Tài liệu ôn tập phân tích chương trình Vật lý phổ thông

Nội dung text: Tài liệu ôn tập phân tích chương trình Vật lý phổ thông

1. TÀI LIỆU ÔN TẬP PHÂN TÍCH CHƯƠNG TRÌNH VẬT LÝ PHỔ THÔNG
2. TÀI LIỆU ÔN TẬP PHÂN TÍCH CHƢƠNG TRÌNH VẬT LÝ PHỔ THÔNG Hội đồng biên soạn: Phó cử nhân: Hà Nam Thanh (Hiệu đính) Phó cử nhân: Phạm Văn Kiên Huế, tháng 12 năm 2009 1
3. LỜI NÓI ĐẦU Kì thi sắp đến, thấu hiểu nỗi nhọc nhằn cho mỗi kì thi, Hội đồng biên soạn Tài liệu ôn tập lớp Lý 4A đã được thành lập nhanh chóng. Chúng tôi tập trung đến môn Phân tích chương trình là chủ yếu, vì đây là một môn phức tạp, đòi hỏi sự vận dụng khả năng sư phạm tối đa mà trong khoảng thời gian giới hạn của đề thi ít bạn có thể diễn đạt hết được ý tưởng và suy nghĩ của mình. Hội đồng biên soạn gồm Hà Nam Thanh, chịu trách nhiệm về phối bản in, biên tập và hiệu đính; Phạm Văn Kiên, chịu trách nhiệm về nội dung và nguồn tài liệu. Bản biên tập được trình bày ngắn gon, cỡ chữ nhỏ tối đa, cắt bỏ mọi hình ảnh để chứa một số ít trang giấy nhất, cũng là mong muốn các bạn in tốn ít tiền hơn mà thôi. Đây là lần đầu biên tập và publishlize, chắc không trách khỏi những thiếu sót và lỗi chính tả, mong các bạn lượng tình thông cảm và cố gắng khắc phục Huế, những ngày gần thi Tập thể tác giả. 2
4. 3.1. Định luật bảo toàn động lƣợng 3.1.1Khái niệm hệ kín Hệ kín là một khái niệm rất quan trọng gắn liền với các ĐLBT. Nó là điều kiện cần để áp dụng một vài ĐLBT cho các hệ cơ học (ví dụ: ĐLBT động lượng, ĐLBT cơ năng, tất nhiên là để áp dụng ĐLBT cơ năng thì cần có thêm điều kiện là hệ không chịu tác dụng của lực ma sát nữa). Theo SGK vật lý lớp 10 THPT thì một hệ được gọi là kín chỉ khi các vật bên trong hệ chỉ tương tác với nhau mà không hề tương tác với một vật nào khác ngoài hệ. GV cần cho HS thấy rằng, thực tế, không có hệ nào là kín tuyệt đối cả, ngay cả hệ “vật – Trái đất”. Tuy nhiên, trong một số trường hợp sau đây thì ta có thể xem hệ là hệ kín được. Các trường hợp đó là: +Hệ có ngoại lực tác dụng nhưng ngoại lực rất nhỏ, có thể bỏ qua được, +Hệ có ngoại lực tác dụng nhưng các ngoại lực đó cân bằng với nhau, +Hệ có ngoại lực tác dụng nhưng ngoại lực rất nhỏ so với nội lực (xét trong một khoảng thời gian rất ngắn) (chẳng hạn như trong các hiện tượng nổ, hay va chạm) Đối với SGKNC, khái niệm “hệ kín “ được trình bày đầu tiên, trước khi học khái niệm động lượng; còn đối với SGK chuẩn thì khái niệm này được trình bày sau khi học xong khái niệm động lượng. 3.1.2 Khái niệm động lƣợng và định luật bảo toàn động lƣợng Theo SGK phổ thông hiện nay thì động lượng của vật chuyển động là đại lượng vật lí được đo bằng tích của khối lượng và vận tốc của vật và có biểu thức là: p mv (với m, v lần lượt là khối lượng và véc tơ vận tốc của vật). Động lượng đặc trưng cho sự truyền chuyển động của các vật thông qua tương tác, và luôn cùng hướng với vectơ vận tốc của vật. Động lượng được coi là khái niệm cơ bản thứ hai của vật lí học, sau khối lượng. Newton là người đầu tiên đưa ra định nghĩa về khái niệm này. Theo ông, động lượng là số đo chuyển động, nó tỉ lệ với khối lượng và vận tốc. Đêcac cũng định nghĩa động lượng tương tự như vậy, nhưng không hiểu rằng vận tốc là một đại lượng véc tơ. Vì vậy ông đã mắc sai lầm khi vận dụng khái niệm đó vào lý thuyết va chạm. Đêcac đo chuyển động bằng động lượng và coi ĐLBT động lượng là định luật bảo toàn chuyển động. Năm 1686, một năm trước khi tác phẩm của Niutơn ra đời, Lepnich đã công bố một bài báo công kích quan điểm của Đêcac và đề nghị một số đo khác của chuyển động. Đại lượng đó tỉ lệ với tích của khối lượng với bình phương vận tốc của vật mv 2 và được ông gọi là “hoạt lực” 1 (lực sống). “Hoạt lực” của Lepnich ngày nay được gọi là động năng, có giá trị bằng mv 2 và là dạng năng lượng đặc trưng cho 2 chuyển động của vật. Niutơn coi động lượng là đại lượng đặc cho chuyển động về phương diện động lực và đo bằng tích m v , ông đã biết rằng tốc độ biến thiên động lượng giữ một vai trò quan trọng trong việc xác định các đặc trưng của tương tác. Khái niệm động lượng và ĐLBT động lượng được hình thành trong các SGK vật lý 10 theo trình tự như sau: Đối với SGKNC Xuất phát từ việc nghiên cứu tương tác của hai vật m1,m2 bất kì trong một hệ kín và sử dụng các định luật II và III của ' ' Newton để đưa đến biểu thức m1v1 m2v2 m1v1 m2v2 . Sau đó đặt tên cho tích mv là động lượng. ' ' Sau khi có được khái niệm động lượng mới biến đổi kết quả thu được ở trên thành đẳng thức p1 p2 p1 p2 và mở rộng biểu thức vectơ đó ra cho một hệ gồm nhiều vật. Cuối cùng mới phát biểu nội dung tổng quát của định luật này. Bên cạnh việc xây dựng ĐLBT động lượng như đã nói ở trên, SGKNC còn xuất phát từ biểu thức của định luật II của Newton và sử dụng khái niệm độ biến thiên động lượng để hình thành cho HS khái niệm xung lượng của lực. Biểu thức thể hiện mối p quan hệ giữa độ biến thiên động lượng và xung lượng của lực F. t p  F cho thấy tương tác giữa các vật được thể t hiện và đo bằng độ biến thiên của động lượng theo thời gian. Như vậy, động lượng có ý nghĩa như một đại lượng vật lý đặc trưng cho sự truyền chuyển động giữa các vật thông qua lực tương tác. Biểu thức của động lượng còn cho thấy sự gắn kết chặt chẽ giữa kh ối p lượng và vận tốc của một vật. Đây là một điểm khác biệt quan trọng giữa hệ thức F (1) và hệ thức F ma (2) mà học sinh t đã được học ở chương II, bởi lẽ, đối với một vật chuyển động thì không thể tách rời khối lượng và vận tốc của nó. Mặc dù, từ hệ thức ta đã tìm thấy ý nghĩa của khối lượng là đại lượng đặc trưng cho mức quán tính của vật song hệ thức ấy lại tách riêng hai khái niệm khối lượng và vận tốc của vật. a Một điểm khác biệt nữa giữa hai hệ thức nói trên, đó là: Nếu F= 0 thì từ (2) suy ra =0, tức là vectơ vận tốc không đổi cả về phương, chiều và độ lớn. Trong khi đó, từ (1) ta suy ra p 0 p cosnt, tức là ta đã suy ra được một hệ quả tổng quát hơn: Khi không có tương tác thì động lượng của vật không thay đổi. Suy rộng ra, đối với một hệ kín, động lượng của hệ được bảo toàn. Đó chính là nội dung của ĐLBT động lượng mà học sinh đã được học. 3
5. Cuối cùng, SGK NC đã đưa ra TN để kiểm chứng ĐLBT động lượng: Từ các kết quả của thí nghiệm, đã hình thành đư ơch một đại lượng mới đặc trưng cho chuyển động, đó là động lượng. Đồng thời nghiệm lại ĐLBT động lượng cho hệ kín đã được suy ra từ các định luật Newton. Đối với SGKchuẩn Thông qua việc phân tích các ví dụ cụ thể để giới thiệu cho HS khái niệm xung lượng của lực trong một khoảng thời gian qua một số ví dụ thực tế, ngắn gọn. Sau đó, bằng cách sử dụng định luật II của Newton và kết hợp khái niệm xung lượng của lực để khảo sát chuyển động của một vật m và đưa đến biểu thức liên hệ giữa xung lượng của lực và độ biến thiên của một đại lượng mà người ta gọi là động lượng. Đây chính là biểu thức của định lí xung lượng- động lượng, tuy nhiên, trong SGK chuẩn không nêu tên của định lí này (mà chỉ nói đó là một cách diễn đạt khác của định luật II Newton). Điều này có nghĩa là ta có thể bỏ qua định lí này để trực tiếp đi ngay tới ĐLBT động lượng. Thiết nghĩ rằng, định lí xung lượng- động lượng là một định lí cơ bản của cơ học. Việc suy ra định lí này rất đơn giản vì nó là một dạng phát biểu khác của định luật II Newton và từ đó cũng dễ dàng để suy ra ĐLBT động lượng. Vì vậy, theo tôi, cần đưa định lí xung lượng- động lượng vào bài học vì việc đưa ra định lí này chỉ làm cho bài học hoàn chỉnh, logic hơn chứ không hề làm cho bài học phức tạp hơn. p Sau khi định nghĩa động lượng, SGK đưa đến biểu thức dạng khác của định luật II của Newton: F . Ý nghĩa của biểu t thức này là: Lực đủ mạnh tác dụng lên một vật trong một khoảng thời gian hữu hạn thì có thể gây ra biến thiên động lượng của vật. Biểu thức này cho thấy tương tác giữa các vật được thể hiện và đo bằng độ biến thiên động lượng theo thời gian. Như vậy, động lượng có ý nghĩa vật lý đặc trưng cho sự truyền chuyển động giữa các vật thông qua lực tương tác, nó cũng cho thấy sự gắn kết chặt chẽ giữa khối lượng và vận tốc của vật. Một số lƣu ý: Về mặt thuật ngữ, đại lượng p mv được gọi là động lượng (chứ không phải là xung lượng), còn đại lượng F. t gọi là xung lượng của lực. Xung lượng của lực đặc trưng cho tác dụng của lực lên vật trong một khoảng thời gian xác định. Cần lưu ý cho học sinh rằng, động lượng là một đại lượng vectơ và ĐLBT động lượng là ĐLBT vectơ động lượng của hệ. Tuy nhiên, ở trình độ THPT thường chỉ xét trường hợp các vectơ động lượng có cùng phương, tức là chỉ vận dụng ĐLBT động lượng dưới dạng đại số (dạng vectơ được xếp vào bài tập khó đối với các học sinh học theo SGK chuẩn và chủ yếu là dành cho học sinh học SGKNC). Trong chương trình THPT, cơ học hoàn toàn dựa trên các định luật Newton được trình bày như một tiên đề và đương nhiên, ĐLBT động lượng sẽ là một hệ quả của định luật Newton. Tuy nhiên, phạm vi của ĐLBT động lượng không chỉ bó hẹp trong cơ học Newton. Cùng với các ĐLBT khác, nó vẫn luôn đúng trong trường hợp mà các định luật Newton khô ng thể vận dụng được nữa (VD: đối với các vật hay hệ gồm các vật chuyển động với vận tốc rất lớn, xấp xỉ bằng vận tốc ánh sáng ta phải thay thế cơ học Newt on bằng cơ học tương đối tính của Einstein, tức là ta không thể áp dụng các định luật Newton nữa, son g nếu hệ khảo sát đó là hệ kín thì ĐLBT động lượng vẫn đúng và vẫn áp dụng được) Ngoài việc áp dụng được cho các hệ vĩ mô, ĐLBT động lượng còn áp dụng được cho hệ các hạt vi mô tương tác với nhau như trong quá trình va chạm, phân rã hoặc trong các phản ứng hạt nhân (chương trình lớp 12). 3.1.3 Ứng dụng của ĐLBT động lƣợng - Chuyển động bằng phản lực Trong một hệ kín đứng yên, nếu có một phần của hệ chuyển động theo một hướng, thì theo định luật bảo toàn động lượng, phần còn lại của hệ phải chuyển động theo hướng ngược lại. Chuyển động theo nguyên tắc như thế gọi là chuyển động bằng phản lực. Đối với SGKNC Nội dung này được trình bày riêng thành một bài. Trình bày hai ứng dụng của ĐLBT động lượng: súng giật khi bắn và chuyển động bằng phản lực của động cơ phản lực và của tên lửa. Ở đây, chuyển động bằng phản lực chủ yếu đề cập đến chuyển động của vật tự tạo ra phản lực bằng cách phóng về một hướng một phần của chính nó, phần còn lại sẽ chuyển động ngược chiều do tác dụng của phản lực và tuận theo ĐLBT động lượng. Súng giật lùi khi bắn là chuyển động bằng phản lực không liên tục. Tên lửa, pháo thăng thiên là chuyển động bằng phản lực liên tục nhờ có nhiên liệu được đốt cháy và phóng ra liên tục. Nguyên tắc chung của động cơ phản lực là có một bộ phận đốt nhiên liệu để tạo ra một luồng khí phóng ra phía sau với vận tốc lớn, phần còn lại của động cơ sẽ chuyển động ngược chiều theo ĐLBT động lượng. Vận tốc chuyển động của động cơ sẽ phụ thuộc vào vận tốc và khối lượng khí phụt ra. Máy bay cánh quạt có nguyên tắc chuyển động hoàn toàn khác với máy bay phản lực. Khi cánh quạt quay, do cấu tạo xoắn của nó mà một luồng không khí bị đẩy về phía sau với vận tốc lớn. Theo định luật III Newton, phản lực do luồng không khí tác dụng lên cánh quạt sẽ đẩy máy bay chuyển động về phía trước. Đối với SGKchuẩn Đây chỉ là một phần nhỏ, được trình bày ngay sau khi học xong ĐLBT động lượng. Chỉ đề cập đến chuyển động bằng phản lực của cái diều và tên lửa. Tuy nhiên, chưa nêu bật được nguyên tắc của chuyển động bằng phản lực đối với các vật tự tạo ra phản lực. Đây có lẽ là chỗ khiếm khuyết của SGK chuẩn. Riêng đối với trường hợp chuyển động của tên lửa thì có trình bày rõ và sâu hơn trong phần “Em có biết?” 3.2 Định luật bảo toàn cơ năng 4
