›
›

Tác giả của những phát minh, sáng chế nổi tiếng thế giới

pdf 35 trang phuongnguyen 2051
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tác giả của những phát minh, sáng chế nổi tiếng thế giới", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdftac_gia_cua_nhung_phat_minh_sang_che_noi_tieng_the_gioi.pdf

Nội dung text: Tác giả của những phát minh, sáng chế nổi tiếng thế giới

  1. z  Tác giả của những phát minh, sáng chế nổi tiếng thế giới
  2. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 1 MUÅC LUÅC Ai laâ ngûúâi àaä phaát minh ra doâng àiïån? 3 Ai laâ ngûúâi àaä saáng chïë ra que diïm? 4 Ai laâ taác giaã cuãa chiïëc maáy chûä àêìu tiïn? 5 Ai àaä laâm ra bú àêìu tiïn? 6 Ai àaä laâm ra giêëy? 7 Ai àaä laâm ra haân thûã biïíu? 8 Ai àaä laâm ra nhûäng chiïëc kñnh àêìu tiïn? 8 Ai àaä laâm ra nûúác hoa? 9 Ai àaä laâm ra quyïín tûâ àiïín tiïëng anh àêìu tiïn? 11 Ai àaä laâm ra àöi giaây àêìu tiïn? 12 Ai àaä nghô ra baãng chûä caái àêìu tiïn? 13 Ai àaä nghô ra buát viïët? 14 Ai àaä nghô ra chiïëc buát chò àêìu tiïn? 15 Ai àaä nghô ra kñnh hiïín vi? 16 Ai àaä nghô ra la baân? 17 Ai àaä nghô ra mön nhêíy duâ ? 18 Ai àaä nghô ra maáy aãnh ? 19 Ai àaä nghô ra nhûäng con tem? 20 Ai àaä nghô ra troâ àaánh baâi? 21 Ai àaä nghô ra têëm baãn àöì àêìu tiïn? 22 Ai àaä phaát hiïån ra caâ phï? 23
  3. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 2 Ai àaä phaát minh ra nguyïn tûã? 24 Ai àaä saáng taåo ra maáy bay? 26 Ai àaä saáng taåo ra têìu ngêìm? 27 Ai àaä saáng taåo ra ötö? 28 Ai àaä saáng taåo ra àaân dûúng cêìm? 29 Ai àaä tòm ra chêët dinamit( thuöëc nöí)? 30 Ai àaä viïët baách khoa toaân thû àêìu tiïn? 31 Ai àaä xêy dûång chiïëc cêìu àêìu tiïn? 32 Ai àaä xêy ngoån haãi àùng àêìu tiïn? 33
  4. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 3 AI LAÂ NGÛÚÂI ÀAÄ PHAÁT MINH RA DOÂNG ÀIÏÅN? Con ngûúâi àaä nghiïn cûáu vïì àiïån tûâ haâng ngaân nùm nay, nhûng cho àïën bêy giúâ chuáng ta vêîn chûa biïët chñnh xaác thïë naâo laâ àiïån. Ngûúâi ta cho rùçng àiïån àûúåc cêëu taåo tûâ nhûäng phêìn nhoã tñch àiïån. Theo ly á thuyïët naây thò àiïån laâ doâng chuyïín àöång cuãa caác electron hay caác phên tñch àiïån khaác. Tûâ àiïån trong tiïëng Anh (electricity) bùæt nguöìn tûâ tiïëng Hy Laåp "electron". Baån coá biïët tûâ naây coá nghôa laâ gò khöng? Noá coá nghôa laâ höí phaách. Tûâ nùm 600 trûúác cöng nguyïn nhûäng ngûúâi Hy Laåp cöí àaä biïët rùçng nïëu coå xaát höí phaách thò noá coá thïí huát àûúåc nhûäng mêíu giêëy. Cho àïën trûúác nùm 1672 cuäng chûa coá möåt tiïën böå naâo trong viïåc nghiïn cûáu vïì àiïån. Vaâo nùm 1672 öng Otto Fon Gerryk khi àïí tay bïn caånh quaã cêìu bùçng lûu huyânh àang quay àaä nhêån àûúåc sûå tñch àiïån lúán hún. Vaâo nùm 1729 öng Stefan Grey àaä tòm ra rùçng coá 1 söë chêët, trong àoá coá kim loaåi, coá thïí dêîn àiïån. Nhûng chêët nhû vêåy goåi laâ nhûäng chêët dêîn àiïån. Öng ta cuäng phaát hiïån ra rùçng nhûäng chêët khaác nhû thuyã tinh, lûu huyânh, höí phaách vaâ saáp khöng dêîn àiïån. Nhûäng chêët àoá àûúåc goåi laâ nhûäng chêët caách àiïån. Bûúác tiïën tiïëp theo trong viïåc nghiïn cûáu vïì doâng àiïån laâ vaâo nùm 1733 khi möåt ngûúâi Phaáp coá tïn laâ Duy Phey tòm ra vêåt tñch àiïån dûúng vaâ vêåt tñch àiïån êm, mùåc duâ öng cho rùçng àoá laâ 2 loaåi àiïån khaác nhau. Bedzamin Franklin laâ ngûúâi àêìu tiïn thûã giaãi thñch thïë naâo laâ doâng àiïån. Theo öng têët caã caác chêët trong tûå nhiïn àïìu coá chûáa "chêët loãng àiïån". Khi 2 chêët va chaåm vaâo nhau thò möåt söë "chêët loãng" cuãa chêët naây seä bõ lêëy sang chêët khaác. Ngaây nay chuáng ta noái "chêët loãng" àûúåc cêëu taåo tûâ nhûäng àiïån tûã mang àiïån tñch êm. Böå mön khoa hoåc nghiïn cûáu vïì àiïån phaát triïín rêìm röå tûâ nùm 1880 khi maâ Alexandro Volta àaä saáng chïë ra pin. Phaát minh naây àaä mang àïën cho
  5. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 4 loaâi ngûúâi nguöìn nùng lûúång thûúâng xuyïn vaâ keáo theo noá têët caã nhûäng phaát minh quan troång nhêët trong lônh vûåc naây. AI LAÂ NGÛÚÂI ÀAÄ SAÁNG CHÏË RA QUE DIÏM? Ûúác mú hoåc caách taåo ra lûãa àïí sûúãi êëm vaâ nêëu chñn thûác ùn àaä dêîn àïën viïåc con ngûúâi laâm ra nhiïìu loaåi "diïm" khaác nhau. Ngûúâi nguyïn thuyã àaánh ra lûãa tûâ chêët Silic vaâ hy voång rùçng noá coá thïí àöët chaáy dûúåc laá khö. Haâng nghòn nùm sau nhûäng ngûúâi La Maä cöí cuäng chùèng tiïën thïm dûúåc mêëy trong viïåc taåo ra lûãa. Hoå àaánh hai hoân àaá vaâo nhau vaâ nhûäng tia lûãa thu àûúåc thò cöë gùæng àöët chaáy nhûäng que àoám têím lûu huyânh. Vaâo thúâi trung cöí ngûúâi ta cöë gùæng àöët chaáy nhûäng miïëng gieã khö bùçng nhûäng tia lûãa thu àûúåc bùçng caách àaánh Silic vaâ sùæt. Nhûäng chêët liïåu dïî chaáy naây àûúåc goåi laâ caác "dêy chaáy". Nhûäng que diïm hiïån àaåi àûúåc laâm tûâ nhûäng que göî nhoã boåc phötxpho úã àêìu. Phötxpho laâ chêët rêët dïî chaáy ngay caã úã nhiïåt àöå rêët thêëp. Vaâo nùm 1681 möåt ngûúâi Anh tïn laâ Robert Boie àaä nhuáng que àoám têím lûu huyânh vaâo dung dõch lûu huyânh vaâ phöëtxpho vaâ thïë laâ nhûäng que diïm àaä ra àúâi. Tuy nhiïn nhûäng que diïm naây chaáy quaá nhanh nïn hiïåu quaã sûã duång khöng cao. Nhûäng que diïm thûåc sûå àûúåc laâm úã Anh do baân tay cuãa ngûúâi dûúåc sô coá tïn laâ John Walker. Àïí àöët nhûäng que diïm naây cêìn phaãi queåt chuáng vaâo giûäa nïëp gêëp cuãa túâ giêëy maâ trïn àoá àaä àûúåc rùæc möåt lúáp böåt thuyã tinh . Nùm 1833 nhûäng que diïm boåc phötxpho àaä ra àúâi úã Aoá vaâ Àûác nhûng coá möåt vêën àïì àaä naãy sinh vò phötxpho trùæng vaâ vaâng rêët àöåc haåi àöëi vúái nhûäng cöng nhên saãn xuêët diïm cho nïn nùm 1906 àaä bõ cêëm saãn xuêët trïn toaân thïë giúái. Cuöëi cuâng ngûúâi ta àaä tòm ra möåt loaåi phötxpho àoã khöng àöåc àïí saãn xuêët ra nhûäng que diïm an toaân hún. Nhûäng que diïm an
  6. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 5 toaân àêìu tiïn àaä àûúåc saãn xuêët úã Thuyå Syä vaâo nùm 1844. Giúâ àêy thay vò boåc lïn àêìu que diïm têët caã nhûäng chêët hoaá hoåc cêìn thiïët thò ngaây nay ngûúâi ta böi phöëtxpho àoã lïn bïì mùåt cuãa höåp vaâ ta chó cêìn queåt que diïm vaâo àoá. Vaâo thúâi kò thïë chiïën lêìn thûá hai coá rêët nhiïìu àoaân quên chinh chiïën úã vuâng Thaái Bònh Dûúng núi rêët hay coá mûa nïn nhûäng que diïm bònh thûúâng toã ra keám hiïåu quaã. Luác bêëy giúâ öng Raimön Kaài àaä laâm ra möåt chêët boåc lïn nhûäng que diïm àïí coá thïí àöët àûúåc ngay caã trong trúâi mûa. AI LAÂ TAÁC GIAÃ CUÃA CHIÏËC MAÁY CHÛÄ ÀÊÌU TIÏN? Maáy chûä laâ möåt phaát kiïën rêët múái vaâ cho àïën bêy giúâ ngûúâi ta vêîn khöng ngûâng hoaân thiïån noá. Tuy nhiïn bùçng phaát minh saáng chïë ra maáy chûä laåi thuöåc vïì ngûúâi Anh coá tïn laâ Henri Mill tûâ nùm 1714 mùåc duâ chiïëc maáy chûä àoá chûa àûúåc laâm möåt caách hoaân thiïån. Nhûäng chiïëc maáy chûä àêìu tiïn àûúåc saãn xuêët cho nhûäng ngûúâi muâ úã Myä, öng William Bert vaâo nùm 1829 àaä àûúåc cêëp bùçng phaát minh saáng chïë cho chiïëc maáy chûä àêìu tiïn, chiïëc maáy coá tïn laâ "Maáy chûä cho ngûúâi muâ". Ngaây nay, nhûäng chiïëc maáy nhû vêåy khöng coân töìn taåi nûäa. Baån coá thïí tin chùæc rùçng àaä coá rêët nhiïìu nhaâ phaát minh saáng chïë àoáng goáp sûác cuãa mònh vaâo sûå phaát triïín cuãa chiïëc maáy chûä. Vaâo nùm 1833, möåt ngûúâi Phaáp coá tïn laâ Cksave Progen àaä laâm ra möåt chiïëc maáy chûä vúái baân phñm vaâ caác àoân bêíy cho tûâng kyá hiïåu. Vaâo nùm 1843 öng Tracterobe, ngûúâi Myä àaä laâm ra möåt chiïëc maáy chûä vúái caác phñm kyá hiïåu àûúåc sùæp xïëp xung quanh möåt chiïëc voâng bùçng àöìng coá truåc úã giûäa. Öng ta duâng tay quay àïën chûä cêìn thiïët vaâ phuã mûåc lïn kyá hiïåu àïí àaánh ra giêëy, tuy nhiïn nïëu sûã duång chiïëc maáy chûä kiïíu naây thò rêët chêåm. Nùm 1856 möåt chiïëc maáy chûä kiïíu múái àaä ra àúâi vúái caác phñm àûúåc böë trñ theo hònh troân vaâ möîi möåt lêìn goä möåt kyá hiïåu thò chûä seä àûúåc àaánh vaâo möåt àiïím úã giûäa. Nguyïn tùæc hoaåt àöång naây àaä àûúåc sûã duång trong caác maáy chûä hiïån àaåi. Chiïëc maáy chûä àêìu tiïn àûúåc
  7. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 6 àûa vaâo saãn xuêët haâng loaåt. Àûúåc saáng taåo búãi ba ngûúâi Myä öng Criptophe Shoilz, Semuen Soil, Carlot Glidden vaâo nùm 1873 úã chiïëc maáy chûä naây coá rêët nhiïìu àùåc àiïím àùåc biïåt, giêëy àûúåc àùåt vaâo möåt truåc troân bùçng cao su coá dêy mûåc, coá loäi quêën dêy àaão chiïìu duâng cho bùng mûåc vaâ tay keáo coá thïí chuyïín àöång àûúåc. Ngaây höm nay chuáng ta àaä coá caã nhûäng chiïëc maáy chûä saách tay, nhûäng chiïëc maáy chûä chaåy bùçng àiïån, tuy nhiïn vaâo nhûäng nùm gêìn àêy maáy chûä àaä phaãi nhûúâng chöî cho maáy tñnh. AI ÀAÄ LAÂM RA BÚ ÀÊÌU TIÏN? Bú laâ möåt trong nhûäng loaåi thûåc phêím lêu àúâi nhêët maâ con ngûúâi biïët àïën vaâ sûã duång röång raäi. Coá möåt àiïìu khaá ngaåc nhiïn laâ thúâi xa xûa úã möåt söë núi trïn traái àêët ngûúâi ta khöng duâng bú laâm thûác ùn! Nhûäng ngûúâi Do thaái duâng bú àïí laâm vêåt tïë thêìn trong nhûäng thuã tuåc tön giaáo. Nhûäng ngûúâi Hy laåp vaâ La maä cöí àaåi duâng bú àïí chûäa caác bïånh vïì da. Hoå coân tin rùçng böì hoáng cuãa bú àun chaáy rêët coá lúåi cho mùæt. Ngoaâi ra ngûúâi La maä coân duâng bú àïí böi trún toác vaâ da. Taåi Têy Ban Nha hún 300 nùm trûúác àêy bú chó àûúåc baán trong caác hiïåu thuöëc. Thúâi bêëy giúâ cuäng coá möåt söë ngûúâi duâng bú àïí nêëu ùn nhûng tuyïåt nhiïn khöng coá ai ùn bú söëng. Bú àûúåc baão quaãn úã daång nhuyïîn vaâ coá caã loaåi bú trùm tuöíi. Coá ngûúâi cho rùçng cöng nghïå saãn xuêët bú ùn àûúåc chuyïín tûâ caác nûúác Xcùn ài navú sang Chêu Êu. Ngaây nay bú laâ möåt thûåc phêím vö cuâng quan troång. Bú laâ thûåc phêím coá chûáa haâm lûúång àaåm cao vaâ cú thïí dïî hêëp thuå. Trong thaânh phêìn cuãa bú coá nhiïìu chêët cêìn thiïët giuáp noá úã laåi lêu trong daå daây vaâ tûâ tûâ cung cêëp nùng lûúång cho cú thïí. Cöng nghiïåp saãn xuêët bú coá tûâ khi ngûúâi ta bùæt àêìu vùæt sûäa boâ. Àêìu tiïn ngûúâi ta húát lêëy lúáp vaáng sûäa röìi àï í úã nhiïåt àöå phoâng cho lïn men. Àiïìu naây giuáp cho bú giûä àûúåc hûúng võ vaâ àún giaãn hoaá quaá trònh àaánh bú. Tiïëp theo àoá laâ cöng àoaån thanh loåc àïí diïåt khuêín giuáp bú coá haån sûã duång lêu hún. Bú àûúåc àaánh trong maáy àaánh bú àïí taách lêëy phêìn nûúác trong.
