Tài liệu Miễn dịch học thú y - PGS.TS Lâm Thị Thu Hương

Nội dung text: Tài liệu Miễn dịch học thú y - PGS.TS Lâm Thị Thu Hương

1. MIỄN DỊCH HỌC THÚ Y PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM 2009 ĐẠI CƯƠNG VỀ MIỄN DỊCH HỌC PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM
2. Mở đầu •Cơ thể chúng ta và động vật luôn luôn bị phơi bày cho những tác nhân gây nhiễm trùng, tuy nhiên trong đa số trường hợp, chúng ta vẫn khỏe mạnh, đó là do cơ thể có thể sự đề kháng chống lại sự nhiễm trùng thông qua đáp ứng miễn dịch. • Đáp ứng này được thực hiện bởi hệ thống miễn dịch. MOÄT VAØI KHAÙI NIEÄM • Mieãn dòch (Immunity) Khả năng của cơ thể con người và động vật có thể nhận biết, tiêu diệt và loại bỏ các vật lạ (kháng nguyên- Ag) khi bị xâm nhập. • Mieãn dòch hoïc (Immunology) Moân hoïc nghieân cöùu veà heä thoáng mieãn dòch, nhöõng saûn phaåm vaø cô cheá baûo veä cuûa chuùng trong quaù trình choáng laïi caùc phaân töû ngoaïi lai vaø caùc vi sinh vaät xaâm nhaäp vaøo cô theå ñoäng vaät. Ñaùp öùng mieãn dòch: Taäp hôïp taát caû nhöõng phaûn öùng cuûa caùc chaát trung gian hoùa hoïc vaø nhöõng teá baøo trong cô theå ñeå choáng laïi nhöõng vaät laï/ngoaïi lai
3. MOÄT VAØI KHAÙI NIEÄM MOÄT VAØI KHAÙI NIEÄM • Hệ thoáng mieãn dòch – Bao gồm nhiều cơ quan và nhiều loại tế bào nằm rải rác khắp cơ thể, các chất trung gian hóa học hợp tác với nhau để nhận diện và phản ứng với kháng nguyên theo nhiều cách, dẫn đến hiệu quả cuối cùng là lọai bỏ mầm bệnh hay kiểm soát mầm bệnh. •Chức năng sinh lý của hệ thống miễn dịch là ngăn ngừa những nhiễm trùng mới và loại bỏ các nhiễm trùng đã xẩy ra
4. MOÄT VAØI KHAÙI NIEÄM • Khaùng nguyeân (antigen) • Khaùng theå (antibody)/Immunoglobulin (Ig) • Caùc chaát trung gian hoùa hoïc: cytokine, bổ thể (complement)
5. LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN MIEÃN DÒCH HOÏC Giai ñoaïn sô khai 400 B.C. – ghi nhaän söï ñeà khaùng vôùi dòch beänh töø nhöõng ngöôøi hoài phuïc sau dòch beänh - Nhaø ôû ñöôïc hun khoùi vôùi löu huyønh bay hôi sau khi coù dòch 50 B.C. – Lucretius cho raèng beänh ñöôïc gaây ra bôûi nhöõng sinh vaät khoâng nhìn thaáy ñöôïc 10th Cent – Ngöôøi Thoå Nhó (Turks) gaây beänh cho treû em vôùi dòch laáy töø muïn ñaäu muøa Giai ñoaïn khaùm phaù cô cheá mieãn dòch Emil von Behring 1880’s- Metchnikoff khaùm phaù teá baøo thöïc baøo nuoát vi khuaån vaø caùc vaät laï S. Kitasato ∴teá baøo lieân quan mieãn dòch 1890- von Behring and Kitasato khaùm phaù huyeát thanh coù theå truyeàn khaû naêng mieãn dòch ∴chaát loûng cuûa maùu coù lieân quan mieãn dòch Caâu hoûi: Thaønh phaàn naøo lieân quan mieãn dòch . teá baøo hay huyeát thanh? Emil von Behring & Shibasaburo Kitasato: huyeát thanh laáy töø thuù ñaõ ñöôïc gaây mieãn dòch vôùi vi khuaån baïch haàu Elie Metchnikoff ⇒ taïo tình traïng mieãn dòch cho thuù khoâng ñöôïc tieâm chuûng
6. LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN MIEÃN DÒCH HOÏC Giai ñoaïn mieãn dòch phaân töû • Thaäp kyû 60-70: taùch chieát vaø tìm hieåu caáu truùc cuûa haøng loaït phaân töû quan troïng khaùc: boå theå, cytokine, thuï theå teá baøo . • 30 naêm gaàn ñaây: phaùt trieån, öùng duïng roäng raõi kyõ thuaät mieãn dòch vaøo sinh hoïc phaân töû, gen vaø y hoïc ⇒ goùp phaàn phaùt trieån coâng ngheä sinh hoïc (ñieàu cheá vacxin, huyeát thanh trò lieäu) NHÖÕNG CAÙCH PHAÂN LOAÏI MIEÃN DÒCH • Lieân quan ñeán quaù trình soáng: – Mieãn dòch töï nhieân/bẩm sinh: Đöôïc hình thaønh töï nhieân trong quaù trình tieán hoùa - Mieãn dòch maéc phaûi/thu được/thích ứng: Đöôïc taïo neân trong quaù trình soáng do söï xaâm nhaäp cuûa khaùng nguyeân hay do taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng laøm thay ñoåi toå chöùc cuûa cô theå. * Lieân quan ñeán tính ñaëc hieäu: - Mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu: Mieãn dòch khoâng do phaûn öùng khaùng nguyeân-khaùng theå. - Mieãn dòch ñaëc hieäu: Mieãn dòch taïo neân do phaûn öùng khaùng nguyeân-khaùng theå ñaëc hieäu
7. NHÖÕNG CAÙCH PHAÂN LOAÏI MIEÃN DÒCH * Lieân quan nôi taïo khaùng theå Mieãn dòch thuï ñoäng (Passive Immunity): Sản phẩm/thành phần tham gia mieãn dòch không do chính cô theå taïo neân. + Mieãn dòch thuï ñoäng töï nhieân: meï truyeàn qua nhau thai, söõa. + Mieãn dòch thuï ñoäng nhaân taïo: lieäu phaùp huyeát thanh + Mieãn dòch möïôn: truyeàn caùc teá baøo lympho ñaõ maãn caûm töø ngoaøi cô theå vaøo. Mieãn dòch chuû ñoäng (Active Immunity): Sản phẩm/ phẩm/thành phần tham gia mieãn dòch do chính cô theå taïo neân. + Mieãn dòch chuû ñoäng töï nhieân: tieáp xuùc khaùng nguyeân moät caùch voâ tình. + Mieãn dòch chuû ñoäng nhaân taïo: khaùng nguyeân ñöôïc chuû ñoäng ñöa vaøo cô theå * Lieân quan ñeán tính caù theå • Töï mieãn dòch (Autologous Immunity) do toå chöùc cô theå bò bieán ñoåi taïo neân. • Mieãn dòch ñoàng loaïi (Allo-Immunity) mieãn dòch gioáng nhau giöõa moät soá caù theå nhö mieãn dòch nhoùm maùu. • Mieãn dòch dò loaïi (Hetero-Immunity) mieãndòchgiöõa caùcloaøi ñoäng vaät PHAÂN LOAÏI MIEÃN DÒCH MIỄN DỊCH TỰ NHIÊN MẮC PHẢI Đặchiệu, thích ứng Bẩmsinh thu được Không đặchiệu CHỦ ĐỘNG THỤ ĐỘNG TỰ NHIÊN NHÂN TẠO TỰ NHIÊN NHÂN TẠO
8. ÖÙNG DUÏNG MIEÃN DÒCH HOÏC •Tiêm chủng (phòng bệnh, chăn nuôi) •Kỹ thuật miễn dịch – Điều tra dịch tễ học –Chẩn đoán: •Nhiễm khuẩn, nhiễm virus, nhiễm ký sinh vật •Dịứng • Ung thư •Thuốc lạm dụng, ma túy • Mang thai • Điều trị ÑAÙP ÖÙNG MIEÃN DÒCH TÖÏ NHIEÂN PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông Boä moân Beänh Lyù - Kyù Sinh Khoa Chaên Nuoâi Thuù Y
9. MIEÃN DÒCH TÖÏ NHIEÂN (khoâng ñaëc hieäu/bẩm sinh) • Khaû naêng töï baûo veä saün coù ngay khi môùi ñöôïc sinh ra vaø mang tính di truyeàn trong caùc cô theå cuøng moät loaøi. • Khoâng ñoøi hoûi phaûi coù söï tieáp xuùc vôùi khaùng nguyeân tröôùc ñoù. • Luoân hieän dieän treân nhöõng caù theå khoûe maïnh vaø laø hình thöùc baûo veä ñaàu tieân choáng söï xaâm nhieãm cuûa maàm beänh. • Thôøi gian ñaùp öùng cuûa mieãn dòch töï nhieân tính baèng phuùt, giôø. Ñaëc ñieåm của ñaùp öùng mieãn dòch KĐH – Coù khaû naêng choáng laïi baát kyø vaät ngoaïi lai naøo (caùc vi sinh vaät gaây beänh, teá baøo laï hoaëc teá baøo cuûa chính cô theå ñaõ bò bieán ñoåi nhö teá baøo bò nhieãm vi ruùt, teá baøo ung thö, teá baøo hoaïi töû v.v ) . – Neáu ñaùp öùng mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu ñaït keát quaû nghóa laø maàm beänh ñaõ ñöôïc loaïi tröø vaø cô theå hoài phuïc trôû laïi. – Mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu laø haøng raøo phoøng thuû ñaàu tieân choáng laïi caùc vaät “laï”.
10. CAÙC CÔ CHEÁ CUÛA MD KÑH ♦Haøng raøo cô hoïc ♦Haøng raøo hoùa hoïc ♦Haøng raøo sinh hoïc ♦Haøng raøo theå chaát Thoâng thöôøng, 4 cô cheá naøy hoaït ñoäng ñoàng thôøi, boå sung cho nhau Neááu theåå laïï vöôïtï qua 4 raøoø caûnû treân thì heää thoángá MD KÑH coønø ít taùùc duïïng vaøø heää MDÑH hoaïtï ñoääng Haøng raøo cô hoïc • Vai trò của da: biểu bì, tuyến
11. Haøng raøo cô hoïc Vai trò của niêm mạc (ñöôøng tieâu hoùa, hoâ haáp, sinh duïc ) • Caáu taïo: lôùp bieåu moâ + lôùp moâ lieân keát (chöùa tuyeán) • Chöùc naêng: –Biểu moâ: ngaên caûn – chaát nhaøy: giöõ caùc vaät laï – tieát dòch(nöôùc maét, nöôùc boït, nöôùc tieåu): röûa troâi – heä thoáng loâng rung: ñaåy caùc vaät laï Î choáng baùm (söï baùm cuûa VK laø ñieàu kieän ñeå vi khuaån coù theå xaâm nhaäp saâu hôn). Haøng raøo hoaù hoïc Da: pH cuûa chaát tieát (tuyeán moà hoâi, tuyeán baõ): a. lactic, acid beùo Moâi tröôøng acid (pH3-5) ngaên söï phaùt trieån cuûa VK
12. Haøng raøo hoaù hoïc Nieâm maïc:Trên bề mặt/xoang; Trong lớp mô liên kết : Chất tiết, Dịch thẩm xuất/chất gian bào – enzyme trong chaát nhaøy choáng taùc ñoäng cuûa neuraminidase cuûa virus. – enzyme trong dòch tieát (nöôùc maét, nöôùc boït, nöôùc muõi, söõa, dịch tiết tử cung, mật): – Muramidase ⇒ laøm vi khuaån cheát – Lysozyme: tan raõ vaùch teá baøo vi khuaån –Lactoferrin ⇒ caïnh tranh saét vôùi vi sinh vaät –pH: đoä acid cuûa daï daøy tieâu dieät phaàn lôùn caùc VSV ñöôïc nuoát vaøo Haøng raøo hoaù hoïc • Dòch thaåm xuaát cuûa huyeát thanh: boå theå, interferone, protein lieân keát – Interferon: taïo tình traïng khaùng virus cuûa nhöõng teá baøo chöa bò nhieãm virus – Boå theå: tan raõ vi khuaån, taïo ñieàu kieän cho quaù trình thöïc baøo – Transferrin (protein gaén saét): caïnh tranh saét – Caùc khaùng theå coù saün Trường hợp ngoại lệ: • virus hepatitis A, có thể tồn tại ở độ acid của dịch vị và xâm nhập vào cơ thể qua đường tiêu hóa. • Vi khuẩn Helicobacter pylori
13. Haøng raøo sinh hoïc Hệ vi khuẩn tại chỗ Hàng rào tế bào (những tế bào thực bào, tế bào diệt tự nhiên) Quá trình viêm không đặc hiệu Tiêu diệt ngoại bào Cơ chế phản xạ phản vệ Haøng raøo vi sinh vaät * Heää VSV coängä sinh trong cô theåå khoâng gaây haïïi maøø tham gia vaøoø vieäcä baûoû veää cô theå.å - Caïnhï tranh khoâng gian - Caïnhï tranh dinh döôõng - Caïnhï tranh ñoáiá khaùngù
14. * Heää caùcù teáá baøoø thöïc baøoø - Bạch cầu trung tính - Đại thực bào * Heä caùc teá baøo dieät tự nhiên (Natural Killer)
15. * Cô cheá phaûn xaï phaûn veä - Phản ứng sốt -Ho -Haét hôi -Oùi - Toaùt moà hoâi - Ñau buïng - Run? Sốt: • kích thích hệ miễn dịch • ức chế sự phát triển một số vi khuẩn Sốt cao nguy hiểm • Proteins (bao gồm enzymes) bị phân hủy ở nhiệt độ khoảng 108 F degrees. Haøng raøo theå chaát, cô ñòa • Tuyø loaøi , caù theå coù möùc ñoä phaûn öùng (khaû naêng ñeà khaùng beänh) ñoái vôùi yeáu toá xaâm nhaäp khaùc nhau
16. VIEÂM KHOÂNG ÑAËC HIEÄU • Moâ bò hö haïi vaø nhieãm truøng seõ coù 2 hieän töôïng: – Thaám dòch – Baïch caàu thoaùt maïch. • Vai trò của thành phần tham gia: • Caùc teá baøo thöïc baøo • Chaát trung gian hoùa hoïc • Chaát khaùng khuaån töï nhieân (protein huyeát thanh, boå theå) VIEÂM KHOÂNG ÑAËC HIEÄU
17. VIEÂM KHOÂNG ÑAËC HIEÄU • Dấu hiệu: Sưng, Nóng, Đoû, Đau, Mất chức năng • Gây ra bởi: • 1. Sự dãn mạch ==> sưng các mao mạch Î gia tăng thân nhiệt • Î kháng khuẩn • 2. Gia tăng tính thấm thành mạch • Tiết dịch viêm: tiết dịch và tế bào rời mao mạch sẽ tích tụởmao mạch • 3. Gia tăng số lượng tế bào thực bào • 4. Các chất trung gian hóa học sẽ được tế bào mẫn cảm tiết ra ở chỗ tổn thương VIEÂM KHOÂNG ÑAËC HIEÄU Mục ích: • Cung caáp moät cô cheá baûo veä chuû yeáu taïi vò trí vieâm nhieãm cuïc boä. • Giuùp ñònh vò vaø loaïi boû nhöõng taùc nhaân xaâm nhaäp. • Giuùp söõa chöõa moâ bò hö haïi Vai trò: • Phaàn lôùn vi sinh vaät bò loaïi khoûi cô theå trong voøng vaøi ngaøy nhôø ñaùp öùng mieãn dòch töï nhieân, tröôùc khi ñaùp öùng mieãn dòch ñaëc hieäu ñöôïc hoaït hoùa.