6. 3.2.1 Khái niệm công Thuật ngữ “công” xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1886 do nhà bác học người Pháp Poncelet đưa ra. Theo ông, công bằng tích của lực tác dụng lên chất điểm theo phương chuyển dời và độ chuyển dời của điểm đặt lực. Theo định nghĩa đó, tích F.s là dấu hiệu cho phép ta phân biệt một cách nhanh chóng các trường hợp có công thực hiện và tính được công đó, song tích đó chưa thể hiện được bản chất của công. Bản chất vật lý của công chỉ được thể hiện rõ khi gắn khái niệm này với ĐLBT năng lượng. Công xuất hiện khi có sự chuy ển hoá năng lượng từ dạng này sang dạng khác hay truyền từ vật này sang vật khác. Công không phải là một dạng năng lượng mà chín h là một hình thức vĩ mô của sự truyền năng lượng. Từ đó suy ra độ lớn của công xác định độ lớn của phần năng lượng được truyền từ vật này sang vật khác hay chuyển từ dạng này sang dạng khác trong quá trình đó. Trong SGK cũ, công được định nghĩa trực tiếp bằng công thức A F.s.cos , sau đó mới trở lại trường hợp riêng A F.s . Để học sinh dễ tiếp cận với công thức, SGKNC đã dùng các hình ảnh trực quan như người đẩy xe, cần cẩu nâng vật, để làm ví dụ nhằm nói lên rằng công tỉ lệ với lực tác dụng và với độ dời theo phương của lực, từ đó dẫn đến công thức tính công một cách tự nhiên hơn. Sau đó, từ trường hợp riêng suy ra trường hợp tổng quát . Mặc dù thời gian này học sinh chưa được học về tích vô hướng nhưng với cách phân tích lực thành hai thành phần ta đã loại bỏ được thành phần vuông góc với độ dời, từ đó xây dựng được công thức dạng tổng quát mà học sinh vẫn có thể hiểu được. Nói chung, cách tiếp cận khái niệm công ở SGK chuẩn và SGKNC tương đối hợp lý và giống nhau. Chỉ khác ở chỗ, ngoài việc trình bày về công của lực không đổi, trong SGKNC còn trình bày thêm về công của lực biến đổi ở phần dành cho HS tự nghiên cứu. Giáo viên cũng cần chú ý phân biệt để học sinh hiểu rõ sự khác nhau giữa khái niệm công trong cuộc sống và khái niệm công cơ học trong vật lý. Trong cuộc sống, để thực hiện một công việc nào đó, con người thường phải tổn hao cả sức lực thể chất lẫn tinh thần nhưng lại khó định lượng chính xác. Còn công cơ học trong vật lý thì phụ thuộc vào các yếu tố lực, độ dời và góc hợp bởi hai vectơ này, do đó có thể xác định hoàn toàn chính xác. Một điều nữa mà giáo viên cần quan tâm khi dạy khái niệm này, đó là phải chú ý phân biệt ý nghĩa vật lý của công dương, công âm và lưu ý cho học sinh về một vài trường hợp công bằng 0 hay gặp: công của trọng lực tác dụng lên vật chuyển động trên mặt phẳng nằm ngang, hay công của lực hướng tâm gây ra chuyển động tròn cho các vật. 3.2.2 Khái niệm công suất Công suất là đại lượng có ý nghĩa rất quan trọng trong thực tiễn đời sống, công nghệ và kỹ thuật. Khi trình bày về khái niệm này, giáo viên nên lưu ý với học sinh rằng: điều quan trọng không chỉ là giá trị công thực hiện mà là tốc độ thực hiện công. Vì vậ y, công suất dùng để so sánh, đánh giá khả năng thực hiện công của hai lực hoặc hai máy khác nhau. Từ đó, giáo viên dùng bảng 1 (trang 156 SGKNC ) hoặc bảng 24.1 (trang 132S chuẩn) để gợi ý cho học sinh thấy ý nghĩa của việc nâng cao công suất. Khác với SGK chuẩn, ở SGKNC khi trình bày về khái niệm này đã chú ý đến công thức  F.v để giải thích nguyên lý hoạt động của hộp số. Thông thường một động cơ được chế tạo để đạt một công suất tối đa cho trước. Như vậy, khi thay đổi vận tốc thì có thể điều chỉnh được lực tác dụng (lực kéo) theo hướng tỉ lệ ngược nhau. Hộp số được sử dụng với mục đích phối hợp giữa vận tốc và lực kéo xe để thích ứng với những địa hình khác nhau trên đường đi. A Trong phần “Em có biết” của SGK chuẩn, có đưa ra công thức  , trong đó A là công thực hiện bởi lực tác dụng t lên vật trong khoảng thời gian t . Nếu t là một khoảng thời gian hữu hạn thì P phải được hiểu là công suất trung bình trong khoảng thời gian ; còn nếu là một khoảng thời gian rất nhỏ thì P được hiểu là công suất tức thời tại thời điểm đang xét. Sự phân biệt này theo tôi là cần thiết vì trong thực tế ta vẫn dùng cả hai khái niệm công suất này. 3.2.3 Định luật bảo toàn công Quá trình thực hiện công chỉ là một quá trình truyền hoặc biến đổi năng lượng. Bởi v ậy, ĐLBT công thực chất chỉ là một hình thức đơn giản của ĐLBT năng lượng. Vì định luật bảo toàn công HS đã được học ở cấp THCS nên ở đây, SGKNC chỉ nhắc lại một cách ngắn gọn ĐLBT này. Trong thực tế công không được bảo toàn và còn có công cản do ma sát. Từ đó dẫn đến khái niệm hiệu suất, phần công có ích chỉ chiếm một tỉ lệ phần trăm nhất định so với công toàn phần do máy sinh ra. Ở SGK chuẩn không trình bày phần này. 3.2.4 Khái niệm năng lƣợng Xuất phát từ khái niệm công và nói công của một vật là công của lực do vật ấy tác dụng lên một vật khác. Mỗi vật, tuỳ theo trạng thái của nó mà có thể thực hiện công nhiều hay ít. Trên cơ sở đó người ta đã đưa ra khái niệm năng lượng để đặc trưng c ho khả năng sinh công của vật. Năng lượng là một trong những khái niệm phức tạp nhất của vật lý học. Nó là thước đo thống nhất của các dạng chuyển động khác nhau của vật chất. Mỗi dạng chuyển động của vật lý học được đặc trưng bằng một dạ ng năng lượng riêng, có công thức định lượng tương ứng: Cơ năng, nội năng, quang năng, Theo sách Cơ sở vật lý của Đavid Halliday thì “năng lượng là số đo gắn với một trạng thái (hay điều kiện) của một hay nhiều vật”. 5
7. Theo bách khoa toàn thư Việt Nam: năng lượng là độ đo định lượng chung cho mọi dạng vận động khác nhau của vật chất. Theo SGK lớp 10 hiện hành: Một vật có khả năng sinh công, ta nói, vật đó có mang năng lượng. Cách định nghĩa này rõ ràng là dễ hiểu hơn các cách định nghĩa nói trên. Nó cũng cho thấy mối quan hệ giữa năng lượng và công. Tuy khái niệm năng lượng quan trọng như vậy, những ở SGK chuẩn, khái niệm này chỉ được đề cập ở mức độ giới thiệu về khái niệm và các dạng khác nhau của quá trình trao đổi năng lượng. Ở SGKNC, thì chỉ dựa vào những kiến thức về năng lượng mà học sinh đã được học ở THCS để trình bày về các khái niệm động năng, thế năng, Một số lƣu ý cần thiết Khái niệm công và bản chất của nó chỉ được hiểu trong mối quan hệ với khái niệm năng lượng và ĐLBT năng lượng. Như vậy có nghĩa là phải nghiên cứu khái niệm năng lượng trước và độc lập với khái niệm công. Tuy nhiên, việc xây dựng khái niệm năng lượng một cách tổng quát lại gặp khó khăn vì học sinh chưa có những hiểu biết nhất thiết về các dạng chuyển động khác (ngoài chuyển động cơ học) Để giải quyết mâu thuẩn đó, đã có nhiều ý kiến khác nhau về cách hình thành khái niệm công trong chương trình vật lý phổ thông: +Xelenghinski đề nghị đưa khái niệm năng lượng xem như là số đo của chuyển động ra trước, độc lập với khái niệm công. Phương án này logic về mặt khoa học nhưng để hiểu được năng lượng là số đo chuyển động trong nghiên cứu khoa học thì quả thật là rất khó. +Lanđao và Xitaigơrotski lại cho rằng: Khi khảo sát quá trình cơ học ta thấy tổng mv2 hai số hạng và mgh là một đại lượng bảo toàn. Đại lượng đó đặc trưng cho mỗi trạng thái của cơ hệ gọi là năng lượng, gồm hai 2 thành phần: gọi là động năng và mgh gọi là thế năng. Trong quá trình biến đổi gia số luôn luôn bằng tích F.s. Tích đó gọi là công cơ học. Rõ ràng cách này làm rõ được bản chất của khái niệm công nhưng còn bản chất của khái niệm năng lượng thì chưa rõ. Học sinh phải thừa nhận khái niệm năng lượng mà mãi về sau này mới rõ ý nghĩa vật lý của nó. +Các tài liệu giáo khoa phổ thông thì lại trình bày vấn đề này theo một hướn g khác. Đó là: Xuất phát từ khái niệm công A F.s.cos mà chưa cần đưa ra bản chất là gì. Tiếp theo là nghiên cứu khái niệm năng lượng với tư cách là đại lượng đặc trưng cho khả năng thực hiện công của một vật hay hệ vật, rồi từ định nghĩa đó đưa ra khái niệm động năng và thế năng- là hai dạng đặc biệt của năng lượng trong cơ học. Sau đó là khảo sát sự biến đổi của động năng và thế năng và xác lập ĐLBT và chuyển hoá cơ năng r ồi làm rõ tư tưởng năng lượng là một hàm đơn giá của trạng thái. Tới đây mới vạch rõ khái niệm công qua mối liên hệ A F.s W2 W1, từ đó suy ra rằng công là một quá trình chuyển hoá năng lượng từ dạng này sang dạng khác hoặc truyền từ vật này sang vật khác và là số đo độ biến thiên (tăng hoặc giảm) của năng lượng. Tuy cách trình bày này không được chặt chẽ lắm về mặt logic nhưng nó lại dễ hiểu đối với học sinh và nó xuất phát từ thực tiễn cần phải đưa ra khái niệm công và năng lượng. Ba n đầu là chấp nhận khái niệm, sau đó mới đi sâu vào bản chất. 3.2.5 Khái niệm động năng Động năng là một trường hợp đặc biệt của năng lượng, được định nghĩa là “dạng năng lượng mà vật có do chuyển động”. Bởi vậy có rất nhiều phương án khác nhau để hình thành khái niệm này: Tham khảo SGK của nhiều nước cho thấy đa số đều trình bày khái niệm động năng mv2 theo cách định nghĩa bằng công thức: W và sau đó, từ định lý động năng, học sinh sẽ hiểu được định nghĩa về động năng d 2 mà ta đã thừa nhận. Vì thế, động năng có thứ nguyên của năng lượng. Đối với SGKNC Khác với cách xây dựng đó, SGKNC đã đưa vào định nghĩa động năng từ một ví dụ thực tế trong đời sống và kỹ thuật. Công do quả tạ thực hiện khi văng mạnh phụ thuộc cả hai yếu tố, đó là khối lượng của q uả tạ và vận tốc của nó. Phải công nhận rằng, cách xây dựng này khá dễ hiểu và dễ chấp nhận hơn đối với học sinh. Một ưu điểm nữa của cách xây dựng này là bên cạnh ví dụ mà SGK nêu ra, giáo viên còn có thể gợi ý cho học sinh tự tìm những ví dụ tương tự: chẳng hạn phương pháp phá cổng thành trong các trận chiến thời cổ bằng cách lao những khúc gỗ lớn vào cánh cổng, Qua đó, giáo viên cũng có thể giáo dục ý thức an toàn giao thông cho HS khi nói về các tai nạn do phóng nhanh vượt ẩu, về va chạm do các xe có khối lượng càng lớn gây ra thì hậu quả càng nghiệm trọng, Rõ ràng, cách hình thành khái niệm động năng này của SGKNC rất dễ hiểu, dễ tiếp thu đối với HS. Xuất phát từ việc tính công của một lực F không đổi tác dụng lên một vật có khối lượng m và làm nó dịch chuyển một đoạn s theo phương của lực và kết hợp với công thức định nghĩa của động năng để đưa đến định lí động năng. Động năng là một dạng năng lượng cơ học có quan hệ chặt chẽ với công. Khi ngoại lực tác dụng lên vật và sinh công thì động năng của vật tăng: công đó được tích luỹ trong vật dưới dạng động năng. Ngược lại, nếu chính vật sinh công để thắng lực cản (ví dụ lực ma sát) thì năng lượng của vật dưới dạng động năng phải giảm. Đó là nội dung và ý nghĩa quan trong nhất của định lí động năng mà giáo viên cần phải giúp học sinh nắm được. 6
8. Đối với SGK chuẩn Khác với cách trình bày về động năng và định lí động năng của SGKNC như đã đề cập ở trên, ở SGK chuẩn, sau khi giới thiệu về khái niệm năng lượng và các dạng năng lượng, SGK chuẩn đã giới thiệu về động năng và mối quan hệ giữa động năng của một vật và công cơ học (nhưng chưa đưa ra biểu thức tính động năng). Sau đó, cũng xuất phát từ việc tính công của một lực F không đổi tác dụng lên một vật có khối lượng m và làm nó dịch chuyển một đoạn s theo phương của lực (giống như SGKNC) để đưa 1 1 đến biểu thức mv 2 mv 2 A . Đến đây, SGK chuẩn mới đưa ra biểu thức tính động năng và định nghĩa động năng một cách 2 2 2 1 đầy đủ rồi phát biểu biểu thức này dưới dạng một hệ quả: “Khi lực tác dụng lên vật sinh công dương thì động năng của vật tăng (tức là vật thu thêm công hay vật sinh công âm). Ngược lại, khi lực tác dụng lên vật sinh công âm thì động năng của vật giảm (tức vật sinh công dương)” chứ không nêu lên thành một định lí như ở SGKNC. Một số lƣu ý cần thiết Cần giúp học sinh phân biệt hai khái niệm động năng và động lượng: Động lượng là một đại lượng vectơ, gắn với lực tác dụng (chính xác là gắn với xung lượng của lực tác dụng); còn động năng là đại lượng vô hướng, gắn với công của lực tác dụng (nhưng lại không liên quan đến tính chất của lực tác dụng), do đó mang ý nghĩa là năng lượng. Động năng có giá trị luôn luôn dương và có tính tương đối, tức là, phụ thuộc vào hệ quy chiếu (vì vận tốc có tính tương đối). Đối với các học sinh học theo SGKNC, giáo viên cũng cần nhấn mạnh vai trò tổng quát của định lí động năng : định lí này đúng cho mọi trường hợp lực tác dụng bất kì và đường đi bất kì. Vì thế, định lí được áp dụng thuận lợi trong nhiều bài toán c ơ học khi không thế vận dụng được các định luật Newton. 3.2.6 Khái niệm thế năng Thế năng là năng lượng mà một hệ vật (hay một vật) có được do có sự tương tác giữa các vật trong hệ (hay giữa các phần của vật) thông qua lực thế. Chú ý rằng chỉ trong trường thế, tức là thông qua tác dụng của lực thế, vật mới có thế năng. Khái niệm thế năng luôn gắn với lực thế. Khi tính thế năng của một vật (nói chính xác là của hệ vật), ta phải chọn một vị trí nào đó và quy ước thế năng ở đó bằng 0. Sau đó, thế năng của vật ở những vị trí khác được tính so với mức thế năng bằng 0 đó. Có hai loại thế năng: thế năng hấp dẫn (hay còn gọi là thế năng trọng trường ) và thế năng đàn hồi. 3.2.6.1 Thế năng trọng trƣờng Thế năng hấp dẫn (thế năng trọng trường) là năng lượng mà một vật (nói chính xác là của hệ “vật - Trái đất) có được do có sự tương tác giữa các vật trong hệ (giữa vật và Trái đất) thông qua lực hấp dẫn. Thế năng trọng trường của một vật phụ thuộc vào vị trí tương đối giữa vật và Trái đất và được xác định sai khác nhau một hằng số cộng. Tuy nhiên, công của trọng lực thực hiện khi vật di chuyển từ vị trí 1 đến vị trí 2 bất kì trong trọng trường thì hoàn toàn xác định, không phụ thuộc vào hằng số này. Đây là nội dung quan trọng nhất mà giáo viên cần nhấn mạnh để học sinh nắm vững. Đối với SGKNC Thông qua hai ví dụ về hoạt động của búa máy trên công trường xây dựng và một người khi giương cung làm cánh cung bị uốn cong để giới thiệu chung về khái niệm thế năng. Tiếp đó, SGKNC đã trình bày việc tính công của trọng lực trong trường hợp tổng quát (tức là đường đi của vật chuyển dời trong trọng trường có dạng bất kì) để đưa đến kết luận rằng công của trọng lực không phụ thuộc vào hình dạng đường đi của vật mà chỉ phụ thuộc vào các vị trí đầu và cuối, rồi giới thiệu về khái niệm lực thế. Cũng t ừ công thức tính công của trọng lực đó, SGK này đã định nghĩa thế năng của một vật trong trọng trường (gọi tắt là thế năng trọng trường, và cũng chính là thế năng của hệ “vật- Trái đất) và kết luận rằng công của trọng lực bằng độ giảm thế năng của vật trong trọng trường. Cách trình bày này công của trọng lực trực tiếp dẫn đến công thức của thế năng trọng trường đó thể hiện sự thống nhất trong lập luận, vì bản chất của khái niệm thế năng trọng trường gắn liền với công do trọng lực thực hiện. Vì thế, việc dạy thế năng thành một bài riêng sau khi học động năng là hợp lí hơn. Đối với SGK chuẩn Cách trình bày khái niệm này hơi ngược với cách trình bày của SGKNC. Thông qua ví dụ về một búa máy được thả không vận tốc đầu từ độ cao z xuống đập vào một cái cọc, làm cọc đi sâu vào mặt đất một đoạn s. Như vậy, khi rơi xuống đất, trọng lực của búa máy đã sinh công A =Pz =mgz. Công này được định nghĩa là thế năng của búa máy (vật). Từ đó, SGK chuẩn đưa ra định nghĩa và biểu thức của thế năng trọng trường Wt mgz. Sau khi trình bày hoàn chỉnh về khái niệm này, và từ biểu thức A =Pz =mgz, SGK chuẩn mới công nhận biểu thức liên hệ giữa công của trọng lực trong trường hợp tổng quát (khi vật chuyển động trong trọng trư ờng từ vị trí N đến vị trí M theo 1 quỹ đạo cong bất kì) và hiệu thế năng trọng trường tại hai điểm đó mà không chứng minh và rút ra các hệ quả từ biểu thức liên hệ đó. 3.2.6.2 Thế năng đàn hồi Thế năng đàn hồi là năng lượng mà một vật (ở đây chủ yếu đề cập đến lò xo) có được do có sự tương tác giữa các phần của vật (các vòng của lò xo) thông qua lực đàn hồi. Trong SGK cũ, thế năng đàn hồi chỉ được nhắc đến trong khái niệm chung về thế năng mà không được trình bày chi tiết. Đối với SGKNC 7
