c, Č$nh Č0c. GiNa 3 ngu=n Č m này có m,i quan hK qua l i. Riêng ngu=n Č m cFng sinh có thS Čáp )ng cho cây 60% l0ng Č m cây c*n, ngu=n Č m này Č0c tng d*n tG khi cây có 3 lá kép (n,t s*n b!t Č*u hình thành) và Č t t,i Ča khi cây ra hoa, làm qu@, sau Čó gi@m d*n. 4t gi*u Č m thì Ču tng sk ddng ngu=n Č m sšn có trong Č4t, lúc Čó t| lK Č m vi - khubn cung c4p gi@m. Bón nhiJu Č m quá, cây hút nhiJu NH 4 và NO 3 , làm cho lông hút dày lên, ph*n nào c@n tr; sR xâm nhp c8a vi khubn. Do vy bón Č m cho Ču tng có hiKu qu@ và h0p lð nh4t là bón sOm và bón ít. V4n ČJ xk lð phân VKNS (Nitrazin) cho h t Ču tng: HiKn nay nhiJu c s; Čã bi&t sk ddng phân vi khubn ČS nhiqm vào h t gi,ng trOc khi gieo. ThRc ch4t c8a nhiqm khubn là Ča lên bJ mPt h t gi,ng mFt l0ng vi khubn Rhizobium Japonicum ban Č*u, ČS tG Čó vi khubn sinh s@n xâm nhp vào rq, hình thành n,t s*n lOn và nhiJu. ViKc xk lð phân vi khubn thTng có hiKu qu@ rõ trên Č4t nghèo vi khubn (Č4t b c màu, Č4t cha tr=ng Ču tng bao giT, Č4t c4y lúa ngp nOc nay tr=ng Ču tng ČS c@i t o). Xk lð vi khubn trên lo i Č4t t,t, gi*u Č m và Čã tr=ng Ču tng nhiJu vd thì kém hoPc không có hiKu qu@. C*n chú trng nhNng dòng vi khubn có kh@ nng c, Č$nh Č m cao, thích h0p vOi các gi,ng Ču tng. Khi xk lð Č4t ph@i Č8 bm, ti nh•, pH g*n trung tính, Č8 lân. iJu kiKn trTi nóng c*n tng liJu l0ng phân g4p 2 hoPc 3 l*n so vOi bình thTng (2kg/ha). Xk lð vi phân vi khubn có thS gi@m l0ng Č m bón tOi 1/2 hoPc toàn bF. - Lân Là nguyên t, quan trng tOi dinh dcng Ču tng. Lân tham gia vào thành ph*n nucleotit, axit nuclêoic. Lân có mPt trong thành ph*n hK th,ng men do Čó có ð ngh‡a trong trao Č_i gluxit, sR c, Č$nh Č m t_ng h0p protein, lipit và chuySn hoá nng l0ng trong quá trình quang h0p và hô h4p. Lân có tác ddng xúc ti&n phát triSn bF rq và hình thành n,t s*n, các c quan sinh s@n, hoa và qu@ N&u thi&u lân, thân cây Ču tng nh•, sinh tr;ng chm, lá hip, Č*u lá nhn và cong lên, có màu xanh t,i, mPt lá có nhNng ch4m nâu. Thi&u lân nghiêm trng thân có màu Č•, rq có màu nâu, hoa qu@ tha thOt. Cây hút lân trong su,t quá trình sinh tr;ng phát triSn c8a cây Ču tng nhng ch8 y&u ; thTi kI Č*u. ThTi kI cu,i lân chuySn tG thân lá vJ qu@ và h t. - Kali Chi&m 50% trong h t, Kali Čóng vai trò quan trng trong trao Č_i Č m, trong chuySn hoá gluxit cong nh hàng lo t các ph@n )ng khác trong cây. 21
  23. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG Kali Čóng vai trò ČiJu hoà cân b€ng nOc, t_ng h0p protein, tng tính ch,ng ch$u sâu bKnh, ch$u l nh và ch,ng Č_. BiSu hiKn khi cây Ču tng thi&u kali mép lá b$ xám (cháy mép lá), lá cong lên phía trên. Cây hút kali trong su,t quá trình sinh tr;ng phát triSn, nhiJu nh4t là thTi kI ra hoa. ThTi kI cu,i kali chuySn tG thân lá vJ h t, kali c*n Č0c bón sOm. - Canxi Có tác ddng ČiJu ch|nh pH Č4t, cung c4p dinh dcng Ca cho cây. HiKn