18. Caùc giai đoaïn của quaù trình thực baøo • Hoùa höôùng ñoäng • Söï keát dính vaø opsonin hoùa • Nuoát • Tieâu diệt TEÁ BAØO THAM GIA MIEÃN DÒCH PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM
19. Nguồn gốc các tế bào máu và tham gia miễn dịch Tế bào mầm Dòng tế bào Dòng Dòng tế bào hồng cầu tế bào tủy lympho Hồng cầu Tế bào Tế bào Tế bào lympho T lympho B NK Tế bào Bạch cầu Tế bào nhân Tế bào Bạch cầu đơn Mast có hạt khổng lồ hình sao nhân lớn Bạch cầu Bạch cầu Bạch cầu Tiểu cầu Tế bào Đại thực ưa acid ưa base trung tính bạch tuộc bào NGUOÀN GOÁC CAÙC TEÁ BAØO THAM GIA MIEÃN DÒCH
20. Nguồn gốc các tế bào máu và tham gia miễn dịch •Tất cả các tế bào máu đều bắt nguồn từ một loại tế bào được gọi là tế bào gốc tạo máu (hematopoetic stem cell – HSC). •Tế bào gốc là những tế bào có khả năng biệt hoá thành các loại tế bào khác. Tế bào gốc có khả năng tự tái sinh bằng hình thức phân bào để duy trì số lượng của chúng. TEÁ BAØO THAM GIA MIEÃN DÒCH • Các tế bào thuộc dòng lympho – Lympho T, Lympho B, teá baøo dieät töï nhieân ( NK) • Các tế bào thuộc dòng tế bào tuỷ –Bạch cầu đơn nhân lớn và đại thực bào –Các tế bào thực bào khác •Tế bào bạch tuộc/đuôi gai/tua •Các tế bào hạt (bạch cầu trung tính, bạch cầu ưa acid) –Các tế bào hỗ trợ •Bạch cầu ưa base •Tế bào Mast •Tiểu cầu
21. Các tế bào thuộc dòng lympho •Lànhững tế bào bạch cầu chịu trách nhiệm chính trong đáp ứng miễn dịch. •Chiếm 20% đến 40% tổng số bạch cầu của cơ thể lưu hành trong máu, có khả năng di chuyển vào mô liên kết và các cơ quan dạng lympho. •Dựa trên các dấu ấn bề mặt tế bào người ta chia tế bào lympho thành 3 loại lớn: các tế bào lympho B, tế bào lympho T, và các tế bào diệt tự nhiên (NK). •Ðặc điểm chính của chúng về phương diện miễn dịch là tính đa dạng, tính đặc hiệu, trí nhớ, nhận biết những gì là của bản thân và không phải của bản thân. Các tế bào thuộc dòng lympho • Các tế bào lympho B • Được gọi là lympho B vì chúng trưởng thành ở túi Fabricius (Bursa of Fabricius) ở loài chim. Chữ B cũng đúng với vị trí trưởng thành chủ yếu của các tế bào này ở động vật có vú là tuỷ xương (bone marrow). • Trên bề mặt tế bào có các phân tử globulin miễn dịch (SIg= Surface Immunoglobulin), đóng vai trò là các thụ thể dành cho kháng nguyên. •Tế bào B được chọn lọc (gắn kháng nguyên) sẽ phân chia và biệt hoá tạo ra một quần thể tương bào (plasma cells) và tế bào mang trí nhớ miễn dịch. •Tất cả các tế bào thuộc dòng biệt hoá từ một tế bào B ban đầu sẽ kết hợp đặc hiệu với cùng một loại kháng nguyên.
22. Các tế bào thuộc dòng lympho • Các tế bào lympho T • Được gọi là lympho T vì chúng trưởng thành ở tuyến ức (Thymus). • Các lympho T có các thụ thể trên màng dành cho kháng nguyên (TCR). •Các tế bào T chỉ nhận diện các kháng nguyên được trình diện bởi chính các tế bào của cơ thể qua một protein gọi là phức hợp phù hợp mô chính (MHC) trên bề mặt các tế bào trình diện kháng nguyên hoặc trên các tế bào đã nhiễm virus, các tế bào ung thư và các tế bào ghép. •Dựa vào dấu ấn bề mặt CD (cluster of differentiation), chia ra 2 dòng lympho T: –TH: : mang dấu ấn CD4 –TC : mang dấu ấn CD8 •Các tế bào TCD4+ thường có chức năng là các tế bào T hỗ trợ (TH) và bị giới hạn bởi các phân tử MHC lớp II, còn các tế bào TCD8+ thường hoạt động chức năng như những tế bào T gây độc (TC ) và bị giới hạn bởi các phân tử MHC lớp I. Các tế bào thuộc dòng lympho • Các tế bào diệt tự nhiên NK (natural killer) •Làcác tế bào lympho to có hạt chiếm từ 5 - 10% tổng số tế bào lympho trong máu ngoại vi • Không có các thụ thể để gắn với kháng nguyên như lympho T hay lympho B •Thuộc hệ miễn dịch không đặc hiệu (không có tính đặc hiệu cũng như trí nhớ miễn dịch).
23. Các tế bào thuộc dòng tủy Bạch cầu đơn nhân lớn (monocyte) và đại thực bào (macrophage) •Gồm các tế bào đơn nhân lưu hành trong máu và các đại thực bào nằm trong các mô •Các đại thực bào khu trú ở các mô khác nhau có những chức năng khác nhau và được gọi tên theo vị trí cư trú: - đại thực bào ở gan: tế bào Kupffer - đại thực bào ở phổi: đại thực bào phế nang - đại thực bào ở não: tế bào thần kinh đệm nhỏ (vi bào đệm, microglial cells) - đại thực bào ở lách: đại thực bào dạng lympho - mô liên kết: mô bào histiocytes • Chức năng: -thực bào - trình diện kháng nguyên -chế tiết Các tế bào thuộc dòng tủy • Các tế bào tua/bạch tuộc/đuôi gai (dendritic cell) • Được đặt tên như vậy là vì chúng có các tua dài giống như các tua của tế bào thần kinh •Cómặt trong các cơ quan và mô dạng lympho, máu và dịch bạch huyết cũng như các cơ quan và mô không thuộc hệ lympho • Trên bề mặt của chúng có nhiều phân tử MHC lớp II •Hoạt động như những tế bào trình diện kháng nguyên để hoạt hoá lympho T.
24. Các tế bào thuộc dòng tủy • Các bạch cầu có hạt (granulocytes)/bạch cầu đa nhân • (multinuclear leukocytes) •Bạch cầu trung tính –Cókhả năng di động và thực bào – Được hình thành ở trong tuỷ xương, được đưa vào máu và tuần hoàn trong máu khoảng 7 - 10h rồi di chuyển vào mô –Cóthời gian sống trong mô là 3 ngày. –Cókhả năng thực bào do chứa các enzyme ly giải và các chất diệt khuẩn trong các hạt. – Tham gia đáp ứng miễn dịch tự nhiên Các tế bào thuộc dòng tủy • Các bạch cầu hạt (granulocytes)/bạch cầu đa nhân • (multinuclear cells) •Bạch cầu ưa acid –Cókhả năng di động và thực bào – Vai trò thực bào của nó kém quan trọng hơn so với bạch cầu trung tính – Vai trò chủ yếu trong đề kháng chống ký sinh trùng
25. Các tế bào thuộc dòng tủy • Các bạch cầu hạt (granulocytes)/bạch cầu đa nhân • (multinuclear cells) •Bạch cầu ưa base – Không phải là những tế bào thực bào –Hoạt động bằng cách tiết ra những chất trung gian hóa học – Có vai trò chủ yếu trong đáp ứng dịứng Các tế bào thuộc dòng tủy • Tế bào Mast – Được hình thành ở tuỷ xương trong quá trình tạo máu – Di chuyển vào máu dưới dạng các tế bào tiền thân chưa biệt hoá và chỉ biệt hoá hoàn toàn khi đã rời dòng máu đi vào các mô. – Khu trú ở nhiều mô khác nhau: - da: mô liên kết của nhiều mô khác nhau -biểu mô của niêm mạc đường tiêu hoá, đường tiết niệu sinh dục, đường hô hấp . –Tế bào mast chứa một lượng lớn các hạt chứa histamin và các chất hoạt động trung gian hóa học khác. – Có vai trò quan trọng trong cơ chế gây dịứng. • Tiểu cầu
26. CÁC CƠ QUAN CỦA HỆ THỐNG MIỄN DỊCH PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM GIỚI THIỆU •Hệ thống miễn dịch gồm một số cơ quan khác nhau về hình thái và chức năng trong đáp ứng miễn dịch. Về phương diện chức năng có thể chia các cơ quan này thành cơ quan lympho trung ương và cơ quan lympho ngoại vi. •Các tế bào lympho non sinh sôi trong quá trình sinh tạo máu ở tuỷ xương, trưởng thành và trở thành các tế bào có tính chuyên biệt cao trong các cơ quan lympho trung ương. • Sau khi trưởng thành, các lympho bào mới có khả năng gây ra một đáp ứng miễn dịch. Tại các cơ quan lympho ngoại vi, các tế bào lympho trưởng thành tương tác một cách hiệu quả với các kháng nguyên đã bị bắt giữ
27. CÔ QUAN THAM GIA MIEÃN DÒCH • CÔ QUAN LYMPHO TRUNG ÖÔNG • Tuyû xöông, tuyeán öùc, tuùi Fabricius, maûng Peyer • CÔ QUAN LYMPHO NGOẠI VI/THÖÙ CAÁP Haïch baïch huyeát, laùch Caùc mô lympho doïc niêm mạc - Haïch haïnh nhaân - Moâ lympho doïc nieâm maïc ường tieâu hoaù, hoâ hấp . Mô lympho treân gia caàm - Tuyeán Harder, haïch haïnh nhaân manh traøng.
28. CÔ QUAN LYMPHO TRUNG ÖÔNG Goàm nhöõng cô quan saûn xuaát vaø bieät hoùa teá baøo lympho T vaø B. • TUYÛ XÖÔNG • TUYEÁN ÖÙC • TUÙI FABRICIUS • MAÛNG PEYER Caùc loaïi teá baøo ñöôïc hình thaønh töø tuyû xöông Cô quan ña chöùc naêng ôû thuù tröôûng thaønh - cung caáp caùc teá baøo maùu - cô quan lympho trung öông ôû taát caû caùc loaøi thuù coù vuù.
29. CAÁU TAÏO TUYEÁN ÖÙC CHÖÙC NAÊNG TUYEÁN ÖÙC Cơ quan lympho trung ương: - Saûn xuaát lympho T coù khaû naêng tham gia ñaùp öùng mieãn dòch. - Saûn xuaát nhöõng teá baøo coù theå nhaän daïng khaùng nguyeân. * Ñieàu khieån söï tröôûng thaønh vaø phaân chia cuûa lympho T thoâng qua vieäc saûn xuaát moät soá kích thích toá (thymosins, thymopoietins, yeáu toá thymic theå dòch, thymulin vaø thymostimulins).
30. TUÍ FABRICIUS • Loài chim có một cơ quan lympho trung ương nơi các tế bào lympho B trưởng thành, đólàtúi Fabricius (Bursa of Fabricius). CHÖÙC NAÊNG TUÍ FABRICIUS - Cô quan lympho trung öông = nôi tröôûng thaønh, bieät hoùa vaø choïn loïc nhöõng teá baøo lympho (hôn 90% teá baøo B hieän dieän ôû cô quan naøy) - Cô quan lympho thöù cấp: baét giữ, trình dieän khaùng nguyeân vaø saûn xuaát khaùng theå. - Saûn xuaát hormon Bursin (lys-his-glycilamide): giúp hoïat hoùa lympho B
31. MAÛNG PEYER CHÖÙC NAÊNG MAÛNG PEYER • Cô quan lympho trung öông: – ñoïan hoài manh traøng loaøi nhai laïi vaø ñoạn hoài traøng ôû heo • Cô quan lympho ngoaïi vi: – ñoaïn khoâng traøng
32. CÔ QUAN LYMPHO NGOẠI VI -Phát triển sau cơ quan lympho trung ương vaø tồn tại trong suốt cuộc đời của thú. + Bắt giữ kháng nguyên lạ (có vai trò như một máy lọc; MD không đặc hiệu). + Nơi tieáp xuùc giöõa teá baøo trình dieän khaùng nguyeân vôùi lympho baøo trong moâ baïch huyeát ñeå taïo ra ñaùp öùng mieãn dòch: chủ yếu sản xuất ra kháng thể và các lympho T phản ứng đặc hiệu với kháng nguyên lạ. - HAÏCH BAÏCH HUYEÁT – LAÙCH – MỘT SỐ MÔ LYMPHO DỌC NIÊM MẠC •HAÏCH BAÏCH HUYEÁT Hạch có 3 vùng đồng tâm, chứa các loại tế bào lympho: - vùng vỏ (hay vùng vỏ ngoài): chứa chủ yếu lympho B - vùng cận vỏ (hay vùng dưới vỏ):chứa chủ yếu lympho T, các tế bào bạch tuộc - vùng tuỷ: chứa chủ yếu tương bào
33. CHÖÙC NAÊNG HAÏCH BAÏCH HUYEÁT - Loïc caën baõ vaø vi khuaån nhôø ñaïi thöïc baøo taïi choå - Nôi tieáp xuùc giöõa teá baøo trình dieän khaùng nguyeân vôùi lympho baøo trong hạch baïch huyeát ñeå khôûi ñoäng ñaùp öùng mieãn dòch - Hoaït hoaù vaø kích thích phaân chia lympho B, hình thaønh töông baøo saûn xuaát khaùng theå. - Bieät hoaù lympho T thaønh Th vaø Tc. Caùc vuøng teá baøo cuûa laùch Tuyû ñoû Lympho B tröôûng thaønh lympho B non Tuyû ñoû
34. Caùc vuøng teá baøo cuûa laùch Vuøng töông baøo Vuøng tuûy ñoû Vuøng lympho T Vuøng tuûy ñoû CHÖÙC NAÊNG CUÛA LAÙCH -Lọc máu, bắt giữ các kháng nguyên tuần hòan trong máu, nơi tương tác giữa KN và lympho để tạo đáp ứng miễn dịch Î lách có một nhiệm vụ quan trọng trong việc chống lại các nhiễm trùng toàn thân. - Loaïi boû nhöõng teá baøo maùu giaø yeáu vaø chaát laï nhôø hieän töôïng thöïïc baøo - Döï tröõ saét - Sinh saûn vaø bieät hoaù nhöõng teá baøo maùu (chuû yeáu giai ñoaïn phoâi thai) - Döï tröõ maùu (choù & ngöïa)
35. MÔ LYMPHO DỌC NIÊM MẠC (MOÂ BAÏCH HUYEÁT PHAÂN TAÙN/ MOÂ LYMPHO KHOÂNG VOÛ BOÏC) • Moâ lympho doïc ñöôøng tieâu hoaù – Vaùch haàu (caùc haïch a-mi-dan = haïch haïnh nhaân) – Vaùch ruoät non (hoài traøng – maûng Peyer) – Vaùch cuûa keát traøng – Vaùch cuûa manh traøng • Moâ lympho doïc ñöôøng sinh duïc – Vaùch cuûa aâm ñaïo • Cô quan lympho treân gia caàm – Tuyeán Harder, haïch haïnh nhaân manh traøng • Nhöõng teá baøo rieâng leõ MÔ LYMPHO DỌC NIÊM MẠC • Đóng vai trò quan trọng trong việc thâu tóm kháng nguyên xâm nhập vào qua niêm mạc và là nơi xảy ra tương tác của lympho với các kháng nguyên này để tạo ra sản phẩm miễn dịch, chủ yếu IgA.