9. Bài này được bố trí dạy trong một tiết. Đây là một nét mới, thể hiện sự chú ý của SGK v ề khái niệm này đồng thời, cũng nói lên tầm quan trọng của khái niệm thế năng đàn hồi. Tương tự như việc xây dựng khái niệm thế năng trọng trường, ở SGKNC, việc xây dựng khái niệm thế năng đàn hồi cũng được bắt đầu từ việc tính công của lực đàn hồi. Vì độ lớn của lực này thay đổi theo độ biến dạng, cho nên không thể tính thẳng công toàn phần mà phải tính công nguyên tố theo ý nghĩa: với độ biến dạng vô cùng nhỏ x , lực đàn hồi coi như không đổi. Mặt khác, vì lực đàn hồi luôn hướng ngược chiều với độ biến dạng nên công nguyên tố có dấu âm. Do đó, khi tính công toàn phần bằng phương pháp đồ thị (đây là nội dung khó nhất của bài!) , giá trị của công toàn phần bằng diện tích hình kx2 kx2 thang BCDE (hình 36.2 SGKNC), nhưng vẫn phải giữ nguyên dấu âm. Từ đó, thu được kết quả: A 1 2 . Từ hệ thức này, 12 2 2 kx2 SGKNC đã định nghĩa thế năng đàn hồi bằng biểu thức W và rút ra kết luận: Công của lực đàn hồi bằng độ giảm thế năng dh 2 đàn hồi. Giáo viên cần lưu ý học sinh nắm vững công thức này: Khi giảm biến dạng, vật biến dạng (lò xo) sinh công hay công của lực đàn hồi là dương, thế năng đàn hồi giảm. Ngược lại, nếu muốn tăng độ biến dạng, phải có công của ngoại lực tác dụng để thắng công âm của lực đàn hồi làm thế năng đàn hồi tăng. Giá trị của thế năng đàn hồi phụ thuộc vào vị trí cân bằng ban đầu. Ví dụ: Nếu lò xo nằm ngang thì vị trí cân bằng ứng với vị trí lò xo không biến dạng. Nhưng nếu lò xo đặt thẳng đứng, thì vị trí cân bằng của vật treo ở đầu lò xo sẽ ứng với một độ biế n dạng ban đầu. Tại đó, lực đàn hồi xuất hiện do biến dạng được cân bằng với trọng lực tác dụng lên vật nặng. Do đó, khi xác định th ế năng đàn hồi tại một vị trí nào đó thì độ biến dạng phải được tính theo vị trí cân bằng mới. Đối với SGK chuẩn Người ta chỉ chấp nhận khái niệm và biểu thức tính thế năng đàn hồi mà không chứng minh vì việc tính công của lực đàn hồi bằng phương pháp đồ thị là khá khó đối với đa số học sinh học theo SGK chuẩn. 3.2.7 Cơ năng và ĐLBT cơ năng Đối với SGKNC Thông qua việc quan sát chuyển động của con lắc đơn để đề cập đến sự biến đổi qua lại giữa động năng và thế năng của vật trong quá trình chuyển động và sự cần thiết phải tìm xem có mối quan hệ gì giữa độ biến thiên của hai dạng năng lượng này. Sa u đó, thông qua việc khảo sát một vật có khối lượng m rơi tự do, lần lượt qua hai vị trí A và B tương ứng với các độ cao z và z , với vận 1 2 tốc tương ứng là v1 và v2 , đồng thời áp dụng định lí đông năng và biểu thức liên hệ giữa công của trọng lực và độ giảm của thế năng mv2 mv2 để đưa đến biểu thức: 1 mgz 2 mgz . Từ đó, nêu lên định nghĩa của khái niệm cơ năng và phát biểu ĐLBT cơ năng 2 1 2 2 đối với trường hợp vật chỉ chịu tác dụng của trọng lực. Đối với trường hợp lực đàn hồi, SGKNC chấp nhận nội dung của ĐLBT cơ năng trong trường hợp này (mà không thiết lập) và nhận xét về động năng của vật và thế năng đàn hồi tại một số vị trí đặc biệ t (biên trái, biên phải và vị trí cân bằng). Cuối cùng, là sự tổng quát hoá nội dung ĐLBT này đối với trường hợp vật chịu tác dụng của lực thế. Ngoài ra, từ việc sử dụng định lí động năng, SGKNC còn chứng minh được biểu thức của định lí biên thiên cơ năng đối với các v ật có chịu tác dụng của các lực không thế (như lực ma sát) Ở SGK chuẩn Khái niệm và biểu thức của cơ năng của một vật trong trọng trường được trình bày trước, sau đó mới thiết lập ĐLBT cơ năng đối với trường hợp vật chỉ chịu tác dụng của trọng lực. Đối với trường hợp lực đàn hồi, SGK chuẩn cũng chấp nhận nội dung c ủa ĐLBT cơ năng trong trường hợp này (mà không thiết lập). Tuy không tổng quát hoá nội dung ĐLBT cơ năng đối với trường hợp vật chỉ chịu tác dụng của lực thế như ở SGKNC nhưng SGK chuẩn cũng đã đề cập đến trường hợp nếu vật chịu thêm tác dụng của lực cản, lực ma sát thì cơ năng của vật sẽ biến đổi và công của các lực cản, lực ma sát, đó sẽ bằng độ biến thiên của cơ năng. Đây cũng là một cách để phát biểu nội dung của định lí biên thiên cơ năng (tuy không phát biểu chính thức như ở SGKNC). 3.3 Va chạm đàn hồi và va chạm không đàn hồi Đây là một bài mới, coi va chạm như một hiện tượng thống nhất được khảo sát nhờ áp dụng các định luật bảo toàn. Trong SGK cũ, va chạm được nói đến trong hai bài khác nhau (va chạm đàn hồi chỉ được nhắc tới trong một ví dụ của định luật bảo toàn động lượng, còn va chạm mềm được xét trong bài ứng dụng của ĐLBT cơ năng) nên chưa thấy rõ tính hệ thống. Nội dung này chỉ được trình bày đầy đủ trong SGKNC. Khi trình bày nội dung này, cần chỉ rõ cho hs là đối với va chạm đàn hồi, thư ờng ta chỉ xét va chạm đàn hồi xuyên tâm (trực diện). Đối với loại va chạm này, ta cần phải áp dụng cả ĐLBT động lượng lẫn ĐLBT động năng (chính là ĐLBT cơ năng) để khảo sát. Khi giải, cần chú ý đến dấu của các vận tốc theo chiều dương quy ước đã chọn trước. Va chạm nói chung là phức tạp vì sau va chạm vận tốc của hai vật có thể thay đổi cả phương, chiều lẫn độ lớn. Trong phạm vi kiến thức THPT, ta chỉ xét trường hợp va chạm xuyên tâm, do đó khi áp dụng ĐLBT động lượng ta không cần phải dùng công thứ c vectơ. Điều này khiến cho việc khảo sát được đơn giản hơn nhiều. 3.4 Các định luật của Kê- ple Đây là một bài hoàn toàn mới được đưa thêm vào chương trình nhằm cung cấp cho học sinh một số kiến thức cơ bản về các định luật mô tả chuyển động của các hành tinh trong hệ Mặt Trời, góp phần nâng cao hiểu biết thực tế của học sinh đối với các hiện tượng xảy ra trong tự nhiên và vũ trụ. 8
10. Mục tiêu của bài này là nhằm giúp học sinh có khái niệm đúng về hệ nhật tâm: Mặt trời là trung tâm với các hành tinh quay xung quanh.; đồng thời nắm được nội dung của ba định luật Ke-ple và hệ quả suy ra từ chúng. Về nội dung của ba định luật Kê-ple, khi trình bày, giáo viên cần lưu ý các điểm sau:  Đối với định luật I: Quỹ đạo của các hành tinh trong hệ Mặt Trời nói chung là quỹ đạo elip, nhưng có thể xem gần đúng là đường tròn (trừ Thuỷ tinh)  Đối với định luật II : Định luật này còn được gọi là định luật về tốc độ diện tích vì nội dung của định luật cho biết đối với mỗi hành tinh, diện tích mà vectơ tia quét được trong một đơn v ị thời gian là không đổi. Từ định luật này có thể suy ra một hệ quả quan trọng là: Khi đi gần Mặt Trời, hành tinh có vận tốc lớn và khi đi xa Mặt Trời, hà nh tinh có vận tốc nhỏ.  Đối với định luật III: Nội dung của định luật này cho phép ta xác định mối liên hệ giữa chu kì quay của mỗi hành tinh với khoảng cách trung bình từ hành tinh đến Mặt Trời. Giáo viên cũng cần lưu ý với học sinh rằng: Các định luật Kê-ple được tìm ra là nhờ các quá trình đúc kết các số liệu thiên văn về chuyển động của các hành tinh trong hệ Mặt Trời, mà các nhà thiên văn học đã quan sát trong hàng chục năm trời. Chỉ sau khi các định luật Newton ra đời, các định luật Kê-ple mới được chứng minh bằng lí thuyết và người ta thấy rằng các định luật này chính là hệ quả suy ra từ các định luật cơ bản của cơ học. Một ứng dụng có thể được coi là quan trọng nhất được rút ra sau khi học xong ba định luật Kê -ple, đó là cách tìm ra khối lượng của 4 2 R3 một thiên thể khi biết bán kính quỹ đạo và chu kì quay của một vệ tinh quanh thiên thể đó theo công t hức: VT , trong M TT 2 GTVT đó RVT ,TVT lần lượt là bán kính quỹ đạo và chu kì quay của vệ tinh quanh thiên thể cần tính khối lượng. C. KẾT LUẬN Qua việc tìm hiểu về các kiến thức cơ bản và cách hình thành các kiến thức này trong các SGKNC và SGK chuẩn tôi nhận thấy, nhìn chung các tác giả viết SGK chuẩn và SGKNC đều đã cố gắng cung cấp cho HS những kiến thức cần thiết phù hợp với trình độ và khả năng nhận thức của các em. Đối với HS học theo chương trình NC thì yêu cầu đối với các em dĩ nhiên phải cao hơn so với HS học theo SGK chuẩn, vì thế mà có những phần, ở SGSNC các tác giả đã mạnh dạn đưa vào, chẳng hạn như: công của lực biến đổi, va chạm đàn hồi, thế năng đàn hồi, định lý biến thiên cơ năng, các định luật của Kê- ple, . Đây là những nét mới, thể hiện sự khác nhau “về đẳng cấp” () giữa hai bộ SGK này. Quá trình tìm hiểu này phần nào giúp tôi hiểu rõ sâu sắc hơn và có được cái nhìn toàn diện hơn về nội dung chương trình vật lý lớp 10 phần “Các định luật bảo toàn”. Đây sẽ là những tiền đề hữu ích góp phần giúp tôi “tạo ra” được những giờ dạy ngày càng có hiệu quả tốt hơn trong tương lai. I. HỆ THỐNG KIẾN THỨC PHẦN “ĐỘNG HỌC CHẤT ĐIỂM” Hệ thống kiến thức của chương này rất rõ ràng và chặt chẽ: [6] - Cơ sở lý luận của cả chương là 3 định luật Niutơn. Được rút ra từ những quan sát và tư duy khái quát hoá, ba định luật này đặt nền móng cho sự phát triển của cơ học. Vì vậy đây là kiến thức cơ bản quan trọng nhất của chương này. - Một trong những đại lượng vật lý quan trọng được đề cập đến trong các định luật này là lực. Muốn dùng các định luật này để nghiên cứu các hiện tượng vật lý, cần có những hiểu biết về các đặc trưng của các lực tham gia vào các hiện tượng đó. Vì vậy một phần tất yếu của chương này là phần nghiên cứu về các lực trong cơ học (lực hấp dẫn, lực đàn hồi, lực ma sát.) - Tiếp theo đó là một số bài vận dụng các kiến thức về các định luật Niutơn và các lực cơ học để nghiên cứu một số hiện tượng v ật lý quan trọng. II. NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN VÀ KĨ NĂNG [6] 2.1. Kiến thức cơ bản - Để tiếp thu được các định luật Niutơn, học sinh phải có được khái niệm về các đại lượng lực và khối lượng. Ngược lại, qua việc học các định luật Niutơn mà học sinh mới hiểu được sâu sắc hơn về lực và khối lượng. Như vậy, ba định luật Niutơn c ùng với các khái niệm lực và khối lượng là kiến thức cơ bản, quan trọng nhất trong chương này. - Những thông tin về các đặc điểm của các lực cơ học là kiến thức quan trọng tiếp theo mà học sinh phải hiểu rõ. 2.2. Các kĩ năng cần thiết Trong quá trình dạy – học chương này, cần hình thành và củng cố các kĩ năng quan trọng sau: - Kĩ năng quan trọng nhất là vận dụng các định luật Niutơn và đặc điểm của các lực cơ học để giải các bài toán Động lực học. Biết cách “chiếu” một phương trình vectơ xuống các trục toạ độ thích hợp để giải bài toán. Gắn liền với kĩ năng đó, học sinh cũng cần được rèn luyện kĩ năng tổng hợp và phân tích các đại lượng vectơ bằng quy tắc hình bình hành . - Kĩ năng vận dụng các định luật để giải thích các hiện tượng thực tế - Kĩ năng diễn đạt các hiện tượng vật lí bằng hình vẽ (đặc biệt là cách biểu diễn các vectơ F, a, v liên quan đến mỗi hiện tượng). 9