  8. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 7 Trong nûúác sûäa naây khöng chûáa möåt chuát chêët beáo naâo. Sau àoá ngûúâi ta laåi cho tiïëp nûúác vaâo vaâ tiïëp tuåc àaánh trong maáy àaánh bú cho àïën khi loaåi hïët caác chêët khöng cêìn thiïët ra àïí thu àûúåc bú tinh khiïët. Sau cuâng ngûúâi ta cho bú ài qua nhûäng truåc quay lúán cho bú mïìm ra vaâ àöìng àïìu nhau vïì maâu vaâ võ röìi àem àoáng goái. AI ÀAÄ LAÂM RA GIÊËY? Baån haäy lêëy möåt túâ giêëy vaâ thûã xeá noá theo hai chiïìu ngang vaâ doåc. Baån seä thêëy rùçng coá möåt chiïìu dïî xeá hún, vaâ úã chöî túâ giêëy raách ra baån seä nhòn thêëy nhûäng súåi moãng nhû toác. Àiïìu àoá noái lïn àiïìu gò? Thûá nhêët giêëy àûúåc saãn xuêët bùçng maáy vò nïëu khöng baån àaä coá thïí xeá dïî daâng úã caã hai chiïìu. Thûá hai laâ giêëy àûúåc cêëu taåo tûâ nhûäng haåt xenlulo nhoã trong loäi cuãa cêy. Trûúác khi giêëy xuêët hiïån thò con ngûúâi àaä laâm ra rêët nhiïìu chêët liïåu àïí viïët. 4000 nùm trûúác àêy nhûäng ngûúâi Ai Cêåp cöí àaä lêëy nhûäng thên cêy tûúác lêëy phêìn voã vaâ neán cho phùèng àïí laâm giêëy viïët. Sau naây ngûúâi ta àaä àùåt chöìng nhûäng voã cêy lïn nhau, neán röìi daán chuáng laåi, sau khi sêëy khö coá thïí duâng àïí viïët. Nhûng àoá vêîn chûa àûúåc coi laâ giêëy. Ngûúâi àêìu tiïn laâm ra giêëy laâ öng Sai Lun, ngûúâi Trung Quöëc, vaâo nùm 105 öng àaä nghô ra phûúng thûác laâm giêëy tûâ nhûäng súåi bïn trong cuãa voã cêy dêu. Ngûúâi Trung Quöëc àaä hoåc caách nghiïìn naát voã cêy vaâ nûúác àïí taách lêëy súåi, sau àoá hoå àöí höîn húåp naây ra nhûäng khay to trïn àoá coá dùåt nhûäng öëng tre nhoã, khi nûúác chaãy hïët ài ngûúâi ta mang caác têëm giêëy moãng ài phúi khö trïn bïì mùåt bùçng phùèng. Sau naây àïí nêng cao chêët lûúång cuãa giêëy coá ngûúâi àaä nghô ra caách cho thïm tinh böåt vaâo. Nhûäng nhaâ buön cuãa Trung Quöëc àaä ài khùæp moåi núi, lïn phûúng Bùæc xuöëng phûúng Nam röìi àïën thaânh phöë Samarcan. úã àêy ngûúâi aã Rêåp àaä àaánh cùæp bñ quyïët cuãa hoå vaâ mang àïën Têy Ban Nha, tûâ àoá nghïå thuêåt laâm giêëy lan truyïìn khùæp thïë giúái. Caâng ngaây con ngûúâi caâng tòm ra nhiïìu phûúng phaáp àïí saãn xuêët giêëy, ngûúâi ta laâm ra chiïëc maáy coá thïí laâm ra nhûäng túâ giêëy rêët daâi vaâ rêët moãng úã nûúác Phaáp nùm 1798.
  9. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 8 AI ÀAÄ LAÂM RA HAÂN THÛÃ BIÏÍU? Haân thûã biïíu àûúåc laâm ra àïí xaác àõnh nhiïåt àöå. Nhaâ khoa hoåc ngûúâi yá Galilï àaä laâm nhûäng thñ nghiïåm vïì caách ào nhiïåt àöå vaâo nùm 1592 (100 nùm sau khi Critop Colongbo phaát minh ra Chêu Myä) Galilï àaä laâm ra vaâi loaåi haân thûã biïíu khaác nhau, noá àûúåc cêëu taåo búãi möåt öëng thuyã tinh vaâ möåt quaã cêìu röîng chûáa àêìy khöng khñ. Chuáng àûúåc àun noáng lïn àïí khöng khñ bïn trong núã ra sau àoá nhuáng àêìu múã kia cuãa öëng vaâo möåt chêët loãng vñ duå nhû nûúác chùèng haån. Khöng khñ trong öëng co laåi vò nûúác laånh vaâ chêët loãng traân vaâo öëng chiïëm chöî cuãa khöng khñ, sûå thay àöíi nhiïåt àöå seä dêîn àïën sûå tùng giaãm cuãa mûåc chêët loãng trong öëng vêåy laâ chiïëc nhiïåt kïë àêìu tiïn àaä ra àúâi. Baån haäy lûu yá rùçng noá àaä coá thïí àõnh võ àûúåc sûå daän núã cuãa khöng khñ trong öëng tuy nhiïn chiïëc nhiïåt kïë naây cuäng khöng àûúåc chñnh xaác tuyïåt àöëi vò noá coân chõu sûå aãnh hûúãng cuãa sûå thay àöíi aáp suêët khñ quyïín. Chiïëc nhiïåt kïë hiïån àaåi sûã duång sûå giaän núã cuãa chêët loãng àïí ào nhiïåt àöå, chêët loãng naây àûúåc haân kñn trong möåt quaã cêìu thuyã tinh àûúåc gùæn vaâo möåt öëng nhoã khi nhiïåt àöå tùng lïn seä laâm chêët loãng daän ra vaâ dêng lïn trong öëng, ngûúåc laåi khi nhiïåt àöå haån xuöëng thò chêët loãng co laåi vaâ tuåt xuöëng trïn chiïëc nhiïåt kïë naây coá gùæn baãng chia àöå giuáp chuáng ta xaác àõnh àûúåc nhiïåt àöå. Chiïëc nhiïåt kïë naây lêìn àêìu tiïn àûúåc cöng tûúác Tötxcan Phedinan II sûã duång vaâo nùm 1654. AI ÀAÄ LAÂM RA NHÛÄNG CHIÏËC KÑNH ÀÊÌU TIÏN? Ngaây nay hêìu hïët caác chñnh khaách vaâ nhûäng ngûúâi nöíi tiïëng àïìu àeo kñnh thò phaãi. Thêåt thuá võ nïëu biïët àûúåc rùçng lõch sûã seä ài theo hûúáng naâo nïëu ngaây xûa caác bêåc vua chuáa àïìu àeo kñnh (têët nhiïn nïëu nhû thêåt sû å hoå cêìn àïën kñnh). Vò nhû vêåy hoå àaä coá thïí
  10. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 9 nhòn moåi vêåt, moåi viïåc töët hún vaâ chùæc hùèn àaä trõ vò caác quöëc gia töët hún! Khöng ai biïët tïn cuãa ngûúâi laâm ra cùåp kñnh àêìu tiïn. Chó biïët rùçng vaâo nùm 1266 öng Rodger Becon àaä duâng chiïëc kñnh luáp àïí coá thïí nhòn roä hún caác chûä caái trïn trang saách. Coân vaâo nùm 1352 trïn möåt bûác chên dung ngûúâi ta nhòn thêëy höìng y giaáo chuã Jugon coá àeo möåt àöi kñnh coá hai mùæt kñnh àûúåc buöåc vaâo möåt caái goång. Nhû vêåy chuáng ta chó coá thïí biïët àûúåc rùçng àöi kñnh àûúåc laâm ra àêu àoá giûäa nùm 1266 vaâ 1352. Khi nhûäng cuöën saánh in ra àúâi thò nhûäng àöi kñnh cuäng trúã nïn rêët cêìn thiïët. Vaâo thïë kyã XV nhûäng cùp kñnh chuã yïëu àûúåc saãn xuêët taåi miïìn bùæc nûúác yá vaâ miïìn nam nûúác Àûác, laâ nhûäng núi têåp trung nhiïìu ngûúâi thúå gioãi. Nùm 1629 vua Charles I cuãa nûúác Anh àaä kyá sùæc lïånh thaânh lêåp hiïåp höåi cuãa caác thúå laâm kñnh mùæt. Coân vaâo nùm 1784 Bedzamin Franklin àaä saáng taåo ra nhûäng àöi kñnh coá hai tiïu àiïím. Ngaây nay ngoaâi viïåc giuáp con ngûúâi àoåc vaâ nhòn töët hún , nhûäng chiïëc kñnh coân àûúåc sûã duång vaâo nhûäng muåc àñch khaác nhau. Nhûäng chiïëc kñnh dêm giuáp chuáng ta àúä choái mùæt vaâ caãn nhûäng tia nùæng mùåt trúâi coá thïí laâm haåi mùæt. Ngûúâi ta coân saãn xuêët nhûäng chiïëc kñnh àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi thúå thöíi thuyã tinh, nhûäng ngûúâi trûúåt tuyïët, caác phi cöng, caác nhaâ thaám hiïím vuâng cûåc àïí baão vïå mùæt khoãi nhûäng tia cûåc tñm vaâ tia höìng ngoaåi. Chuáng ta coân coá thïí kïí ra àêy rêët nhiïìu ngaânh nghïì cêìn coá nhûäng àöi kñnh àùåc biïåt àïí àaãm baão sûác khoeã vaâ an toaân lao àöång. AI ÀAÄ LAÂM RA NÛÚÁC HOA? Coá leä cuâng vúái sûå xuêët hiïån cuãa sûå söëng trïn traái àêët nûúác hoa àaä ra àúâi. Tûâ "nûúác hoa" coá nguöìn göëc tûâ tiïëng La tinh "fumus" coá nghôa laâ khoái. Àiïìu naây laâm chuáng ta coá yá nghô phaãi chùng ngaây xûa
  11. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 10 nhûäng ngûúâi nguyïn thuyã àaä àöët göî, nhûåa cêy vaâ laá cêy coá muâi thúm àïí taåo ra nûúác hoa? Chuáng ta biïët rùçng ngûúâi Ai cêåp cöí àaåi àaä duâng nûúác hoa tûâ hún 5000 nùm trûúác àêy. Nhûng phaát minh ra caách chiïët xuêët tinh dêìu tûâ nhûäng caánh hoa höìng laåi thuöåc vïì ngûúâi aã rêåp. Àaä tûâ hún 1300 nùm nay taåi àêët nûúác cuãa cêu chuyïån "Nghòn leã möåt àïm", tinh dêìu hoa höìng khöng nhûäng àûúåc duâng laâm myä phêím maâ coân àïí laâm thuöëc nûäa. Cûá nûãa heácta hoa höìng seä cho ta 1 têën caánh hoa, tûâ möåt têën caánh hoa naây laåi chó cho ta veãn veån coá 0,5 kg tinh dêìu. Thïë múái biïët vò sao loaåi tinh dêìu naây laåi quyá hiïëm àïën vêåy. Ngaây xûa àïí thu àûúåc tinh dêìu ngûúâi ta xïëp nhûäng têëm kñnh vaâo nhûäng chiïëc khung göî. Trïn àoá àùåt möåt lúáp múä lúån röìi xïëp tûâng lúáp caánh hoa lïn nhau. Ngûúâi ta thay dêìn nhûäng lúáp caánh hoa cho túái khi miïëng múä huát àuã söë tinh dêìu cêìn thiïët. Ngaây nay àïí chiïët xuêët ra tinh dêìu thay vò múä lúån chuáng ta duâng möåt loaåi dung dõch àûúåc lêëy tûâ dêìu lûãa. Àöí dung dõch naây lïn caác caánh hoa tûúi cho túái khi thêëm hïët tinh dêìu cuãa caánh hoa. Höîn húåp thu àûúåc àem taách boã dung dõch àêìu röìi duâng cöìn loåc lêëy tinh dêìu. Ngaây nay àïí saãn xuêët nûúác hoa ngûúâi ta coân duâng rêët nhiïìu loaåi hoa nhû: hoa nhaâi, hoa violet, hoa hoa thuyã tiïn, hoa cam . . .Baån coá biïët khöng thêåm chñ göî cuãa cêy tuâng, cêy baåch àaân, laá cêy baåc haâ ,laá cêy thiïn truác quyâ vaâ rïî cuã gûâng cuäng àûúåc duâng laâm nûúác hoa àêëy. Hiïån nay khoa hoåc àang khöng ngûâng chaåy àua vúái thiïn nhiïn trong viïåc saáng taåo ra nhûng muâi nûúác hoa múái. Caác chuyïn gia myä phêím coá thïí saáng taåo ra nhûäng muâi nûúác hoa múái laå vaâ thúm ngaát àïën nöîi nhûäng böng hoa tûúi cuäng phaãi ghen tõ vò hûúng quyïën ruä cuãa chuáng.