36. KHAÙNG NGUYEÂN PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM KHÁI NIỆM • Chất sinh miễn dịch •Chất khi đưa vào cơ thể động vật ở điều kiện thích hợp có khả năng gây đáp ứng miễn dịch • Kháng nguyên •Chất có khả năng gắn (liên kết) với kháng thể hoặc các thụ thể đặc hiệu của lympho bào •Tất cả các chất sinh miễn dịch đều là kháng nguyên •Một số chất là kháng nguyên nhưng không gây đáp ứng miễn dịch ñöôïc goïi laø hapten
37. KHÁI NIỆM • Hapten= khaùng nguyeân khoâng hoaøn chænh= baùn khaùng nguyeân. • Hapten laø moät phaân töû nhoû (a. nucleic hoaëc lipid hay chuoãi ngaén polysaccharid) töï noù khoâng coù khaû naêng taïo ra moät ñaùp öùng mieãn dòch, song khi ñöôïc gaén vôùi moät ñaïi phaân töû khaùc (thöôøng laø moät protein) goïi laø chaát taûi (carrier) thì heä thoáng mieãn dòch coù theå taïo ra khaùng theå hay teá baøo T maãn caûm nhaän dieän vaø keát hôïp ñaëc hieäu vôùi hapten. • ⇒ hapten khoâng coù tính sinh mieãn dòch maø chæ coù tính ñaëc hieäu khaùng nguyeân. KHÁI NIỆM • Epitop Khaùng theå hay teá baøo T ñaëc hieäu khaùng nguyeân ñöôïc hình thaønh trong moät ñaùp öùng mieãn dòch ñoái vôùi moät khaùng nguyeân nhaát ñònh khoâng keát hôïp vôùi toaøn boä caáu truùc khaùng nguyeân maø chæ nhaän dieän nhöõng phaàn nhoû nhaát ñònh ñöôïc caáu thaønh trong khaùng nguyeân ñoù. Vò trí ñöôïc nhaän dieän naøy ñöôïc goïi laø epitop. + Có 2 đặc tính: Tính đặc hiệu kháng nguyên Tính sinh miễn dịch
38. Mỗi epitop chứa khoảng 6-8 a.a hoặc đơn vị polysaccharide có trọng lượng phân tử khoảng 750 dalton Một KN protein phức tạp thường có nhiều epitop (quyết định KN khác nhau), trong đócóquyết định trội và không trội Giá của KN: là số lượng tối đa các epitop có khả năng kết hợp cùng một lúc với kháng thể tương ứng Moät teá baøo vi khuaån coù tôí haøng trieäu quyeát ñònh khaùng nguyeân Tính chất của kháng nguyên • Tính đặc hiệu –Sự liên kết giữa KN và kháng thể hay giữa kháng nguyên và tế bào lympho luôn mang tính đặc hiệu cao. –Chỉ có phần quyết định KN hay epitope mới liên kết với kháng thể hoặc tế bào lympho. –Phần tương ứng với quyết định KN nằm trên mỗi kháng thể gọi là vị trí kết hợp KN hay paratop, còn phần tương ứng trên tế bào lympho là thụ thể. • Tính sinh miễn dịch – Kích thích cơ thể sinh kháng thể – Kích thích cơ thể tạo dòng Tc đặc hiệu
39. Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Vai trò của KN - Tính lạ -Kích thước -Cấu trúc phân tử /Thành phần hóa học -Dạng vật lý -Khả năng bị chuyển hoá (Degradability) Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Tính lạ của KN Trong miễn dịch dịch thể, KN càng lạ với vật chủ bao nhiêu, khả năng sinh miễn dịch càng cao bấy nhiêu. Đa số KN là các phân tử không có sẵn trong cơ thể ⇒ chúng luôn là chất lạ Một số thành phần của cơ thể trở nên lạ với tế bào miễn dịch ⇒ KN tự thân
40. Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Kích thước của KN • KN có kích thước càng lớn và cấu trúc càng phức tạp thì khả năng kích thích miễn dịch càng cao. – >10.000 dalton: có tính sinh miễn dịch cao – 6.000 dalton: có hoặc không có tính sinh miễn dịch + dễ bị thực bào, bước đầu của đáp ứng miễn dịch Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Cấu trúc phân tử Cấu trúc càng phức tạp, tính sinh miễn dịch càng cao
41. Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Thành phần hóa học Protein và polysaccharide: có tính miễn dịch cao khi ở dạng hoà tan hay liên kết trong các cấu trúc phức tạp. Lipid và acid nucleic: gây đáp ứng miễn dịch kém. Một số chất glycolipids và phospholipids có tính sinh miễn dịch (trung gian tế bào) Polylizin: 30.000 dalton nhưng cấu trúc đơn giản ⇒ không gây đáp ứng miễn dịch Hapten: trọng lượng phân tử nhỏ, nhưng gắn với protein ⇒ có tính sinh miễn dịch Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Dạng vật lý -dạng không hòa tan có tính sinh mieãn dịch cao hơn dạng hòa tan -dạng phân rã có tính sinh mieãn dịch cao hơn dạng nguyên thủy
42. Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Khả năng bị chuyển hoá của phân tử KN Khi được chuyển hoá các KN dễ bộc lộ các quyết định KN ra ngoài. Các phân tử không bị phân huỷ bởi tế bào (không được tế bào xử lý) thì không gây ra đáp ứng miễn dịch. Yếu tốảnh hưởng đến tính sinh miễn dịch Veà phía vaät chuû – Di truyeàn – Loaøi – Caù theå : coù ñaùp öùng / khoâng ñaùp öùng – Tuoåi Ñöôøng cung caáp khaùng nguyeân –Lieàu – Ñöôøng caáp • Döôùi da > Tieâm tónh maïch > Uoáng –Chaát boåtrôï
43. Dựa theo cấu trúc hoá học KN protein Protein là KN mạnh nhất vì có trọng lượng phân tử lớn, cấu trúc đa dạng do các acid amin sắp xếp thay đổi theo các tổ hợp khác nhau. Trình tự acid amin cũng có thể tạo nên một dòng kháng thể khác. KN polysaccharide Đa số là KN yếu vì cấu trúc lặp đi lặp lại. -KN vỏ nhầy vi khuẩn Pneumococcus - KN nhóm máu A,B. Tuy nhiên, thông thường trong cơ thể polysaccharide thường tham gia vào thành phần phức tạp hơn như glycoprotein màng vi khuẩn, vỏ capsid của virus. KN Lipid Bản thân lipid không phải là chất sinh miễn dịch, nhưng khi gắn với protein (lipoprotein) thì trở thành KN, như vậy lipid thực tế được coi như là một hapten. KN acid nucleic Acid nucleic (AND, ARN) là KN yếu, nhưng khi gắn với protein (nucleoprotein) hoạt tính sinh miễn dịch sẽ tăng. Trong bệnh tự miễn luput ban đỏ, cơ thể tự sinh KN chống ADN của bản thân. Dựa theo nguồn gốc KN đồng loại Là KN khác alen do cùng một locut gen mã hoá nhưng biểu hiện khác nhau ở những cơ thể khác nhau trong cùng một loài nghĩa là KN chỉ có ở một số cá thể trong loài. Ví dụ KN nhóm máu A,B và Rh. Kháng nguyên khác loài Là KN có trên bề mặt tế bào của mô của nhiều loài động vật hoặc nhiều chủng vi sinh vật khác nhau. Kháng thể được tạo thành chống lại KN của loài này cũng có thể phản ứng chéo với KN của loài khác. Tự kháng nguyên Là thành phần vốn có của cơ thể nhưng trong điều kiên nhất định được cơ thể coi là “vật lạ”.
44. Dựa theo bản chất vi sinh vật KN vi khuẩn Thành phần KN của vi khuẩn rất phức tạp, có thể coi tế bào vi khuẩn như là một túi chứa KN. Có 2 loại: KN hoà tan: các enzym ngoại bào,ngoại độc tố. KN không hoà tan: thành phần của tế bào như KN thân, KN lông, KN capsule. Dựa theo bản chất vi sinh vật KN virus: Có 2 nhóm chính KN S: cấu trúc khuếch tán từ hạt virus, có thể là glycoprotein vỏ ngoài hoặc acid nucleic. KN S không cấu trúc tách ra từ tế bào đã bị nhiễm virus KN V: là một phần hoặc toàn bộ hạt virus nguyên vẹn, có khả năng kích thích sinh kháng thể trung hoà virus.
45. Dựa theo bản chất vi sinh vật NHÖÕNG KHAÙNG NGUYEÂN VI SINH VAÄT KHAÙC - Naám, nguyeân sinh ñoäng vaät, giun troøn. - Baûn chaát: protein, carbohydrate, lipid vaø acide nhaân NHÖÕNG KHAÙNG NGUYEÂN KHOÂNG PHAÛI LAØ VI SINH VAÄT - Thöùc aên, buïi, phaán hoa, haït nguõ coác, noïc ñoäc raén, gheùp cô quan . Dựa theo sự hợp tác với tuyến ức KHAÙNG NGUYEÂN KHOÂNG PHUÏ THUOÄC TUYEÁN ÖÙC - Kích thích teá baøo B saûn sinh khaùng theå, khoâng caàn söï giuùp ñôõ cuûa teá baøo T. - Gaén tröïc tieáp vaøo teá baøo B, chæ kích thích saûn sinh IgM, khoâng hình thaønh nhöõng teá baøo nhôù. - Nhöõng polymer coù caáu truùc ñôn giaûn ñöôïc laëp ñi laëp laïi: lipopolysaccharide E.coli, flagellin cuûa Salmonella, vaø polysaccharide cuûa caàu khuaån Pneumococcus.
46. Dựa theo sự hợp tác với tuyến ức KHAÙNG NGUYEÂN PHUÏ THUOÄC TUYEÁN ÖÙC - Khaùng nguyeân taïo ñaùp öùng mieãn dòch, caàn được xử lyù bởi teá baøo APC vaø nhaän dieän bôûi lympho baøo T. - Caùc khaùng nguyeân gheùp, khaùng nguyeân nhoùm maùu, khaùng nguyeân protein. KHAÙNG THEÅ PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM
47. ĐỊNH NGHĨA • Khaùng theå laø caùc globulin coù trong huyeát thanh cuûa ñoäng vaät, coù khaû naêng lieân keát ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân ñaõ kích thích sinh ra noù (globulin miễn dịch ). • Khaùng theå ñöôïc tìm thaáy chuû yeáu trong huyeát thanh ñoäng vaät ⇒ huyeát thanh chöùa khaùng theå ñaëc hieäu khaùng nguyeân ñöôïc goïi laø khaùng huyeát thanh. • Khaùng theå coøn ñöôïc tìm thaáy trong caùc theå dòch khaùc cuûa cô theå nhö söõa, nöôùc tieåu, caùc dòch treân beà maët cô theå. Ñaëc tính cuûa khaùng theå • Khaùng theå bò phaù huûy bôûi caùc taùc nhaân lyù hoùa nhö nhieät ñoä, acide, kieàm – KT coù baûn chaát laø protein neân nhöõng taùc nhaân laøm bieán tính protein thì cuõng laøm bieán tính khaùng theå. • Khaû naêng phaûn öùng ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân • Khaû naêng bieåu hieän nhö moät khaùng nguyeân
48. Ñaëc tính cuûa khaùng theå • Khaû naêng phaûn öùng ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân/ Tính ñaëc hieäu cuûa khaùng theå • Khaû naêng bieåu hieän nhö moät khaùng nguyeân: • kích thích cơ thể sinh ra kháng thể chống lại nó Phaân töû globulin mieãn dòch CẤU TẠO goàm moät hay nhieàu ñôn vò hình thaønh, coù caáu truùc töông ñoái gioáng nhau. Moãi ñôn vò laø moät phaân töû protein chöùa 4 chuoãi polypeptide. Hai chuoãi nheï ngaén kyù hieäu chuoãi L (light chain) Hai chuoãi naëng kyù hieäu laø H (heavy chain) 2 chuoãi naøy ñöôïc noái vôùi nhau baèng nhöõng caàu noái disulfide (S- S). Trình töï axit amin ôû khaùng theå gioáng heät nhau theo töøng ñoâi chuoãi naëng vaø töøng ñoâi chuoãi nheï. Caû phaântöû coù caáutao
49. CẤU TẠO • Chuoãi nheï Troïng löôïng phaân töû 25.000 dal Chöùa khoûang 211-221 axit amin. Taát caû caùc lôùp globulin mieãn dòch ñeàu coù hai loaïi chuoãi nheï, chuoãi nheï kappa (κ) hoaëc chuoãi nheï lambda (λ). Moãi phaân töû Ig chæ chöùa hoaëc hai chuoãi nheï lambda hoaëc hai chuoãi nheï kappa, maø khoâng bao giôø chöùa caû hai loaïi. • Chuoãi naëng Troïng löôïng phaân töû khoûang 50.000 dal Chöùa khoûang 450 axit amin, chia laøm 2 vuøng: vuøng biến đổi VH vaø vuøng hằng định CH Dựa vaøo sự khaùc nhau của caùc polypeptide trong chuỗi nặng γ, µ, α, δ vaø ε , chia ra 5 lôùp KT: – Gamma (γ) thì Ig được gọi laø IgG – Muy(µ) thì Ig được gọi laø IgM – Alpha (α) thì Ig được gọi laø IgA – Delta (δ) thì Ig được gọi laø IgD – Epsilon (ε) thì Ig được gọi laø IgE CẤU TẠO • Vùng hằng định không có vai trò nhận diện kháng nguyên, chúng làm nhiệm vụ cầu nối với các tế bào miễn dịch cũng như các bổ thể. Do đó, phần "chân" của chữ Y còn được gọi là Fc (là phần hoạt động sinh học của kháng thể F: fragment, c: cristallisable •Phần đầu của hai "cánh tay" chữ Y rất biến thiên giữa các kháng thể khác nhau, để tạo nên các vị trí kết hợp có khả năng phản ứng đặc hiệu với các kháng nguyên tương ứng. • Hai "cánh tay" của chữ Y còn gọi là Fab (tức là phần nhận biết kháng nguyên, F: fragment, ab: antigen binding). •Sự kết hợp giữa 1 vùng biến đổi trên chuỗi nặng (VH) và 1 vùng biến đổi trên chuỗi nhẹ (VL) tạo nên vị trí nhận diện kháng nguyên (còn gọi là paratope).
50. Đặc tính sinh học IgG • IgG •Chức năng: •Chiếm 80% tổng số Ig huyết tương của thú – Trung hòa độc tố bình thường, là loại duy –Ngưng kết tế bào vi khuẩn nhất có thể xuyên qua –Phối hợp với bổ thể làm nhau thai, qua đóbảo tan vi khuẩn. vệ thú con trong những tuần lễ đầu đời sau khi – Opsonin hóa sinh khi hệ miễn dịch của nó chưa phát triển. •Trọng lượng phân tử 150.000 và có hằng số lắng là 7s Đặc tính sinh học IgM •Chức năng – Trung hòa độc tố • IgM –Ngưng kết vi khuẩn. • Coù nồng độ khỏang –Phối hợp với bổ thể làm tan vi 125mg/100ml trong huyết khuẩn, hồng cầu. thanh người bình thường –Hấp thụ lên bề mặt lympho B để tạo • Coù trong dòch tieát nieâm nên điểm thụ thể dành cho kháng maïc nguyên tương ứng. •Trọng lượng phân tử – Ảnh hưởng đến họat động của độc 900.000 và hằng số sa lắng tố. là 19s –Cấu trúc: giống hình sao 5 cánh được nối với nhau bởi 1 peptit gọi là chuỗi J (chuỗi phụ J). – Phân tử IgM gồm 10 chuỗi nhẹ và 10 chuỗi nặng µ.
51. Đặc tính sinh học IgA • IgA •Cóhai hệ thống: •Chức năng: IgA trong huyết thanh – chống lại các tác nhân gây bệnh tại nơi chúng tiết ra – Phân tử lượng 150.000, hằng số sa lắng 7s. – không hoạt hóa bổ thể, – Có hai lớp phụ: IgA1 – khả năng opsonin hóa rất yếu chiếm 93%, IgA2 chiếm 7% IgA tiết – Có trong nước bọt, nước mắt, dịch tiết của phế quản,hốc mũi, dịch tiết của ruột, nước tiểu và sữa. – IgA tiết là sản phẩm của tương bào trong niêm mạc tiết ra. Đặc tính sinh học • IgD •IgD bản chất là glycoprotein có trong máu với hàm lượng thấp 30mg/100ml • Tính chất: dễ bị biến tính bởi nhiệt và bị phân giải bởi enzyme. • IgD thường tăng trong những trường hợp nhiễm khuẩn mãn tính. • Vai trò: – chưa được hiểu biết đầy đủ, cũng như IgM, IgD là lớp globulin miễn dịch xuất hiện sớm trên màng tế bào lympho B. Có lẽ nó tham gia vào cơ chế biệt hoá tế bào lympho B thành tương bào.