11. - Kĩ năng vận dụng kiến thức để giải các bài tập trắc nghiệm. Khi làm kiểu bài lựa chọn phương án, cần biết cách vận dụng kiến thức đã học để nhanh chóng loại trừ các phương án sai và chọn được phương án đúng. III. PHÂN TÍCH CÁCH THỂ HIỆN CÁC NỘI DUNG CƠ BẢN PHẦN “CÁC LỰC CƠ HỌC” TRONG HAI BỘ SGK VẬT LÍ THPT 3.1. LỰC ĐÀN HỒI 3.1.1. SGKNC Xuất phát từ những ví dụ thường gặp trong trong thực tế như cánh cung bị uốn cong, lò xo bị kéo dãn, thanh cao su bị cong; bằng lập luận SGKNC đã đưa ra khái niệm về lực đàn hồi nói chung. Sau đó đi tìm hiểu một số trường hợp thường gặp như lực đàn hồi của lò xo, lực căng dây. Trong mỗi ví dụ trên, tác giả đều có kí hiệu vật A (vật chịu tác dụng lực) và vật B (vật gây ra tác dụng lực), từ đó đưa ra khái niệm giới hạn đàn hồi chung của các vật đàn hồi. SGKNC cũng viết rằng những biến dạng của vật trong các ví dụ trên thuộc loại biến dạng đàn hồi. Tuy nhiên tác giả chưa đưa ra định nghĩa cụ thể về loại biến dạng này. Theo tôi, để giúp HS có thể hiểu sâu hơn về khái niệm lực đàn hồi, tác giả nên đưa vào định nghĩa về biến dạng đàn hồi trước, sau đó đưa ra các ví dụ, và từ đó phân tích hình thành khái niệm giới hạn đàn hồi và lực đàn hồi. Khái niệm lực đàn hồi được trình bày trước làm cơ sở cho việc xét các đặc điểm của lực đàn hồi của lò xo và lực căng của dây. * Với lực đàn hồi của lò xo Bằng hình vẽ 19.3 trang 85 có chú thích ở dưới, SGKNC đã giúp HS hiểu được các đặc điểm của lực đàn hồi về phương và chiều. SGKNC cho rằng chiều của lực đàn hồi của lò xo ngược với chiều biến dạng của lò xo. Tuy nhiên do khái niệm chiều biến dạng của lò xo là một khái niệm phức tạp nên SGKNC chỉ đề cập đến lực đàn hồi do lò xo đặt lên những vật mà nó tiếp xúc ở hai đầu, và quan niệm chiều biến dạng là chiều dịch chuyển tương đối của mỗi đầu lò xo so với đầu kia. Về độ lớn của lực đàn hồi: SGKNC giới thiệu thí nghiệm định lượng như hình 19.4 trang 86, giúp HS rút ra được hệ thức giữa lực đàn hồi và độ biến dạng. Tác giả SGKNC đã đưa ra biểu thức của lực đàn hồi của lò xo dưới dạng đại số: Fdh k. l , sau đó giải thích về dấu (-) trong biểu thức trên. Vì định luật Húc là một định luật thực nghiệm nên thông qua những nội dung trên, SGKNC đã giới thiệu nội dung của định luật Húc. SGKNC hình thành định luật Húc từ đặc điểm về độ lớn của lực đàn hồi của lò xo thu được từ thí nghiệm ở hình 19.4 - trang 86 và phát biểu nội dung định luật. Sau đó bằng thí nghiệm định tính như hình 19.5 và câu hỏi C2 trang 86, HS có thể hiểu rõ được ý nghĩa của đại lượng k. * Với lực căng của dây Bằng hình vẽ 19.6 trang 86, kết hợp với phân tích tác giả đã nêu rõ các đặc điểm của lực căng dây. Đồng thời ở đặc điểm về chiều của lực căng dây, SGKNC đã chỉ rõ được sự khác biệt cơ bản của lực đàn hồi của lò xo và lực căng dây. Đó là lực căng dây chỉ là lực kéo tác dụng lên vật. Bên cạnh đó, SGKNC còn chú thích thêm trường hợp lực căng dây xuất hiện ở những dây có khối lượng khôn g đáng kể và trường hợp dây vắt qua ròng rọc. Bằng lập luận cùng với hình vẽ 19.7 giúp HS nắm kỹ được cách xác định lực căng dây làm tiền đề cho việc giải các bài toán hệ vật sau này. 3.1.2. SGKCB Trái với SGKNC, SGKCB không giới thiệu lực đàn hồi chung, mà ngay từ phần mở bài, xuất phát từ những hiểu biết đã học của HS về lò xo ở lớp 6, tác giả đã đưa ra câu hỏi C1 giúp HS tìm hiểu về các đặc điểm hướng và điểm đặt của lò xo . Việc giải quyết các yêu cầu ở câu hỏi C1 (trang 71) ở SGKCB, tác giả đã đưa ra các thông tin: - Có lực xuất hiện tác dụng vào tay khi lò xo bị biến dạng. Lực này có điểm đặt trên tay, ngược hướng với hướng biến dạng của lò xo; - Khi thôi kéo lò xo sẽ dần trở về chiều dài ban đầu. Từ đó có thể nêu ra các đặc điểm về điểm đặt và hướng của lực đàn hồi như ở SGK trình bày. Tiếp theo SGKCB trình bày về độ lớn của lực đàn hồi của lò xo và đưa ra định luật Húc. Để xây dựng nội dung định luật Húc, SGKCB xét thí nghiệm ở hình 12.2 trang 72 để rút ra mối liên hệ giữa độ lớn của lực đàn hồi F và độ biến dạng của lò xo l . Việc đưa khái niệm giới hạn đàn hồi vào cùng với mối liên hệ giữa F và l được rút ra ở trên nhằm hoàn chỉnh cho phát biểu về định luật Húc. Sau đó SGKCB viết hệ thức của định luật Fđh = k. l , giải thích các đại lượng trong hệ thức và nêu đơn vị của k trong hệ đơn vị SI. SGKCB chỉ viết công thức định luật Húc dưới dạng đọ độ lớn, chứ không viết dạng đại số F = - k.x hay F k. l như SGKNC bởi hai lí do: [4] Trong các biểu thức trên, dấu (-) chỉ hướng của lực đàn hồi ngược với hướng của biến dạng. Nhưng hướng của biến dạng chỉ có tính tương đối và lực đàn hồi không chỉ xuất hiện ở đầu tự do của lò xo. Nó xuất hiện từng cặp trực đối dọc theo lò xo trừ hai vòng ngoài cùng của lò xo. Mặt khác do khái niệm chiều biến dạng là vấn đề phức tạp đối với HS. Tránh hiểu lầm cho HS khi học phần dao động điều hòa của con lắc lò xo treo thẳng đứng thuộc chương trình Vật lí 12 sau này. 10
12. Qua phân tích trên cho chúng ta thấy, cách trình bày ở SGKNC thể hiện được đầy đủ các đặc điểm của lực đàn hồi nhưng không tách riêng nội dung của định luật Húc. Còn cách trình bày ở SGKCB chưa thể hiện rõ các đặc điểm của lực đàn hồi nói chu ng. Định luật Húc và các đặc điểm của lực đàn hồi là những kiến thức cơ bản của bài đựơc hình thành từ thực nghiệm nên các SGK cần trình bày đầy đủ, rõ ràng để dễ tiếp thu. Về bài tập, SGKCB đưa ra 2 câu hỏi và 4 bài tập chủ yếu để vận dụng các đặc điểm của lực đàn hồi và hệ thức của định luật Húc vào tính toán đơn giản. SGKNC đưa ra 4 câu hỏi và 4 bài tập chú trọng đi sâu vào bản chất của lực đàn hồi và các tính toán ph ức tạp hơn dựa vào hệ thức của định luật Húc và các công thức về phần động học, động lực học đã biết. Như vậy, bài tập ở SGKCB, cụ thể và đơn giản hơn so với SGKNC. Đây là điều hợp lí của hai bộ SGK trên. 3.2. LỰC MA SÁT Cơ chế tạo thành ma sát là rất phức tạp, do đó khi trình bày kiến thức về lực ma sát cả hai bộ SGK chỉ dừng lại ở những biểu hiện vĩ mô của lực ma sát như hướng, độ lớn, chứ không đề cập đến cơ chế tạo thành ma sát. Sau đó hai SGK đều có giới thiệu đến ba lực ma sát thường gặp đó là lực ma sát nghỉ, ma sát trượt và ma sát lăn. Với SGKNC, mở đầu bài học bằng hình vẽ về băng chuyền trên bến than Cửa Ông nhằm tạo ra tình huống có vấn đề cho HS, đó là băng chuyền đó hoạt động được nhờ vào lực nào, có phải do lực kéo của động cơ hay không? Trái lại, SGKCB không đưa ra hình vẽ mà đưa ra các câu hỏi dẫn dắt làm xuất hiện các vấn đề và bắt đầu vào tìm hiểu các lực ma sát. Thứ tự trình bày các kiến thức trong hai bộ sách có phần trái ngược nhau. Ở SGKNC, việc trình bày có vẻ lôgic hơn. Đó là hình thành lực ma sát nghỉ trước, sau đó mới khảo sát đến lực ma sát trượt, còn lực ma sát lăn ít được chú trọng tìm hiểu sâu nên chỉ trình bày sơ lược ở mục 3 trang 91. Ở SGKCB lại tìm hiểu về lực ma sát dựa trên những kiến thức HS đã học ở THPT trước, sau đó mới tìm hiểu về lực ma sát lăn và lặc ma sát nghỉ. 3.2.1. Lực ma sát nghỉ Để khảo sát sự xuất hiện của lực ma sát nghỉ, SGKNC đã dùng thí nghiệm đơn giản như hình 20.1- trang 89. Sau đó dùng câu hỏi C1 để gợi ý cho HS và xác định phương, chiều của lực đó. Ở hình vẽ 20.1- trang 89, ngoài việc thể hiện các lực trên hình vẽ, tác giả viết sách còn đưa vào giải thích các kí hiệu lực đó bằng chữ nhỏ giúp HS dễ dàng rút ra các đặc điểm của lực ma sát nghỉ. Ngoài ra, tác giả còn đưa ra thêm trường hợp ngoại lực không song song với mặt tiếp xúc giúp hạn chế sai lầm của HS khi cho rằng “lực ma sát nghỉ cân bằng với ngoại lực”. SGK cơ bản trở lại thí nghiệm ở hình 13.1 trang 75 để đưa ra khái niệm về lực ma sát nghỉ và trình bày các đặc điểm của lực ma sát nghỉ. Cả hai SGK đều dùng các thí nghiệm để rút ra các đặc điểm của lực ma sát nghỉ. Đây là điều hợp lí vì những thí nghiệm được trình bày ở các SGK đều là những thí nghiệm dễ làm, dễ quan sát, dễ thành công. Theo tôi, việc trình bày kiến thức về lực ma sát nghỉ trong SGKNC như trên là hoàn toàn phù hợp, giúp HS dễ dàng tiếp thu nội dung kiến thức. Trong quá trình dạy học GV nên nhấn mạnh phân tích cho HS thấy “lực ma sát nghỉ cân bằng với thành phần của ngoại lực song song với mặt tiếp xúc”. 3.2.2. Lực ma sát trƣợt Để xác định đặc điểm về độ lớn của lực ma sát trượt, SGKCB dùng thí nghiệm ở hình 13.1 và câu hỏi C1 ở trang 75. Sau đó, F SGK cơ bản nêu ra công thức xác định hệ số ma sát trượt:  mst và suy ra công thức tính lực ma sát trượt: F  N (N là t N mst t áp lực của vật lên mặt tiếp xúc). SGKNC dùng thí nghiệm ở hình 20.2 - trang 90 để xác định các đặc điểm về phương chiều và độ lớn của lực ma sát trượt. Thí nghiệm này khác với thí nghiệm về lực ma sát nghỉ ở chỗ ta không kéo lực kế, mà kéo tấm ván B cho nó trượt trên mặt bàn. Khi B đã trượt so với A và A đứng yên so với mặt bàn, thì lực đàn hồi của lực kế cân bằng với lực ma sát trượt do B tác dụng lên A. Vậy lúc này số chỉ của lực kế là số đo độ lớn lực ma sát trượt. Cách tiến hành thí nghiệm này có ưu điểm rõ rệt so với cách kéo vật A vì lực kế đứng yên nên ta dễ dàng đọc số chỉ của lực kế. Ngay cả khi ta kéo lực kế không đều thì số chỉ của lực kế vẫn ổn định [3] Việc đưa ra thí nghiệm hình 20.2 - trang 90 và câu hỏi C2, kết hợp với phân tích GV dễ dàng giúp HS nắm bắt được các đặc điểm về phương, chiều của lực ma sát trượt. Qua đây, HS có thể thấy rõ định luật III Newton hoàn toàn nghiệm đúng (lực ma sát trượt luôn xuất hiện thành một cặp lực – phản lực). Thông qua thí nghiệm trên, sau khi tiến hành nhiều lần HS có thể rút ra nhận xét về độ lớn của lực ma sát trượt. Như vậy, cả hai SGK đều không trình bày khái niệm lực ma sát trượt vì đây là phần kiến thức đã học ở Trung học cơ sở. SGKCB đưa vào thí nghiệm ở hình 13.1 trang 75 nhằm đưa ra cách xác định độ lớn của lực ma sát trượt và câu hỏi C1 ở trang 75 dùng để làm xuất hiện các yếu tố ảnh hưởng đến độ lớn của lực ma s át trượt, từ đó viết được công thức tính hệ số ma sát trượt và suy ra được công thức tính lực ma sát trượt. SGKNC khai thác khá kĩ các thông tin rút ra từ thí nghiệm ở hình 20.2 trang 90 về phương, chiều, độ lớn của lực ma sát trượt nhưng không đi sâu nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến độ lớn của lực ma sát trượt. Đây là loại lực ma sát hay gặp nên có thể phối hợp hai cách trình bày để làm rõ hơn các đặc điểm của lực ma sát trượt. Cuối cùng, cả hai SGK đều đưa vào các bảng số liệu (bảng 13.1 trang 76 SGKCB và bảng 1 trang 91 SGKNC) để giới thiệu hệ số ma sát của một số cặp vật liệu thông dụng. 3.2.3. Lực ma sát lăn 11
13. Cả hai SGK đều chỉ nêu khái niệm lực ma sát lăn và trình bày sơ đặc điểm về độ lớn của lực ma sát lăn: tỉ lệ với áp lực N và rất nhỏ so với ma sát trượt. Đây là khái niệm khó đối với học sinh phổ thông nên cách trình bày ở cả hai SGK là vừa phải. Phần câu hỏi và bài tập về lực ma sát, SGKCB tập trung vào khai thác đặc điểm của lực ma sát trượt và công thức tính lực ma sát trượt (câu hỏi 1,2,4 trang 78 và bài tập 7,8 trang 79) còn SGKNC thì chú trọng vận dụng các đặc điểm của cả ba loại lực ma sát và công thức tính lực ma sát trượt, ma sát lăn và cả các công thức đã học để giải thích các hiện tượng thực tế và tính toán (8 c âu hỏi và 5 bài tập trang 92, 93). Nhìn chung hệ thống câu hỏi và bài tập phần này giúp học sinh vận dụng và khắc sâu được các kiến thức cơ bản của bài học. 3.3. HỆ QUY CHIẾU CÓ GIA TỐC, LỰC QUÁN TÍNH SGKNC có đề cập đến hệ quy chiếu phi quán tính và lực quán tính và dùng nó để khảo sát hiện tượng tăng, giảm, mất trọng lượng. [6] Đây là lần đầu tiên vấn đề này được đưa vào SGK THPT của ta. Để hiểu được ý nghĩa của phần này, trước hết cần hiểu rõ về hệ quy chiếu quán tính (HQCQT) và hệ quy chiếu phi quán tính (HQCPQT) HQCQT là HQC mà trong đó vật cô lập không có gia tốc. Các định luật Niutơn đều được nghiệm đúng trong HQCQT. (Trong đời sống hàng ngày, ta thường coi HQC gắn với mặt đất là HQCQT, dĩ nhiên là với một mức độ chính xác không cao lắm). Việc đưa hiện tượng thực tế ở hình 21.1 trang 94 vào làm nảy sinh vấn đề: vì sao người ngồi trên xe không chịu tác dụng của lực nào mà vẫn "thu gia tốc" ngã về trước? Phải chăng các định luật Niutơn không còn đúng nữa đối với trường hợp này? Sau đó SGKNC xét tiếp thí dụ ở hình 21.2 trang 94 để khẳng định là đã có "vấn đề" như với hiện tượng : hòn bi đặt trên xe chuyển động với gia tốc a không chịu bất kì lực nào tác dụng nhưng vẫn thu gia tốc chuyển động ngược chiều với chuyển động của xe. Điều này khẳng định trong hệ qui chiếu gắn với các xe đang xét ở trên các định luật Niutơn không còn nghiệm đúng nữa. Từ đó xuất hiện khái niệm hệ qui chiếu mới, hệ qui chiếu chuyển động có gia tốc hay còn gọi là hệ qui chiếu phi quán tính. Trong hệ qui chiếu phi quán tính, các định luật Niutơn không còn nghiệm đúng nữa. Nhưng khi quan sát các hiện tượng xảy ra trong một HQC chuyển động có gia tốc so với mặt đất, thì ta thấy có những hiện tượng không tuân theo các định luật Niutơn. Chẳng hạn: Một hòn bi đặt trên mặt bàn nằm ngang trong một toa tầu hoả. Nếu tầu tăng tốc so với mặt đất thì những người quan sát trên tầu sẽ nhìn thấy hòn bi chuyển động có gia tốc về phía cuối toa tầu. Rõ ràng điều này không phù hợp với định lu ật I của Niutơn. Trong các HQC chuyển động