  12. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 11 AI ÀAÄ LAÂM RA QUYÏÍN TÛÂ ÀIÏÍN TIÏËNG ANH ÀÊÌU TIÏN? Baån coá biïët tûâ àiïín ra àúâi khi naâo khöng? Trong tiïëng La Tinh coá tûâ "diccionarius" coá nghôa laâ "sûu têåp caác tûâ". Möåt thaây giaáo ngûúâi Anh tïn lêì Jonh Garland àaä tuyïín têåp möåt söë tûâ tiïëng La Tinh vaâo "diccionarius" àïí bùæt buöåc caác hoåc sinh cuãa mònh phaãi hoåc thuöåc. Àoá laâ vaâo khoaãng nùm 1225. Tïn goåi cuãa cuöën tûâ àiïín giaãi nghôa tiïëng Anh cuäng bùæt nguöìn tûâ "diccionarius" cuãa tiïëng La Tinh. Hún 300 nùm trûúác trïn traái àêët chûa hïì coá bêët kyâ möåt cuöën tûâ àiïín tiïëng Anh naâo. Phêìn lúán caác tûâ àiïín úã nûúác Anh àûúåc viïët ra nhùçm giuáp àúä moåi ngûúâi hoåc tiïëng La Tinh. Nhûäng quyïín tûâ àiïín nhû vêåy thöng thûúâng coá nhûäng caái tïn rêët giaâu hònh aãnh nhû "khu vûúân tûâ ngûä". Phaãi àïën nùm 1552 thò cuöën tûâ àiïín tiïëng Anh àêìu tiïn múái thûåc sûå ra àúâi. Taác giaã cuãa noá laâ öng Richard Haloet. Cuöën tûâ àiïín naây coá caác tïn La tinh rêët daâi "Absedarium Anglico - Latinium pro Tirunculus". Sûå khaác biïåt cuãa noá so vúái nhûäng cuöën tûâ àiïín khaác laâ úã àêy ngûúâi ta giaãi nghôa caác tûâ bùçng tiïëng Anh röìi sau àoá múái dõch san g tiïëng La Tinh. "Absedarium" àûúåc coi laâ quyïín tûâ àiïín giaãi nghôa àêìu tiïn cuãa tiïëng Anh. Noá göìm 26.000 tûâ. Luác bêëy giúâ ai ai cuäng biïët àïën cuöën tûâ àiïín naây tuy giaá cuãa noá rêët àùæt. Àïí àöng àaão nhên dên coá thïí sûã duång àûúåc ngûúâi ta àaä soaån möåt cuöën tûâ àiïín múái ñt tûâ hún, dïî hiïíu hún vaâ in vúái söë lûúång lúán, giaá thaânh haå. Vaâo thúâi bêëy giúâ caác taác giaã khöng chuã trûúng àûa hïët têët caã caác tûâ coá trong tiïëng Anh vaâo tûâ àiïín maâ hoå chó giaãi thñch nghôa cuãa nhûäng tûâ khoá nhêët . Quyïín tûâ àiïín giaãi nghôa tiïëng Anh àêìu tiïn(coá tïn tiïëng Anh chûá khöng phaãi tïn La Tinh) àûúåc ra àúâi vaâo nùm 1623 cuãa taác giaã Henry Cokerem. Bùæt àêìu tûâ nùm 1807 úã Myä öng N.Webster àaä bùæt àêìu biïn soaån möåt böå tûâ àiïín àöì söå göìm 12.000 nghòn tûâ vaâ 40.000 chuá thñch vaâ cho túái nùm 1828 múái hoaân thaânh vaâ xuêët baãn.
  13. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 12 Trûúác Webster chûa coá ai laâm nöíi cöng viïåc vô àaåi êëy. Ngoaâi viïåc biïn soaån öng coân laâm thïm möåt viïåc nûäa laâ àún giaãn hoaá chñnh taã cuãa möåt söë tûâ khoá. Chñnh vò vêåy maâ sau naây ta thêëy tiïëng Anh vaâ tiïëng Myä (English vaâ American English) coá nhûäng àiïím khaác nhau. AI ÀAÄ LAÂM RA ÀÖI GIAÂY ÀÊÌU TIÏN? Khi nhûäng ngûúâi nguyïn thuyã phaãi vûúåt qua nhûäng con àûúâng àêìy gai nhoån vaâ àaá cûáng thò hoå hiïíu rùçng cêìn phaãi kiïëm möåt thûá gò àoá àïí boåc lêëy àöi chên cuãa mònh. Coá leä nhûäng àöi giaây àêìu tiïn maâ ngûúâi nguyïn thuyã laâm ra tröng giöëng nhûäng àöi deáp quai hêåu. Chêët liïåu maâ hoå duâng àïí taåo ra nhûäng àöi giaây nhû thïë vö cuâng àa daång, tûâ coã, da, hoùåc thêåm chñ caã nhûäng miïëng göî. Hoå buöåc chuáng vaâo caác ngoán chên bùçng nhûäng súåi dêy vaâ voâng qua goát chên. úã caác vuâng giaá laånh, caác àöi deáp quai hêåu moãng maãnh kia khöng thïí chõu àûúåc reát mûúát nïn con ngûúâi àaä thïm vaâo àoá nhûäng chêët liïåu khaác dêìy dùån vaâ êëm aáp hún àïí taåo thaânh nhûäng àöi giaây. Ngûúâi Ai cêåp cöí àaåi laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn sûã duång röång raäi nhûäng àöi giaây àûúåc laâm tûâ nhûäng miïëng da hoùåc göî coá dêy chùçng quanh chên. Àïí baão vïå ngoán chên caái nhûäng chiïëc giaây àûúåc uöën cong úã phña trûúác. Nhûäng ngûúâi La maä coân tiïën xa hún. hoå àaä laâm ra nhûäng àöi giaây coá àuåc löî úã hai bïn àïí luöìn dêy qua vaâ buöåc laåi úã giûäa. Nhûäng ngûúâi úã caác giai têìng khaác nhau trong xaä höåi ài nhûäng àöi giaây khaác nhau. úã nhûäng nûúác coá khñ hêåu laånh hún, ngûúâi ta àaä duâng coã nhöìi vaâo nhûäng chiïëc bao nhoã coá dêy thùæt laåi àïí laâm giaây àöng. Dêìn dêìn nhûäng ngûúâi eskimo vaâ nhûäng thöí dên da àoã tûâ nhûäng àöi giaây thö sú naây àaä taåo ra nhûäng àöi giaây möca. Nhûäng àöi giaây coá hònh thuâ hiïån àaåi nhû ngaây nay àûúåc taåo búãi baân tay cuãa nhûäng ngûúâi lñnh thêåp tûå. Àïí baão vïå àöi chên cuãa mònh trong caác cuöåc trinh phaåt keáo daâi àùçng àùéng hoå àaä phaãi laâm ra nhûäng àöi giaây vûâa bïìn vûâa êëm. Nhûäng àöi giaây "möàen" lêìn àêìu tiïn xuêët hiïån úã Phaáp, röìi úã Anh, úã yá. Theo thúâi gian giaây cuäng luön thay àöíi möët. Vñ duå nhû úã Anh vaâo thúâi kyâ trõ vò cuãa vua James I nhûäng ngûúâi thuöåc têìng lúáp quyá töåc ài nhûäng àöi giaây goát nhoån, laâm tûâ möåt loaåi da
  14. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 13 moãng. Ài nhûäng àöi giaây naây thêåt laâ bêët tiïån nhûng ngûúâi ta vêîn tiïëp tuåc sûã duång noá trong möåt thúâi gian daâi. Trûúác khi coá möët ài giaây cao ngûúâi Anh àaä ài nhûäng àöi giaây heåp vaâ coá muäi daâi rêët daâi khoaãng 12- 15cm, vaâ húi cong lïn trïn. Coân úã Myä nghïå thuêåt àoáng giaây bùæt àêìu xuêët hiïån tûâ nùm 1629. AI ÀAÄ NGHÔ RA BAÃNG CHÛÄ CAÁI ÀÊÌU TIÏN? Caác chûä trong baãng chûä caái thûåc ra laâ kñ hiïåu cuãa caác êm. Caác chûä caái trong baãng chûä caái Tiïëng Anh dûåa trïn baãng chûä caái La Maä àaä coá tûâ 2500 nùm trûúác. Caác chûä in hoa rêët giöëng vúái nhûäng chûä La Maä àûúåc sûã duång vaâo thïë kó 3 trûúác cöng nguyïn. Trûúác khi coá baãng chûä caái con ngûúâi thûúâng duâng caách veä àïí ghi laåi nhûäng sûå vêåt hoùåc truyïìn thöng tin cho nhau, vñ duå hònh möåt vaâi con àún dûúng coá thïí hiïíu laâ úã àêy coá thïí ài sùn töët. Loaåi chûä viïët bùçng tranh naây àaä rêët phöí biïën úã Babyålon cöí àaåi, úã Ai Cêåp vaâ Trung Quöëc. Dêìn dêìn theo thúâi gian thò loaåi chûä viïët naây cuäng coá nhiïìu thay àöíi. Trûúác àêy nïëu trïn bûác tranh ngûúâi ta chó veä möåt vêåt thò bêy giúâ bûác tranh chuyïín taãi caã yá tûúãng gùæn vúái khaách thïí àoá, vñ duå khi ngûúâi ta veä àöi chên thò coá nghôa laâ "ài". Loaåi chûä viïët naây àûúåc goåi laâ loaåi chûä viïët ghi yá. Tuy nhiïn coá möåt söë vêën àïì naãy sinh àöëi vúái loaåi chûä viïët naây búãi vò möîi ngûúâi hiïíu theo nhiïìu caách khaác nhau duâ laâ cuâng möåt laá thû. Dêìn dêìn phûúng phaáp naây àûúåc chuyïín thaânh chûä viïët theo êm tiïët, vñ duå chûä X coá nghôa laâ caái tay thò bûác tranh veä baân tay seä thïí hiïån caái êm X àoá. Cho nïn möîi möåt lêìn khi ngûúâi ta noá àïën êm X thò ngûúâi ta laåi sûã duång bûác tranh coá veä hònh caái tay. úã Babylon vaâ Trung Quöëc sûå phaát triïín cuãa chûä viïët cuäng khöng vûúåt qua giúái haån naây. Ngûúâi Ai Cêåp tûå saáng taåo ra baãng chûä caái cuãa mònh göìm 24 kñ hiïåu biïíu hiïån nhûäng êm hoùåc nhûäng tûâ riïng biïåt göìm möåt phuå êm. Tuy nhiïn luác bêëy giúâ hoå àaä khöng hiïíu àûúåc yá nghôa cuãa phaát minh êëy. Gêìn 3500 nùm trûúác àêy caác dên töåc söëng úã búâ Àöng Àõa Trung Haãi àaä gêìn nhû phaát minh ra baãng chûä caái. Hoå hiïíu rùçng möåt kñ hiïåu