t0ng thi&u Ca: TrOc khi ra hoa mép lá Čn có màu Čen và vJ sau, mép c8a các lá kép 1,2,3 có nhNng v&t xanh t,t hoPc xanh vàng. ; các thTi kI có 4,5 lá kép thi&u canxi lá có màu xanh ldc xen vOi màu Č•. Khi ra hoa t o qu@ thì lá có mau xanh vàng hoPc tím nh t, lá rdng. L0ng vôi c*n bón 300 œ 500kg/ha tùy theo ČF chua c8a Č4t. y MiJn B!c trên các lo i Č4t lúa, Č4t Č=i nng ph*n nhiJu chua và ; miJn Nam các lo i Č4t bazan, Č4t xám, Č4t phèn .ČJu c*n bón vôi. - Phân chugng và các lo^i phân huu cL Trên các lo i Č4t cát, Č4t Č=i, Č4t b c màu, nh4t là trong vd Čông và vd xuân c*n bón phân chu=ng hoPc các lo i phân hNu c khác. Vì ngoài viKc cung c4p các ch4t dinh dcng cho cây còn có tác ddng c@i t o Č4t. L0ng bón tuI theo lo i Č4t x4u, t,t bi&n ČFng tG 10 Č&n 20 t4n/ha. - Các lo^i phân vi lK[ng Trong s, các nguyên t, vi l0ng quan trng hn c@ vOi Ču tng là moliden (Mo) và bo (Bo). Mo c*n thi&t cho ho t ČFng c8a vi khubn n,t s*n và trao Č_i Č m c8a cây. Các lo i Č4t chua, Č4t nhiJu nhôm thTng thi&u Mo. NgTi ta thTng xk lð Mo qua h t gi,ng (1 kg h t gi,ng vOi 0,5g Mo). Bo cong r4t c*n thi&t Č,i vOi Ču tng. Có thS bón 20 œ 30 kg B-Mg/ha hoPc phun dung d$ch B-Mg (0,5 œ 1%) axit boric hoPc borat 0,3% lên lá. b. LiOu lfng và cách bón ^m: LiJu l0ng bón Č m thích h0p cho Ču tng tG 20 - 40 kgN/ha ThTi kI bón thúc Č m thích h0p cho Ču tng là thTi kI cây có 2-3 lá tht Lân: LiJu l0ng bón lân thích h0p cho Ču tng tG 60-90 kgP 2O5/ha ThTi kI bón lân: bón lót trOc khi gieo h t Kali: LiJu l0ng bón kali thích h0p cho Ču tng (ph_ bi&n) tG 30 - 60 kgK 2O/ha ThTi kI bón kali: bón lót trOc khi gieo h t 6. ChZm sóc a. X#i, vun, làm ch, bón thúc - XOi l*n 1: Khi cây có 2,3 lá kép ti&n hành xOi l*n 1 t o ČiJu kiKn cho Č4t ti x,p, bF rq phát triSn thun l0i, vi khubn n,t s*n sOm cFng sinh vOi rq. K&t h0p vOi xOi l*n 1 là bón thúc Č m, trG diKt c• (chú ð không ČS phân dính trên lá làm cháy lá ch&t cây). - XOi vnn l*n 2: Ti&n hành trOc khi Ču tng ra hoa (sau l*n kho@ng 12 œ 15 ngày). XOi sâu 5 œ 7cm, k&t h0p vun cao ch,ng Č_, trG c• . TuI theo tình hình cd thS nh ma nhiJu, Č4t Čóng váng mà có thS xOi l*n 3. Sau ra hoa không nên xOi, vun ČS tránh @nh h;ng Č&n hoa, qu@ và bF rq. b. T#i, tiêu n#c 22
  24. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG u tng là cây tr=ng c n nhng kém ch$u h n. Nhu c*u nOc c8a cây lOn nh4t vào thTi kI ra hoa, làm qu@. ViKc tOi nOc cho Ču tng, ngoài viKc cn c) nhu c*u nOc c8a cây, còn ph@i dRa vào ČPc ČiSm tGng vùng. - Chú ð t6Ui tiêu n6Uc vào các thPi vB gieo tr#ng ČKu t6Hng V n6Uc ta Vd Ču tng xuân thTng h n vào thTi kI gieo h t, thTi kI cây con nên chú ð tOi nOc vào thTi kI này hoPc trOc khi gieo h t. Vd Čông thTng h n vào thTi kI ra hoa làm qu@, c*n có biKn pháp tOi nOc b_ sung vào rãnh k$p thTi khi h n. Vd hè miJn B!c gieo tr=ng trong mùa ma, cong nh các vd Ču tng mùa