có gia tốc, những quan niệm thông thường của chúng ta về quán tính dường như không còn đúng nữa. Ta gọi chúng là HQCPQT. Mặc dù các định luật Niutơn không được nghiệm đúng trong HQCPQT, nhưng vì đã quá quen với việc dùng các định luật Niutơn để giải bài toán cơ học, nên người ta mới tìm cách làm thế nào để vẫn dùng được các định luật này trong HQCPQT. Muốn vậy, ta thừa nhận rằng trong một HQC chuyển động với gia tốc a so với HQCQT, các hiện tượng cơ học xảy ra giống như là mỗi vật có khối lượng m chịu thêm một lực bằng - ma . Lực này gọi là lực quán tính. Việc đưa ra khái niệm lực quán tính có thể coi như một phương pháp lập luận nhằm giúp ta tiếp tục sử dụng các định luật Niutơn để giải bài toán cơ học trong HQCPQT. Để thấy rõ tiện ích của việc đó, nên phân tích kĩ các bài tập vận dụng 1 và 2 trong SGK. Đặc biệt, ở bài tập 5 trong phần bài tập cuối bài giảng, giải trong HQCPQT gắn với khối nên sẽ đơn giản, dễ dàng hơn hẳn giải trong HQCQT gắn với mặt đất. Thí nghiệm cần chú ý: Thí nghiệm ở đầu Đ21 SGK là một thí nghiệm giả định nhằm dẫn đến khái niệm về HQCPQT. Lúc đầu, ta giữ cho xe lăn AB đứng yên, hòn bi đứng yên tại đầu A. Sau đó, ta thả cho xe lăn chuyển động với một gia tốc hướng về bên phải. Nếu có thể loại bỏ được ma sát do xe lăn tác dụng vào hòn bi, thì sẽ quan sát được hòn bi đứng yên tại điểm M so với mặt bàn. Như vậy đối với HQC gắn với xe lăn, nó sẽ chuyển động từ A về phía B với gia tốc a' = - . Ý nghĩa lí luận của thí nghiệm này là, đối với HQCQT gắn với mặt bàn, thì định luật I Niutơn vẫn đúng. Nhưng đối với HQC gắn với xe lăn (chuyển động có gia tốc) thì mặc dù không có lực nào tác dụng lên hòn bi theo chiều từ A đến B nhưng nó vẫn có một gia tốc hướng theo chiều đó. HS sẽ được đặt trước một tình huống có vấn đề là vì sao ta lại quan sát thấy một hiện tượng trái ngược với định luật Niutơn. Từ đó dẫn đến khái niệm về HQCPQT và lực quán tính. Nhưng trong thực tế, làm thí nghiệm này có khó khăn ở chỗ, là do có lực ma sát của xe tác dụng lên hòn bi, nên hòn bi có bị kéo đi một đoạn so với mặt bàn. Ta có thể điều chỉnh thiết bị để hạn chế bớt hiện tượng đó, đồng thời cũng giải thích cho HS rõ: nếu loại trừ được lực ma sát thì hòn bi sẽ đứng yên so với mặt bàn. Dù sao thì qua thí nghiệm này ta vẫn đưa ra cho HS một tình huống mới: trong HQC gắn với xe, hòn bi có gia tốc hướng từ A đến B mà ta chưa rõ là lực nào gây ra gia tốc ấy. Đó là điểm mấu chốt của thí nghiệm này. Đối với khái niệm lực quán tính: SGKNC hình thành từ "vấn đề" khắc phục việc các định luật Niu-tơn không còn được nghiệm đúng trong hệ qui chiếu phi quán tính. Từ đó hình thành khái niệm mới: lực quán tính. Công thức của lực quán tính thì được suy ra từ kết quả rút ra từ thí dụ ở hình 21.2 trang 94. Sau đó SGK nâng cao dùng câu hỏi C2 trang 95 để hình thành các đặc điểm của lực quán tính. Thực ra khái niệm lực quán tính đã xuất hiện trong các ví dụ đã xét khi hình thành khái niệm hệ qui chiếu phi quán tính. Ngườ i và bi thu gia tốc chuyển động chứng tỏ đã có một lực tác dụng vào, lực đó ngược hướng với hướng gia tốc của các xe, vì thế biểu thức 12
14. phải có dạng F ma ( a là gia tốc của hệ) và lực đó chính là lực quán tính tác dụng vào vật đặt trên hệ. Khi đưa và o khái niệm lực quán tính thì các định luật Niu-tơn sẽ được nghiệm đúng trong hệ qui chiếu phi quán tính. SGK " thừa nhận" sự xuất hiện của lực quán tính rồi mới trở lại lí giải các thí dụ đã xét ở trên để chứng minh sự thừa nhận này là đúng. Việc đưa câu h ỏi C2 trang 95 vào để hình thành và làm rõ các đặc điểm của lực quán tính. Các bài tập áp dụng ở trang 95, 96 giúp hiểu và vận dụng được các kiến t hức về hệ qui chiếu phi quán tính và lực quán tính vào việc giải các bài tập và giải thích các hiện tượng tro ng thực tế. 3.4. LỰC HƢỚNG TÂM SGKCB dùng các kiến thức về chuyển động tròn đều và định luật II Newton để đưa ra khái niệm lực hướng tâm và viết công thức của lực hướng tâm. Sau đó, SGK cơ bản lấy ví dụ về một số trường hợp các lực cơ học đóng vai trò là lực hướng tâm (hình 14.1, 14.2, 14.3 trang 80, 81). SGKNC hình thành khái niệm lực hướng tâm từ thí dụ ở hình 22.1 trang 98 và các kiến thức về chuyển động tròn đều, định luật II Niu-tơn sau đó viết công thức của lực hướng tâm và xét một số ví dụ về lực hướng tâm trong thực tế (hình 22.3, 22.4 trang 99). Cách hình thành kiến thức về lực hướng tâm ở cả hai sách là khá chặt chẽ. Khi vật chuyển động tròn đều thì vật có gia tốc hướng tâm, như vậy phải có lực để gây ra gia tốc hướng tâm đó. Lực đó gọi là lực hướn g tâm. Dùng công thức của gia tốc hướng tâm v2 và hệ thức của định luật II Niu-tơn để xây dựng công thức của lực hướng tâm: F ma m m 2r . Việc đưa các ví dụ cụ ht ht r thể về lực hướng tâm giúp học sinh hiểu rằng lực hướng tâm không phải là một loại lực mới mà là một lực hoặc hợp của các lực đã biết (hình 14.1, 14.2, 14.3 trang 80, 81 SGK cơ bản và các hình 22.3, 22.4 trang 99 SGK nâng cao). Vì kiến thức cơ bản của phần này là lực hướng tâm nên câu hỏi và bài tập của phần này ở cả hai sách chủ yếu là vận dụ ng đặc điểm và hệ thức của lực hướng tâm vào trả lời các câu hỏi và bài tập nhưng với độ khó khác nhau. Tính đơn giản và cụ thể vẫn là đặc điểm của các câu hỏi và bài tập ở SGK cơ bản, còn ở SGK nâng cao thì câu hỏi và bài tập phức tạp và " khó" hơn. 3.5. LỰC QUÁN TÍNH LI TÂM Ngoài lực hướng tâm SGKNC cao còn đưa vào các câu hỏi và bài tập liên quan đến lực quán tính li tâm. Khái niệm về lực quán tính li tâm là một khái niệm mới và khó đối với nhiều học sinh. Do đó để hình thành kiến thức này cho HS, tác giả đã đưa ra thí nghiệm trên bàn xoay (Hình 22.4 SGKNC) đã được đưa ra ở phần lực hướng tâm. Kết hợp với câu hỏi C2 để giúp học sinh thấy được tác dụng của lực quán tính li tâm, làm cơ sở cho việc trả lời câu hỏi 4 – trang 102 SGK để giải thích “hiệu ứng li tâm”. Ở một số sách của các tác giả nước ngoài người ta thường gọi tắt lực quán tính li tâm là lực hướng tâm. Và khái niệm “lực li tâm” trong một số trường hợp còn được hiểu như là phản lực của lực hướng tâm. Do đó, để tránh nhầm lẫn, SGKNC vẫn gọi lực q uán tính xuất hiện do sự quay của hệ quy chiếu là lực quán tính li tâm, và không đề cập đến khái niệm lực li tâm [3]. Theo tôi việc ý đồ của tác giả trong việc hình thành kiến thức này cho học sinh hoàn toàn hợp lý. Trái với SGKNC, vì kiến thức về lực quán tính li tâm là một kiến thức phức tạp nên SGKCB không đưa vào mà chỉ giới thiệu khái niệm chuyển động li tâm và ứng dụng của nó. Tác giả đã trình bày “Chuyển động li tâm” coi như ứng dụng của lực hướng tâm, bởi các lí do: Các máy li tâm thuộc chương trình của môn kĩ thuật. Chuyển động li tâm thường gặp trong đời sống và kĩ thuật chứ không chỉ trong các máy li tâm. Thông qua việc phân tích ví dụ hình 14.4 SGK trang 81, HS có thể hiểu được khái niệm chuyển động li tâm và cách giải thích chuyển động li tâm. Tuy nhiên để giúp HS hiểu chính xác về chuyển động này khi giải thích tác giả nên nói rõ đây là cách giải thích của người quan sát đứng trên mặt đất (tức là trong hệ quy chiếu quán tính) chứ không phải người quan sát đứng trên bàn quay (tức là trong hệ quy chiếu quay). Theo ý kiến của bản thân, có lẽ đây là một trong những hạn chế của SGKCB vì trong thực tế vẫn còn một số HS hiểu sai rằng bất kì vật nào chuyển động tròn cũng chịu lực quán tính li tâm. Do đó khi dạy phần này GV nên làm rõ cho HS rằng chỉ trong hệ quy chiếu quay thì vật mới chịu lực quán tính li tâm, hay chuyển động li tâm gắn liền với hệ quy chiếu quay. 3.6. TRỌNG LỰC VÀ TRỌNG LƢỢNG Có nhiều quan niệm khác nhau về hai khái niệm trọng lực và trọng lượng ở SGK của các nước khác nhau.[4] * Theo một số tác giả Pháp, Anh thì khái niệm trọng lực và trọng lượng được hiểu theo quan điểm truyền thống: Trọng lực là lực hút của Trái đất lên bất kì vật nào đặt ở gần Trái đất. Trọng lượng là trọng lực tác dụng lên một vật. Và trọng lượng đặt vào trọng tâm của vật: P W. m g Theo quan điểm này thì trọng lực là một loại lực, còn trọng lượng là lực tác dụng lên một vật cụ thể. * Theo quan điểm của một số tác giả Mĩ thì: Trọng lực tác dụng lên một vật là lực mà Trái đất tác dụng lên vật đó, kí hiện là FG . Trọng lực là một đại lượng véctơ, hướng vào tâm Trái đất. Độ lớn của lực này, kí hiệu là F, là một đại lượng vô hướng, gọi là trọng lượng của vật: F = m.g Theo quan niệm này thì trọng lực là lực mà Trái đất tác dụng lên một vật cụ thể và trọng lượng là độ lớn của trọng lực. * Theo một số tác giả Nga, Đức, thì có quan niệm: Trọng lực tác dụng lên một vật là lực hút của Trái đất lên vật. Nếu chỉ chịu tác dụng của trọng lực thì nó sẽ rơi tự do với g ia tốc g : F m. g 13
15. Trọng lượng là lực mà vật tác dụng lên giá đỡ hay dây treo do hệ quả của lực hút của Trái đất. Trọng lượng phụ thuộc vào gia tốc của vật: P m.( g a ) Hoặc trọng lượng là lực mà một vật chỉ chịu tác dụng của trọng lực, tác dụng lên giá đỡ nằm ngang, đứng yên trọng hệ quy chiếu đã chọn. Ngoài ra, trọng lượng còn được hiểu là một đại lượng vật lí, nó cho biết một vật kéo dây treo hay ép lên giá đỡ mạnh như thế nào. Nguyên nhân của trọng lượng là sự hấp dẫn. Trọng lượng của vật tỉ lệ với khối lượng vật. Hệ số tỉ lệ là gia tốc rơi tự do: FG m. g . Theo quan niệm này thì ngay trong đời sống hằng ngày ta phải phân biệt trọng lượng với trọng lực. Trọng lực là loại lực hấp dẫn tác dụng thông qua trọng trường, có điểm đặt tại trọng tâm của vật. Còn trọng lượng là loại lực đàn hồi, lực tiếp xúc, có điểm đặt ở giá đỡ hoặc dây treo. Việc vận dụng quan điểm này vào thực tiễn đã gây không ít khó khăn nên chính các tác giả này cũng chưa hoàn toàn thống nhất với nhau. Chẳng hạn như: Một giá đỡ hay có thể nhiều giá đỡ? Giá đỡ phải nằm ngang hay có thể nghiêng? Chỉ treo vật bằng một dây hay có thể bằng hai, ba dây không theo phương thẳng đứng? Giá đỡ phải đứng yên hay có thể chuyển động với gia tốc a trong hệ quy chiếu gắn với mặt đất? Như vậy, trong những tình huống phức tạp quan niệm về trọng lượng trở nên mơ hồ, không rõ ràng, thậm chí không xác định được. Do đó trong SGKCB, chỉ dừng lại ở định nghĩa: Lực hấp dẫn do Trái đất đặt lên một vật gọi là trọng lực của vật đó. Đây là cách hiểu đơn giản, gần đúng, phù hợp với yêu cầu của chương trình đó. Trong SGKNC, trọng lực được định nghĩa đầy đủ hơn trong SGKCB, có kể đến lực quán tính do sự quay của trái đất quanh trục của nó. Khái niệm trọng lực và trọng lượng được trình bày như sau:[6] - Đầu tiên, trong bài về lực hấp dẫn, ta đưa ra phát biểu: Trọng lực là lực hấp dẫn do Trái đất đặt lên vật, với chú thích rằng đây là phát biểu gần đúng, chưa tính đến thành phần khác của trọng lực, và đến những mục sau sẽ xét chi tiết hơn. (Trang 77 – SGKNC ) - Sau khi học về lực quán tính li tâm (LQTLT), ta thấy rằng đối với những vật ở trong một hệ gắn với mặt đất, ta còn phải kể đến LQTLT do sự tự quay của Trái đất quanh trục. Do đó, tác giả đưa ra định nghĩa: Trọng lực là hợp lực của lực hấp dẫn của Trái đất tác dụng lên vật và LQTLT mà vật phải chịu do sự tự quay của trái đất. PFF hd q (1) Trọng lượng được hiểu là số đo độ lớn của trọng lực của vật. Tuy nhiên theo những tính toán cụ thể, thì ngay ở xích đạo tức là nơi Fq có giá trị lớn nhất thì Fq cũng chỉ vào khoảng 1 F . Do đó, với những bài toán trong hệ gắn với mặt đất, nếu không đòi hỏi độ chính xác cao lắm thì có thể bỏ qua F q , và ta 289 hd trở lại định nghĩa gần đúng ở trên về trọng lực. Qua phân tích trên cho thấy, quan niệm về trọng lực và trọng lượng ở cả hai bộ SGK THPT hiện nay có nhiều ưu điểm, cụ thể là: Nó làm cho hai khái niệm này trở nên rõ ràng, chính xác và không mâu thuẫn. Trọng lực là một đại lượng véctơ có điểm đặt tại trọng tâm của vật, có phương thẳng đứng (phương của dây dọi) chiều từ trên xuống và có biểu thức là P m. g . Còn trọng lượng là độ lớn cuả trọng lực, là đại lượng vô hướng như khối lượng và tỉ lệ với khối lượng của vật. Nó phù hợp với thói quên ngôn ngữ hằng ngày của HS. Trong đời sống hằng ngày chúng ta thường quan niệm: một vật có khối lượng chẳng hạn 1 kg thì có trọng lượng 10N. Khi ấy, trọng lượng có thể xem là một thuộc tính của mọi vật ở gần trái đất gây ra bởi lực tác dụng của Trái đất và làm cho ta cảm nhận được vật này nặng hay nhẹ hơn vật kia. Với SGKNC, việc quan niệm về trọng lượng và trọng lực như vậy là hoàn toàn hợp lý bởi nó được mở rộng khi xét vật trong hệ quy chiếu chuyển động có gia tốc a so với hệ quy chiếu đứng yên (gắn với mặt đất) mà không gặp trở ngại hay mâu thuẫn nào về mặt nhận thức. Khi đó P m.( g a ) gọi là trọng lực biểu kiến của vật trong hệ quy chiếu phi quán tính. Độ lớn của trọng lực biểu kiến là trọng lượng biểu kiến của vật. Trong thực tế có nhiều trường hợp một vật đặt trong một hệ chuyển động có gia tốc (ví dụ: thang máy, toa tàu chuyển động biến đổi đều ). Khi đó, vật chịu thêm tác dụng của LQT do chuyển động của hệ gây ra. Fqt ma Như vậy, vật sẽ chịu tác dụng của hợp lực: 14