52. Đặc tính sinh học IgE • IgE • IgE có trong huyết thanh với nồng độ thấp 0,025/100ml • Tính chất: dễ bị biến tính khi xử lý bằng nhiệt ở 56ºC/30phút. • IgE là kháng thể ái tế bào, nó dễ dàng gắn trên bề mặt tế bào Mast và bạch cầu ái kiềm. • Vai trò: • Khi IgE kết hợp với kháng nguyên sẽ giải phóng những chất trung gian làm tăng tính thấm thành mạch tạo điều kiện cho các tế bào thóat mạch và bắt giữ kháng nguyên. Tóm tắt các chức năng của globulin miễn dịch
53. HỆ THỐNG BỔ THỂ PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM Lịch sử phát hiện • Ñöôïc ñònh danh bôûi Jules Bordet vaøo nhöõng naêm 1890’s • Gaây mieãn dòch cho cöuø vôùi vi khuaån Vibrio cholerae • Troän khaùng huyeát thanh vôùi vi khuaån Vibrio cholerae vaø quan saùt thaáy raèng vi khuaån bò ly giaûi • Khi khaùng huyeát thanh ñöôïc ñun noùng ñeán 56 ˜C thì khoâng thaáy vi khuaån bò ly giaûi • Coù theå laøm hoài phuïc taùc ñoäng ly giaûi vi khuaån cuûa khaùng huyeát thanh ñöôïc ñun noùng baèng caùch theâm vaøo huyeát thanh khoâng mieãn dòch • “Chaát gì ñoù trong huyeát thanh “ maø nhaïy caûm vôùi nhieät ñaõ “hoã trôï” hay “boå sung” vaøo khaû naêng trung hoøa vi khuaån cuûa khaùng theå. JULES BORDET Î BOÅ THEÅ
54. Thành phần & nguồn gốc bổ thể • Các protein tạo thành hệ thống bổ bổ được đặt tên theo thứ tự của chữ C (complement) và các mẫu tự B,D,P. • Có ít nhất 30 loại, chiếm khoảng 15% globulin huyết thanh •Hiện diện tự do trong huyết thanh,hoặc kết dính vào bề mặt tế bào •Trọng lượng phân tử thay đổi từ 24kDa đến 460kDa •Nguồn gốc: – Đại thực bào (C3, C6,C8 & B – Gan (C2, C3,C4,C5, B, D,P, I) –Bạch cầu trung tính (C6,C7) Thành phần bổ thể - Thành phần bổ thể có chung kí hiệu là C kèm theo một con số (viết lớn ngang với C): C1, C2, C3 C9. Riêng C1 gồm 3 tiểu đơn vị, có tên C1q, C1r và C1s. • Thành phần thứ hai là các yếu tố có nhiệm vụ tăng cường hoạt động (tạo phức bền vững) gồm: B, D và P • Các chất điều hòa sự hoạt hóa bổ thể: – INH (inhibitor = chất ức chế) – INA (inactivator = chất bất hoạt)
55. Các con đường hoạt hóa bổ thể -Bổ thể luôn có sẵn trong dòng tuần hoàn dưới dạng không hoạt động, chúng phải được hoạt hóa mới phát huy tác dụng - Được hoạt hóa khi có mặt mầm bệnh theo dạng phản ứng liên hoàn - Theo kiểu dây chuyền & một trình tự nhất định (một bổ thể được hoạt hóa có khả năng kích thích sự hoạt hóa một bổ thể tiếp theo) •Các yếu tố có khả năng hoạt hóa bổ thể: + Thành phần vách vi khuẩn, nọc rắn, vỏ tế bào + Phức hợp kháng nguyên - kháng thể (gắn trên bề mặt tế bào hay tự do) CON ÑÖÔØNG COÅ ÑIEÅN Được phát hiện sớm nhất về cơ chế họat động của bổ thể Được họat hóa khi có sự gắn kháng thể vào kháng nguyên hay mầm bệnh Chỉ xảy ra khi cơ thể đã có sự hình thành kháng thể Là một phần của đáp ứng MD đặc hiệu Khi được họat hóa, là con đường hiệu quả nhất trong việc loại thải mầm bệnh
56. CON ÑÖÔØNG TAÉT Mới được phát hiện nhưng về sinh học xuất hiện sớm hơn con đường cổ điển Được họat hóa khi có mặt KN tự nhiên (thành phần vách vi khuẩn, nọc rắn, vỏ tế bào) CON ÑÖÔØNG LECTIN Được họat hóa khi có sự gắn kết bổ thể vào thành phần carbohydrate (mannose) có trên bề mặt một số chủng vi sinh vật Là thành phần của MD không đặc hiệu
57. CÁC HOẠT TÍNH SINH HỌC CỦA HỆ THỐNG BỔ THỂ • Hoạt tính ly giải tế bào = gây tổn thương màng tế bào • Hoạt tính opsonin hoá • Hoạt tính gây viêm
58. HOẠT TÍNH SINH HỌC CỦA HỆ THỐNG BỔ THỂ CYTOKIN PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM
59. GIÔÙI THIEÄU • Laø nhöõng peptide, protein coù troïng löôïng phaân töû thaáp, ñöôïc saûn xuaát chuû yeáu bôûi lympho baøo ñöôïc hoaït hoùa, ñaïi thöïc baøo vaø caùc teá baøo khaùc nhö teá baøo Mast, caùc teá baøo thaân cuûa cô theå. •Cóchức năng truyền đạt thông tin giữa các tế bào thuộc hệ miễn dịch và cả ngoài hệ miễn dịch. GIÔÙI THIEÄU •Cytokin gồm: – Lymphokines: ñöôïïc tieáát bôûûi lympho baøøo – Monokines: ñöôïïc tieáát bôûûi baïïch caààu ñôn nhaân lôùùn vaøø ñaïïi thöïc baøøo – Interleukins: ñöôïïc tieáát bôûûi moäät soáá baïïch caààu vaøø taùùc ñoääng treân moäät soáá baïïch caààu khaùùc nhö IL 1-18 – Interferons – Tumor necrosis factors – Chemokines • Moätä nhoùùm caùùc cytokin coùù troïïng löôïïng phaân töû thaááp bao goààm IL8 • Coùù taùcù ñoängä höôùngù ñoääng vaøø ñieààu khieåån söï hoïatï ñoääng nhöõngõng babaïïch caààu khaùcù • Coùù vai troøø quan troïïng trong phaûûn öùng vieâm
60. SÖÏ PHAÙT HIEÄN CYTOKIN • Giai ñoaïn ñaàu (1950-1970): khaùm phaù ra Interferon khaùng virus, yeáu toá gaây soát vaø yeáu toá hoaït hoùa ñaïi thöïc baøo. • Giai ñoaïn hai (nhöõng naêm 70): khaùm phaù ra loaïi cytokin do teá baøo baïch caàu toång hôïp taùc ñoäng trong teá baøo baïch caàu ñoù goïi laø Interleukin (IL) . • Giai ñoaïn hoaøng kim (nhöõng naêm 80): xaùc ñònh ñaëc tính rieâng cuûa cytokin, saûn xuaát khaùng theå ñôn doøng ñaëc hieäu vôùi moãi cytokin, taùi toå hôïp ñöôïc cytokin ÑAËC TÍNH CHUNG CUÛA CYTOKIN • Ñöôïc toång hôïp trong giai ñoaïn hieäu öùng cuûa ñaùp öùng mieãn dòch • Quaù trình tieát cytokin xaûy ra ngaén, töï giôùi haïn • Hoaït ñoäng treân nhieàu loaïi teá baøo khaùc nhau (tính ña höôùng cuûa cytokin) • Cytokin thöôøng aûnh höôûng ñeán quaù trình toång hôïp moät cytokin khaùc, daãn tôùi hieän töôïng “doøng” maø ôû ñoù cytokin thöù hai, thöù ba, coù theå laø hieäu quaû sinh hoïc cuûa cytokin thöù nhaát.
61. ÑAËC TÍNH CHUNG CUÛA CYTOKIN • Hai cytokin coù theå töông taùc laãn nhau taïo ra hieäu quaû boå sung, hieäu quaû lôùn hôn hoaëc hieäu quaû duy nhaát. • Hoaït ñoäng baèng caùch gaén vaøo thuï theå ñaëc hieäu treân beà maët teá baøo ñích. • Bieåu hieän cuûa thuï theå cytokin ñöôïc ñieàu hoøa baèng caùc tín hieäu ñaëc bieät. Tín hieäu naøy laø cytokin khaùc hoaëc chính laø cytokin gắùn vaøo thuï theå cho pheùp khueách ñaïi döông tính hoaëc aâm tính. • Haàu heát ñaùp öùng cuûa teá baøo vôùi cytokin ñeàu ñoøi hoûi söï toång hôïp protein vaø mARN môùi. MOÄT SOÁ CYTOKIN TIEÂU BIEÅU INTERLEUKIN (IL) Có khoảng 15 lọai với nguồn gốc và chức năng khác nhau: -IL-1α -IL-7 -IL-1β -IL-8 -IL-2 -IL-9 -IL-3 -IL-10 -IL-4 -IL-11 -IL-5 -IL-12 -IL-6 -IL-13 -IL-15
62. Hình thöùc vaø cô cheá taùc ñoäng + 3 hình thöùc taùc ñoäng: • Noäi tieát (endocrine): chaát baøi tieát qua maùu roài ñeán cô quan ñích. • Caän tieát (paracrine): chaát baøi tieát töø moät teá baøo gaàn vôùi teá baøo ñích vaø taùc ñoäng leân teá baøo ñích trong khoâng gian laân caän. • Töï tieát (autocrine): chaát baøi tieát töø moät teá baøo vaø taùc ñoäng tröïc tieáp leân chính teá baøo ñoù thoâng qua caùc thuï theå treân beà maët teá baøo. + Cơ chế tác động nhờ liên kết với thụ thể đặc hiệu trên bề mặt tế bào
63. Thuï theå cuûa cytokin coù ba ñoaïn: - Ñoaïn naèm ngoaøi maøng teá baøo - Ñoaïn ôû maøng teá baøo - Ñoaïn baøo töông IL-1 gaén vôùi thuï theå cuûa noù TAÙC DUÏNG CUÛA CYTOKIN * Duy trì söï soáng teá baøo. * Taêng söï sinh saûn teá baøo. * Laøm taêng tröôûng vaø bieät hoùa teá baøo.
64. Chöùc naêng cuûa cytokin Hai teá baøo chính saûn xuaát Interleukin: Th & ñaïi thöïc baøo ÑAËC TÍNH CHUNG CUÛA CYTOKIN • Ñöôïc toång hôïp trong giai ñoaïn hieäu öùng cuûa ñaùp öùng mieãn dòch • Quaù trình tieát cytokin xaûy ra ngaén, töï giôùi haïn • Hoaït ñoäng treân nhieàu loaïi teá baøo khaùc nhau (tính ña höôùng cuûa cytokin) • Cytokin thöôøng aûnh höôûng ñeán quaù trình toång hôïp moät cytokin khaùc, daãn tôùi hieän töôïng “doøng” maø ôû ñoù cytokin thöù hai, thöù ba, coù theå laø hieäu quaû sinh hoïc cuûa cytokin thöù nhaát.
65. ÑAËC TÍNH CHUNG CUÛA CYTOKIN • Hai cytokin coù theå töông taùc laãn nhau taïo ra hieäu quaû boå sung, hieäu quaû lôùn hôn hoaëc hieäu quaû duy nhaát. • Hoaït ñoäng baèng caùch gaén vaøo thuï theå ñaëc hieäu treân beà maët teá baøo ñích. • Bieåu hieän cuûa thuï theå cytokin ñöôïc ñieàu hoøa baèng caùc tín hieäu ñaëc bieät. Tín hieäu naøy laø cytokin khaùc hoaëc chính laø cytokin gaùn vaøo thuï theå cho pheùp khueách ñaïi döông tính hoaëc aâm tính. • Haàu heát ñaùp öùng cuûa teá baøo vôùi cytokin ñeàu ñoøi hoûi söï toång hôïp protein vaø mARN môùi.
66. Phöông caùch hoïat ñoäng cuûa cytokin Hoïat ñoäng ñôn leõ Hoïat ñoäng phoái hôïp
67. PHÂN LOẠI CYTOKIN (dựa vào chức năng) 1. Cytokin của phản ứng viêm: TNF-α, TNF-β, IL-1α, IL-1β, IL-6 2. Cytokin chống virus và chống phân B bào: IFNα, IFNβ 3. Cytokin tham gia đáp ứng miễn dịch qua trung gian tế bào: - Tăng cường: IL-2, IFN γ, IL-12, IL-15 - Ức chế: IL-10 4. Cytokin tham gia đáp ứng miễn dịch dịch thể: - Tăng cường: (IL-2), IL-4, IL-5, IL-6, IL-10, IL-13 - Ức chế: IFN γ, IL-12 5. Cytokin tham gia hoá ứng động với bạch cầu trung tính hoá ứng động với bạch cầu trung tính: các chemokin C-C: RANTES, MCP-1, MCP-2, MCP-3, MP1a CXC: IL-8, IP 10, GRO, PFU
68. PHÂN LOẠI CYTOKIN (dựa vào chức năng) 6. Các yếu tố sinh trưởng: NGF, FGF kiềm, FGF acid, EGF, PDGF 7. Các yếu tố tạo máu: - Tăng cường: yếu tố tế bào gốc (SCF= stem cell factor), IL-3 hay đa CSF, IL-11, GM-CSF, G-CSF, M- CSF, erythropoietin (EPO), thrombopoietin. - Điều biến: IL-4 Æ bạch cầu ưa base, tế bào Mast IL-5 Æ bạch cầu ưa acid IL-7 Æ tế bào lympho B và T IL-11 Æ mẫu tiểu cầu. - Ức chế: TGFβ Phaân bieät Cytokin vaø Hormone Cytokin Hormone Nguồn gốc Tiết bởi nhiều lọai tế bào Phần lớn chỉ được tiết bởi một lọai tế bào đã biệt hóa cao độ Đích tác động Có nhiều tế bào đích ( tế bào tạo Chỉ có một lọai tế bào máu) đích đặc hiệu Họat tính Phổ họat tính rộng Phổ họat tính nhất định Hình thức tác Cận tiết, tự tiết, xúc tiết và nội Tác động đến cơ quan động tiết đích ở xa
69. Beänh lieân quan ñeán cytokin • Shock trong nhieãm truøng maùu – Saûn xuaát quaù nhieàu Cytokine • Ung thö teá baøo doøng lympho vaø teá baøo doøng tuûy – Saûn xuaát IL-6 quaù nhieàu → taêng sinh quaù nhieàu töông baøo → ung thö MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM
70. GIỚI THIỆU •Các cơ chế đề kháng của cơ thể bao gồm: - Miễn dịch bẩm sinh (innate immunity) có vai trò bảo vệ cơ thể ngay lập tức (ngay khi mới sinh ra cũng như ngay khi nhiễm trùng mới xảy ra) chống lại nhiễm trùng. - Miễn dịch thích ứng (adaptive immunity) là trạng thái miễn dịch xuất hiện chậm hơn và tham gia vào bảo vệ cơ thể chống nhiễm trùng ở giai đoạn muộn hơn nhưng hiệu quả hơn GIỚI THIỆU •Miễn dịch thích ứng còn được gọi là miễn dịch đặc hiệu (specific immunity) hay miễn dịch thu được = miễn dịch mắc phải (acquired immunity) là loại đề kháng của cơ thể được kích thích bởi các vi sinh vật xâm nhập vào các mô và do đókiểu đáp ứng này là để thích ứng với sự có mặt của chính các vi sinh vật đó khi chúng đã xâm nhập vào cơ thể. MD ĐẶC HIỆU chỉ xuaát hieän khi cô theå ñaõ coù tieáp xuùc vôùi khaùng nguyeân. Trong một số trường hợp người ta tạo MD đặc hiệu cho cơ thể bằng cách truyền kháng thể đã điều chế sẵn (liệu pháp huyết thanh)hay tế bào MD từ cơ thể khác (miễn dịch mượn)
71. Các giai đoạn của miễn dịch bẩm sinh &miễn dịch đặc hiệu Ñeå khôûi ñoäng phaûi coù thôøi gian (tính baèng ngaøy) ñeå cô theå coù theå thích öùng vôùi taùc nhaân gaây beänh laàn ñaàu tieân xaâm nhaäp vaøo cô theå. MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU 1. Mieãn dòch dòch theå (humoral immunity) : lieân quan ñeán söï saûn xuaát khaùng theå bôûi lympho B ñeå ñaùp öùng vôùi moät khaùng nguyeân. 2. Mieãn dòch teá baøo (cell-mediated immunity): lieân quan ñeán söï saûn xuaát caùc lympho baøo T: một số saûn xuaát cytokin ñeå hoaït hoaù ñaïi thöïc baøo, teá baøo dieät töï nhieân, vaø moät soá coù chöùc naêng tieâu dieät caùc teá baøo laï hay teá baøo nhieãm vi sinh vaät.
72. MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU • KHÔÛI ÑOÄNG • Khi khaùng nguyeân ñaõ vöôït qua haøng raøo vaät lyù, hoaù hoïc cuûa cô theå thì seõ xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø neáu vöôït qua haøng raøo phoøng thuû teá baøo thì seõ gaëp caùc teá baøo coù khaû naêng trình dieän khaùng nguyeân • Nhöõng teá baøo naøy seõ baét vaø thöïc baøo hay aåm baøo caùc khaùng nguyeân • ⇒ Ñaây laø böôùc khôûi ñaàu cuûa ñaùp öùng mieãn dòch ñaëc hieäu. • ÑIEÀU KIEÄN • Khaùng nguyeân phaûi gaëp nhöõng teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch goàm lympho B, lympho T, teá baøo APC (antigen-presenting cells) ñeå coù theå thöïc hieän moät ñaùp öùng mieãn dòch ñaëc hieäu
73. VÒ TRÍ GAËP NHÖÕNG TEÁ BAØO COÙ THAÅM QUYEÀN MIEÃN DÒCH • Tuyø ñöôøng xaâm nhaäp, KN seõ gaëp nhöõng teá baøo naøy ôû caùc cô quan lympho ngoaïi vi/thöù caáp: – Maùu: laùch – Moâ: haïch baïch huyeát – Ñöôøng hoâ haáp: haïch baïch huyeát, moâ lympho doïc pheá quaûn, moâ lympho doïc nieâm maïc – Ñöôøng tieâu hoaù: maûng Peyer, moâ lympho doïc nieâm maïc ruoät – Ñöôøng tieát nieäu sinh duïc: moâ lympho doïc nieâm maïc – Da: moâ lympho phuï thuoäc da Các pha của đáp ứng miễn dịch đặc hiệu
74. QUAÙ TRÌNH MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU • 1. Giai ñoaïn nhaän dieän khaùng nguyeân Các đáp ứng miễn dịch đặc hiệu chỉ bắt đầu khi các thụ thể của các tế bào lympho nhận ra kháng nguyên. • Hai loaïi teá baøo coù khaû naêng nhaän dieän khaùng nguyeân: - lympho B: nhận diện nhiều loại đại phân tử khác nhau (các protein có cấu trúc đơn giản, polysaccharide, lipid, các acid nucleic), các chất hoá học có kích thước nhỏ dưới dạng hoà tan hoặc dạng gắn trên bề mặt tế bào. - lympho T: chỉ nhận diện được các mảnh peptide của các kháng nguyên có bản chất là protein (khi các peptide này được trình diện cho chúng bởi các phân tử MHC) Î Khaùng nguyeân naøy tröôùc ñoù phaûi ñöôïc xöû lyù vaø trình dieän bôûi APC. Tc: nhaän daïng MHC1, Th nhaän daïng MHC2 ⇒ Caàn coù quaù trình xöû lyù KN bởi những tế bào trình diện kháng nguyên (APC) QUÁ TRÌNH XỬ LYÙ VAØ TRÌNH DIEÄN KHAÙNG NGUYEÂN NGOẠI SINH NỘI SINH
75. Nhaän dieän khaùng nguyeân • Lympho seõ nhaän daïng caùc yeáu toá quyeát ñònh khaùng nguyeân baèng nhöõng thuï theå treân beà maët cuûa chuùng vaø ñöôïc hoaït hoaù • ôû Lym B: BCR; TLR, SIg • ôû Lym T: TCR. 2 caùch trình dieän khaùng nguyeân cho lympho baøo T
76. QUAÙ TRÌNH MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU • 2. Giai ñoaïn caûm öùng (hoạt hóa, töông taùc) • Sau khi caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch nhaän dieän caùc khaùng nguyeân (cuï theåû laø yeáu toá quyeát ñònh khaùng nguyeân), noù seõ ñöôïc hoaït hoaù vaø nhaân leân ñeå taïo ra nhieàu teá baøo gioáng nhau ñeå thöïc hieän ñaùp öùng mieãn dòch choáng laïi khaùng nguyeân. Khi teá baøo ñaõ nhaän ñöôïc thoâng tin, tham gia vaøo ñaùp öùng mieãn dòch thì goïi laø teá baøo ñaõ maãn caûm. (coù khaû naêng saûn xuaát cytokin, dieät vi khuaån, kyù sinh truøng ). Moät soá teá baøo teá baøo maãn caûm ngöøng nhaân leân vaø löu haønh trong dòch cuûa cô theå vaø coù ñôøi soáng daøi ñeå trôû thaønh teá baøo trí nhôù MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU • 3. Giai ñoaïn hieäu öùng • Laø giai ñoaïn caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch (chuû yeáu lympho B, T) saûn xuaát ra cytokin hoaëc khaùng theå ñeå tieâu dieät hay loaïi boû khaùng nguyeân ñaõ xaâm nhaäp. • Giai ñoaïn naøy coù 2 loaïi ñaùp öùng mieãn dòch: – mieãn dòch dòch theå vaø mieãn dòch teá baøo. • Hai loaïi ñaùp öùng naøy coù lieân quan maät thieát vaø coù söï töông taùc phöùc taïp. • Caùc teá baøo cuûa heä thoáng mieãn dòch seõ töông taùc nhau thoâng qua moät loaït phaân töû phaùt tín hieäu ñeå hình thaønh moät “ñaùp öùng mieãn dòch ñaõ ñöôïc ñieàu phoái”. • Tín hieäu: coù theå laø caùc protein nhö lymphokin, cytokin vaø chemokin vaø nhöõng chaát trung gian ñoù kích thích söï hoaït ñoäng cuûa caùc teá baøo thuoäc heä thoáng mieãn dòch.