ma miJn Nam, c*n chú ð thoát nOc k$p thTi, n&u ngp nOc lâu, hoa qu@ rdng nhiJu, cây vàng y&u. c. Phòng trj sâu b,nh Sâu hFi chính - Sâu xám (Agrotit YP silon): Phá h i nPng vào vd xuân, vào thTi kI cây con BiSu hiKn gây h i c!n ngang thân và tha ph*n thân cây Čã c!n chui xu,ng Č4t. Phòng trG: Làm Č4t kx ČS diKt nhFng và sâu non thTng bn n4p ; ČF sâu cách mPt Č4t 4 œ 6 cm. Có thS dùng thu,c hoá hc trG diKt sâu non và sâu tu_i 1 -3. VOi sâu tu_i 4 œ 5 t_ ch)c b!t vào bu_i sáng sOm. - Ru#i ČBc thân (Melana Gromyza Sofae): Sâu tr;ng thành là mFt loài ru=i nh•, tr)ng n; thành giòi phá ho i ; các bF phn c8a cây nh lá hoPc thân. y Č=ng b€ng và trung du B!c BF, có nhiJu lo i ru=i Čdc lá, Čdc thân, trong Čó lo i gây h i nghiêm trng nh4t ; thTi kI cây con là Melana Gromyza Sofae chi&m tOi 70%. Vòng ČTi c8a ru=i tG 24 œ 29 ngày, có 10 Č0t phát sinh trong nm, cao ČiSm phá h i là thán 3, 4 và tháng 10, 11. Ru=i Čdc thân gây tác h i nPng nh4t Č,i vOi Ču tng Čông và thu - Čông. C*n phun thu,c sOm kho@ng 5 œ 7 ngày sau khi gieo, khi cây mOi xu4t hiKn lá Čn. Sau l*n phun thu,c th) nh4t 7 œ 10 ngày phun ti&p l*n 2. Không nên tr=ng liên ti&p các lo i cây kð ch8 c8a ru=i nh Ču xanh, Ču Čen, Ču côve mà c*n luân canh Ču tng vOi các cây tr=ng khác nh lúa nOc - Sâu ČBc qu4 (Etiela Zinekennella): Sâu phá h i khi cây có qu@ non (giai Čo n R4), h t mOi hình thành b$ sâu Čdc không phát triSn nNa. Khi h t m*y b$ sâu Čdc s@n l0ng gi@m, nhiJu trTng h0p khi thu ho ch sâu v}n ti&p tdc phá h i (trong kho). Sâu phá h i lOn nh4t ; vd xuân sOm, vd xuân hè và thu ; =ng b€ng và Trung du B!c BF. BiKn pháp phòng trG sâu non: Phun thu,c sOm trG sâu non khi cây có qu@ non b€ng Monit 0,1%, hoPc có thS dùng thu,c phun diKt bOm và sâu mOi n;. Dùng biKn pháp nông hc nh luân canh Ču tng vOi cây tr=ng khác không ph@i là cây kð ch8 c8a sâu Čdc qu@. Chn thTi vd thích h0p (; Č=ng b€ng miJn B!c, vd xuân gieo vào 25/2, t| lK sâu Čdc qu@ ít nh4t, Č=ng thTi cong ít b$ bKnh g| s!t hn). - Sâu hOi lá: BF lá Ču tng rm r p, n&u b$ h i mFt ít lá h*u nh không gây @nh h;ng Č&n nng su4t, nh4t là giai Čo n trOc ra hoa. y giai Čo n cây ra hoa, làm qu@ và h t, sâu h i lá gây h i lOn Č&n nng su4t do chúng làm gi@m th4p bF lá quang h0p, cong nh @nh h;ng Č&n dòng vn chuySn vt ch4t tG lá vJ qu@ và h t, gia tng t| lK lép c8a qu@ và h t Ču tng, gi@m th4p rõ rKt tOi nng su4t. Sâu h i lá ph_ bi&n là sâu xanh (Heliothis Aramigera), sâu khoang (Ptodenoa litura), sâu cu,n lá (Luaprosena indiedra), sâu ban miêu (Epicauta xantúi). Có thS phòng trG b€ng thu,c hoá hc vào thTi kI sâu non. Chú ð không luân canh Ču tng vOi các cây tr=ng kð ch8 c8a sâu này nh bông, l c, Ču rau, - Sâu chích hút: 23