16. PPF' qt (2) Trong đó P' gọi là trọng lực biểu kiến, độ lớn P’ gọi là trọng lượng biểu kiến của vật. Số hạng P trong vế phải của (2) là trọng lực đã được định nghĩa theo (1). (ở một số tài liệu khác, người ta còn gọi P là trọng lượng thực để phân biệt với P’ là trọng lượ ng biểu kiến). Trong một hệ chuyển động có gia tốc, nếu vật được treo vào đầu một sợi dây và vật đứng yên trong hệ đó, thì vật sẽ tác dụng vào dây một lực bằng P' và dây tác dụng trở lại vật lực căng TP ' . Nếu vật đặt trên một mặt phẳng thì vật đó sẽ tác dụng lên mặt phẳng một lực bằng P' và mặt phẳng tác dụng trở lại vật một phản lực NP ' . Bên cạnh những ưu điểm trên, việc trình bày kiến thức về trọng lực và trọng lượng trong SGK vẫn còn một số điều khó hiểu cho HS. Ở trang 100, SGKNC có viết: “Trọng lượng của một vật là độ lớn của trọng lực vật đó” và qua thí dụ về người đứng trên sàn thang máy không đè lên nó hay đè lên nó một lực lớn hay nhỏ tùy theo trạng thái chuyển động của thang máy theo phương thẳng đ ứng để đi đến kết luận: “Những hiện tượng đó là sự tăng, giảm hay mất trọng lượng”. Qua các kiến thức trên, học sinh hiểu được rằng, khi trọng lượng tăng, giảm hay mất đi thì trọng lực tác dụng lên vật hay số đo của nó cũng tăng, giảm hoặc bằng không trong khi trọng lực coi như không đổi theo độ dịch chuyển quá nhỏ của thang máy so với bán kính trái đất. Học sinh cũng hiểu được rằng, một vật rơi tự do không có trọng lượng cũng có nghĩa là không có trọng lực tác dụng lên nó hay không có trường trọng lực tác dụng lên nó và vật rơi là do tự bản thân nó g ây nên, trong khi vật rơi là do tác dụng của trọng lực. Điều này không những gây khó hiểu đối với học sinh mà cả giáo viên nữa. Không phải không có lý khi các sách Vật lý nước ngoài đã đưa định nghĩa trọng lượng như sau: “ Trọng lượng của một vật là lực mà do tác dụng của trọng lực vật đó đè lên giá đỡ hay tác dụng lên dây treo ”. Mặc dù trong SGKNC, người ta cũng đã thừa nhận, một vật nằm trên giá đỡ (sàn thang máy) có đè lên giá đỡ một lực nhưng không muốn dùng thuật ngữ “trọng lượng” để gọi nó mà t hôi. Cũng vậy, trong SGKNC còn thể hiện trọng lượng của một vật được đo bằng lực kế. Cụ thể, khi móc vật vào lực kế thẳng đứng, số chỉ của lực kế cho biết trọng lượng của vật. Nhưng lực kế lại chỉ lực tác dụng lên móc treo, lại chính là trọng lượn g vật. Có thể làm sáng tỏ định nghĩa trên như sau: Khi vật nằm trên mặt phẳng ngang, trọng lực ép vật xuống giá đỡ, mặt tiếp xúc giữa chúng đều bị biến dạng. Sự biến dạng của mặt giá đỡ làm xuất hiện lực đàn hồi tác dụng lên vật mà ta quen gọi là phản lực của giá đỡ, sự biến dạng của mặt vật làm xuất hiện lực đàn hồi tác dụng lên giá đỡ được gọi là “lực đè” mà các sách Vật lý gọi là trọng lượng. Gốc vectơ phản lực đặt tại v ật, gốc vectơ trọng lượng đặt tại giá đỡ, chúng là hai hai lực trực đối và có cùng bản chất là lực đàn hồi. Khi vật nằm trên mặt phẳng nghiêng một góc α, thành phần Pcosα (< P) của trọng lực cũng ép vật xuống giá đỡ và cũng làm xuất hiện sự biên dạng ở mặt hai vật và các lực đàn hồi xuất hiện tác dụng lên vật (phản lực) và lên giá đỡ (trọng lượng) như trên. Tất nhiên trọng lượng của vật trong trường hợp này nhỏ hơn khi nó nằm trên mặt phẳng ngang (giảm trọng lượng). Khi tăng góc nghiêng đến 90 độ, mặt phẳng nằm thẳng đứng, vật không đè lên giá đỡ và rơi tự do. Khi đó, vật ở trạng thái không trọng lượng. Theo tôi, chỉ định nghĩa trọng lượng như trên mới giải thích được hiện tượng tăng, giảm và không trọng lượng. 3.7. HIỆN TƢỢNG TĂNG, GIẢM VÀ MẤT TRỌNG LƢỢNG Xuất phát từ những hiểu biết đã có của học sinh về trọng lực ở THCS (Trọng lực là lực hút của Trái đất vào vật). SGKNC bổ sung thêm một thành phần khác tạo nên trọng lực, đó là lực quán tính li tâm do sự quay của Trái đất. Thông qua hình 22.6 – trang 100 SGK kết hợp với câu C3, SGK đã lập luận giúp học sinh thấy được: lực quán tính li tâm không những làm thay đổi độ lớn của trọng lực so với độ lớn lực hấp dẫn, mà còn làm thay đổi cả hướng của trọng lực so với hướng của lực hấp dẫn. Tuy nhiên, những thay đổi đó là rất nhỏ. Do đó HS hiểu được định nghĩa mới về trọng lực là tổng quát và bao hàm định nghĩa cũ. Vì SGKCB không đề cập đến lực quán tính và lực quán tính li tâm nên nội dung này không được trình bày. Với cách đưa ra định nghĩa trọng lượng như trên, việc trình bày về sự tăng, giảm và mất trọng lượng khá thuận lợi. Thật ra ph ải nói là hiện tượng tăng, giảm và mất trọng lượng biểu kiến, nhưng người ta thường nói tắt là tăng, giảm và mất trọng lượng. Chẳng hạn ta xét một vật đặt trong một hệ chuyển động với gia tốc a so với mặt đất. Trọng lực P trong biểu thức (2) gây ra gia tốc rơi tự do: P mg Còn lực quán tính xuất hiện do vật ở trong hệ chuyển động với gia tốc so với mặt đất: Fqt ma ' Vậy từ (2) ta có: P m.( g a ) (3) Như vậy, dường như vật đang xét sẽ chuyển động trong một “trọng trường” có gia tốc trọng trường biểu kiến là: 15
17. ' g g a Chẳng hạn, khi một người đứng trong một buồng thang máy chuyển động với gia tốc a hướng lên trên (gia tốc của hệ ngược chiều với g ) thì: P’=mg’ = m (g + a) > mg Người sẽ đè lên sàn thang máy một lực bằng P’, lớn hơn trọng lượng của mình. Đó là sự tăng trọng lượng biểu kiến, thường gọi tắt là tăng trọng lượng. Nếu cùng chiều với g (thang máy đi xuống nhanh dần hoặc đi lên chậm dần) thì: P’ = m (g - a) < mg Người sẽ đè lên sàn thang máy một lực nhỏ hơn trọng lượng của mình. Đó là sự giảm trọng lượng biểu kiến, gọi tắt là giảm trọng lượng. Đặc biệt, nếu = g thì P’ = 0, đó là sự mất trọng lượng biểu kiến, gọi tắt là mất trọng lượng. Trong trường hợp một con tàu vũ trụ chuyển động tròn đều quanh Trái đất (động cơ của tàu không hoạt động), cần tránh lập luận sai lầm cho rằng lực quán tính gây nên trạng thái mất trọng lượng trong con tầu là do sự tự quay của Trái đất. Thật ra, lúc này con tàu không gắn với mặt đất, n ên sự tự quay của Trái đất không ảnh hưởng đến các vật trong con tầu. Vả lại, LQTLT do sự tự quay của Trái đất cũng chỉ có giá trị rất nhỏ. LQTLT gây nên trạng thái mất trọng lượng ở đây chính là do sự quay của con tầu quanh Trái đất. Trong chuyển động này, lực hấp dẫn của Trái đất đóng vai trò lực hướng tâm, nó gây ra gia tốc hướng tâm: F hd ag m ' Thay kết quả trên vào (3), ta được P = 0 Với cách lập luận như thế ta có thể đi tới một kết luận tổng quát hơn: Trong một con tàu vũ trụ chuyển động chỉ dưới tác dụng của lực hấp dẫn của các thiên thể thì các vật trong tầu sẽ ở trạng thái mất trọng lượng. (Không nhất thiết con tàu phải chuyển động tròn đều quanh Trái đất, mà có thể là con tầu đang đi trong vũ trụ dưới tác dụng của lực hấp dẫn của nhiều thiên thể). 3.8. PHƢƠNG PHÁP ĐỘNG LỰC HỌC Phương pháp động lực học là một phương pháp cơ bản để giải các bài toán cơ học. 1. Với SGKNC, phương pháp động lực học được đưa ra ở bài 23 (Bài tập về động lực học). Mở đầu bài SGKNC trình bày về phương pháp động lực học dùng cho bà i toán thuận (biết các lực tác dụng lên vật, xác định chuyển động) và bài toán ngược (biết rõ chuyển động, xác định lực tác dụng lên vật). Sau đ ó, tác giả đưa ra hai bài toán làm ví dụ. Bài 1 nói về chuyển động thẳng của vật trên mặt phẳng nghiêng. Dựa vào phép phân tích lực, HS cần chỉ ra được những lực song song với mặt phẳng nghiêng để tính được gia tốc của vật. Lời giải cuối bài, tác giả có chú thích thêm về kết quả câu a) của bài là cơ sở của một cách đo hệ số ma sát. Theo tôi, câu a) của bài tập này đã tạo được cơ hội để HS thiết kế phương án đo hệ số ma sát nghỉ. Nó đã góp phần phát huy được tính tích cực tư duy của HS. Bài 2, ngược lại bài 1, bài này yêu cầu HS phải tổng hợp trọng lực của quả cầu và lực căng dây treo để xác định lực hướng tâm. Nhìn chung, việc giải hai bài tập trong SGK là hoàn toàn phù hợp với trình độ của đa số HS theo chương trình Ban Tự nhiên. Cuối bài, tác giả còn đưa ra 4 bài tập nhằm khắc sâu thêm phương pháp động lực học cho HS. Mỗi bài tập đều có kết hợp hình vẽ phía bên trái giúp HS dễ hình dung được đề bài. Bên cạnh việc đưa ra phương pháp động lực học, SGKNC còn đưa ra khái niệm về hệ vật và một số ví dụ về bài toán hệ vật nhằm mục đích: Giúp HS biết cách tính gia tốc của các vật trong hệ. Chuẩn bị cho việc học các định luật bảo toàn ở chương IV. Từ những phân tích trên cho thấy những kiến thức Vật lí được trình bày trong SGKNC đã có tính chất liên thông và kế thừa. Việc trình bày các kiến thức này hoàn toàn hợp lí. 2. Với SGKCB Trái với SGKNC, về nội dung này SGKCB không được trình bày cụ thể thành các bài riêng như SGKNC. Thông qua các bài tập riêng lẻ ở các bài về lực đàn hồi, lực ma sát hay lực hướng tâm mà tác giả muốn lồng ghép vào đó phương pháp động lực học . Đây là một điểm lưu ý đối với GV khi dạy học phần này, GV nên nhấn mạnh giới thiệu phương pháp động lực học cho HS khi giải các bài tập, giúp HS khắc sâu phương pháp nhằm có cái nhìn tổng quát về các phương pháp giải bài toán cơ học có bao gồm phương pháp s ử dụng các định luật bảo toàn sẽ được học ở các chương sau. Qua việc so sánh cách thể hiện phương pháp động lực học ở hai bộ SGKCB và SGKNC ở trên, cho thấy ở SGKNC các kiến thức được trình bày rõ rang hơn. Nó không những phù hợp với trình độ của HS học ở Ban này mà việc thể hiện nội dung đó còn giúp 16
18. HS dễ tiếp thu bài hơn. Thiết nghĩ, để HS dễ lĩnh hội kiến thức và khắc sâu nó, ở nội dung này SGKCB cũng nên đưa ra phần Bài tập về phương pháp động học lực riêng (giống như SGKNC). tổng quan về sách giáo khoa Vật lý 10 cơ bản và Vật lý 10 nâng cao Nhìn chung, cả hai loại sách giáo khoa đều chú ý đưa kênh hình vào bài học để tăng tính trực quan và tạo hứng thú cho học sinh. Các hình chụp từ thực tế cuộc sống được khai thác khá nhiều. Điều này lầm cho môn vật lý gần gũi với đời sống hơn, gẫn gũi với học sinh hơn. Để hình thành kiến thức, cả hai loại sách giáo khoa đều đưa các câu hỏi mang tính chất định hướng tư duy cho học sinh (C1, C2 ). Các câu hỏi này vừa tạo hứng thú học tập cho học sinh vừa mang tính chất định hướng, gợi ý cho giáo viên thiết kế bài dạy học tổ, chức hoạt động nhận thức cho học sinh. Ở sách giáo khoa cơ bản, cuối mỗi bài học đều có phần toám tắc kiến thức giúp học sinh nắm được nội dung chính của bài. Còn sách giáo khoa nâng cao không có mục này. Đây chính là điểm khác nhau trong ý đò sư phậ m của hai nhóm tác giả. Nhóm tác giả sách giáo khoa cơ bản cho rằng sau khi nghiên cứu xong một đơn vị kiến thức thì cần khẳng định lại cho học sinh các kiến thức quan trọng của phần đó là gì. Điều này hỗ trợ tích cực cho học sinh trong quá trình ôn tập. Còn các tác giả của sách giáo khoa nâng cao thì yêu cầu học sinh sau khi nghiên cứu một đơn vị kiến thức thì phải tự mình rút ra các nội dung quan trọ ng có trong phần đó. Điều này góp phần bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh. Ở đầu chương Động học chất điểm, cả hai sách giáo khoa đều dùng các hình ảnh thực trong cuộc sống để giới thiệu chương. Hình ảnh mở đầu được sách giáo khoa cơ bản đưa vào với ý đồ thể hiện rõ quỹ đạo chuyển động của các vật, tạo thuận lợi cho học sinh tiếp nhận khái niệm quỹ đạo, chất điểm Còn sách giáo khoa nâng cao đưa ra hhình ảnh với ý đồ giới thiệu một cách kín đáo khái niệm vận tốc và gia tốc (thể hiện ở dòng chú giải:các vận động viên cố gắng hết sức để về đích nhanh nhất) tạo hứng thú cho học sinh khi nghiên cứu các khái niệm này. 2. Phân tích cách hình thành các kiến thức cơ bản của ohần động học chất điểm 2.1 Khái niệm chuyển động cơ, chất điểm,độ dời và hệ quy chiếu 2.1.1.Khái niệm chuyển động cơ Để đưa ra khái niệm chuyển động cơ, sách giáo khoa cơ bản chỉ nói rằng “Chuyển động cơ của một vật (gọi tắt là chuyển động) là sự thay đổi vị trí của vật đó so với các vật khác theo thời gian”[2]. Ý đồ của tác giả ở đây là không cần phải phân tích nhiều một nội dung đơn giản mà học sinh đã quá quen thuộc mà chỉ cần chính xác hóa kh ái niệm chuyển động cơ. Thật vậy, không em học sinh nào khi học đến phần này lại không nhận biết được các chuyển động cơ đơn giản, nhưng để phát biểu một cách khoa học khái niệm chuyển động cơ thì các em khó làm được. Sách giáo khoa cơ bản đã dựa vào đặc đ iểm này để hình thành khái niệm trên. Trong khi đó, sách giáo khoa nâng cao, ngoài việc đưa ra khá nhiều hình minh họa (3 hình) còn phân tích kỹ khái niệm chuyển động cơ. Ý đồ của các tác giả ở đây là từ khái niệm chuyển động cơ, chỉ cho học sinh thấy tính tương đối của chuyển động, một tính chất quan trọng của chuyển động. 2.1.2.Khái niệm chất điểm, quỹ dạo của chất điểm 2.1.2.1. Chất điểm Đây là một mô hình hoàn toàn không có thực trong thực tế nhưng lại rất có ích khi nghiên cứu về chuyển động. SGK cơ bản và nâng cao đều hình thành khái niệm chất điểm thông qua một ví dụ về kích thước trái đất và quãng đường của nó quanh mặt trời. SGK nâng cao đưa câu hỏi mang tính trừu tượng với mục đích rèn luyện khả năng tư duy tích cực của học sinh. Trả lời được câu hỏi C1 có nghĩa là các em đã nắm vững thế nào là chất điểm.Mặc dù không có hình ảnh minh họa nhưng SGK nâng cao có đưa ra một số ví dụ để học sinh hiểu rõ hơn khái niệm trừu tượng này. SGK cơ bản thì đưa câu hỏi dẫn dắt trực tiế p, cụ thể, học sinh dễ hình dung hơn. Ý đồ của các tác giả ở đây là muốn học hinh có một cái nhì trực quan, cụ thể về chất điểm và hiễu rõ v ì sao ta có thể coi vật là một điểm. Cũng với ý đồ như vậy nên ví dụ minh họa được các tác giả đưa ra một cách định lượng, cụ thể. Học sinh có thể so sánh kích thước xe và quãng đương mà nó chuyển động một cách định lượng. 