77. Hai loaïi ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå vaø mieãn dòch teá baøo coù lieân quan maät thieát vaø coù söï töông taùc phöùc taïp. Đáp ứng miễn dịch đặc hiệu thành công •Khả năng “nuốt” và “chế biến” kháng nguyên. •Khả năng nhận biết và gắn kết với kháng nguyên đã được chế biến •Khả năng đáp ứng để sản xuất kháng thể đặc hiệu và /hoặc các tế bào hoặc cả hai có khả năng loại bỏ kháng nguyên. • Điều đócónghĩa là cơ thể phải vừa có khả năng hình thành đáp ứng miễn dịch dịch thể, vừa có khả năng hình thành đáp ứng miễn dịch tế bào.
78. ÑAËC ÑIEÅM CÔ BAÛN CUÛA MIEÃN DÒCH ÑAËC HIEÄU • Tính ñaëc hieäu = Tính phaân bieät caáu truùc: nhôø söï töông taùc phuø hôïp giöõa caáu truùc hoùa hoïc giöõa KN vaø KT, do vaäy, KT luoân nhaän bieát “ngöôøi nhaø”, öu theá naøy cuõng quyeát ñònh tính ñaëc hieäu. • Tính ña daïng: heä thoáng MD coù theå saûn xuaát moät loaït caùc phaân töû nhaän bieát khaùc nhau töø ñoù cho pheùp chuùng nhaän dieän haøng tyû caùc khaùng nguyeân khaùc nhau. Trong cuøng moät loaøi, caùch nhaän dieän vaø phaûn öùng vôùi KN cuõng khaùc nhau veà hình thöùc, möùc ñoä. • Tính töï ñieàu hoaø: coù moät cô cheá chæ huy thoáng nhaát ñöôïc hình thaønh khi coù KN, cô cheá naøy raát phöùc taïp do caùc hormon, caùc cytokin vaø heä thaàn kinh chæ huy. • Trí nhôù : caùc teá baøo B vaø T coøn giöõ laïi caáu truùc KN treân beà maët moät thôøi gian daøi, thaäm chí taïo doøng, do vaäy khi KN trôû laïi, tb phaûn öùng nhanh, deã daøng, maø khoâng caàn qua giai ñoaïn nhaän dieän vaø trình dieän KN. MIEÃN DÒCH TRUNG GIAN TEÁ BAØO • Mieãn dòch trung gian teá baøo (Cellular mediated immunity) laø teân ñeå moâ taû phaûn öùng taïi choã cuûa cô theå ñoái vôùi KHAÙNG NGUYEÂN ñöôïc trung gian bôûi lympho baøo T, coù söï tham gia cuûa ñaïi thöïc baøo, teá baøo dieät töï nhieân vaø caùc cytokin. Thöôøng gaëp trong tröôøng hôïp vi khuaån toàn taïi trong ñaïi thöïc baøo, teá baøo nhieãm vi rus, vi khuaån noäi baøo, kyù sinh truøng noäi baøo, teá baøo ung thö, teá baøo caáy gheùp. Ñaùp öùng naøy cuõng kích thích saûn xuaát nhieàu loaïi cytokin laøm aûnh höôûng ñeán chöùc naêng cuûa nhöõng teá baøo khaùc trong mieãn dòch ñaëc hieäu vaø mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu (chaát coù hoaït tính gaây vieâm nhö caùc chaát hoùa öùng ñoäng teá baøo thöïc baøo, laøm taäp trung teá baøo taïi choã, giaûi phoùng caùc chaát gaây hoaïtï maïch, kích thích caùc teá baøo phaùt huy khaû naêng tieâu dieät khaùng nguyeân).
79. VAI TROØ CUÛA MIEÃN DÒCH TRUNG GIAN TEÁ BAØO TRONG BAÛO VEÄ CÔ THEÅ * Hoaït hoaù lympho T, chuû yeáu Tc – Nhöõng teá baøo naøy coù theå laøm tan raõ teá baøo cô theå ñaõ bò nhieãm virus, teá baøo chöùa vi khuaån, teá baøo ung thö * Hoaït hoaù caùc ñaïi thöïc baøo * Hoaït hoaù teá baøo gaây ñoäc töï nhieân (NK) Giuùp chuùng coù khaû naêng tieâu hoaù caùc maàm beänh ñang bò baét giöõ beân trong. Kích thích caùc teá baøo naøy cheá tieát ra caùc loaïi cytokin ñeå tham gia trong ñaùp öùng mieãn dòch.
80. MIEÃN DÒCH DÒCH THEÅ • Mieãn dòch dòch theå co ù lieân quan ñeán söï saûn xuaát khaùng theå Ig ñeå ñaùp öùng laïi khaùng nguyeân. – Nhöõng phaân töû khaùng theå naøy seõ löu thoâng trong maùu vaø vaøo moâ qua quaù trình vieâm. – Mieãn dòch dòch theå thöôøng gaëp trong vieäc choáng laïi vi khuaån, ñoäc toá vi khuaån, caùc prion cuûa virus – Khaùng theå laø nhöõng glycoprotein chuyeân bieät ñöôïc saûn xuaát bôûi töông baøo trong ñaùp öùng chuyeân bieät ñoái vôùi moät loaïi khaùng nguyeân vaø coù theå phaûn öùng laïi chæ vôùi khaùng nguyeân ñoù. (xem laïi phaàn KN-KT)
81. MIEÃN DÒCH DÒCH THEÅ Hai loaïi mieãn dòch dòch theå: - Phuï thuoäc lympho TCD4: + KN laø protein caàn ñöôïc xöû lyù qua teá baøo APC vaø ñöôïc nhaän daïng bôûi lympho T tröôùc khi hoaït hoaù lympho B ñeå saûn sinh KT - Khoâng phuï thuoäc lympho T CD4: + KN laø polysaccharide, lipid vaø nhöõng KN khoâng protein gaén tröïc tieáp vaøo lympho B ñeå hoaït hoaù vaø saûn xuaát KT TÍNH CHAÁT CUÛA MIEÃN DÒCH DÒCH THEÅ • Ñaùp öùng mieãn dòch laàn ñaàu coù thôøi gian tieäm phaùt (khôûi ñoäng) daøi, cöôøng ñoä ñaùp öùng keùm vaø thôøi gian duy trì ñaùp öùng ngaén. – Moät soá lympho T vaø B sau khi maãn caûm seõ trôû thaønh teá baøo trí nhôù. – Neáu nhöõng teá baøo naøy tieáp xuùc laïi khaùng nguyeân ñaõ gaây maãn caûm thì seõ taïo ra ñaùp öùng mieãn dòch laàn hai (thöù phaùt). – Loaïi khaùng theå ñöôïc taïo ra: IgM • Ñaùp öùng mieãn dòch thöù phaùt= lần 2 coù thôøi gian tieäm phaùt ngaén hôn, cöôøng ñoä maïnh hôn vaø thôøi gian duy trì ñaùp öùng daøi hôn. – Loaïi khaùng theå ñöôïc taïo ra: IgG, Ig A hoaëc IgE.
82. TÍNH CHAÁT CUÛA MIEÃN DÒCH DÒCH THỂ • Ñaùp öùng mieãn dòch tieân phaùt – Laàn gaëp khaùng nguyeân ñaàu tieân • Ñaùp öùng mieãn dòch thöù phaùt – Laàn gaëp laïi cuøng loaïi khaùng nguyeân ñaõ gaëp tröôùc ñoù CAÙC PHÖÔNG CAÙCH KHAÙNG THEÅ BAÛO VEÄ CÔ THEÅ 1. Opsonin hoaù: duøng khaùng theå ñeå gaén vaøo vi khuaån ñeå thöïc baøo hay gaén vaøo teá baøo ñöôïc nhaän daïng laø non-self (laï) 2. Laøm tan raõ teá baøo thoâng qua phöùc hôïp taán coâng maøng MAC : duøng khaùng theå hoaït hoaù theo ñöôøng boå theå coå ñieån, töø ñoù laøm tan raõ vi khuaån G- vaø nhöõng teá baøo laï 3. Gaây ñoäc teá baøo qua con ñöôøng phuï thuoäc khaùng theå: khaùng theå ñeå gaén teá baøo NK vaøo teá baøo ung thö vaø teá baøo nhieãm khuaån. 4. Trung hoaø ngoaïi ñoäc toá: duøng khaùng theå ñeå ngaên ngöøa ngoaïi ñoäc toá gaén vaøo thuï theå treân beà maët teá baøo kyù chuû
83. CAÙC PHÖÔNG CAÙCH KHAÙNG THEÅ BAÛO VEÄ CÔ THEÅ 5. Trung hoaø virus: duøng khaùng theå ñeå ngaên ngöøa virus gaén vaøo thuï theå beà maët teá baøo kyù chuû 6. Ngaên söï dính cuûa vi khuaån vaøo thuï theå treân beà maët teá baøo kyù chuû 7. Ngöng keát vi khuaån: duøng khaùng theå ñeå laøm vi khuaån tuï laïi vôùi nhau taïo ñieàu kieän cho vieäc thöïc baøo xaûy ra moät caùch höõu hieäu. 8. Baát hoaït vi khuaån vaø nguyeân baøo: duøng khaùng theå ñeå taùc ñoäng vaøo caùc loâng rung vaø roi treân beà maët vi khuaån ñeå ngaên chaën söï vaän ñoäng cuûa chuùng. Opsonin hoaù ñeå deã daøng bò gaén vaøo teá baøo thöïc baøo
84. Thöïc baøo vi khuaån ñaõ gaén khaùng theå Opsonin giun saùn baèng IgE vaø baïch caàu öa acid Tan raõ teá baøo qua phöùc hôïp taán coâng maøng
85. Gaây ñoäc teá baøo qua con ñöôøng phuï thuoäc khaùng theå Trung hoaø ngoaïi ñoäc toá Trung hoaø virus
86. Ngaên söï dính cuûa vi khuaån vaøo thuï theå treân beà maët teá baøo kyù chuû Ngöng keát vi khuaån Gaén keát C 1 cuûa con ñöôøng boå theå coå ñieån Giuùp KN deã gaén vaøo teá baøo mast
87. BEÄNH LYÙ MIEÃÃN DÒCH KHAÙI NIEÄM • Cuõng nhö moïi heä thoáng ngoaøi söï hoaït ñoäng bình thöôøng thì trong nhöõng tröôøng hôïp nhaát ñònh, do nhöõng nguyeân nhaân ñaõ bieát hay chöa bieát, do nhöõng toån thöông tieân phaùt hay thöù phaùt cuûa moät cô quan, thaønh phaàn naøo ñoù trong heä mieãn dòch maø daãn ñeán nhöõng roái loaïn, cho neân heä thoáng mieãn dòch coù theå hoaït ñoäng moät caùch quaù möùc hay khoâng ñaït yeâu caàu.⇒ Beänh Lyù Mieãn Dòch + Traïng thaùi thöù nhaát ñöôïc goïi laø tình traïng quaù maãn + Traïng thaùi thöù hai ñöôïc bieát döôùi nhieàu teân goïi: – thieåu naêng mieãn dòch = suy giaûm mieãn dòch = thieáu huït mieãn dòch
88. SUY GIAÛM MIEÃN DÒCH • Suy giaûm mieãn dòch laø tình traïng cuûa cô theå soáng trong ñoù heä thoáng mieãn dòch hoaït ñoäng yeáu, khoâng ñaùp öùng ñöôïc vôùi yeâu caàu cuûa cuoäc soáng bình thöôøng. • ⇒ Khoâng theå choáng laïi caùc vi sinh gaây beänh maø haäu quaû laø cô theå deã bò nhieãm truøng naëng ñi ñeán töû vong PHAÂN LOAÏI - Suy giaûm mieãn dòch baåm sinh hay tieân phaùt, nguyeân nhaân do di truyeàn. - Suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi hay thöù phaùt: thöôøng laø haäu quaû cuûa moät quaù trình beänh lyù khaùc aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa heä thoáng mieãn dòch.
89. SUY GIAÛM MIEÃN DÒCH BAÅM SINH - Suy giaûm teá baøo goác (chung cho caû hai doøng teá baøo lympho T vaø B) - Suy giaûm mieãn dòch baåm sinh doøng T : beänh do roái loaïn söï hoaït hoaù cuûa teá baøo lympho T ñaõ tröôûng thaønh - Suy giaûm mieãn dòch baåm sinh doøng B - Suy giaûm mieãn dòch baåm sinh doøng teá baøo thöïc baøo vaø saûn xuaát boå theå. Suy giaûm mieãn dòch teá baøo goác • Giaûm naëng veà soá löôïng caû teá baøo lympho laãn khaùng theå dòch theå – Beänh voâ γ-globulin kieåu Swiss. • Do toån thöông baåm sinh ôû nhieàu khaâu khaùc nhau trong quaù trình bieät hoaù teá baøo = caùc cô quan baïch huyeát, tuyeán öùc: khoâng phaùt trieån hoaëc thieåu saûn – Beänh khoâng coù teá baøo lympho (alymphocytosis) do khoâng coù söï noái laép caùc ñoaïn gien V • Thieáu men thoaùi hoaù purin nhö adenosin deaminase (ADA) hay phosphorylase cuûa nucleosit purin (PNP) ⇒ keùo theo söï tích luyõ caùc saûn phaåm ñoäc nhö d-ATP hay d-GTP trong caùc teá baøo goác. Caùc chaát ñoäc aáy öùc cheá söï toång hôïp ADN vaø söï phaùt trieån teá baøo. • Giaûm bieåu loä phaân töû MHC lôùp II ôû caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch nhö lympho B, ÑTB – hoäi chöùng teá baøo lympho traàn truïi ⇒ thieáu soùt trong quaù trình trình dieän khaùng nguyeân
90. Suy giaûm mieãn dòch do khuyeát taät baåm sinh doøng lympho T • HoÄi chöùng Di George • Tuyeán öùc nhỏ, không phát triển • Suy giaûm tuyeán caän giaùp (giaûm calci huyeát vaø gaây co giaät ) • Dò taät ôû tim maïch (baát thöôøng cung ñoäng maïch chuû,töù chöùng Fallot) • Dò daïng ôû maët (maét caùch xa nhau,haøm nhoû,tai thaáp hôn bình thöôøng) • Khuyeát ñoàng hôïp töû treân nhieãm saéc theå 22 • (beänh nhi coù meï nghieän röôïu,suy dinh döôõng coù thieáu keõm) ⇒ Giaûm saûn tuyeán öùc laøm cho doøng lympho T khoâng tröôûng thaønh vaø bieät hoaù ñöôïc neân trong maùu ngoaïi vi khoâng coù hay coù ít loaïi teá baøo naøy trong khi doøng lympho B gaàn nhö bình thöôøng. Keát quaû laø khoâng coù ñaùp öùng mieãn dòch qua trung gian teá baøo. • Hoäi chöùng Hong vaø Good: – Suy giaûm mieãn dòch teá baøo vôùi giaûm soá löôïng teá baøo T – Haøm löôïng Ig bình thöôøng – Thieåu saûn tuyeán öùc vaø tuyeán giaùp traïng Suy giaûm do khuyeát taät baåm sinh ôû doøng teá baøo lympho B • Quaù trình bieät hoaù bò phong beá ôû giai ñoaïn tieàn lympho B • Suy giaûm IgA • Suy giaûm döôùi lôùp IgG • Giaûm caû 3 loaïi Ig + Ngöôøi: Voâ γ-globulin lieân keát vôùi nhieãm saéc theå X (beänh Bruton) + Ngöïa: thieáu huït IgM, IgE (ngöïa AÛ raäp)
91. Suy giaûm mieãn dòch phoái hôïp • Thay ñoåi caû veà teá baøo lympho T laãn lympho B keát hôïp vôùi toån thöông ôû nhieàu cô quan khaùc . – Thieáu huït mieãn dòch phoái hôïp treân beâ Angus – Söï thieáu huït mieãn dòch phoái hôïp treân choù • Choù Bassert hound (choù saên luøn), choù Cadigan Welsh Corgis, Toy Poodle vaø nhöõng gioáng choù nhoû mang maùu lai. Suy giaûm baåm sinh teá baøo thöïc baøo vaø boå theå + Theå giaûm baïch caàu trung tính kinh dieãn baåm sinh ⇒ Beänh nhaân hay bò nhieãm tuï caàu vaøng. + Theå baïch caàu löôøi: giaûm hoaù öùng ñoäng vaø di chuyeån + Theå do thieáu men myeloperoxydase ⇒ deã bò nhieãm khuaån (Beänh u haït kinh dieãn). + Beänh Chediak Higashi - Moät theå di truyeàn theo kieåu laën - Chöùng baïch taïng, sôï aùnh saùng, laùc, chaäm tieán tinh thaàn vaø coù roái loaïn thaàn kinh ngoaïi vi. - Teá baøo NK cuõng giaûm, baïch caàu trung tính coù nhöõng hoác thöïc baøo khoång loà maø laïi khoâng nuoát vaø tieâu dieät noåi caùc vi khuaån.