  15. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 14 coá thïí sûã duång àïí biïíu thõ möåt êm trong têët caã caác tûâ khaác nhau, vò vêåy hoå àaä sûã duång möåt söë lûúång kñ hiïåu nhêët àõnh vaâ nhûäng kñ hiïåu êëy àaä trúã thaânh baãng chûä caái. Nhûäng ngûúâi Do Thaái cöí vaâ nhûäng ngûúâi Phiniki àaä sûã duång baãng chû ä caái àêìu tiïn, sau naây nhûäng ngûúâi Phiniki truyïìn baãng chûä caái naây cho ngûúâi Hy Laåp. Nhûäng ngûoâi La Maä cöí àaä tiïëp nhêån baãng chûä caái Hy Laåp vaâ àûa vaâo möåt söë sûãa àöíi, böí xung. Tûâ àoá baãng chûä caái La Tinh àaä ra àúâi vaâ àûúåc ngûúâi dên caác nûúác Têy Êu sûã duång röång raäi. AI ÀAÄ NGHÔ RA BUÁT VIÏËT? Chûä viïët laâ möåt àoáng goáp cuãa loaâi ngûúâi vaâo sûå phaát triïín cuãa nïìn vùn minh. Chûä viïët giuáp chuáng ta ghi laåi nhûäng yá nghô vaâ cöng viïåc. Trûúác khi cêy buát ra àúâi thò con ngûúâi àaä sûã duång rêët nhiïìu thûá khaác nhau àïí viïët chûä. Vñ duå nhû ngûúâi nguyïn thuyã àaä duâng nhûäng hoân àaá nhoån àêìu àïí khùæc nhûäng hònh veä lïn tûúâng hoùåc trong hang àöång, hoùåc nhuáng nhûäng àêìu ngoán tay vaâo nhûåa cêy, hay thêåm chñ vaâo maáu cuãa àöång vêåt röìi veä lïn nhûäng bûác tûúâng. Sau naây con ngûúâi àaä biïët duâng phêën hoùåc àêët seát àïí viïët. úã Trung Quöëc ngûúâi ta duâng nhûäng chiïëc buát löng laâm tûâ löng laåc àaâ àïí ghi cheáp. Coá leä nhûäng cêy buát àêìu tiïn àûúåc laâm úã Ai Cêåp. Nhûäng ngûúâi Ai Cêåp àaä laâm ra cêy buát tûâ nhûäng cêy sêåy röîng ruöåt vaâ boåc möåt miïëng àöìng úã phêìn àêìu. Chûä viïët xuêët hiïån úã Hy Laåp gêìn 4000 nùm trûúác àêy vaâ ngûúâi ta àaä duâng nhûäng miïëng kim loaåi hoùåc xûúng voi àïí viïët lïn nhûäng têëm baãng phuã saáp. Sau naây ngûúâi ta coân voát nhoån nhûäng thên cêy caânh cêy àïí laâm buát, nhûäng chiïëc buát naây àûúåc chêëm vaâo dung dõch coá maâu vaâ viïët lïn voã cêy. Cuâng vúái viïåc giêëy viïët ra àúâi vaâo thúâi kò trung cöí con ngûúâi àaä duâng löng ngöîng, löng quaå, löng thiïn nga àïí viïët. Ngoâi buát àûúåc maâi nhoån vaâ mûåc chaãy doåc theo ruöåt buát tûâ trïn xuöëng dûúái. Nhûäng chiïëc buát löng chim àaä àûúåc con ngûúâi sûã duång trong voâng haâng ngaân nùm Nhûäng chiïëc buát bùçng theáp xuêët hiïån úã Anh vaâo nùm 1780,
  16. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 15 nhûng trong suöët 40 nùm cuäng khöng àûúåc chuöång cho lùæm. Buát maáy lêìn àêìu tiïn xuêët hiïån úã nûúác Myä vaâo khoaãng nùm 1880. Ngoâi buát dûúåc laâm bùçng vaâng maå húåp kim osimi -iriài hoùåc iriài àïí khöng bõ xûúác. Bïn trong ruöåt buát coá möåt öëng nhoã bùçng nhûåa hoùåc cao su àûång mûåc. Buát bi laâ phaát kiïën cuãa thïë kó XX. Quaã bi àûúåc maå cröm coá àûúâng kñnh gêìn bùçng 1 mm. Khi ta viïët quaã bi xoay troân vaâ keáo mûåc xuöëng. AI ÀAÄ NGHÔ RA CHIÏËC BUÁT CHÒ ÀÊÌU TIÏN? Cêy buát chò àaä coá caách àêy khöng dûúái 200 nùm. Khoaãng 500 nùm trûúác àêy trong caác hêìm moã cuãa thaânh phöë Cambland nûúác Anh ngûúâi ta àaä tòm ra than chò. Ngûúâi ta cho rùçng cuäng bùæt àêìu tûâ àoá con ngûúâi bùæt àêìu saãn xuêët ra nhûäng chiïëc buát than chò. Tûâ nùm 1760 úã thaânh phöë Nuyn-beác coá gia àònh Pharber àaä bùæt àêìu saãn xuêët buát chò sûã duång böåt than chò, nhûng khöng àûúåc thaânh cöng cho lùæm. Cuöëi cuâng vaâo nùm 1795 coá möåt ngûúâi àaân öng tïn laâ Cont àaä laâm ra chiïëc buát chò bùçng caách tröån than chò vúái möåt söë loaåi àêët seát röìi àem nung vaâo trong loâ. Cöng nghïå cuãa öng àûúåc sûã duång cho túái ngaây höm nay. Nhûäng chiïëc buát chò àûúåc laâm bùçng than chò viïët ra maâu xaám thêîm trïn giêëy. Àïí saãn xuêët buát chò ngûúâi ta tröån böåt than chò khö vúái àêët seát vaâ nûúác, caâng nhiïìu àêët seát thò buát seä caâng cûáng, caâng nhiïìu than chò thò buát seä caâng mïìm. Sau khi tröån than chò vúái àêët vaâ nûúác ngûúâi ta àöí höîn húåp naây vaâo khuön vaâ seä thu àûúåc nhûngx súåi daâi maãnh, dñnh nhúáp nhaáp. Sau àoá ngûúâi ta nùæn thùèng chuáng röìi cùæt theo tûâng àoaån khaác nhau, sêëy khö röìi àem nung úã trong loâ. Ngûúâi ta tiïån nhûäng thanh göî troân sau àoá xeã àöi àïí nheát than chò vaâo röìi daán hai phêìn laåi. Cöng àoaån cuöëi cuâng laâ ngûúâi ta sún voã cuãa buát chò. Ngaây nay chuáng ta saãn xuêët àûúåc hún 300 loaåi buát chò khaác nhau àïí duâng cho nhûäng muåc àñch khaác nhau. Coá thïí tòm thêëy
  17. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 16 nhûäng chiïëc buát chò coá àöå cûáng khaác nhau, vúái maâu sùæc vö cuâng phong phuá. Coá caã nhûäng höåp buát göìm 72 maâu. Coá nhûäng loaåi buát chò duâng àïí viïët lïn thuyã tinh, viïët lïn vaãi, nhûåa phim, coá caã nhûäng loaåi buát chò duâng trong xêy dûång. AI ÀAÄ NGHÔ RA KÑNH HIÏÍN VI? Tûâ kñnh hiïín vi - microscop trong tiïëng Hy Laåp coá nghôa laâ ?ngûúâi nhòn thêëy nhûäng vêåt nhoã?. Thiïët bõ naây duâng àïí nhòn nhûäng vêåt beá tñ xñu maâ mùæt thûúâng khöng nhòn thêëy àûúåc. Thûúâng thò nïëu baån caâng àïí gêìn mùæt möåt vêåt thò baån caâng thêëy noá roä hún nhûng nïëu baån àïí noá caách mùæt 25cm thò laåi nhòn khöng roä khi àoá ngûúâi ta noái rùçng noá khöng thuöåc tiïu cûå. Àiïìu gò seä xaãy ra nïëu nhû chuáng ta àïí vaâo giûäa mùæt vaâ vêåt àoá möåt miïëng kñnh löìi khi àoá vêåt àoá seä úã gêìn mùæt hún 25cm vaâ seä úã trong tiïu cûå. Ngaây nay chuáng ta mö taã hiïån tûúång naây thêåt laâ àún giaãn nhû laâ viïåc sûã duång kñnh luáp. Nhûäng chiïëc kñnh luáp thûåc ra laâ nhûäng chiïëc "kñnh hiïín vi àún giaãn". Nhûäng "chiïëc kñnh hiïín vi àún giaãn" êëy àaä coá tûâ thúâi xa xûa nhûng úã àêy cuáng ta muöën àïì cêåp àïën nhûäng chiïëc kñnh hiïín vi phûác taåp. Vêåy nhûäng chiïëc kñnh hiïín vi phûác taåp laâ gò? Nhúâ hai thêëu kñnh, vêåt quan saát àûúåc nhên to lïn hai lêìn, möåt trong hai thêëu kñnh àoá àûúåc goåi tïn laâ vêåt kñnh, noá phoáng àaåi hònh aãnh lïn lêìn thûá nhêët, thêëu kñnh thûá hai àûúåc goåi laâ thõ kñnh phoáng àaåi hònh aãnh lïn lêìn thûá hai. Thûåc ra trûúác àêy kñnh hiïín vi coá vaâi thêëu kñnh vûâa àûúåc sûã duång nhû thõ kñnh, vûâa àïí duâng nhû vêåt kñnh nhûng àiïìu quan troång laâ têët caã caác loaåi kñnh hiïín vi naây àûúåc dûåa trïn nguyïn tùæc phoáng àaåi keáp. Chiïëc kñnh hiïín vi phûác taåp àêìu tiïn àûúåc laâm ra vaâo khoaãng giûäa nhûäng nùm 1510 vaâ 1610. Ngûúâi ta khöng biïët àñch xaác ai laâ taác giaã cuãa noá nhûng rêët nhiïìu ngûúâi cho rùçng baãn quyïìn saáng chïë kñnh hiïín vi thuöåc vïì Galilï.