2.1.2.2. Quỹ đạo Khái niệm này được trình bày dưới dạng thông báo một cách ngắn gọn. Tuy nhiên ở SGK nâng cao có trình bày một số hình ảnh minh hoạ cho quỹ đạo của một số chuyển động còn SGK cơ bản thì không. Ý đồ của các tác giả ở đây là gì? Ở đầu chương, SGK cơ bản có các hình minh họa mà học sinh có thể coi đó là các ví dụ về quỹ đạo nên ở đây không cần đưa thêm hình ảnh nữa. Còn SGK nâng cao đưa thêm hình ảnh minh họa cho quỹ đạo của chất điểm rất hay. Hình ảnh minh họa cho quỹ đạo ở trong ví dụ này rất chính xác, thường gặp mà lại có ý đồ sư phạm cụ thể. Qua hai hình vẽ, sách nâng cao yêu cầu học sinh nắm được quỹ đạo của chất điểm có hình dạng xác định tuỳ thuộc vào hệ quy chiếu được chọn. Trong các hệ quy chiếu khác nhau thì quỹ đạo của cùng một chất điểm là khác nhau. Hình 1.3a và 1.3b cho thấy, cùng chuyển động rơi của giọt mưa, nhưng quỹ đạo trong hai hệ quy chiếu là khác nhau. Điều này sẽ được nhắc lại ở bài 10 của sách nâng cao. [6] 2.1.3. Độ dời Khái niệm này chỉ được trình bày trong SGK nâng cao. Vectơ độ dời được trình bày tổng quát trong chuyển động cong, sau đó xét trong trường hợp cụ thể là chuyển động thẳng và xét mối quan hệ giữa độ dời và quãng đường đi của chất điểm. Ý đồ của tác giả của SGK cơ bản là xây dựng các khái niệm vật lý một cách đơn giản nhất. Cho nên khái niệm độ dời không được sử 17
19. dụng để hình thành các khái niệm vận tốc, phương trình chuyển động. Do đó không cần thiết phải đưa khái niệm độ dời vào giảng dạy. Các tác giả SGK nâng cao thì muốn học sinh hiểu sâu sắc các khái niệm vật lý do đó không thể không giới thiệu khái niệm độ dời trong khảo sát chuyển động của chất điểm. Tuy nhiên, vì yêu cầu của chương trình không đòi hỏi phải khảo sát các chuyển động cong phức tạp nên các tác giả chỉ giới thiệu độ dời trong chuyển động thẳng. Ở đây các tác giả đồng nhất khái niệm vectơ độ dời và giá trị đại số của độ dời. Để giúp học sinh dễ hình dung độ dời của chất điểm trên quỹ đạo thẳng, các tác giả SGK đưa thêm hình 2.2 mmo tả độ dời của con kiến trên trục Ox. Các tác giả gắn một đồng hồ trên trục để học sinh ghi nhớ hệ quy chiếu. 2.1.4. Hệ quy chiếu Hệ quy chiếu là một khái niệm không thể thiếu khi khảo sát chuyển động cơ học. Hệ quy chiếu được trình bày ngay ở bài đầu tiên và được tách thành một mục riêng bởi vì: việc chọn hệ quy chiếu là công việc quan trọng đầu tiên để giải một bài toá n cơ học. Chọn hệ quy chiếu thích hợp có thể làm cho việc giải bài toán trở nên đơn giản rất nhiều. Khái niệm hệ quy chiếu không chỉ nói về một hệ toạ độ gắn với một vật chọn làm mốc mà còn bao gồm cả việc chọn một gốc thời gian. Hệ quy chiếu = Hệ tọa độ gắn với vật mốc + đồng hồ và gốc thời gian Điều này có hai ý nghĩa: nhấn mạnh đến việc chọn gốc thời gian đồng thời với hệ toạ độ trong các bài tập. Mặt khác, khái niệm không thời gian là một khái niệm rất quan trọng trong Vật lí: không gian gắn với thời gian. Sách giáo khoa không đề cập đến hệ quy chiếu quán tính và phi quán tính vì những kiến thức này khá khó đối với học sinh. Để hình thành khái niệm hệ quy chiếu, SGK cơ bản lần lược giới thiệu cách xác định vị trí của vật trong không gian rồi đến cách xác định thời gian trong chuyển độn g. Việc làm này có tác dụng giúp cho học sinh hình dung một cách cụ thể về hệ quy chiếu. SGK nâng cao cũng tìm hiểu cách xác định vị trí của chất điểm rồi đến xác định thời gian, trên cơ sở đó hình thành khái niệm hệ quy chiếu.Tuy nhiên, việc hình th ành các khái niệm trên của hai bộ sách là khác nhau. Từ hình vẽ 1.1 về cột số bên đường, sách cơ bản trình bày khái niệm vật mốc. Cách trình bày tuy dễ hiểu nhưng việc tách khái niệm hệ toạ độ riêng biệt sẽ khiến học sinh gặp khó khăn khi học hệ quy chiếu. Sách nâng cao trình bày khái niệm vậ t mốc gắn liền với hệ toạ độ trong phần xác định vị trí của một chất điểm. Việc gắn liền khái niệm vật mốc với hệ toạ độ sẽ thu ận tiện cho học sinh khi làm bài tập và hình thành khái niệm hệ quy chiếu sau này. Hình 1.1 trong sách cơ bản chưa đem lại hiệu quả cao như hình 1.5 sách nâng cao bởi vì: Hà Nội là một địa danh bất cứ ai cũng biết, trong khi đó Phủ Lý thì khá xa lạ với học sinh phổ thông, nhất là ở khu vực phía Nam. Để hình thành khái niệm mốc thời gian, cả hai bộ sách đều đưa ra Bảng giờ tàu. Tuy nhiên, bảng giờ tàu 1.1 trong sách cơ bản không đề cập đến thời gian tàu dùng ở ga. Mục đích của việc làm này nhằm đơn giản hóa vấn đề hết sức có thể giúp học sinh tiếp nhận và xử lý thông tin được thuận tiện hơn. Còn SGK nâng cao đưa ra bảng giờ tàu tron g thực tế, nghĩa là giờ tàu đến ga và tầu rời gia.Các tác giả của bộ sách này đòi hỏi học sinh phải phân tích, xử lý các số liệu thực tế. Trong thực tế bảng giờ tàu thể hiện giờ đến, giờ đi của tàu, thời gian đó đối với mỗi tàu là khác nhau và thường thay đổi nên phải ghi rõ là bảng giờ của tàu nào và thời điểm thu thập số liệu. Bảng giờ tàu trong sách nâng cao mang tính thực tiễn nhưng số liệu lại thu thập vào nă m 2003 .Giáo viên khi dạy phần này nên cập nhật số liệu mới để cung cấp cho học sinh. Bảng 1.1 (sách cơ bản) Sách cơ bản phân biệt thời điểm và thời gian rất rõ ràng. Bởi vì học sinh rất dễ nhầm lẫn hai khái niệm này khi làm toán. Để phân biệt hai khái niệm này, sách cơ bản trình bày thông qua bài tập 1, 2: Xác định khoảng thời gia n tàu chạy dựa vào Bảng giờ tàu Thống Nhất Bắc Nam S1. Trong khi đó SGK nâng cao chỉ phân biệt hai khái niệm này bằng cách đưa ra bảng giờ tàu (chỉ thời điểm) và bảng vài kỷ lục thế giới (chỉ khoảng thời gian). 2.2.Vận tốc Khái niệm vận tốc là một khái niệm cơ bản rất quan trong trong nghiên cứu động học chất điểm. Do đó mỗi quyển SGK đều chú trọng cách xây dựng khái niệm này. Tùy vào ý đồ sư phạm của tác giả mà vận tốc có cách hình thành khác nhau. SGK cơ bản hình thành khái niệm vận tốc qua nhiều giai đoạn. Trước tiên là khảo sát chuyển động thẳng đều và tốc độ trong chuyển động thẳng đều. Khái niệm tốc độ chỉ đơn thuần là một đại lượng đặc trưng cho độ nhanh chậm của chuyển động, hoàn toàn không thể hiện chiều chuyển động. Đây là một khái niệm có ý nghĩa thực tế. Các tác giả SGK cơ bản muốn giới thiệu với học sinh những khái niệm vật lý có trong đời sống. Sau đó khảo sát đến chuyển động thẳng biến đổi đều, các tác giả xây dựng khái niệm độ lớn của vận tốc tức thời trong chuyển động thẳng biến đổi đều. Khái niệm vận tốc tức thời ở đây được xây dựng bằng thương số giữa quãng đường đi rất ngắn qua điểm ta xét và khoảng thời gian rất ngắn để di hết quãng đường đó. Cách xây dựng như thế này vừa không chặt chẽ về mặt toán học vừa không thể hiện được hướng của vận tốc trong chuyển động. Hướng của vectơ vận tốc tức thời được đưa ra như một thông báo. Và thông báo này cũng mang tính cụ thể cho trường hợp chuyển động thẳng. Đến khi xét chuyển động tròn đều thì các tác giả mở rộng thêm phương của vectơ vận tốc tức thời nằm theo tiếp tuyến của quỹ đạo tại điểm mà ta xét.[1] Từ khái niệm về độ lớn và hướng của vận tốc tức thời, các tác giả khảo sát chuyển động thẳng nhanh dần đều một cách cụ thể. Và công thức xác định vận tốc tức thời được xây dựng sau khái niệm gia tốc. Cách xây dựng này vừa cụ thể vừa dễ hiểu đối với học sinh. Các tác giả cho rằng trình độ của học sinh lớp 10 chưa đủ để khảo sát các khái niệm trừu tượng như vận tốc, gia tốc một cách tổng quát. Và cũng chưa đủ để khảo sát chuyển động thẳng biến đổi đều một cách tổng quát rồi sau đó khảo sát chuyển động thẳng nhanh dần đều và chậm dần đều như các trường hợp riêng. 18
20. Ý đồ của tác giả ở đây là xem như có một chuyển động giả định có quỹ đạo thẳng và vận tốc tăng đều theo thời gian. Nghiên cứu loại chuyển động này rồi đối chiếu với một chuyển động thực xem nó có diễn ra như vậy hay không? Và cuối cùng là vận dụng những điều đã biết cho một chuyển động mới , chuyển động chậm dần đều.[3] SGK nâng cao xây dựng khái niệm vận tốc một cách chặt chẽ hơn. Trước tiên, các tác giả đề cập đến vận tốc trung bình. Tuy nhiên, vận tốc trung bình không có ý nghĩa quan trọng trong khảo sát chuyển động vì nó không có ý nghĩa thực tế. Khắc phụ c diều này, các tác giả đưa vào khái niệm tốc độ trung bình. Khái niệm vận tốc trung bình được đưa ra như một khái niệm trung gian để xây dựng khái niệm vận tốc tức thời.Vì học sinh chưa học khái niệm giới hạn và đạo hàm trong toán học nên khái niệm vận tốc tức thời cũng được SGK nâng cao xây dựng bằng cách chọn t rất nhỏ để vận tốc trung bình trở thành vận tốc tức thời. SGK nâng cao còn phân tích và chứng minh độ lớn của vận tốc tức thời luôn bằng tốc độ tức thời. Phần chữ nhỏ trong SGK nâng cao nhắc nhở học sinh lưu ý các gọi tên khái niệm vận tốc và véctơ vận tốc. Cách hình thành của SGK nâng cao vừa phù hợp với kiến thức toán học của học sinh, vừa đảm bảo tính khoa học và tính khái quát đối với yêu cầu của ban khoa học tự nhiên. Để minh họa cho tốc độ tức thời cả hai SGK đều đưa ra hình ảnh tốc kế trên xe máy. Đây là một nét mới của SGK hiện hành so với SGK cũ. Điều này là cho các kiến thức vật lý gẫn gũi và có tính thực tiễn hơn, tạo hứng thú học tập cho học sinh.[1] 2.3. Gia tốc Do ý đồ khác nhau nên các tác giả của hai bộ sách có cách xây dựng khái niệm gia tốc khác nhau. SGK cơ bản xây dựng khái niệm gia tốc trong trường hợp riêng là chuyển động thẳng nhanh dần đều. Sau đó tương tự khảo sát cho chuyển động chậm dần đều rồi cuối cùng khi đến chuyển động tròn đều, học sinh lại được khảo sát gia tốc trong chuyển động tròn đều. Khái niệm gia tốc trong chuyển động thẳng nhanh dần đều được xây dựng dựa trên đặc điểm vận tốc tăng đều đặn theo thời gian, nghĩa là độ biến thiên vận tốc tỷ lệ thuận với thời gian, và gia tốc chính là hệ số tỷ lệ. Ý đồ của các tác g iả là tìm cách đơn giản và thuận tiện nhất để hình thành khái niệm gia tốc cho học sinh vì học sinh chua đủ các công cụ toán học và chưa đủ khả năng để tiếp nhận các vấn đề phức tạp như khái niệm gia tốc tổng quát. Cách xây dựng này là hợp lý đối với đối t ượng là học sinh ban cơ bản. Gia tốc trong chuyển động tròn đều là một khái niệm rất khó hình dung đối với học sinh, nhất là do đòi hỏi phải đơn giản hóa hết mức các kiến thức khoa học. Vì vậy, các tác giả khá lúng túng khi trình bày khái niệm gia tốc tron g chuyển động tròn đều. Các lập luận trong trình bày chỉ mang tính minh họa và giải thích chứ không chặt chẽ vể mặt chứng minh. Độ lớn của gia tốc trong chuyển động tròn đều được giới thiệu như một thông báo. SGK nâng cao hình thành khái niệm gia tốc sau khi học sinh đã nắm được khái niệm vận tốc và đã khảo sát thực nghiệm chuyển động thẳng. Khái niệm gia tốc được hình thành một cách tổng quát trước khi khảo sát chuyển động thẳng biến đổi đều. logich hình thành khái niệm gia tốc giống như khái niệm vận tốc nên khá dễ tiếp cận đối với học sinh. Cách hình thành kiến thức này ở SGK nâng cao tổng quát và chặt chẽ hơn so với sách giáo khoa cơ bản. Điều đó chứng tỏ các tác giả SGK nâng cao yêu cầu học sinh cao hơn. Tương tự như vậy, khái niệm gia tốc trong chuyển động tròn đều cũng được xây dựng một cách chính xác hơn, SGK chứng minh rằng nếu thời gian được xét là đủ nhỏ thì vectơ gia tốc trong chuyển động tròn đều hướng vào tâm quỹ đạo. Độ lớn của gia tốc chuyển động tròn đều cũng được chứng minh một cách cụ thể. 2.4. Các chuyển động cơ đơn giản Trong chương trình vật lý phổ thông, học sinh được khảo sát các chuyển động đơn giản như chuyển động thẳng đều, chuyển động thẳng biến đổi đều, chuyển động rơi tự do và chuyển động tròn đều. Cả hai loại SGK đều khảo sát cá c laọi chuyển động này, nhưng cách tiếp cận và mức độ thì có nhiều điểm khác nhau. 2.4.1. Chuyển động thẳng đều Để đặt vấn đề cho chuyển động thẳng đều SGK cơ bản giới thiệu thí nghiệm chuyển động của giọt nước trong bình chia độ chứa dầu. SGK cơ bản định nghĩa chuyển động thẳng đều trước khi hình thành khái niệm vận tốc. Do đó SGK cơ bản định nghĩa chuyển động thẳng đều theo tốc độ chuyển động. Khi khảo sát chuyển động thẳng đều, các tác giả cũng không đề cập đến khái niệm vận tốc mà chỉ đề cập đến tốc độ của chuyển động. Vì vậy, phương trình chuyển động thẳng đều được thiết lập từ công thức tính quãng đường chuyển động chứ không phải từ công thức tính độ dời. Cách thành lập như vậy là khá đơn giản, dễ tiếp th u đối với học sinh. Đồ thị tọa độ thời gian của chuyển động thẳng đều được xây dựng bằng một ví dụ cụ thể là một bài toán. Sau đó khái quát lên cho trường hợp mọi vật chuyển động thẳng đều. Cách xây dựng như thế này giúp học sinh dễ tiếp thu và có tính trực quan, phù hợp với trình độ của học sinh ban cơ bản . Sách giáo khoa nâng cao khảo sát chuyển động thẳng đều saukhi hình thành khái niệm vận tốc. Do đó định nghĩa chuyển động thẳng đều được phát biểu như sau: “Chuyển động thẳng đều là chuyển động thẳng, trong đó chất điểm có vận tốc tức thời không đổi”. Phương trình của chuyển động thẳng đều được đưa ra dựa trên khái niệm độ dời và vận tốc tức thời. Đồ thị tọa độ_thời gian cũng được xây dựng một cách tổng quát cho cả trường hợp vật chuyển động cùng chiều dương và chuyển động ngược chiều dương. Ngoài ra, SGK nâng cao cũng giới thiệu hệ số góc của đường biểu diễn tọa độ theo thời gian có giá trị bằng vận tốc. Về tính thực tiễn thì SGK nâng cao có hướng dẫn học sinh làm thí nghiệm khảo sát chuyển động của bọt không khí để làm ví dụ về chuyển động thẳng đều. Trong hai loại SGK thì sách cơ bản trình bày đơn giản dễ hiểu hơn,ít yêu cầu học sinh phải có các kiến thức toán học sâu sắc còn sách nâng cao trình bày chặt chẽ về nmặt toán học hơn. Tuy khó tiếp thu nhưng lại tạo nền tảng vững chắc để học sinh tiếp tục khảo sát các chuyển động khác trong chương trình. So với sách cơ bản, sách nâng cao có thêm phần đồ thị vận tốc _thời 19