92. Suy giaûm baåm sinh teá baøo thöïc baøo vaø boå theå + Thieáu huït boå theå: • Thieáu huït moät phaàn hay toaøn boä caùc thaønh phaàn cuûa boå theå • Thieáu huït rieâng töøng caáu thaønh – Thieáu C2: • beänh luput ban ñoû. - Thieáu C3, C5, C6 hay C7 • deã maéc ñi maéc laïi nhieãm khuaån gaây muû, beänh laäu caàu Neisseria. Suy giaûm mieãn dòch trong taät baåm sinh Down • Do coù 3 nhieãm saéc theå 21 • Hoäi chöùng choùng giaø • Hay bò nhieãm khuaån ñöôøng hoâ haáp vaø nha chu vieâm. • Tyû leä töû vong raát cao (duø coù ñieàu trò baèng khaùng sinh) – giaûm chöùc naêng cuûa teá baøo lympho T, thoaùi trieån sôùm tuyeán öùc, xuaát hieän moät soá töï khaùng theå (choáng thyroglobulin, choáng peroxydase). – Suy giaûm chöùc naêng thöïc baøo vaø dieät khuaån cuûa baïch caàu trung tính.
93. Suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi (thöù phaùt ) • Suy dinh döôõng: – Thieáu protein – Thieáu glucid – Thieáu lipid – Thieáu vitamin vaø caùc nguyeân toá vi löôïng – Thieáu saét vaø acid folic Suy giaûm mieãn dòch vôùi tuoåi giaø • Thieáu soùt trong cô cheá ñeà khaùng mieãn dòch khoâng ñaëc hieäu taïi boä maùy hoâ haáp, ñöôøng tieát nieäu, oáng tieâu hoaù (ñaày, öù treä) da (ngöùa, chaäm leân seïo). • Söï dinh döôõng keùm do ít hoaït ñoäng. • Taêng quaù trình oxy hoaù ñaëc bieät quaù trình sieâu oxy hoaù lipid tham gia vaøo vieäc laøm laõo hoaù heä thoáng mieãn dòch. • Giaûm ñaùp öùng tieân phaùt, xuaát hieän nhieàu IgM, nhieàu töï khaùng theå. • Giaûm ñaùp öùng mieãn dòch teá baøo ñöôïc bieåu hieän qua giaûm teá baøo lympho Th vaø Tc, • Giaûm toång hôïp IL-2 vaø CD25 nhöng laïi taêng Il-6 vaø TGFβ. • Neáu ñöôïc tieâm chuûng thì saûn xuaát khaùng theå cuõng giaûm keå caû ñaùp öùng chaäm (nhö phaûn öùng bì).
94. Suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi (thöù phaùt) • Nhieãm khuaån: (virus, vi khuaån, naám hay kyù sinh truøng) – laøm roái loaïn ñaùp öùng mieãn dòch vaø coù theå daãn tôùi nhöõng boäi nhieãm khaùc. – Ngöôøi: sôûi, lao, phong, HIV – Thuù: kyù sinh truøng, virus – Gia caàm: Gumboro, Marek’s, ñoäc toá vi khuaån Suy giaûm mieãn dòch maéc phaûi (thöù phaùt) • Suy giaûm mieãn dòch thöù phaùt treân choù – Nhieãm Parvovirus caû treân choù vaø meøo gaây ra söï giaûm maïnh soá löôïng baïch caàu trung tính vaø teá baøo lympho ñaùp öùng mieãn dòch trong thôøi gian ngaén. – Söï giaûm naøy daãn ñaàu trong nhöõng nguyeân nhaân laøm gia taêng soá laàn nhieãm naám (Aspergillosis, mycormycosis, candidiasis) ngay trong giai ñoaïn sau phuïc hoài.
95. Suy giaûm mieãn dòch thöù phaùt do moät soá beänh khaùc • Beänh aùc tính: ung thö • Caïnh tranh dinh döôõng • Caùc chaát gaây suy giaûm mieãn dòch nhö TNF • Beänh Hodgkin: - giaûm ñaùp öùng quaù maãn chaäm • Beänh suy thaän keát hôïp suy dinh döôõng - do maát protein qua nöôùc tieåu, do nhieãm ñoäc caùc chaát khoâng thaûi ra ngoaøi ñöôïc neân thöôøng coù suy giaûm mieãn dòch nhaát laø theå qua trung gian teá baøo. • Thaän hö nhieãm môõ Suy giaûm mieãn dòch trong nhieãm HIV • Do retrovirus HIV-1 hay HIV-2 gaây ra. • Coù aùi tính ñaëc bieät ñoái vôùi phaân töû CD4 vaø reptor vôùi moät soá chemokin (CKR-5) treân lympho Th vaø ñaïi thöïc baøo. •Diễn bieán laâm saøng cuûa quaù trình nhieãm HIV phaûn aùnh moät söï töông taùc phöùc taïp giöõa taùc ñoäng virus treân chöùc naêng caùc teá baøo coù thaåm quyeàn mieãn dòch vaø treân ñaùp öùng mieãn dòch cuûa vaät chuû.
96. QUAÙ MAÃN QUAÙ MAÃN • Khi moät caù theå ñaõ maãn caûm vôùi moät khaùng nguyeân naøo ñoù maø laïi tieáp xuùc vôùi noù laàn sau thì ngoaøi vieäc xaûy ra phaûn öùng laøm taêng saûn xuaát khaùng theå, ñoâi khi coøn xaûy ra söï keát hôïp khaùng nguyeân vôùi khaùng theå saün coù. • Söï keát hôïp aáy daãn ñeán söï giaûi phoùng ra moät soá chaát trung gian hoaù hoïc vaø coù theå gaây neân nhöõng toån thöông toå chöùc moâ, ñöôïc goïi chung laø phaûn öùng quaù maãn.
97. QUAÙ MAÃN • Döïa vaøo thôøi gian: – Quaù maãn nhanh, quaù maãn chaäm • Döïa vaøo phöông thöùc: – Loaïi 1 (quaù maãn töùc khaéc = phaûn veä) – Loaïi 2 (quaù maãn ñoäc teá baøo phuï thuoäc khaùng theå) – Loaïi 3 (quaù maãn do phöùc hôïp mieãn dòch) – Loaïi 4 (quaù maãn qua trung gian teá baøo = quaù maãn chaäm) Boán loaïi quaù maãn mieãn dòch Loaïi Thôøi gian Ñaëc ñieåm Thí duï phaûn öùng xuaát hieän Typ 1 48 giôø Saûn xuaát quaù möùc Moâ gheùp, vieâm cytokin, Tc da tieáp xuùc
98. QUAÙ MAÃN TÖÙC KHAÉC (1) •DÒ ÖÙNG • Do saûn xuaát quaù möùc IgE – KN vaøo cô theå kích thích lympho B sinh IgE, IgE baùm vaøo teá baøo Mast, baïch caàu öa base, tieåu caàu. – Neáu coù KN xaâm nhaäp laàn sau, dò öùng nguyeân tieáp xuùc vôùi IgE treân teá baøo Mast ⇒ giaûi phoùng caùc haït gaây dị öùng • Coù 2 daïng: toaøn thaân , taïi choã
99. Quaù maãn toaøn thaân • Xaûy ra khi KN ñaõ xaâm nhaäp löu haønh trong heä tuaàn hoaøn vaø kích hoaït moät soá lôùn teá baøo Mast ôû nhieàu vò trí • Trieäu chöùng xuaát hieän lieân quan nhieàu cô quan – Khoù thôû – Tieâu chaûy – Meà ñay – Shock phaûn veä – cheát Quaù maãn toaøn thaân • DÒ ÖÙNG VÔÙI VACCINE, THUOÁC • - FMD, vaccine daïi, vaccine phoøng vieâm phoåi - maøng phoåi treân boø • - Nhöõng chaát coù saün trong vaccine • - Chæ duøng trong phaãu thuaät • - Thuoác: Penicillin - Tieâm: quaù maãn toaøn thaân; aên thöùc aên bò vaáy nhieãm: tieâu chaûy • DÒ ÖÙNG VÔÙI KYÙ SINH TRUØNG – Muoãi caùt, ruoài ñen, boï cheùt, gheû (Sarcoptes scabiei)
100. Quaù maãn taïi choå • Xaûy ra khi dò öùng nguyeân xaâm nhaäp vaø ñònh vò treân nieâm maïc • Vaøi tröôøng hôïp KN löu thoâng trong heä tuaàn hoaøn nhöng vaãn coù phaûn öùng ñònh vò vì söï taäp trung teá baøo mast ôû moät soá moâ ñaëc bieät – Vieâm da dò öùng/choù – Dò öùng thöùc aên/meøo QUAÙ MAÃN ÑOÄC TEÁ BAØO PHUÏ THUOÄC KHAÙNG THEÅ (2) • Thoâng thöôøng: KT baùm vaøo KN treân beà maët teá baøo vi khuaån hay teá baøo nhieãm virus nhaèm gaây phaûn öùng mieãn dòch ñeå phaù huyû chuùng. • Baát thöôøng: KT baùm vaøo KN treân beà maët teá baøo bình thöôøng vaø phaù huyû chuùng • Haäu quaû : teá baøo mang khaùng nguyeân bò phaù huûy/ly giaûi do cô cheá mieãn dòch vôí söï tham gia cuûa heäthoáng boåtheåqua trung gian KT.
101. QUAÙ MAÃN ÑOÄC TEÁ BAØO PHUÏ THUOÄC KHAÙNG THEÅ(2) • Thí duï: • Tai bieán do truyeàn maùu • Thieáu maùu tieâu huyeát treân treû môùi sinh • Beänh Pemphigus foliaceus • Do thuoác • Do chaát chuyeån hoùa cuûa thuoác Beänh Pemphigus foliaceus Trong beänh naøy, KT gaén tröïc tieáp vaøo chaát gian baøo cuûa lôùp teá baøo ñaùy, laøm taùch rôøi lôùp teá baøo ñaùy vaø caùc teá baøo bieåu moâ coøn laïi ï Beänh muø maét do toån thöông ôû choù: Khi bò chaán thöông cô hoïc ôû maét ⇒ boäc loä thuyû tinh theå, protein cuûa thuyû tinh theå ñoùng vai troø KN laï ⇒ cô theå sinh ra KT choáng laïi ⇒ KT baùm vaøo thaønh phaàn protein beân maét laønh coøn laïi ⇒ vieâm ⇒ muø
102. QUAÙ MAÃN ÑOÄC TEÁ BAØO PHUÏ THUOÄC KHAÙNG THEÅ(2) TAI BIEÁN DO TRUYEÀN MAÙU • Gaây ra bôûi truyeàn loaïi maùu khoâng phuø hôïp – Phaù huûy hoàng caàu laï qua vieäc hoaït hoùa boå theå qua trung gian IgG • Gaây ra soát, cuïc maùu ñoâng trong loøng maïch maùu, ñau löng vuøng thaáp, Hb nieäu – Hb töï do seõ taïo ra 2 haäu quaû: • Ñi qua thaän - Hb nieäu • Phaân giaûi thaønh bilirubin gaây ñoäc Thieáu maùu tieâu huyeát treân treû môùi sinh http www_biologymad_com/Immunology & blood Groups
103. QUAÙ MAÃN QUA PHÖÙC HÔÏP MIEÃN DÒCH (3) • Khaùng nguyeân vaø khaùng theå ñeàu laø chaát hoaø tan nhöng khi thöøa KN thì söï hình thaønh maïng löôùi khoâng ñuû lôùn maø chæ thaønh nhöõng phöùc hôïp mieãn dòch nhoû hoaø tan. • Nhöõng phöùc hôïp naøy seõ laéng ñoïng ôû maøng khôùp, thaønh maïch, seõ hoaït hoaù boå theå, gaây ngöng taäp tieåu caàu daãn ñeán roái loaïn vaän maïch, xaâm nhieãm teá baøo – Phaûn öùng Arthus – Vieâm thaän – caàu thaän dò öùng – Beänh maét xanh – Vieâm phoåi quaù maãn – Beänh huyeát thanh QUAÙ MAÃN QUA PHÖÙC HÔÏP MIEÃN DÒCH (3) • Gaây ra bôûi söï laéng ñoïng phöùc hôïp mieãn dòch trong moâ – Phöùc hôïp mieãn dòch KN-KT seõ hoaït hoùa boå theå, loâi cuoán baïch caàu trung tính ñeán vaø kích thích söï giaûi phoùng haït töø teá baøo Mast – Tuøy vò trí xuaát hieän (laéng ñoïng phöùc hôïp), phaûn öùng cuïc boä hay toaøn thaân • Söï hö haïi moâ chuû yeáu do taùc ñoäng cuûa baïch caàu trung tính – Phöùc hôïp mieãn dòch thöông gaén keát vaøo moâ laøm baïch caàu trung tính khoù thöïc baøo noù. – Baïch caàu trung tính giaûi phoùng quaù möùc enzyme ly giaûi .
104. QUAÙ MAÃN QUA TRUNG GIAN TEÁ BAØO (4) • Ñöôïc goïi laø phaûn öùng quaù maãn qua trung gian teá baøo vì coù söï töông taùc giöõa khaùng nguyeân tieâm vaøo, nhöõng teá baøo trình dieän khaùng nguyeân vaø nhöõng teá baøo T. • Trong phaûn öùng naøy, lympho baøo T ñaõ ñöôïc maãn caûm, mang treân beà maët chuùng nhöõng thuï theå ñaëc hieäu vôùi KN. • Khi tieáp xuùc vôùi KN laàn sau seõ taïo ra phaûn öùng quaù maãn chaäm. • Vieâm da do tieáp xuùc – Thuoác nhuoäm – Formol – Chaát höõu cô coù nguoàn goác phosphate – Kim loaïi, nhöïa toång hôïp QUAÙ MAÃN QUA TRUNG GIAN TEÁ BAØO • PHAÛN ÖÙNG TUBERCULIN • Khi tuberculin ñöôïc tieâm vaøo da thuù bình thöôøng, khoâng coù ñaùp öùng ñaëc hieäu naøo. • Khi tieâm chuùng vaøo thuù nhaïy caûm vôùi mycobacterium, phaûn öùng quaù maãn chaäm seõ xaûy ra. – Sau khi tieâm tuberculin vaøo trong da thuù nhaïy caûm, taïi vò trí tieâm da seõ söng phoàng, cöùng vaø ñoû. Söï vieâm nhieãm baét ñaàu khoûang 12-24 giôø, ñaït cöïc ñaïi khoûang 24-72 giôø, toàn taïi moät vaøi tuaàn sau ñoù phai maøu daàn daàn. – Duøng kieåm tra boø beänh lao
105. VACXIN VAØ SÖÏ TIEÂM CHUÛNG PGS.TSõ Laâm Thò Thu Höông ÑAÏI HOÏC NOÂNG LAÂM TPHCM KHÁI NIỆM • NHÖÕNG CAÙCH TAÏO ÑAÙP ÖÙNG MIEÃN DÒCH • Taïo ñaùp öùng mieãn dòch tích cöïc = söï tieâm chuûng vacxin. • Chuaån bò cho heä thoáng mieãn dòch cuûa ñoäng vaät saün saøng choáng laïi vi sinh vaät, ñeå khi heä thoáng mieãn dòch naøy coù cô hoäi tieáp xuùc vôùi taùc nhaân coù ñoäc löïc gioáng nhö tröùôc thì noù coù theå nhaän bieát maàm beänh moät caùch nhanh choùng vaø coù khaû naêng chieán ñaáu hieäu quaû. – Caùch phoøng ngöøa naøy döïa treân cô cheá trí nhôù cuûa heä thoáng mieãn dòch. – Caû hai daïng ñaùp öùng mieãn dòch, dòch theå vaø teá baøo, cuûa ñaùp öùng mieãn dòch thu ñöôïc cuøng tham gia.