  25. ) I GI3NG C‰Y CÓNG NGHIP V4 NG C TH5NG B xít xanh (Nejaravinedula): Chích hút lá ; thTi kI qu@ m*y làm qu@ lép, không chín Č0c. H t b$ b xít xanh chích hút khi gieo mc kém, t| lK mc m*m b$ gi@m 50%. B xít xanh phá h i c@ lúa, ngô, lac, ČS tránh phát triSn thành d$ch c*n phong trG k$p thTi. - RKp:(Aphismedicaginic): Là môi giOi truyJn bKnh virut hoa lá Ču tng, gây h i nPng ; vd Ču tng hè, c*n chú ð phòng trG. B,nh hFi chính - B-nh g_ s`t: (Phakopsora pachynji sylow) Là lo i bKnh do n4m gây h i, bKnh này làm gi@m nng su4t tG 20 œ 50%, nhiJu trTng h0p có thS làm m4t tr!ng. BKnh g| s!t là Č,i t0ng nguy hiSm nh4t cho vd Ču tng xuân ; ông b€ng vàTrung du B!c BF. Vd hè và vd thu, thu - Čông b$ h i nhi. Cây b$ bKnh xu4t hiKn Č,m nâu ; mPt dOi lá. Bào tk n4m phát triSn trong v&t bKnh, làm gi@m diKn tích quang h0p c8a lá làm lá vàng, m4t kh@ nng quang h0p, rdng sOm, làm gi@m s, l0ng và trng l0ng h t. Trong ČiJu kiKn nhiKt ČF 22- 24 0C và bm ČF không khí cao, bKnh phát sinh m nh nh4t. Khi nhiKt ČF cao trên 30 0C và có ma to, xu hOng làm gi@m bKnh. BiKn pháp phòng trG: Chn gi,ng ch,ng bKnh (hiKn nay mOi ch| có gi,ng ch$u bKnh). Chn thTi vd thích h0p, bKnh g| s!t phá h i nPng nh4t ; Č=ng b€ng vào vd xuân, do Čó nên gieo vd xuân muFn và chính vd (kho@ng 25/2 dng l$ch) ČS tránh thTi ti&t bm và bm ČF không khí cao khi Ču tng ra hoa, làm qu@. Ngoài ra có thS s8 ddng các thu,c hoá hc nh: BoocČo 1%, Xinép 0,1%- 0,3%, ČS phòng trG. - B-nh virut và b-nh vi khucn: Là bKnh ph_ bi&n trên th& giOi, môi giOi di truyJn bKnh là rKp. H t b$ bKnh thì m4t s)c nby m*m, hoPc cây lùn th4p, Č,t ng!n, lá xon vàng. Qu@ b$ bKnh phát triSn không bình thTng, nng su4t có thS gi@m 25 œ 30%. BiKn pháp phòng trG t,t nh4t là chn gi,ng ch,ng bKnh - B-nh lV cA rd (Rhijoctonea Solani): y c_ rq có lOp s0i tr!ng, cây b$ vàng úa và b$ ch&t. BKnh phát sinh m nh trong ČiJu kiKn Č4t làm không kx, ČF bm cao. Phòng trG là xk lð h t gi,ng b€ng các lo i thu,c trG n4m trOc khi gieo. Luân canh Ču tng vOi lúa nOc 7. Thu ho^ch, bCo quCn a. Thu hoFch Khi lá khô, vàng rdng 50% thì thu ho ch. Lúc này qu@ Čã vàng khô, ČJu. Nên thu vào lúc trTi n!ng ráo, phi khô hoPc Čp sau 8 1, 2 ngày. Phi h t tOi khô giòn (c!n giòn không dính rng) - ČF bm h t dOi 12%. VOi Ču tng làm gi,ng, c*n chn và thu cây Čip, Čúng ch8ng lo i gi,ng, không sâu bKnh, qu@ chín ČJu. Không phi trRc ti&p xu,ng sâm g ch mà @nh h;ng Č&n ch4t l0ng h t gi,ng. Thu ho ch trong vd Čông thTng thi&u n!ng, có ma nh•. BiKn pháp t,t nh4t là khi thu bó thành tGng bó phi trên dây thép hoPc ČS ni thoáng mát cho khô d*n. b. B%o qu%n TuI theo c s; vt ch4t c8a tGng Č$a phng mà ČiJu kiKn b@o qu@n khác nhau. ThTng sau khi phi khô 2 œ 3 giT, b@o qu@n trong chum (chum Čã Č0c vK sinh s ch s•). Chum ČRng Ču gi,ng ph@i ČRng Č*y, có biKn pháp ch,ng bm. Kho gi,ng ph@i khô ráo, thoáng, có ch4t cách bm, gi,ng x&p cách tr*n 30 œ 40 cm. B@o qu@n trong ČiJu kiKn th8 công Č0c 2 -3 tháng, còn trong ČiJu kiKn kho l nh có thS Č0c 5 œ 6 tháng. 24