  18. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 17 Àöi khi ngûúâi ta goåi nhaâ khoa hoåc ngûúâi Àan Maåch Lïvenguc laâ öng töí cuãa kñnh hiïín vi nhûng khöng phaãi vò öng laâ ngûúâi saáng chïë ra noá maâ vò öng àaä phaát minh ra rêët nhiïìu thûá vò coá sûå giuáp àúä cuãa kñnh hiïín vi. Lïvenguc àaä chó ra rùçng nhûäng con moåt, nhûäng con boå choá vaâ nhûäng sinh vêåt nhoã beá khaác núã ra tûâ trûáng khöng phaãi laâ caác loaâi coá khaã nùng tûå sinh saãn, öng laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä nhòn thêëy qua kñnh hiïín vi caác daång cuãa sûå söëng nhû: nhûäng cú thïí àún baâo vaâ vi khuêín. Bùçng chñnh àöi baân tay mònh öng àaä chïë taåo ra möåt chiïëc kñnh hiïín vi vaâ qua chiïëc kñnh hiïín vi àoá öng àaä nhòn thêëy toaân böå quaá trònh tuêìn hoaân cuãa sûå söëng. Ngaây nay con ngûúâi trong moåi lônh vûåc khoa hoåc vaâ cöng nghiïåp àïìu khöng thïí laâm viïåc àûúåc nïëu thiïëu kñnh hiïín vi. AI ÀAÄ NGHÔ RA LA BAÂN? Daång àún giaãn nhêët cuãa la baân laâ möåt chiïëc kim nam chêm àûúåc gùæn lïn möåt caái cöåt sao cho noá coá thïí quay theo moåi hûúáng. Chiïëc kim nam chêm naây seä chó vïì phûúng bùæc chñnh xaác hún laâ tûâ cûåc bùæc cuãa traái àêët. Tûâ àoá baån coá thïí xaác àõnh àûúåc caác phûúng hûúáng vaâ caác àõa àiïím maâ baån mong muöën. La baân laâ möåt vêåt khöng thïí thiïëu àûúåc àöëi vúái nhûäng ngûúâi du lõch trïn khùæp thïë giúái, khöng ai biïët rùçng ngûúâi ta àaä tòm thêëy kim nam chêm quay vaâ chó vïì phûúng bùæc tûâ khi naâo vaâ úã àêu suöët möåt thúâi gian daâi ngûúâi ta cho rùçng àoá laâ phaát minh cuãa ngûúâi trung quöëc tûâ 4500 nùm trûúác àêy. Tuy nhiïn gêìn àêy giaã thiïët naây bõ nhiïìu ngûúâi baác boã song duâ thïë naâo ài chùng nûäa nhûäng ngûúâi Trung Quöëc vêîn àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën nguyïn lyá hoaåt àöång cuãa la baân. Sau ngûúâi Trung Quöëc laâ àïën nhûäng thûúng gia aã Rêåp biïët àïën la baân va â du nhêåp chuáng vaâo Chêu Êu. Ngûúâi ta cuäng biïët chñnh xaác rùçng vaâo khoaãng thïë kyã thûá 12 la baân àaä rêët phöí biïën úã Chêu Êu, coá leä daång súám nhêët cuãa la baân laâ àûúåc cêëu taåo tûâ möåt caái kim nhiïîm tûâ àûúåc gùæn vaâo möåt miïëng göî thaã búi trong möåt cöëc nûúác. Sau àoá ngûúâi ta àaä nghô caách gùæn nhûäng
  19. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 18 chiïëc kim lïn truåc vaâ coá thïí xoay troân àûúåc trong àaáy cöëc. Luác àêìu ngûúâi ta chó duâng la baân àïí xaác àõnh hûúáng Bùæc, hûúáng Nam vaâ ngûúâi ta thûúâng quay caái cöëc sao cho àiïím cuöëi cuãa caái kim chó phûúng bùæc nùçm àuáng vúái vaåch chó phûúng bùæc trïn caái cöëc. Vïì sau nûäa thò trïn nhûäng caái la baân ngûúâi ta àùåt möåt miïëng giêëy coá àaánh dêëu Bùæc, Nam, Àöng, Têy. Chùæc hùèn caác baån cuäng biïët tûâ cûåc bùæc khöng truâng vúái bùæc cûåc, tûâ cûåc bùæc nùçm úã àiïím cao nhêët cuãa búâ bùæc cuãa bùæc Myä trïn baán àaão Butia. Caác kim nam chêm cuãa têët caã caác la baân úã bùæc baán cêìu àïìu chó vaâo àiïím naây. Nhûäng ngûúâi cöí xûa khöng biïët àûúåc sûå khaác nhau giûäa tûâ cûåc bùæc vaâ bùæc cûåc, hoå chó nghô rùçng kim cuãa la baân luön luön chó vïì hûúáng bùæc. Vïì sau naây nhûäng ngûúâi thuyã thuã lïn taâu ra khúi xa vaâ hoå àaä nhêån thêëy sûå khaác nhau naây chùæc hùèn baån cuäng coá thïí hònh dung àûúåc nöîi bùn khoùn thùæc mùæc cuãa nhûäng ngûúâi Scanàinavú cöí khi hoå chu du úã caác biïín bùæc xung quanh Greenland vaâ nhêån thêëy rùçng úã möåt vaâi núi kim la baân laåi chó vïì phûúng têy. AI ÀAÄ NGHÔ RA MÖN NHÊÍY DUÂ ? Baån haäy thûã tûúãng tûúång mònh àang lú lûãng úã àöå cao 5m sau àoá tûâ tûâ haå caánh xuöëng mùåt àêët. Àiïìu àoá giöëng nhû baån nhaãy tûâ búâ tûúâng cao 3m xuöëng vêåy. Àïí laâm àûúåc viïåc àoá maâ khöng hïì bõ xêy xaát baån phaãi nhúâ àïën sûå giuáp àúä cuãa chiïëc duâ. Chiïëc duâ chùèng qua chó laâ möåt chiïëc ö to coá khaã nùng taåo ra lûåc caãn àöëi vúái khöng khñ. Nhúâ coá chiïëc duâ chuáng ta coá thïí rúi trong khöng gian maâ khöng súå bõ thûúng khi haå xuöëng mùåt àêët. Chiïëc duâ thûåc ra laâ thiïët bõ bay àêìu tiïn. Nùm 1514 Leonard De Vinchi àaä phaác hoaå chiïëc duâ trong quyïín vúã veä cuãa mònh. Vaâo nùm 1595 Faustú Verasio àaä coá möåt baâi miïu taã vïì chiïëc duâ coá khaã nùng hoaåt àöång àêìu tiïn. Öng Z. Blanzar, ngûúâi Phaáp laâ ngûúâi àêìu tiïn sûã duång chiïëc duâ. Nùm 1785 öng naây àaä cho möåt con choá vaâo möåt chiïëc gioã, buöåc vaâo möåt caái duâ röìi thaã tûâ khñ cêìu xuöëng. Öng Blanzar coân khùèng àõnh rùçng vaâo nùm 1793 tûâ trïn kinh khñ cêìu öng àaä nhaãy duâ xuöëng mùåt àêët vaâ kïët quaã laâ bõ gaäy mêët möåt chên.
  20. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 19 Möåt ngûúâi Phaáp khaác, öng Z. Garneri àaä àûúåc cöng nhêån laâ ngûúâi àêìu tiïn sûã duång duâ thûúâng xuyïn nhêët. Cuöåc biïíu diïîn nhaãy duâ àêìu tiïn cuãa öng àaä diïîn ra úã Pari vaâo ngaây 22/10/1797, khi maâ öng àaä nhaãy thaânh cöng tûâ àöå cao hún 600m. Chiïëc duâ cuãa öng Garneri tröng giöëng nhû möåt caái ö àûúåc laâm tûâ vaãi baåt trùæng coá àûúâng kñnh khoaãng 7m. úã giûäa noác duâ coá möåt miïëng göî hònh caái àôa coá tiïët diïån khoaãng 25cm coá àuåc löî úã giûäa cho khöng khñ loåt qua. Chiïëc àôa àûúåc gùæn vúái miïëng vaãi baåt bùçng nhiïìu daãi ruy bùng nhoã. Cuá nhaãy duâ tûâ maáy bay thaânh cöng àêìu tiïn àûúåc thûåc hiïån búãi àaåi uyá Berry vaâo nùm 1912 taåi Saint-Luiz thuöåc bang Missuri. Trong nhûäng nùm 1913-14 àaä xaãy ra rêët nhiïìu cuöåc tranh luêån xung quanh viïåc nïn hay khöng nïn sûã duång duâ vaâo muåc àñch cûáu höå. Cho àïën àêìu thïë chiïën thûá nhêët vêën àïì naây vêîn chûa ngaä nguä. Nhûäng vêën àïì baân caäi chñnh liïn quan àïën kñch thûúác cuãa duâ vaâ viïåc liïåu caác phi cöng coá thïí nhaãy duâ an toaân maâ khöng va chaåm vúái maáy bay hay khöng. AI ÀAÄ NGHÔ RA MAÁY AÃNH ? Ngaây höm nay chuáng ta coá thïí in traáng aãnh trong giêy laát nhûng àïí laâm àûúåc nhû vêåy thò ngûúâi ta àaä phaãi mêët haâng trùm nùm nghiïn cûáu tòm toâi. Chuáng ta haäy cuâng nhau laâm quen vúái lõch sûã cuãa maáy aãnh, vaâo giûäa thïë kyã XI vaâ XVI, con ngûúâi àaä bùæt àêìu sûã duång möåt loaåi maáy aãnh thö sú àûúåc goåi laâ "Höåp töëi", noá cho pheáp chuáng ta in ra giêëy nhûäng hònh aãnh röìi sau àoá qua möåt vaâi khêu xûã lyá ta seä nhêån àûúåc hònh aãnh chñnh xaác cuãa vêåt chuåp. Vaâo nùm 1568 öng Danielo Barbaro àaä saáng chïë ra möåt chiïëc maáy aãnh coá möåt thêëu kñnh vaâ möåt löî coá thïí thay àöíi àûúâng kñnh àïí tùng àöå neát cuãa aãnh. Nùm 1802 öng Tomas Erdward vaâ öng Gamphri Devid bùçng caách in tiïëp xuác àaä thu àûúåc hònh aãnh trïn möåt loaåi giêëy àùåc biïåt tuy nhiïn nhûäng bûác aãnh naây khöng bïìn.
  21. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 20 Vaâo nùm 1816 öng Zozep Nips àaä laâm ra möåt chiïëc maáy aãnh kiïíu höåp vaâ vêåt kñnh àûúåc lêëy ra tûâ kñnh hiïín vi vaâ àaä thu àûúåc aãnh êm baãn. Nùm 1835 öng William Tabot laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä laâm ra dûúng baãn tûâ aãnh êm vaâ cuäng thu àûúåc nhûäng bûác aãnh rêët neát. Nùm 1839 öng Luis Àage àaä cöng böë phaát minh cuãa mònh vïì möåt quaá trònh àõnh võ aãnh trïn caác miïëng baåc thúâi gian qua ài vaâ àaä coá rêët nhiïìu ngûúâi àoáng goáp yá tûúãng vaâ cöng sûác vaâo viïåc hoaân thiïån chiïëc maáy aãnh. Cuöëi cuâng vaâo nùm 1888 ngûúâi ta àaä thêëy trïn thõ trûúâng nhûäng chiïëc maáy aãnh hiïån àaåi cuãa haäng Eastman Dry Play and Film sûã duång hïå thöëng Kodak. Chiïëc maáy aãnh àaä naåp sùén phim röång 6cm àuã cho 100 kiïíu. Sau khi sûã duång hïët phim maáy aãnh àûúåc traã vïì cho cöng ty úã Rotchetú, cuöën phim naây àûúåc lêëy ra vaâ in traáng. Chiïëc maáy aãnh naây laåi àûúåc naåp laåi phim vaâ traã laåi cho khaách haâng. Tûâ àoá àïën nay chiïëc maáy aãnh khöng ngûâng àûúåc caãi tiïën cho àeåp hún, nhoã hún, thuêån tiïån hún vaâ noá àûúåc sûã duång röång raäi trïn toaân thïë giúái AI ÀAÄ NGHÔ RA NHÛÄNG CON TEM? Ngaây xa xûa con ngûúâi àaä truyïìn thû bùçng möåt caách hïët sûác thö sú. Caác baån haäy hònh dung noá giöëng nhû nhûäng cuöåc chaåy tiïëp sûác vêåy, ngûúâi noå chuyïìn cho ngûúò kia. Caác traåm, núi ngûúâi trûúác àûa thû cho ngûúâi sau àûúåc goåi laâ traåm bûu àiïån (english : post). Tûâ con tem trong tiïëng Anh laâ "stamp" coá nghôa laâ àoáng dêëu, bùæt àêìu tûâ viïåc àoáng dêëu niïm thû. Ngûúâi ta böi saáp lïn bò thû vaâ trong khi saáp chûa khö àoáng dêëu lïn àoá àïí àaánh dêëu phên biïåt ngûúâi gûãi. yá tûúãng duâng con tem àïí chuyïín thû thuöåc vïì öng Rölùng Hill, ngûúâi Anh. Àoá laâ vaâo khoaãng nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã trûúác. Theo öng Rölùng Hill nïëu duâng con tem thay cho viïåc àoáng cûúác phñ bûu àiïån seä coá nhiïìu thuêån lúåi hún vaâ söë ngûúâi gûãi thû seä tùng lïn, tûác laâ tùng thïm thu nhêåp cho quöëc gia. Öng cuäng chñnh laâ ngûúâi àûa ra nhiïìu caãi caách vïì cûúác phñ bûu àiïån. Trûúác àêy cûúác phñ bûu àiïån phuå
  22. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 21 thuöåc vaâo söë trang vaâ khoaãng caách giûäa hai àõa àiïím. Khoaãng caách caâng xa thò cûúác phñ cho möîi trang thû caâng cao. Theo saáng kiïën cuãa öng Rölùng Hill tûâ luác bêëy giúâ cûúác phñ gûãi möåt bûác thû chó phuå thuöåc vaâo troång lûúång cuãa noá, coân yïëu töë khoaãng caách khöng cêìn àïí yá túái. Quöëc gia àêìu tiïn sûã duång con tem laâ Vûúng quöëc Anh. Sau àoá àûúåc aáp duång röång raäi vaâ nhanh choáng taåi hêìu hïët caác quöëc gia, thaânh phöë úã chêu êu. Nûúác àêìu tiïn sûã duång con tem úã têy baán cêìu khöng phaãi laâ Myä maâ laâ Braxin vaâo nùm 1843. Nûúác Myä chêåm hún möåt chuát, àïën nùm 1847 nhaâ nûúác múái chñnh thûác phaát haânh caác con tem, mùåc duâ tûâ nùm 1842 taåi möåt söë cú súã bûu àiïån tû nhên cuãa nûúác naây àaä coá nhûäng con tem riïng cuãa mònh. AI ÀAÄ NGHÔ RA TROÂ ÀAÁNH BAÂI? Chùæc hùèn trong möîi gia àònh trïn thïë giúái baån àïìu coá thïí tòm thêëy möåt böå baâi. Àêy coá leä laâ möåt troâ chúi gia àònh àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång nhêët. Vaâ coá leä cuäng chñnh vò thïë maâ chuáng ta luön tin rùçng böå baâi àaä coá tûâ lêu lùæm röìi. Ngûúâi ta khöng coân nhúá caác cöî baâi ra àúâi luác naâo vaâ úã àêu, Trung Quöëc, Ai cêåp, Hy laåp hay êën àöå, chó biïët rùçng chuáng xuêët hiïån ngay sau khi nghïå thuêåt taåo hònh ra àúâi. Möåt thúâi gian daâi ngûúâi ta cho rùçng caác cöî baâi laâ phaát minh cuãa ngûúâi Trung Quöëc, tuy nhiïn ngûúâi dên nûúác naây múái chó chúi baâi tûâ khoaãng 1000 nùm trûúác àêy. Luác àêìu khi múái xuêët hiïån böå baâi khöng phaãi duâng àïí chúi maâ àïí caác thaây boái dûå àoaán tûúng lai. Maäi sau naây böå baâi múái àûúåc duâng àïí chúi. Coá ngûúâi cho rùçng nhûäng ngûúâi lñnh thêåp tûå chinhlaâ nhûäng ngûúâi àaä àûa troâ àaánh baâi àïën Chêu êu. Möåt söë ngûúâi khaác laåi cho rùçng caác nhaâ buön àaä mang troâ chúi naây vaâo Têy Ban Nha. Nhûäng ngûúâi thûá ba laåi khùèng àõnh böå baâi àaä àûúåc nhûäng ngûúâi Di gan àem vaâo caác nûúác Àöng êu. Tuy nhiïn chuáng ta chó coá thïí khùèng àõnh möåt àiïìu chùæc chùæn laâ nhûäng ngûúâi dên Chêu êu biïët àïën böå baâi tûâ thïë kyã thûá XIII.