106. KHÁI NIỆM • NHÖÕNG CAÙCH TAÏO ÑAÙP ÖÙNG MIEÃN DÒCH • Taïo ra tình traïng mieãn dòch thuï ñoäng = huyeát thanh trò lieäu. • Kích thích taïo ra tình traïng mieãn dòch (ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå) treân thuù trong moät giai ñoaïn nhaát ñònh, nhaèm muïc ñích ñieàu trò thay vì phoøng ngöøa. – Truyeàn nhöõng khaùng theå chuyeân bieät choáng laïi moät khaùng nguyeân töø moät con vaät naøy sang con vaät khaùc (thöôøng töø cuøng loaøi ñeå traùnh phaûn öùng phuï hay söï loaïi thaûi). – Nhöõng khaùng theå naøy ñöôïc saûn xuaát töø “thuù cho” sau moät ñaùp öùng mieãn dòch ñöôïc taïo ra nhôø tieâm phoøng vacxin hay kích thích bôûi khaùng nguyeân. Tuy nhieân khoâng phaûi luoân coù hieäu quaû do söï chuyeån hoaù cuûa caùc Ig. • Khaùng huyeát thanh uoán vaùn • Khaùng huyeát thanh choáng noïc raén VACXIN • Caùc cheá phaåm sinh hoïc ñöôïc ñieàu cheá töø chính taùc nhaân gaây beänh (toaøn phaàn hay moät phaàn) hay saûn phaåm cuûa chuùng, ñöôïc laøm giaûm hay maát ñoäc löïc, khi ñöôïc ñöa vaøo cô theå ñoái töôïng ñöôïc höôûng vacxin (baèng caùc phöông phaùp khaùc nhau) thì khoâng coù khaû naêng gaây beänh cho ñoái töôïng ñoù nhöng ñeàu coù khaû naêng kích thích sinh mieãn dòch (dòch theå hay teá baøo)
107. SÖÏ TIEÂM CHUÛNG • Thieát laäp moät traïng thaùi NHÔÙ ñoái vôùi vieäc nhieãm moät maàm beänh ñeå coù theå taïo ra moät löôïng lympho Tc vaø/hoaëc khaùng theå ôû haøm löôïng cao trong maùu trong voøng 1-2 ngaøy thay vì 4-10 ngaøy. • (1) Tiêu diệt vi sinh vật đó, giuùp cô theå choáng laïi maàm beänh tröôùc khi toån thöông phaùt trieån • (2) Tồn tại trong máu trong một thời gian dài để bảo vệ cơ thể chống lại chính vi sinh vật đó trong những lần xâm nhập về sau. NGUYÊN LÝ PHÒNG BỆNH BẮNG VACCINE • Khi vaccine được đưa vào cơ thể thú, nó không còn khả năng gây được bệnh hoặc chỉ gây ra một bệnh rất nhẹ, không có hại cho thú. Trái lại nó có ích vì nó gây ra ở thú một phản ứng làm cho thú được bảo hộ chống lại mầm bệnh, phản ứng ấy được gọi là một đáp ứng miễn dịch. Đáp ứng miễn dịch tạo ra trong cơ thể thú những chất gọi là kháng thể. Kháng thể hiện diện chủ yếu trong huyết thanh, miễn dịch này được gọi là miễn dịch dịch thể. • Đáp ứng miễn dịch cũng tạo ra những tế bào có vai trò tiêu diệt mầm bệnh, miễn dịch này gọi là miễn dịch tế bào. •Trạng thái miễn dịch có thể là kết quả của hai loại miễn dịch nói trên. • Khi thú đã được miễn dịch cao độ, huyết thanh của nó chứa nhiều kháng thể, ta có thể dùng huyết thanh của thú chữa bệnh cho những con mắc cùng loại bệnh. Huyết thanh dùng để chữa bệnh được gọi là kháng huyết thanh.
108. LÒCH SÖÛ CUÛA VACXIN •Vacxin ñaàu tieân cuûa Edward Jenner (1749-1823). – Edward Jenner (1798) khaùm phaù raèng ngöôøi ñaõ traûi qua moät côn beänh do virus ñaäu boø coù khaû naêng choáng laïi beänh do virus ñaäu muøa treân ngöôøi, moät beänh coù khaû naêng gaây cheát ngöôøi. – Ñieàu cheá cheá phaåm töø muïn nöôùc töø boø bò nhieãm beänh ⇒ gaây beänh cho ngöôøi khoeû ⇒ ngöôøi ñöôïc baûo veä khoûi beänh ñaäu muøa. – “vaccination” = caáp virus vaccinia. •Vacxin cuûa Louis Pasteur (1822-1895) – vacxin vi sinh vaät cuøng loaøi: boå trôï hay ñöôïc baát hoaït ñeå laøm giaûm ñoäc löïc cuûa chuùng. – vacxin daïi nhöôïc ñoäc (1885)
109. LÒCH SÖÛ CUÛA VACXIN • Khaùm phaù cô cheá mieãn dòch cuûa söï tieâm chuûng: Frank Burner (1899-1985), – giaû thuyeát söï nhaân doøng coù choïn loïc (1957) – khaùm phaù vai troø cuûa lympho B vaø lympho T (1965). •“Söï kích thích mieãn dòch bôûi nhöõng khaùng nguyeân hieän dieän trong vacxin taïo ra moät ñaùp öùng mieãn dòch sô caáp” ⇒ kích thích söï nhaân doøng choïn loïc cuûa nhöõng teá baøo lympho T vaø B trí nhôù. (laø nhöõng teá baøo coù theå tham gia vaøo ñaùp öùng mieãn dòch thöù caáp, baát cöù khi naøo coù söï xaâm nhaäp laàn sau cuûa nhöõng vi sinh vaät mang cuøng loaïi khaùng nguyeân). LÒCH SÖÛ CUÛA VACXIN • Taàm quan troïng cuûa vacxin: - Thanh toaùn ñöôïc moät soá beänh: • Ñaäu muøa/toaøn caàu • Dòch taû heo, beänh do Brucella/ Baéc Myõ - Kieåm soaùt moät soá beänh: • FMD, Giaû daïi (AD), Dòch taû traâu boø
110. THÀNH PHẦN CỦA VACXIN • Kháng nguyên: –Thường là kháng nguyên của vi sinh vật: kháng nguyên của thân, lông, vỏ bọc và độc tố của chúng sản sinh ra trong quá trình phát triển = vacxin toàn khuẩn = vacxin thế hệ I (vacxin phòng bệnh tụ huyết trùng gia súc, gia cầm, vacxin phòng bệnh phó thương hàn heo con) –Cóthể là thành phần các yếu tố gây bệnh của vi sinh vật = vacxin tiểu phần = vacxin thế hệ II: vacxin chứa kháng nguyên F4, F5, F6, F18 của vi khuẩn E.coli dùng phòng bệnh tiêu chảy lợn con, bê, nghé, vacxin bệnh phù đầu, vacxin chứa kháng nguyên VP2 của virut Gumboro dùng phòng bệnh Gumboro của gà) –Cóthể là ADN, protein tái tổ hợp = vacxin gen – vacxin thế hệ III (vacxin tái tổ hợp phòng bệnh LMLM và bệnh lưỡi xanh, vacxin Trovac phòng bệnh cúm gia cầm H5N1 và bệnh đậu cho gà) THÀNH PHẦN CỦA VACXIN • Thành phần hóa học của các kháng nguyên vi sinh vật trong vacxin thế hệ I, thế hệ II, thế hệ III đều là protein (kháng nguyên lông, kháng nguyên độc tố, ADN), lipopolysaccharid (kháng nguyên thân, kháng nguyên fimbriae), polysaccharid (kháng nguyên vỏ bọc). – Trong các loại kháng nguyên của vi sinh vật, kháng nguyên có bản chất là protein và lipopolysaccharid có tính kháng nguyên mạnh, tính đặc hiệu cao. – Kháng nguyên có bản chất polysaccharid thường có phản ứng chéo với nhau, vì chúng có những nhóm đường cấu tạo nên các quyết định kháng nguyên giống nhau.
111. THÀNH PHẦN CỦA VACXIN • Chất bổ trợ: • Trong quá trình chế tạo, sử dụng ngöôøi ta thấy rằng nếu vacxin chỉ chứa kháng nguyên, khi dùng tiêm phòng tạo hiệu lực bảo hộ thấp, không kéo dài, tỷ lệ phản ứng xảy ra cao. • Khi cho thêm những chất không phải là kháng nguyên vào vacxin sẽ làm cho hiệu lực và thời gian bảo hộ của vacxin tăng lên ⇒ chất bổ trợ của vacxin. • ⇒ Chất bổ trợ của vacxin là những chất có hoạt tính kích thích miện dịch không đặc hiệu, dùng bổ sung vào vacxin để nâng cao hiệu lực và độ dài miễn dịch. • Chất bổ trợ vô cơ • Chất bổ trợ hữu cơ PHÂN LOẠI VACXIN (1) •Căn cứ vào hoạt tính của mầm bệnh • Thành phần kháng nguyên có trong vacxin • Công nghệ chế tạo vacxin.
112. PHÂN LOẠI VACXIN (2) • VACXIN COÅ ÑIEÅN: – Soáng , nhöôïc ñoäc – Cheát, baát hoaït – Soáng, cöôøng ñoäc • VACXIN THEÁ HEÄ MÔÙI: – Protein baát hoaït = Tieåu ñôn vò (tieåu phaàn) – Peptide toång hôïp – Vacxin soáng huûy boû gen – Vacxin soáng taùi toå hôïp – Vacxin DNA PHÂN LOẠI VACXIN Căn cứ vào hoạt tính của mầm bệnh VACXIN BAÁT HOAÏT HAY VACXIN CHEÁT – Vacxin baát hoạt không có chất bổ trợ – Vacxin baát hoạt có chất bổ trợ VACXIN NHƯỢC ĐỘC SỐNG
113. PHÂN LOẠI VACXIN Căn cứ theo thành phần kháng nguyên • Vacxin toàn khuẩn (Vacxin thế hệ I) • Vacxin tiểu phần (Vacxin thế hệ II) • Vacxin tái tổ hợp (Vacxin thế hệ III) VACXIN BAÁT HOAÏT HAY VACXIN CHEÁT • Ñieàu cheá töø vi sinh vaät hay ngoaïi ñoäc toá cuûa vi khuaån (tetanus) ñaõ ñöôïc baát hoaït baèng cô cheá hoaù hoïc hay vaät lyù maø khoâng laøm thay ñoåi tính sinh ñaùp öùng mieãn dòch. – Öu: oån ñònh, an toaøn, deã baûo quaûn – Khuyeát: • Tạo miễn dịch phòng hộ chậm (14-21 ngày), thời gian miễn dịch ngắn, hiệu lực phòng vệ hạn chế, liều tiêm vacxin lớn
114. VACXIN NHÖÔÏC ÑOÄC • Cheá taïo töø moät hoaëc nhieàu chuûng vi sinh vaät ñöôïc laøm giaûm ñoäc löïc: • ⇒ coù khaû naêng nhaân leân trong con vaät ñöôïc nhaän • ⇒ coù theå taïo ra ñaùp öùng mieãn dòch keùo daøi treân con vaät ñeå choáng laïi maàm beänh cuøng loaøi coù ñoäc löïc (vaãn giöõ tính sinh mieãn dòch). • ⇒ khoâng taïo ra baát kyø beänh tích naøo treân con vaät ñoù. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NHÖÔÏC ÑOÄC • Virus khoâng coù ñoäc löïc töï nhieân: – chuûng Hitchner B1 cuûa virus Newcastle • Vi sinh vaät gaây beänh töø loaøi khaùc – Duøng nhöõng vi sinh vaät töø moät loaøi coù ñaëc tính khaùng nguyeân töông töï ñeå ñieàu cheá vacxin cho nhöõng loaøi thuù khaùc. • Virus gaây beänh sôûi cuûa ngöôøi: choáng beänh saøi treân choù • Virus BVD treân boø: choáng beänh dòch taû coå ñieån treân heo • Herpesvirus treân gaø taây ñeå choáng beänh Marek’s treân gaø
115. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NHÖÔÏC ÑOÄC • VIRUS: nuoâi caáy trong teá baøo hoaëc nhöõng chuûng loaïi thuù maø noù khoâng thích nghi trong töï nhieân. – virus gaây beänh dòch taû traâu boø: caáy truyeàn nhieàu ñôøi qua thoû. – Virus gaây beänh daïi (chuûng Flury): caáy truyeàn nhieàu ñôøi qua tröùng – Virus gaây beänh saøi choù = Carre (thöôøng taán coâng teá baøo lympho), caáy nhieàu ñôøi qua teá baøo thaän choù – Virus gaây baïi lieät ngöôøi: caáy qua teá baøo khæ • VI KHUAÅN : Caáy vaøo moâi tröôøng baát thöôøng ñeå laøm maát tính thích nghi cuûa chuùng vôùi kyù chuû. – chuûng vaccin BCG cuûa Mycobacterium bovis: nuoâi caáy trong moâi tröôøng maät baûo hoøa trong thôøi gian 13 naêm. – Chuûng vi khuaån gaây beänh nhieät thaùn: nuoâi trong moâi tröôøng thaïch coù 50% huyeát thanh giaøu CO2 (maát khaû naêng hình thaønh capsule). Vacxin nhược độc sống • Ưu điểm: •Tạo miễn dịch phòng hộ nhanh (7-14 ngày), hiệu lực miễn dịch cao và kéo dài. • Khuyết điểm: •Cóthể gây phản ứng ở động vật được tiêm phòng với tỷ lệ cao, có thể gây nên những ổ dịch địa phương sau khi tiêm vacxin tăng cường độc lực hoặc làm trỗi dậy các bệnh thể mạn tính, thể bệnh ẩn, thể mang trùng ở động vật được tiêm phòng. •Thường dùng để chế tạo các loại vacxin phòng bệnh do virus gây ra, sử dụng phòng các bệnh thường lưu hành, khi phòng chống dịch khẩn cấp. • Ngày càng hạn chế sử dụng ở các nước phát triển. • Ở Việt Nam: đang được sử dụng rộng rãi: • (Vacxin phòng bệnh dịch tả heo, các loại vacxin phòng bệnh Newcastle, vacxin phòng bệnh dịch tả vịt, vacxin phòng bệnh Gumboro, vacxin phòng bệnh do Parvovirus ở heo)
116. Vacxin toàn khuẩn (Vacxin thế hệ I) •Chứa kháng nguyên là toàn bộ xác mầm bệnh, độc tố do mầm bệnh sản sinh ra và các sản phẩm trao đổi chất của mầm bệnh trong quá trình phát triển sinh sản. • Ưu điểm: –Chế tạo dễ dàng, không cần công nghệ phức tạp, giá thành rẻ. •Hạn chế: –Liều tiêm nhiều, hiệu giá kháng thể phòng vệ đặc hiệu đối với yếu tố, thành phần gây bệnh của mầm bệnh thấp. – Gia súc được tieâm phòng phải tạo đáp ứng miễn dịch với các loại kháng nguyên không đặc hiệu có trong vacxin. • Trên thế giới: vacxin toàn khuẩn đang dần dần được thay thế bởi vacxin thế hệ mới. • Ở Việt Nam: vacxin dùng phòng bệnh cho động vật chủ yếu là vacxin toàn khuẩn (vacxin phòng bệnh tụ huyết trùng gia súc, gia cầm, vacxin phòng bệnh phó thương hàn heo con). Vacxin tiểu phần (Vacxin thế hệ II) •Còn được gọi là vacxin chiết tách. • Sau khi tạo sinh khối vi sinh vật bằng phương pháp nuôi cấy tĩnh, nuôi cấy lên men (đối với vi khuẩn) hoặc nuôi cấy trên động vật, trên môi trường tế bào (đối với virus), dùng các phương pháp công nghệ sinh học tách riêng từng loại kháng nguyên, từng tiểu phần kháng nguyên là yếu tố gây bệnh của mầm bệnh, dùng kháng nguyên hoặc tiểu phần kháng nguyên phối hợp với chất bổ trợ để chế tạo vacxin. • Ưu: • Vacxin chỉ kích thích đáp ứng miễn dịch phòng vệ đặc hiệu với KN hoặc tiểu phần KN (yếu tố gây bệnh) ⇒ hiệu giá kháng thể phòng bệnh đặc hiệu cao (hiệu lực cao hơn so với vacxin toàn khuẩn) • An toàn, liều tiêm ít. • Khuyết: • Đoøi hoûi qui trình chế tạo phức tạp, coâng nghệ hiện đại Î giá thành vacxin cao.