21. gian của chuyển động thẳng đều và giới thiệu cách tính độ dời trên đồ thị vận tốc_ thời gian. Điều này sẽ tạo cơ sở để khảo s át chuyển động thẳng biến đổi đều sau này. 2.4.2. Chuyển động thẳng biến đổi đều Loại chuyển động thẳng biến đổi đều tương đối khó hiểu và phức tạp đối với học sinh ban cơ bản. Do đó ý đồ của các tác giả SGK là khảo sát một chuyển động cụ thể, đơn giản là chuyển động thẳng nhanh dần đều. Sau khi đưa ra khái niệm chuyển động thẳng nhanh dần đều là chuyển động biến đổi đều, các tác giả xây dựng khái niệm gia tốc trong chuyển động thẳng nhanh dần đều, vận tốc tức thời trong chuyển động thẳng nhanh dần đều được hình thành một cách tự nhiên nhờ công thức gia tốc. Công thức tính quãng đường đi được trong chuyển động thẳng nhanh dần đều được thiết lập nhờ lập luận “Vì độ lớn của vận tốc tăng s đều theo thời gian nên người ta đã chứng minh được công thức tính vận tốc trung bình s au đây: v .” Sau đó dùng công thức tb t tốc độ trung bình đi thiết lập công thức đường đi. Cách thành lập như vậy là khá đơn giản và dễ tiếp thu với học sinh. Tuy nh iên các em sẽ gặp khó khăn khi khảo sát các chuyển động phức tạp hơn và cũn g gây cho học sinh dễ nhầm lẫn khi áp dụng vào chuyển động chậm dần đều. Về đồ thị thì SGK cơ bản chỉ giới thiệu đồ thị vận tốc_thi thời gian của chuyển động thẳng biến đổi đều mà không giới thiệu đồ thị tọa độ_thời gian của chuyển động thẳng biến đổi đều. SGK nâng cao khảo sát chuyển động thẳng biến đổi đều thành hai bài. Bài thứ nhất khảo sát gia tốc và vận tốc còn bài thứ hai khảo sát phương trình chuyển động của chuyển động thẳng biến đổi đều. Cách tiếp cận kiến thức của SGK nâng cao cũng khác so với SGK cơ bản. Ý đồ của các tác giả ở đây là đi từ tổng quát đến cụ thể nên toàn bộ các công thức đều được xây dựng một cách tổng quát rồi xét cụ thể cho chuyển động nhanh dần đều và chuyển động chậm dần đều. Về đồ thị, SHK nâng cao chú trọng hơn nhiều so với SGK cơ bản. Ở đây đồ thị vận tốc_thờii gian của chuyển động thẳng biến đổi đều được khảo sát khá kỹ cho cả trường hợp vật chuyển động cùng chiều dương và chuyển động ngược chiều dương. Đồ thị tọa độ _thờii gian cũng được khảo sát cho cả chuyển động nhanh dần đều và chậm dần đều. Hai cách tiếp cận như vậy phừ hợp với hai đối tượng học sinh và chiến lược của mỗi nhóm tác giả là khác nhau. Các tác giả SGK nâng cao có ý đồ giúp cho học sinh có cái nhìn tổng quan và có phương pháp tiếp cận môn học một cách khoa học, chặt chẽ hết mức có thể. Trong khi các tác giả SGKK cơ bản đặt ý tưởng trình bày đơn giản và dễ tiếp cận, không đòi hỏi phải vận dụng nhiều kiến thức toán học. 2.4.3.Sự rơi tự do Đây là một đơn vị kiến thức nhỏ nhưng rất quan trọng và có nhiều ý nghĩa nên được hai SGK trình bày thành một bài riêng. Thậm chí chương trình cơ bản còn dành hẳn hai tiết để nghiên cứu bài này. Sách cơ bản giới thiệu về Ga-li-lê vì ông là người đầu tiên làm thí nghiệm về sự rơi tự do ở tháp nghiêng thành Pi- da, một thí nghiệm có tính lịch sử. Bài này tuy ngắn, nhưng được dạy trong hai tiết đối với sách cơ bản. Đó là vì mục đích sư phạm là tạo cơ hội cho học sinh làm thí nghiệm, thảo luận nhóm để rút ra kết luận cần thiết. Do đó giáo viên phải tổ chức cho học sinh hoạt động đ ể tự lực chiếm lĩnh kiến thức. Tiết thứ nhất dành cho việc hình thành khái niệm sự rơi tự do. Sách cơ bản trình bày 4 thí nghiệm qua đó học sinh sẽ quan sát hiện tượng, rút ra nhận xét, thảo luận về kết quả và tìm hiểu các thí nghiệm mà Niu -tơn đã làm. Thí nghiệm 1: Thả một tờ giấy và một hòn sỏi nặng hơn tờ giấy. Thí nghiệm 2: Thả một tờ giấy vo tròn được nén chặt và hòn sỏi nặng hơn tờ giấy. Mục đích của hai thí nghiệm trên là khảo sát sự rơi của hai vật nặng nhẹ khác nhau, xem vật nào rơi đến đất trước. Thí nghiệm 3: Thả hai tờ giấy cùng kích thước, nhưng một tờ giấy để phẳng còn tờ kia thì vo tròn và nén chặt lại. Thí nghiệm 4: Thả một vật nhỏ và một tấm bìa phẳng đặt nằm ngang. Mục đích của hai thí nghiệm này là khắc phục quan niệm sai lầm vật nặng rơi nhanh hơn vật nhẹ của học sinh và qua đó bước đầu hình thành kiến thức về nguyên nhân gây ra sự rơi nhanh chậm của các vật. Từ đó giới thiệu thí nghiệm đối với ống Niu-tơn trong hai trường hợp: Ống chứa không khí và ống đã hút hết không khí. Từ đó hình thành khái niệm về sự rơi tự do. Tiếp theo, sách cơ bản trình bày thí nghiệm của Ga-li-lê ở tháp nghiêng thành Pi-da trong phần in chữ nhỏ. Mặc dù trong lịch sử thí nghiệm của Ga-li-lê được thực hiện trước thí nghiệm của của Niu-tơn rất lâu, nhưng sách giáo khoa lại trình bày thí nghiệm của Niu-tơn trước, còn thí nghiệm của Ga-li-lê chỉ mang tính chất tham khảo. Nguyên nhân ở đây là do: Thí nghiệm của Ga-li-lê là một thí nghiệm gần đúng, trong đó ta chỉ bỏ qua ảnh hưởng của không khí còn thí nghiệm của Niu -tơn thì chính xác hơn vì đã loại hẳn tác dụng của không khí. Sách nâng cao tạo tình huống có vấn đề bằng các câu hỏi nêu ra ở đầu bài, trong bài học sách giáo khoa chỉ nêu ngắn gọn về thí nghiệm về hòn đá với lông chim trong ống thủy tinh từ đó rút ra định nghĩa về sự rơi tự do. Mục đích của sách nâng cao là tập trung vào các thí nghiệm để rút ra các đặc điểm của sự rơi tự do, còn các thí nghiệm nêu ở đầu bài khá đơn giản, giáo viên có thể tự trình bày được. Nhắm giúp học sinh có cái nhìn trực quan hơn về s ự rơi tự do, sách nâng cao đưa thêm câu hỏi C1 về chuyển động của người nhảy dù. 20
22. Để nghiên cứu sự rơi tự do của các vật, sách cơ bản trình bày phương pháp chụp ảnh hoạt nghiệm. Qua đó học sinh có thể tự rút ra các đặc điểm của chuyển động rơi tự do, hình 4.3 trong sách giáo khoa giúp học sinh rút ra kết luận: Rơi tự do là chuyển động thẳng nhanh dần đều. Với những kiến thức về chuyển động thẳng nhanh dần đều đã học, học sinh có thể tự rút ra các công thức của sự rơi tự do. Phương án này rất khoa học, học sinh tự rút ra kết luận từ thực nghiệm. Về gia tốc rơi tự do, sách cơ bản không trình bày thí nghiệm mà chỉ nêu kết luận bởi vì khi làm các bài tập đơn giản thì gia tốc rơi tự do được xem là hằng số. Để tìm ra những đặc điểm của chuyển động rơi tự do, sách nâng cao trình bày 3 thí nghiệm: Để xác định phương và chiều của chuyển động rơi tự do, sách nâng co trình bày thí nghiệm thả rơi một vật bên cạnh dây dọi. Thí nghiệm này rất cần thiết để khẳng định vật rơi tự do theo phương thẳng đứng bởi vì khi khảo s át một chuyển động, điều trước tiên cần biết là vật chuyển động theo quỹ đạo nào. Để nghiên cứu tính chất của chuyển động rơi, sách nâng cao trình bày thí nghiệm thả rơi một vật có đính một băng giấy luồn qua bộ rung. Thí nghiệm này nhằm xác định các vị trí của vật tại các thời điểm khác nhau. Khi thả vật nặng cho rơi tự do, đồng thời cho bộ rung hoạt động. Khi vật rơi, bút ở đầu cần rung ghi trên băng giấy những khoảng nhỏ tại các thời điểm cách nhau liên tiếp bằng nhau. Khoảng cách liên tiếp của các vết càng lớn chứng tỏ chuyển động rơi nhanh dần. Để xác định tính chất chuyển động là nhanh dần đều, sách nâng cao trình bày phương án đo khoảng cách giữa các vết tại các thời điểm liên tiếp cách đều nhau thì thấy khoảng cách tăng dần trong những khoảng thời gian bằng nhau. Cuối cùng là đo gia tốc của chuyển động rơi tự do bằng cách sử dụng công thức liên hệ giữa độ cao và thời gian rơi. Mục đích của thí nghiệm này là: dựa vào tính chất nhanh dần đều của chuyển động rơi tự do, đo quãng đường và thời gian rơi để tính gia tốc. Tiến hành đo nhiều lần để đi đến kết luận, gia tốc rơi tự do là một hằng số. Phương án này tuy mất nhiều thời gian n hưng sẽ phát huy kĩ năng thực hành của học sinh, giúp các em tự tìm hiểu và đi đến kết luận. Sách nâng cao trình bày thí nghiệm lịch sử của Ga-li-lê trong mục em có biết, bởi vì đây chỉ là một định luật gần đúng và có tính chất lịch sử nên học sinh có thể tự đọc ở nhà. 2.4.4.Chuyển động tròn đều Khi khảo sát chuyển động tròn đều, cả hai bộ SGK đều tìm hiểu về các đại lượng: vận tốc dài, vận tốc góc, vectơ vận tốc, gia tốc, chu kỳ và tần số. Đây là một kiến thức khó đối với học sinh nên cả hai SGK đều trình bày bằng cách đơn giản hóa các kiến thức sao cho học sinh dễ tiếp thu. Với tinh thần như vậy, SGK cơ bản chủ yếu xây dựng các kiến thức theo kiểu thông báo. Không yêu cầu học sinh phải biết cách chứng minh các công thức mà chỉ cần học sinh hiểu và biết cách vanạ dụng các công thức vào các trường hợp đơn giản. SGK nâng cao trình bày các kiến thức chặc chẽ hơn, có nhiều ví dụ thực tế để tăng tính trực quan và các công thức được chứng minh cụ thể hơn. Ở đây học sinh không những hiểu ý nghĩa các công thức mà còn có thể nắm được cách hình thành công thức. 2.5. Tính tƣơng đối của chuyển động. Công thức cộng vận tốc 2.5.1. Tính tƣơng đối của chuyển động Sách cơ bản trình bày tính tương đối của quỹ đạo và vận tốc riêng biệt qua hai ví dụ thực tế. Tuy nhiên, giáo viên cũng nên phân tích về tính tương đối của vận tốc trong ví dụ hình 6.1. Sách nâng cao trình bày hai thí nghiệm chỉ để cho học sinh dễ dàng liên hệ với thực tế và làm cho nội dung sinh động thêm. Ngay từ bài thứ nhất sách nâng cao đã nói đến tính tương đối của chuyển động. Trong bài học này, tính tương đối của chuyển động gắn với phép cộng vận tốc. Tính tương đối của chuyển động thể hiện ở quỹ đạo, vận tốc của một chất điểm trong các hệ quy chiếu khác nhau là khác nhau. Sách nâng cao chỉ trình bày một ví dụ và yêu cầu học sinh phân tích. Điều này sẽ làm học sinh khắc sâu kiến thức và có sự so sánh giữa các đại lượng. 2.5.2. Công thức cộng vận tốc Vấn đề cộng vận tốc có ý nghĩa quan trọng trong các bài toán về thay đổi hệ quy chiếu. Cần tránh một quan niệm sai lầm rất phổ biến là: Công thức cộng vận tốc cho phép cộng vận tốc của vật này với vận tốc của vật khác. Phải hiểu là : Công thức cộng vận tốc cho phép ta tìm được vận tốc của vật trong hệ quy chiếu này, nếu biết vận tốc của vật trong hệ quy chiếu kh ác. Bài toán thường gặp là chuyển động của thuyền chạy trên mặt nước. Do đó, sách cơ bản trình bày các khái niệm về hệ quy c hiếu đứng yên và hệ quy chiếu chuyển động. Cách tiếp cận vấn đề trong bài này như sau: Xuất phát từ những trường hợp đơn giản quen thuộc của các chuyển động cùng phương, cùng chiều và ngược chiều để xây dựng công thức cộng vận tốc đại số, sau đó mở rộng c ho công thức cộng vận tốc vectơ. Sách cơ bản không trình bày phương pháp cộng các vectơ khác phương vì đây là những kiến thức khá khó. Phạm vi áp dụng của công thức cộng vận tốc đợc đề cập trong phần mở rộng “Em có biết” để học sinh tự đọc và hình thành những kiến thức đầu tiên về thuyết tương đối của Anh-xtanh. Để xây dựng công thức cộng vận tốc, sách nâng cao trình bày mối quan hệ giữa các vận tốc của cùng một vật đối với các hệ quy chiếu khác nhau. Sách nâng cao phân biệt rõ vận tốc tuyệt đối, vận tốc tương đối, vận tốc kéo theo. Từ đó xét hai trường hợp đặc biệt: một là khi vận tốc của hệ cùng phương với vận tốc của chất điểm trong trường hợp người đi dọc theo một chiếc bè 21