  23. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 22 Luác àêìu úã Chêu Êu coá töìn taåi rêët nhiïìu loaåi baâi khaác nhau. Coá loaåi baâi göìm 21 quên chó coá hònh khöng coá söë, laåi coá nhûäng böå baâi coá 56 quên coá söë maâ laåi khöng coá hònh. Ngûúâi Phaáp àaä nghô ra böå baâi göìm 52 quên. Hoå àaä sûã duång nhûäng laá baâi coá söë vaâ giûä laåi caã nhûäng quên coá á hònh nhû quên aát (A), quên vua (K), quên àêìm (Q), quên böìi (J). Anh laâ quöëc gia thûá hai úã Chêu êu tiïëp nhêån böå baâi naây. Nhûäng laá baâi àêìu tiïn àûúåc veä bùçng tay rêët thö sú. Vïì sau cuâng vúái sûå phaát triïín rêìm röå cuãa nghïì khùæc göî ngûúâi ta àaä saãn xuêët haâng loaåt nhûäng böå baò bùçng göî vûâa reã vûâa àeåp. Nhûäng böå baâi göî naây nhanh choáng àûúåc nhûäng ngûúâi dên thûúâng úã khùæp núi hoan nghïnh. AI ÀAÄ NGHÔ RA TÊËM BAÃN ÀÖÌ ÀÊÌU TIÏN? Haäy tûúãng tûúång maâ xem, thêåt khoá maâ duâng lúâi àïí taã àûúåc hïët caác toaâ nhaâ, caác àûúâng phöë trong thaânh phöë cuãa baån. Seä àún giaãn hún nïëu chuáng ta duâng buát vaâ giêëy àïí veä ra võ trñ cuãa chuáng, cuäng chñnh vò thïë maâ têëm baãn àöì àaä ra àúâi. Têëm baãn àöì àêìu tiïn maâ loaâi ngûúâi coân nhúá àûúåc veä trïn möåt miïëng àêët seát úã Ai Cêåp hún 4000 nùm trûúác àêy vaâ sau naây àaä bõ thiïu huyã trong möåt àaám chaáy. Thúâi cöí nhûäng ngûúâi chuã àêët veä baãn àöì danh giúái nhûäng phêìn àêët cuãa mònh. Caác võ hoaâng àïë thò duâng baãn àöì àïí phên chia àûúâng biïn giúái cuãa quöëc gia mònh. Nhûng khi con ngûúâi thûã mö taã trïn baãn àöì võ trñ cuãa nhûäng vêåt úã xa hún thò hoå gùåp phaãi möåt söë rùæc röëi nhêët àõnh, àiïìu àoá gùæn liïìn vúái viïåc traái àêët hònh troân nïn viïåc ào chñnh xaác nhûäng khoaãng caách lúán laâ rêët khoá. Buöíi ban àêìu caác nhaâ thiïn vùn hoåc àaä giuáp àúä caác nhaâ àöì hoaå rêët nhiïìu vò nhûäng nghiïn cûáu cuãa hoå liïn quan túái kñch thûúác vaâ hònh daång cuãa traái àêët. Öng eratosphen sinh nùm 276 trûúác cöng nguyïn úã Hy Laåp àaä ào àûúåc kñch thûúác cuãa traái àêëát, nhûäng con söë maâ öng àûa ra gêìn giöëng vúái thûåc tïë. Phûúng phaáp cuãa öng lêìn àêìu tiïn àaä cho pheáp con ngûúâi tñnh àûúåc khoaãng caách tûâ nam àïën bùæc. Gêìn nhû cuäng cuâng vúái thúâi gian àoá Ginnarch àaä àûa ra caách chia baãn àöì thïë giúái ra nhûäng phêìn bùçng nhau doåc theo kinh tuyïën vaâ vô
  24. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 23 tuyïën, võ trñ chñnh xaác cuãa nhûäng àûúâng naây seä dûåa trïn viïåc nghiïn cûáu bêìu trúâi. Vaâo thïë kyã thûá 2 sau cöng nguyïn Plötemei àaä vêån duång yá tûúãng trïn àïí chia baãn àöì ra thaânh nhûäng phêìn bùçng nhau bùçng caác àûúâng kinh tuyïën vaâ vô tuyïën. Cuöën saách giaáo khoa àõa lyá cuãa öng àaä trúã thaânh quyïín saách tiïn phong cuãa böå mön naây sau khi ngûúâi ta tòm thêëy nûúác Myä. Sûå khaám phaá ra Chêu Myä cuãa Colömbö vaâ caác nhaâ thaám hiïím khaác caâng laâm tùng sûå quan têm cuãa moåi ngûúâi túái baãn àöì. Nùm 1570 Avram ortelius àaä xuêët baãn úã Antverpene têåp baãn àöì àêìu tiïn. Ngûúâi saáng lêåp ra ngaânh hoaå àöì hiïån àaåi coá thïí coi laâ Geradus Mercator . Trïn nhûäng têëm baãn àöì cuãa öng ta nhûäng àûúâng thùèng se ä tûúng ûáng vúái nhûäng àûúâng cong trïn quaã àõa cêìu. Àiïìu àoá cho pheáp vaåch möåt àûúâng thùèng giûäa hai àiïím trïn baãn àöì vaâ cuäng coá thïí xaác àõnh àûúåc phûúng hûúáng bùçng la baân. Têëm baãn àöì àoá àûúåc goåi laâ "sûå chiïëu hònh". Trïn trang phuå bòa quyïín saách cuãa öng ta coá in hònh nuái Atlaát khöíng löì, chñnh vò vêåy nhûäng têëm baãn àöì ngaây nay chuáng ta laåi goåi laâ Atlaát. AI ÀAÄ PHAÁT HIÏÅN RA CAÂ PHÏ? Khöng ai biïët chñnh xaác tïn cuãa con ngûúâi haånh phuác àaä àûúåc traãi qua nhûäng caãm giaác böìi höìi khi nhêëp nguåm caâ phï àêìu tiïn. Chó biïët rùçng vïì lõch sûã xuêët xûá cuãa caâ phï cuäng coá thêåt nhiïìu huyïìn thoaåi. Möåt trong söë nhûäng huyïìn thoaåi kïí laåi rùçng möåt ngaân nùm trûúác àêy möåt ngûúâi dên Abixini (bêy giúâ laâ Ethiopña) àaä àïí yá àïën hûúng thúm àùåc biïåt böëc lïn tûâ möåt buåi cêy àang chaáy. Anh ta beân nhùåt cuãa mêëy quaã trong buåi cêy vaâ nïëm thûã, thêëy ngon beân mang àun lêëy nûúác uöëng. Anh ta àêu coá biïët rùçng mònh vûâa khaám phaá ra möåt àiïìu hïët sûác kyâ diïåu, vò àoá chñnh laâ ly caâ phï àêìu tiïn trïn thïë giúái - möåt thûá nûúác uöëng seä maäi àûúåc con ngûúâi ûa chuöång.
  25. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 24 Vêåy laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën cêy caâ phï vaâ hûúng võ thúm ngon cuã noá laâ nhûäng ngûúâi dên Abixini, söëng úã phña àöng cuãa Chêu phi. Cho àïën thïë kyã thûá XV chó coá úã àoá múái coá cêy caâ phï. Vïì sau ngûúâi ta múái àûa giöëng cêy caâ phï sang tröìng úã caác nûúác aã rêåp. Trong voâng 200 nùm sau àoá tûâ bùæc aã rêåp vaâ Yemen, cêy caâ phï àûúåc tröìng röång raäi trïn khùæp caác nûúác trïn thïë giúái. Vaâo thïë kyã XVII Àan maåch bùæt àêìu tröìng caâ phï trïn àaão Java, röìi tûâ àoá noá àûúåc àûa sang gieo tröìng taåi caác nûúác nhiïåt àúái khaác. Cêy caâ phï cuäng àûúåc biïët àïën úã Anh vaâ Myä sau khi ngûúâi Anh lêëy giöëng caâ phï tûâ àaão Java. Caác cêy caâ phï moåc chuã yïëu úã caác nûúác coá khñ hêåu nhiïåt àúái. Tuy nhiïn àiïìu kiïån thuêån lúåi nhêët cho sûå phaát triïín cuãa cêy caâ phï laâ nhûäng vuâng àêët cao vaâ khö raáo. Loaåi àêët tröìng vaâ khñ hêåu thñch húåp àoá ngûúâi ta àaä tòm thêëy úã vuâng nuái taåi Braxin.Chñnh vò vêåy ngaây nay 3/4 saãn lûúång caâ phï trïn thïë giúái thuöåc vïì àêët nûúác naây. úã àêy coá nhûäng àöìn àiïìn caâ phï lúán nhêët thïë giúái. Coá nhûäng àöìn àiïìn coá túái haâng triïåu cêy caâ phï vaâ traãi daâi nhiïìu kilömeát. Ngoaâi ra cêy caâ phï coá nhiïìu úã Venexuela, Guatemala, Mexico, vaâ úã möåt söë vuâng thuöåc Têy êën àöå vaâ àaão Java. Nhûäng tïn goåi nhû "Mocco", "Java" trûúác àêy duâng àïí chó núi tröìng caâ phï thò nay chuáng àûúåc duâng àïí goåi tïn caác loaåi caâ phï. Caã hai loaåi naây àïìu laâ cuãa Braxin, chuáng cuäng nöíi tiïìng nhû caâ phï "Rio" vaâ "Santos". Caãng xuêët khêíu caâ phï lúán nhêët cuãa Braxin laâ caãng Santos. Quaã caâ phï tröng giöëng nhû quaã anh àaâo, moåc trïn nhûäng buåi cêy cao vaâ coá laá oáng aánh. Trong möîi quaã caâ phï coá möåt hoùåc hai haåt dñnh vaâo nhau. Mùåc duâ coá hún 25 loaåi cêy caâ phï, song chó coá hai trong söë àoácho quaã coá hûúng thúm möîi khi ta rang chuáng lïn. AI ÀAÄ PHAÁT MINH RA NGUYÏN TÛÃ? Nhûäng ngûúâi Hy Laåp cöí cho rùçng vaån vêåt àïìu cêëu taåo tûâ caác nguyïn tûã. Thûåc chêët, tûâ "nguyïn tûã" bùæt nguöìn tûâ tiïëng Hy Laåp coá
  26. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 25 nghôa laâ khöng thïí chia àûúåc. Ngûúâi Hy Laåp cöí cho rùçng nïëu àem chia möåt vêåt ra cho àïën khi naâo khöng thïí chia àûúåc nûäa thò phêìn thu àûúåc goåi laâ nguyïn tûã. Mùåc duâ ngaây nay chuáng ta biïët rùçng ngûúâi Hy Laåp cöí rêët coá lyá khi nghô nhû vêåy, song chuáng ta khöng thïí khùèng àõnh laâ chñnh hoå àaä tòm ra nguyïn tûã. Vò niïìm tin cuãa hoå vaâo nguyïn tûã khöng coá cùn cûá khoa hoåc, khöng xuêët phaát tûâ bêët cûá thöng tin khoa hoåc naâo vaâ khöng khùèng àõnh àûúåc noá. Àoá chó àún giaãn laâ nhûäng "tû tûúãng triïët hoåc" vïì thïë giúái vaâ sûå töìn taåi. Nguyïn tûã àûúåc phaát minh ra trïn cú súã cuãa caác nghiïn cûáu vaâ lyá thuyïët khoa hoåc. Vaâo àêìu thïë kyã XIX chó coá nhûäng nhaâ triïët hoåc nghiïn cûáu caác cêu hoãi vïì cêëu taåo cuãa vêåt chêët vaâ thûåc thïí. Vïì sau naây vaâo nùm 1803 coá nhaâ hoaá hoåc, toaán hoåc ngûúâi Anh John Dalton laâ ngûúâi àêìu tiïn phaát triïín lyá thuyïët khoa hoåc vïì nguyïn tûã. Dalton laâ möåt nhaâ thûåc nghiïåm vö cuâng cêìn mêîn. Öng tyã mó cên caác mêíu cuãa caác chêët khñ vaâ nhêån thêëy sûå khaác nhau vïì khöëi lûúång cuãa chuáng. Öng cuäng thêëy rùçng chêët khñ cuäng nhû caác chêët rùæn vaâ chêët loãng àûúåc cêëu taåo tûâ nhûäng phêìn rêët nhoã vaâ öng goåi àoá laâ caác nguyïn tûã. Öng Dalton àaä tñnh àûúåc khöëi lûúång tûúng àöëi cuãa nguyïn tûã cuãa caác nguyïn töë nïn öng ta biïët. Khi Dalton xaác àõnh àûúåc rùçng caác nguyïn tûã cuãa nhûäng nguyïn töë khaác nhau coá cêëu taåo vaâ khöëi lûúång khaác nhau, thò öng ta thûåc sûå àaä àùåt nïìn moáng cho nhûäng khaám phaá vïì nguyïn tûã. Tuy nhiïn cho àïën luác àoá vêîn chûa coá àûúåc giaãi thñch chñnh xaác thïë naâo laâ nguyïn tûã vaâ vai troâ cuãa noá. Gêìn 100 nùm sau möåt nhaâ khoa hoåc khaác ngûúâi Anh tïn laâ Erneátxtö Rezerford àaä xêy dûång lyá thuyïët vïì nguyïn tûã dûåa trïn sûå miïu taã hïå mùåt trúâi : möåt haåt nhên úã giûäa tñch àiïån dûúng vaâ bao quanh búãi caác electron tñch àiïån êm. Ngaây nay caác nhaâ baác hoåc cho rùçng nguyïn tûã àûúåc cêëu taåo tûâ caác electron, frötön, neitrön, pozitron, netrino, mezon, hyperon. Toám laåi, ta àaä tòm ra hún 20 phêìn khaác nhau trong cêëu taåo caác nguyïn tûã. Tuy nhiïn coá möåt àiïìu kyâ laå laâ cho àïën nay vêîn chûa coá möåt lúâi giaãi thñch àêìy àuã vïì nguyïn tûã.