117. Vacxin tiểu phần (Vacxin thế hệ II) •Thế giới: - Vacxin chứa các kháng nguyên bám dính F4, F5, F6, F18 dùng phòng bệnh tiêu chảy ở gia súc do vi khuẩn E.coli gây ra - Vacxin phối hợp KN O+KN K của vi khuẩn Pasteurella multocida phòng bệnh tụ huyết trùng trâu, bò - Vacxin phoøng beänh do virus FIV (Feline Immunodeficiency Virus) vacxin tieåu phaàn baát hoaït. - Vacxin chứa kháng nguyên VP2 của virus Gumboro dùng phòng bệnh Gumboro của gà. - Vacxin phù đầu heo con. •Việt Nam: - Đang bắt đầu nghiên cứu chế tạo vacxin thế hệ II dùng phòng bệnh phù đầu heo con và bệnh Gumboro ở gà.
118. Vacxin tái tổ hợp (Vacxin thế hệ III) • Được chế tạo từ các chủng VSV được tạo ra bởi công nghệ gen và công nghệ protein. – Để có được các chủng VSV tái tổ hợp (recombinant) chứa kháng nguyên đặc hiệu của nhiều giống, nhiều loài, nhiều serotyp hoặc phân typ, trước tiên phải xác định được những gen chịu trách nhiệm kiểm soát tổng hợp những protein chủ yếu của kháng nguyên có nhiệm vụ kích thích đáp ứng miễn dịch bảo hộ đặc hiệu của mầm bệnh. –Bằng công nghệ gen, chuyển các gen đã chọn vào các plasmid vector, rồi vào ADN của VSV mang. Nuôi cấy tạo sinh khối VSV mang, bằng công nghệ protein tách, tinh chế kháng nguyên đặc hiệu, dùng kháng nguyên chế tạo vacxin (Egerton, 2005). Vacxin tái tổ hợp (Vacxin thế hệ III) • Ưu: – Vacxin chứa kháng nguyên đặc hiệu có độ tinh khiết cao, tạo đáp ứng miễn dịch đặc hiệu mạnh cho cơ thể nên hiệu lực phòng được nhiều bệnh, nhiều typ, giảm công tiêm, giảm stress cho vật nuôi được tiêm phòng • Khuyết: –Phải sử dụng công nghệ gen để tạo giống VSV, cần những thiết bị, công nghệ hiện đại để chế tạo vacxin nên giá thành đắt.
119. Vacxin tái tổ hợp (Vacxin thế hệ III) • Trên thế giới: - Vacxin E.coli phòng bệnh tiêu chảy heo con. - Vacxin Trovac của hãng Merial phòng cúm gia cầm và đậu gà. - Vacxin phòng bệnh lở mồm long móng và bệnh lưỡi xanh của trâu, bò. •Việt Nam: – Nghiên cứu tạo chủng Salmonella enteritidis bằng phương pháp biến nạp. – Nghiên cứu chuyển gen VP2 của virus Gumboro vào vi khuẩn E.coli. VAÁN ÑEÀ THÖÔØNG GAËP TRONG SÖÛ DUÏNG VACXIN COÅ ÑIEÅN • Khoâng an toaøn: trôû neân coù ñoäc löïc • Khoâng baát hoaït hoaøn toaøn • Bò vaáy nhieãm • Phaûn öùng phuï : vieâm • Soát. • Quaù maãn • Suy giaûm mieãn dòch. • Caàn tröõ laïnh: tuû laïnh +4 to +6ºC. • Khoâng coù saün cho moïi thöù beänh : ASF • Khoâng theå phaân bieät thuù ñöôïc tieâm vacxin hay thuù bò nhieãm töï nhieân.
120. ÖU KHUYEÁT ÑIEÅM CUÛA VACXIN THEÁ HEÄ MÔÙI ÖU: • An toaøn: vacxin theá heä môùi thieáu hoaøn toaøn taùc nhaân gaây beänh • Coù theå phaân bieät thuù ñöôïc tieâm hay thuù bò nhieãm töï nhieân (vacxin soáng bò huyû gen ñoäc löïc hay vacxin taùi toå hôïp). • Kích thích caû mieãn dòch dòch theå laãn mieãn dòch teá baøo (vacxin DNA) • Khoâng caàn tröõ laïnh KHUYEÁT : caàn nhieàu antigen hôn ñeå coù theå gaây ñaùp öùng mieãn dòch thích hôïp TIEÂU CHUAÅN ÑAÙNH GIAÙ VACXIN • AN TOAØN – Phaûn öùng phuï ít nhaát hoaëc khoâng coù • Phaûn öùng chung, dò öùng, cuïc boä, nhieãm khuaån, voâ hoaït khoâng ñuû • HIEÄU LÖÏC – Phaûi taïo ñöôïc söï baûo hoä caàn thieát • Ngaên caûn hoaëc giaûm söï nhaân leân cuûa maàm beänh khi sô nhieãm • Ngaên hoaëc giaûm söï toàn taïi hoaëc hoaït hoaù trôû laïi cuûa maàm beänh • Ngaên khoâng cho xaûy ra beänh hoaëc giaûm cöôøng ñoä beänh sau khi bò maàm beänh xaâm nhaäp • Ngaên khoâng cho truyeàn maàm beänh sang con vaät khoâng mieãn dòch • Phaûi baûo hoä ñöôïc phoâi thai, ñaøn con • CHI PHÍ THAÁP
121. BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN •Bảo quản vacxin •Khả năng tạo miễn dịch phòng vệ của vacxin cho cơ thể động vật được tiêm phòng cao hay thấp không chỉ phụ thuộc vào kháng nguyên chứa trong vacxin mà còn phụ thuộc vào các yếu tố khác, trong đócóviệc bảo quản vacxin sau sản xuất , quá trình vận chuyển và trong khi sử dụng. Muốn đảm bảo ổn định tính chất của kháng nguyên trong vacxin, phải căn cứ vào từng loại, từng dạng vacxin để có chế độ bảo quản khi cất giữ , vận chuyển thích hợp trước và trong khi sử dụng: BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN •Bảo quản vacxin (tt) • - Vacxin sau khi sản xuất, căn cứ vào lọai, dạng để đưa vào bảo quản trong chế độ lạnh khác nhau và vận chuyển đến người sử dụng bằng xe lạnh chuyên dùng. Cán bộ thú y trực tiếp đi tiêm phòng phải bảo quản vacxin trong thùng lạnh, thùng bảo ôn hoặc hộp xốp có đá. Trước khi tiêm vacxin được lấy ra, để trở lại nhiệt độ tự nhiên mới dùng tiêm vào cơ thể động vật. • - Vacxin chưa dùng phải được bảo quản ở nhiệt độ âm đối với vacxin virut nhược độc sống; nhiệt độ lạnh dương (4-100°C) đối với vacxin vô họat, vacxin nhược độc sống. Trong quá trình bảo quản vacxin trong kho lạnh, tủ lạnh, phích lạnh, hộp xốp, không được lấy ra, để lại nhiều lần để tránh làm cho vacxin hư hỏng, nhà sản xuất có quy định phương pháp bảo quản vacxin thì phải tuyệt đối thực hiện nghiêm túc chế độ bảo quản theo hướng dẫn. Chỉ được bảo quản vacxin trong thời hạn cho phép theo qui định của nhà sản xuất ghi trên nhãn.
122. BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN Sử dụng vacxin: • Có vacxin tốt, bảo quản đúng quy trình, nhưng sử dụng vacxin không đúng kỹ thuật cũng không tạo được miễn dịch phòng hộ cao cho động vật được tiêm phòng, dễ gây phản ứng, thậm chí gây chết động vật, vì vậy để đảm bảo tiêm phòng vacxin đạt hiệu quả cao cần làm tốt các nội dung sau: •- Người đi tiêm phòng phải được tập huấn, hướng dẫn đầy đủ về tính chất vacxin, đường cấp vacxin, liều lượng vacxin cho từng loài động vật, từng lứa tuổi, bảo quản vacxin và cách xử lý sự cố xảy ra trong quá trình tiêm phòng, thực hành thuần thục thao tác tiêm phòng. BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN Sử dụng vacxin (tt) •-Kiểm tra vacxin dùng tiêm phòng •+ Kiểm tra bên ngoài: – Vacxin dùng tiêm phòng phải còn hạn sử dụng theo nhãn, không dùng vacxin quá hạn để tiêm phòng. Nhãn trên chai, lọ vacxin phải còn nguyên vẹn, rõ chữ, không rách nát, không tẩy xóa. Không dùng các lọ, chai vacxin không có nhãn để tiêm phòng. Chai, lọ đựng vacxin không được nứt, vỡ, nút nhôm, nút cao su còn nguyên vẹn. •+ Kiểm tra bên trong –Với vacxin vô hoạt có chất bổ trợ keo phèn: Chất chứa bên trong lọ, chai vacxin phải chia thành 2 phần. Phần dưới chiếm 1/5 thể tích vacxin là chất bổ trợ, 4/5 thể tích phía trên còn lại là nước trong có màu vàng nhạt hoặc trắng. Khi lắc toàn bộ lọ, chai vacxin đục đều, không chứa tạp chất, vật lạ. Keo phèn không bị nhớt, không kéo dây. Không dùng chai, lọ vacxin khi lấy trong lạnh ra đã bị đục trong quá trình bảo quản, có chứa chất lạ, chất bổ trợ và kháng nguyên bị vón cục, bị kéo dây
123. BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN Sử dụng vacxin (tt) •Với vacxin vô hoạt dạng nhũ dầu: Huyễn dịch vacxin phải có màu trắng sữa, toàn bộ chất chứa trong chai, lọ là một huyễn dịch đồng nhất, không phân lớp, không đóng vón. Vacxin có độ nhớt nhất định, không chất lạ, không đóng vón hoặc keo nhày •Với vacxin dạng đông khô: vật chất khô trong lọ, ống vacxin phải khô ráo, tách khỏi thành bình, lọ, không bám vào thành bình, lọ, không bị keo, chảy nước. Nếu huyễn dịch pha đông khô là huyết thanh, khôi vật chất khô có màu hồng nhạt. Nếu huyễn dịch pha đông khô là sữa tách bơ, khối vật chất khô có màu trắng đục. Lọ, ống vacxin đông khô phải có độ chân không, biểu hiện khi mởống để pha dung dịch tiêm có tiếng nổ “bụp”. Vật chất khô của vacxin phải tan nhanh sau khi pha dung dịch tiêm vào. BẢO QUẢN SỬ DỤNG VACXIN Sử dụng vacxin (tt) •-Tiêm phòng vacxin: Tiêm phòng đúng thời gian, đúng liều, đúng qui cách, đạt tỷ lệ cao sẽ nâng cao được khả năng tạo miễn dịch phòng vệ cho cơ thể. • + Tiêm đúng thời gian: • Pháp lệnh thú y ở Việt Nam quy định hằng năm tiêm phòng tất cả các bệnh bắt buộc cho vật nuôi vào 2 đợt: Tháng 3-4 và 9-10, đồng thời khuyến khích tiêm phòng bổ sung hằng tháng cho gia súc mới sinh để phòng bệnh xảy ra vào vụ hè thu và vụ đông xuân (Pháp lệnh thú y sửa đổi, 2003). • + Tiêm đúng liều: Phải tiêm đủ liều vacxin cho động vật theo liều quy định của nhà sản xuất ghi trên nhãn hoặc trong bản hướng dẫn kèm theo vacxin. Nếu tiêm quá liều sẽ tạo ức chế đáp ứng miễn dịch đối với cơ thể, hiệu giá kháng thể đặc hiệu tạo ra sẽ thấp, hoạt động của miễn dịch tế bào sẽ hạn chế, lãng phí vacxin, chi phí tiêm phòng tăng. Ngược lại nếu tiêm liều thấp hơn liều quy định, sẽ không đủ lượng kháng nguyên kích thích cơ thể đáp ứng miễn dịch, hiệu giá kháng thể đặc hiệu và hoạt động miễn dịch tế bào đều thấp, không tạo được khả năng phòng vệ cho cơ thể. • + Cấp vacxin đúng đường quy định: • Cho đến nay, đường cấp vacxin truyền thống của nhiều loại vacxin là tiêm bắp và dưới da.
124. NHỮNG PHẢN ỨNG KHI TIÊM PHÒNG VACXIN VÀ CÁCH XỬ LÝ • Phản ứng cục bộ Đây là dạng phản ứng nhẹ, thường xảy ra sau khi tiêm 2-4 giờở động vật tiêm sai vị trí, hệ thần kinh mẫn cảm với các triệu chứng, thể hiện như: vị trí tiêm vacxin sưng tấy, đỏ, nóng đôi khi có thủy thũng, động vật khó chịu, ăn ít, mệt mỏi. Nếu phản ứng nhẹ, nơi tiêm sưng nhỏ, không lan rộng, không cần can thiệp, sau 24 giờ phản ứng sẽ mất. Nếu nơi tiêm sưng to có thủy thũng, động vật mệt mỏi, dùng dầu nóng xoa bóp nơi sưng 2-3 lần/ngày, cho động vật nghỉ ngơi, ăn uống tốt sau 2-3 ngày sẽ khỏi. • Phản ứng toàn thân • Thường xảy ra khi tiêm vacxin chế tạo từ mầm bệnh có sản sinh độc tố, động vật có loại hình thần kinh mẫn cảm, động vật gầy yếu do nuôi dưỡng kém hoặc mắc các bệnh mạn tính, động vật đang trong giai đoạn ủ bệnh. Phản ứng toàn thân có thể xảy ra sau khi tiêm vacxin vài giờ đến 1-2 ngày với các triệu chứng: sốt, mệt mỏi, ăn ít đến bỏ ăn, thở khó. Nếu phản ứng nhẹ, chỉ cần để động vật nghỉ ngơi yên tĩnh nơi thoáng mát; cho ăn thức ăn loãng, giàu đạm, tiêm các loại vitamin, thuốc trợ sức cafein. Khi động vật sốt cao, các triệu chứng tòan thân nặng, dùng kháng sinh thích hợp với các loại vitamin B1, vitamin C tiêm bắp. Chăm sóc nuôi dưỡng tốt, để gia súc nghỉ ngơi đến khi hết triệu chứng. NHỮNG PHẢN ỨNG KHI TIÊM PHÒNG VACXIN VÀ CÁCH XỬ LÝ •Sốc quá mẫn •Thường xảy ra ngay sau khi tiêm vacxin do vacxin chứa lượng độc tố cao chưa được vô hoạt triệt để, với động vật gày yếu do bị bệnh truyền nhiễm, ký sinh trùng thể mạn tính, động vật có loại hình thần kinh quá nhạy, dễ mẫn cảm với kích thích. Biểu hiện của sốc quá mẫn là con vật thở khó, niêm mạc yếu, mũi đỏ ửng, các cơ chất là cơ vân run mạnh, xuất hiện các biểu hiện thần kinh như giẫy giụa, kêu rống lên. Khi phản ứng nặng, động vật đại tiểu tiện tự do, sùi bọt mép, niêm mạc tím tái. Khi động vật sốc quá mẫn phải can thiệp khẩn trương. Trước hết đưa ngay động vật vào nơi thoáng mát, yên tĩnh, để đầu cao hơn một chút cho động vật dễ thở. Tiến hành các biện pháp cấp cứu như xoa bóp vùng ngực để tăng tầng số hô hấp và nhịp tim. Tiêm Adrenalin, truyền tĩnh mạch dung dịch sinh lý mặn hoặc ngọt có trộn với vitamin B1, vitamin C.
125. NHỮNG PHẢN ỨNG KHI TIÊM PHÒNG VACXIN VÀ CÁCH XỬ LÝ • Trong khi tiêm phòng vacxin, nếu thấy tỷ lệ động vật có phản ứng cục bộ nặng hoặc phản ứng toàn thân cao trên tỷ lệ cho phép của loại vacxin dùng hoặc động vật bị sốc quá mẫn thì dừng ngay việc tiêm vacxin để làm rõ nguyên nhân, tìm biện pháp khắc phục mới tiêm tiếp. Nhöõng thaát baïi trong phoøng beänh baèng vaccin Cung caáp sai Cung caáp ñuùng Chuûng vaccin quaù treã Ñöôøng cung caáp sai Thuù ñaõ bò nhieãm beänh Lieàu vaccin khoâng ñuû Vaccin chöùa chuûng KN Vaccin soáng ñaõ bò cheát khoâng phuø hôïp Thuù khoâng coù ñaùp öùng mieãn dòch Mieãn dòch thuï ñoäng ô thuù vaãn coøn Thuù bò öùc cheá mieãn dòch Thuù bò thay ñoåi sinh hoïc (suy dinh döôõng, giaø)