  27. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 26 AI ÀAÄ SAÁNG TAÅO RA MAÁY BAY? Àöi khi caác phaát minh bùæt àêìu tûâ nhûäng yá tûúãng. àêìu tiïn trong àêìu ta naãy ra yá àõnh phaãi chïë taåo ra möåt loaåi maáy moác hay thiïët bõ naâo àoá thïë röìi sau àoá múái bùæt tay vaâo thûåc hiïån yá àöì àöëi vúái con ngûúâi thò yá tûúãng chïë taåo ra chiïëc maáy bay coá leä laâ möåt trong nhûäng mú ûúác àêìu tiïn vaâ cao caã nhêët. yá nghô vïì nhûäng chuyïën bay àaä laâm cho con ngûúâi phaãi àiïu àûáng tûâ xa xûa. Xung quanh ûúác mú àûúåc bay cuãa con ngûúâi coá biïët bao huyïìn thoaåi. Möåt trong nhûäng huyïìn thoaåi àûúåc nhiïìu ngûúâi nhúá nhêët laâ cêu chuyïån vïì irca, vò muöën bay lïn khöng trung àaä duâng saáp gùæn lïn mònh àöi caánh. Khi bay gêìn àïën mùåt trúâi vò quaá noáng nïn saáp àaä chaãy ra laâm irca ngaä xuöëng vaâ hy sinh. Mùåc duâ con ngûúâi quaã caãm êëy àaä chïët, nhûng ûúác mú cao caã cuãa con ngûúâi laâ àûúåc bay vaâo vuä truå bao la thò maäi coân úã laåi. Hònh aãnh irca chñnh laâ biïíu tûúång cho niïìm khaát khao vûún túái nhûäng àónh cao cuãa con ngûúâi. Leonard Di Vanchi khöng chó laâ möåt hoaå syä taâi ba maâ coân laâ möåt nhaâ saáng chïë. öng àaä àïí laåi cho àúâi nhûäng bûác phaác hoaå cuãa thiïët bõ bay sûã duång sûác lûåc cú bùæp cuãa con ngûúâi. Ngoaâi öng ra coân biïët bao nhiïu nhûäng ngûúâi khaác nûäa haâng trùm nùm trûúác àêy cuäng tûâng söëng vúái ûúác mú àûúåc bay. Nhûäng thiïët bõ bay àêìu tiïn khöng coá cöng suêët riïng cuãa mònh. Thûåc ra àoá chó laâ nhûäng chñïëc diïìu hay nhûäng chiïëc têìu lûúån khöíng löì. Vaâo thïë kyã XIX ngûúâi ta àaä laâm rêët nhiïìu cuöåc thñ nghiïåm vúái nhûäng thiïët bõ bay thö sú êëy. Nhûng cho àïën luác bêëy giúâ vêîn chûa coá ai laâm ra àûúåc thiïët bõ bay nùång hún khöng khñ vaâ coá cöng suêët riïng. Möåt vêën àïì àûúåc àùåt ra laâ liïåu coá thïí laâm ra àûúåc möåt thiïët bõ nhû thïë khöng? Ngûúâi àêìu tiïn chûáng minh rùçng àiïìu àoá coá thïí thûåc hiïån àûúåc laâ giaáo sû Samuen Langly laâm viïåc taåi trûúâng àaåi hoåc Smñthson úã Washington. Öng àaä thiïët kïë ra hai thiïít bõ bay, möîi chiïëc daâi 4,5m vaâ röång 3,5m, chaåy bùçng àöång cú húi nûúác coá cöng suêët laâ 1,5 maä lûåc. Vaâo nùm 1896 hai thiïët bõ naây àaä thûåc hiïån thaânh cöng nhûäng
  28. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 27 chuyïën bay àêìu tiïn. Tuy nhiïn chuyïën bay thûã nghiïåm cuãa chiïëc maáy bay coá kñch thûúác lúán hún àaä khöng thaânh cöng. Noá àaä bõ nöí tung vaâo ngaây 07/10/1903. Ngaây 17/12 cuâng nùm anh em nhaâ orvil vaâ Wilbur Right àaä thûåc hiïån thaânh cöng chuyïën bay bùçng thiïët bõ bay nùång hún khöng khñ vaâ coá cöng suêët riïng. úã Kitty Hoke (bang Bùæc Carolina) hoå àaä bay lïn àöå cao 30m trong voâng 12 giêy, vaâ lêìn thûá hai - 260m trong 59 giêy. Thïë laâ chiïëc maáy bay àêìu tiïn àaä ra àúâi vaâ ûúác mú cao caã cuãa con ngûúâi àaä àûúåc thûåc hiïån. AI ÀAÄ SAÁNG TAÅO RA TÊÌU NGÊÌM? Àaä tûâ rêët lêu con ngûúâi ûúác mong coá thïí chuyïín àöång dûúái mùåt nûúác. Nhûng theo nhûäng taâi liïåu ghi cheáp laåi thò chiïëc taâu àêìu tiïn coá thïí chaåy dûúái nûúác xuêët liïån vaâo nùm 1578. Vaâo nùm naây nhaâ toaán hoåc ngûúâi Anh, öng William Born trong möåt quïín saách coá in baãn veä mö hònh möåt con têìu àûúåc che kñn böën phña àïí coá thïí chuyïín àöång àûúåc dûúái nûúác. Chiïëc têìu àûúåc laâm bùçng göî, úã ngoaâi boåc möåt lúáp da khöng ngêëm nûúác. Chiïëc têìu naây coá thïí "ngêm mònh trong nûúác" bùçng caách eáp maån thuyïìn bùçng tay àïí giaãm thïí tñch cuãa mònh. Nhûng röìi baãn veä vêîn chó nùçm trïn trang giêëy vaâ öng William àaä khöng thûåc hiïån àûúåc mú ûúác bêëy lêu cuãa mònh. Vaâo nùm 1605 möåt con têìu giöëng hïåt nhû thïë cuãa möåt nhaâ saáng chïë khaác àaä àûúåc haå thuyã. Tuy nhiïn baãn quyïìn cuãa chiïëc tiïìm thuyã àónh àêìu tiïn laåi thuöåc vïì nhaâ khoa hoåc ngûúâi aáo, öng Korneli Van Drebbli. Sau nhiïìu lêìn thûã thaách àûáa con tinh thêìn cuãa mònh trïn doâng söng Thïm úã àöå sêu 3-4m, vaâo nùm 1620 öng àaä cöng böë cöng trònh khoa hoåc cuãa mònh vaâ àûúåc cöng nhêån. Con têìu cuãa öng Drebbeli chó laâ möåt khöëi àûúåc taåo búãi möåt khung göî àûúåc boåc da khöng ngêëm nûúác. Noá chuyïín àöång àûúåc laâ nhúâ vaâo caác maái cheâo xuyïn qua muái têìu vaâ àûúåc eáp chùåt vaâo nhûäng têëm chùæn bùçng da. Sûå quan têm cuãa con ngûúâi àöëi vúái têìu ngêìm ngaây möåt lúán vaâ cho àïën nùm 1727 chó tñnh riïng úã nûúác Anh àaä coá khöng ñt hún 14
  29. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 28 cöng trònh saáng chïë têìu ngêìm àûúåc cêëp bùçng phaát minh. Nhûäng chiïëc têìu ngêìm lêìn àêìu tiïn àûúåc sûã duånh vúái muåc àñch quên sûå laâ vaâo thúâi kyâ caách maång Myä. Öng David Bushnel àaä saáng taåo ra möåt chiïëc têìu ngêìm möåt chöî siïu nhoã coá biïåt hiïåu laâ "con ruâa". Möåt lêìn "con ruâa" naây àaä nhùm nhe àaánh chòm möåt chiïëc têìu quên sûå cuãa Anh vaâ buöåc vaâo àuöi chiïëc têìu naây möåt khöëi thuöëc suáng. Nhûng sûå viïåc àaä khöng diïîn ra nhû ngûúâi ta mong muöën, khöëi thuöëc nöí àaä khöng hoaåt àöång, tuy nhiïn àïí thoaát hiïím chiïëc têìu quên sûå àaä vöåi vaâng tòm àûúâng chaåy ra biïín. AI ÀAÄ SAÁNG TAÅO RA ÖTÖ? Khöng giöëng vúái caác phaát minh vô àaåi khaác, lõch sûã cuãa chiïëc xe ötö khöng àún giaãn vò noá traãi qua nhiïìu thùng trêìm, biïën cöë. Àoáng goáp vaâo quaá trònh phaát triïín vaâ hoaân thiïån chiïëc xe ötö coá sûå tham gia cuãa rêët nhiïìu ngûúâi vaâ traãi qua khöng biïët bao nhiïuthúâi gian. Khöng coá ai daám nhêån vïì mònh caái hên haånh laâ ngûúâi àêìu tiïn àaä saáng taåo ra chiïëc xe ötö. Phûúng tiïån àêìu tiïn chuyïín àöång trïn mùåt àêët coá àöång cú vaâ àûúåc sûã duång röång raäi àûúåc saáng taåo ra vaâo nùm 1769. Taác giaã cuãa noá laâ öng Nicola Cunio, ngûúâi Phaáp. Àoá laâ möåt cöî xe ba baánh cöìng kïình chaåy bùçng àöång cú húi nûúác vaâ nöìi suáp de coá kñch thûúác lúán. Noá chaåy vúái vêån töëc 5km/h vaâ cûá 24 tiïëng laåi phaãi naåp nhiïn liïåu möåt lêìn. Ngûúâi àêìu tiïn úã nûúác Myä àûúåc nhêån bùçng phaát minh cho cöî xe tûå chuyïín àöång laâ öng Oliver Evans. Àoá laâ vaâo nùm 1789 khi öng naây saáng chïë ra möåt chiïëc xe thuâng böën baánh coá möåt baánh caánh quaåt úã phña sau, noá coá thïí chuyïín àöång caã trïn caån lêîn dûúái nûúác. Chiïëc xe naây nùång túái 19 têën! Gêìn taám mûúi nùm sau nhûäng thñ nghiïåm vïì nhûäng cöî xe nhû thïë vêîn tiïëp tuåc àûúåc thûåc hiïån. Nhûäng chiïëc xe àûúåc laâm ra àa phêìn chaåy bùçng àöång cú húi nûúác, mùåc duâ cuäng coá vaâi chiïëc chaåy bùçng àiïån vaâ ngoaâi nhiïåm vuå chúã khaách chuáng coân chúã caã nhûäng bònh ùæc quy
  30. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 29 nùång nïì. Cuöëi cuâng vaâo nhûäng nùm taám mûúi cuãa thïë kyã XIX con ngûúâi múái coá nhûäng phaát kiïën múái múã ra triïín voång taåo ra chiïëc xe ötö hiïån àaåi. Àoá laâ nhûäng nghiïn cûáu vïì àöång cú àöët trong vaâ sûå phaát minh ra baánh xe khñ neán. Chiïëc xe ötö chaåy bùçng xùng àêìu tiïn àaä àûúåc vêån haânh vaâo nùm 1887, taác giaã cuãa noá laâ öng Gotlib Daimler, ngûúâi Àûác. Vaâo nhûäng nùm 1892-93 hai anh em nhaâ Duiry laâ Franhk vaâ charle àaä saáng taåo ra chiïëc xe ötö chaåy bùçng xùng àêìu tiïn úã nûúác Myä. Sau àoá hêìu hïët têët caã caác xe ötö àûúåc saãn xuêët úã My ä thúâi bêëy giúâ àïìu laâ phiïn baãn cuãa chiïëc xe do anh em Duiry saáng taåo. Chùèng coá ai maây moâ tòm ta ra nhûäng loaåi xe khaác caã, nhûäng sûå thay àöíi duy nhêët laâ ngûúâi ta àaä thay thïë àöång cú xùng bùçng àöång cú àöët trong vaâ lùæp thïm möåt böå phêån múái laâ àai dêîn àöång kïët húåp àïí truyïìn lûåc cho baánh sau cuãa xe. Möåt thúâi gian sau khi chiïëc xe ötö àaä àûúåc àûa vaâo sûã duång röång raäi nhû möåt phûúng tiïån giao thöng thò ngûúâi ta bùæt àêìu nghô àïën viïåc tùng cöng suêët cuãa noá àïí thuêån tiïån cho viïåc sûã duång hún. ngûúâi ta cuäng nhanh choáng hiïíu ra rùçng hònh daáng moãng maãnh cuãa chiïëc xe luác bêëy giúâ khöng coân phuâ húåp nûäa. Sau nhiïìu caãi tiïën con ngûúâi àaä coá àûúåc chiïëc xe ötö coá hònh daáng hiïån àaåi nhû bêy giúâ. àöång cú àûúåc keáo tûâ dûúái ghïë ra vaâ àêíy vïì phña trûúác. Nhûäng chiïëc baánh xe moãng maãnh àûúåc thay bùçng nhûäng chiïëc baánh xe lúán hún, àoân bêíy cuäng àûúåc thay bùçng vö lùng laái. Vaâ cuöëi cuâng àïí tùng cûúâng kïët cêëu cuãa chiïëc xe ngûúâi ta àaä thay göî bùçng theáp. Vaâ thïë laâ chiïëc xe ötö thûåc sûå àaä ra àúâi. AI ÀAÄ SAÁNG TAÅO RA ÀAÂN DÛÚNG CÊÌM? Caác baån coá biïët àaân dûúng cêìm laâ nhaåc cuå phûác taåp nhêët trong caác loaåi nhaåc cuå khöng? Àêy cuäng laâ loaåi nhaåc cuå coá êm giai phong phuá nhêët. Nguöìn göëc cuãa loaåi nhaåc cuå naây laâ möåt loaåi àaân höåp àöåc dêy (coá möåt dêy) trïn àoá phên ra caác quaäng nhaåc. Noá cuäng giöëng nhû chiïëc àaân Ximbalium thúâi Cûåu Ûúác Kinh. Caác nhaåc cuå naây àïìu phaát ra êm thanh bùçng caách gaãy dêy àaân.
  31. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 30 Vaâo khoaãng nùm 1000 öng Giuàö de arezz àaä caãi tiïën höåp àaân naây bùçng caách tùng thïm söë dêy vaâ phñm. Ngoaâi ra öng coân lùæp thïm phêìn baánh xe àïí coá thïí di chuyïín àûúåc möåt caách thuêån tiïån. Nhûäng chiïëc àaân nhû thïë coân töìn taåi cho àïën têån thïë kyã XVI. Möåt trong nhûäng nhaåc cuå àûúåc caãi tiïën tûâ àaân àöåc dêy laâ Klavicord. Nhaåc cuå naây coá thïm möåt chi tiïët bùçng àöìng nûäa laâ "baân àaåp". Möîi khi ngûúâi nghïå syä àaánh möåt baãn nhaåc ngoaâi viïåc goä lïn nhûäng baân phñm giúâ àêy anh ta coân àïí chên lïn baân àaåp vaâ phuå thuöåc vaâo àöå nhêën chên maånh hay nheå cuãa ngûúâi nghïå syä maâ taåo ra nhûäng àöå rung khaác nhau cuãa caác àêy àaân. Möåt nhaåc cuå khaác rêët giöëng vúái klavikord laâ àaân Spinet, möåt loaåi nhaåc cuå khaá daâi vúái êm vûåc laâ 4 quaäng taám. Cuäng nhû nhûäng nhaåc cuå àêî nïu úã trïn àaân Spinet cuäng phaát ra êm thanh bùçng caách gaãy dêy. Àïën giûäa thïë kyã XVII coá möåt loaåi nhaåc cuå múái àaä xuêët hiïån coá tïn laâ àaân Klavexin. Loaåi àaân naây to hún àaân Klavikord vaâ Spinet vaâ thûúâng coá hai baân phñm. Vïì hònh daáng noá tröng giöëng chiïëc àaân dûúng cêìm lúán. Êm thanh cuãa noá àûúåc phaát ra tûâ bùçng caách duâng nhûäng súåi löng vuä nhoã xñu àïí keáo nhûäng súåi dêy àaân. Cuöëi cuâng vaâo nùm 1709 öng Bartolomeo Chritstofory àaä nghô ra hïå thöëng "nhûäng chiïëc buáa nhoã" vaâ biïën cêy àaân Klavexin thaânh möåt nhaåc cuå múái coá tïn laâ Fortepiano (àaân dûúng cêìm). Nhúâ coá hïå thöëng buáa naây maâ cêy àaân khöng coân phaát ra nhûäng êm thanh keân keåt nhû trûúác nûäa. nhaåc syä àêìu tiïn àûa àaân dûúng cêìm lïn ngöi chñnh laâ Bethoven. AI ÀAÄ TÒM RA CHÊËT DINAMIT( THUÖËC NÖÍ)? Viïåc phaát hiïån ra thuöëc nöí laâ möåt trong nhûäng phaát kiïën vö cuâng quan troång trong lõch sûã loaâi ngûúâi. Ngûúâi ta vêîn cho rùçng ngûúâi Trung quöëc àaä tòm ra thuöëc nöí tûâ trûúác cöng nguyïn trong khi àoá ngûúâi Chêu Êu chó bùæt àêìu sûã duång thuöëc nöí tûâ thïë kyã thûá 14 vaâ sau àoá thuöëc nöí àaä gêy àûúåc tiïëng vang lúán trïn toaân traái àêët.
  32. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 31 Thuöëc nöí kiïíu cuä àoá laâ möåt höîn húåp cuãa kali nitraát, than göî vaâ lûu huyânh, loaåi thuöëc nöí naây phöí biïën röång raäi khùæp núi trïn traái àêët cho àïën cuöëi thïë kyã 19. Vaâo nùm 1845 nhaâ hoaá hoåc ngûúâi Àûác tïn laâ Senbain àaä laâm möåt thñ nghiïåm vúái súåi tú vaâ höîn húåp axñt nitúric vaâ axñt xunphuric àêåm àùåc, kïët quaã àaä thu àûúåc möåt saãn phêím tú trùæng giöëng nhû böng vaâ nöíi tiïëng àïën ngaây höm nay nhû laâ nitro xenluloza hay laâ pirocxilin vaâ àoá chñnh laâ thuöëc nöí. Gêìn nhû cuâng thúâi gian àoá möåt ngûúâi yá coá tïn laâ Axcanio Sopbrero àaä laâm thñ nghiïåm vúái gliserin. Öng cêín thêån nhoã tûâng gioåt glyserin vaâo dung dõch axñt nitúric vaâ axits sunphuric àêåm àùåc, kïët quaã thu àûúåc laâ möåt söë lûúång nhoã nitro glyserin coá khaã nùng gêy nöí lúán hún pirocxilin. Hai mûúi nùm sau nhaâ hoaá hoåc ngûúâi Thuyå Àiïín tïn laâ Afrecnoben àaä tònh cúâ tòm ra thuöëc nöí, öng cuäng laâm thñ nghiïåm vúái nitro glysilin vaâ nhêån thêëy rùçng chêët naây rêët dïî gêy nöí trong quaá trònh saãn xuêët vaâ vêån chuyïín mùåc duâ Noben àaä tòm ra àûúåc caách thu àuúåc nitro glyserin an toaân hún tuy nhiïn viïåc saãn xuêët ra noá vêîn khöng phaãi laâ àaä hïët nguy hiïím. Möåt lêìn Noben lêëy möåt vaâi bi àöng àûång nitro glyserin tûâ nhûäng höåp coá àiatomñt vaâ öng nhêån thêëy rùçng nhûäng chiïëc bi àöng bõ roâ dó höîn húåp chêët nitro glysilin vaâ diatomñt àaä taåo thaânh möåt chêët cûáng. Vêåy laâ thêåt tònh cúâ Alfred Noben àaä tòm ra möåt loaåi thuöëc nöí múái ñt nhaåy caãm hún vúái caác sûå va chaåm. AI ÀAÄ VIÏËT BAÁCH KHOA TOAÂN THÛ ÀÊÌU TIÏN? Möîi khi cêìn tòm hiïíu möåt thöng tin cêìn thiïët chuáng ta thûúâng tòm àïën sûå giuáp àúä cuãa nhûäng cuöën baách khoa toaân thû, vò chuáng thûúâng chûáa àûång àêìy àuã (hoùåc gêìn nhû àêìy àuã) thöng tin vïì moåi vêën àïì vaâ con ngûúâi quan têm vïì khoa hoåc kyä thuêåt, vùn hoaá nghïå thuêåt hay vïì tiïíu sûã vaâ sûå nghiïåp cuãa nhûäng con ngûúâi nöíi tiïëng. Tûâ baách khoa toaân thû (encyclopedia) bùæt nguöìn tûâ tiïëng Hy Laåp coá nghôa laâ nhûäng hûúáng dêîn, nhûäng chó dêîn trong moåi trûúâng húåp trong cuöåc söëng. Möåt ngûúâi Anh tïn laâ Tomas Eliot àaä "àem" tûâ
  33. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 32 "encyclopedia" naây vaâo tiïëng Anh vaâ giaãi maä cuöën saách cuãa mònh laâ? Cuöën saách giaãi thñch caác sûå vêåt vaâ caác kiïën thûác phöí biïën? Nhûng cuöën baách khoa toaân thû ngaây nay thûúâng àûúåc sùæp xïëp theo trêåt tûå cuãa baãng chûä caái àïí dïî tra cûáu. Coân thúâi xa xûa thò caác taác giaã soaån baách khoa toaân thû khöng theo möåt trònh tûå naâo caã. Vñ duå taác giaã àaä múã àêìu quyïín baách khoa toaân thû thúâi Trung cöí cuãa mònh bùçng möåt cêu chuyïån vïì chuáa vaâ caác thêìn thaánh, coân kïët thuác bùçng möåt baâi miïu taã caác loaåi hoa, hûúng thúm vaâ danh saách 30 loaåi trûáng khaác nhau. Cuöën tûâ àiïín baách khoa toaân thû cöí xûa nhêët maâ chuáng ta biïët àïën ra àúâi vaâo thïë kyã 1 trûúác cöng nguyïn úã La Maä. Taác giaã cuãa noá laâ öng Plinhius coá tïn laâ "lõch sû ã tûå nhiïn" göìm 37 têåp vúái hún 20.000 muåc tûâ. Trong cuöën tûâ àiïín baách khoa naây Plinhius coá lêëy caác trñch dêîn cuãa hún 450 taác giaã. Ngûúâi ta àaä rêët quyá böå saách naây vaâ cho àïën nùm 1530 noá àaä àûúåc taái baãn túái 43 lêìn. Böå tûâ àiïín baách khoa lúán nhêët trïn thïë giúái laâ böå baách khoa toaân thû Trung Quöëc thûá 3, noá àûúåc biïn soaån theo saáng kiïën cuãa möåt võ hoaâng àïë Trung Quöëc mêët vaâo nùm 1721 göìm 5020 têåp. Cha cöë Jonh Harris laâ taác giaã cuãa cuöën baách khoa toaân thû àêìu tiïn coá cêëu truác theo trònh tûå baãng chûä caái ra àúâi vaoâ nùm 1704 coá tïn laâ "tûâ àiïín baách khoa toaân thû khoa hoåc vaâ nghïå thuêåt Anh". úã Phaáp vaâo nùm 1743 àaä xuêët baãn cuöën "Encyclopeádie". Coá nhiïìu nhaâ khoa hoåc lúán tham gia biïn soaån böå saách naây nhû Vonte, Russo, Àidro vaâ àiïìu àoá àaä laâm cho böå saách saáng giaá hún. Cuöën "Baách khoa tiïëng Anh" hay ?tûâ àiïín nghïå thuêåt vaâ khoa hoåc? Lêìn àêìu tiïn àûúåc in úã Xcotlen vaâo nùm 1768. Tûâ nùm 1911 noá àaä àûúåc xuêët baãn úã Myä. AI ÀAÄ XÊY DÛÅNG CHIÏËC CÊÌU ÀÊÌU TIÏN? Nhûäng cêy cêìu àaä ra àúâi tûâ rêët lêu röìi vò noá vö cuâng quan troång àöëi vúái cuöåc söëng cuãa con ngûúâi. Hêìu hïët moåi luác moåi núi con ngûúâi luön phaãi tòm caách bùæc cêìu àïí vûúåt qua möåt con söng hay doâng suöët naâo àoá. Coá leä chñnh taåo hoaá àaä maách baão cho con ngûúâi vïì yá tûúãng xêy
  34. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 33 dûång cêy cêìu khi coá möåt caái cêy àöí ngang qua doâng suöëi. Con ngûúâi àaä dïî daâng phaát hiïån ra yá tûúãng bùæc möåt caái cêy laâm cêìu àïí vûúåt qua möåt con suöëi. Nhûäng cêy cêìu àêìu tiïn chùæc hùèn cuäng laâ nhûäng cêy cêìu göî vaâ ngûúâi nguyïn thuyã àaä sûã duång noá trong möåt thúâi gian rêët daâi cho àïën khi nhûäng ngûúâi thúå chûa nghô ra caách àùæp àaá úã giûäa doâng chaãy àïí bùæc nhûäng cêy göî vaâo hai bïn búâ vaâ àoá àûúåc goåi laâ nhûäng cêy cêìu vúái möåt möë cêìu chûa hoaân chónh. Bûúác tiïëp theo trong nghaânh xêy dûång cêìu laâ möåt vaâi möë cêìu àûúåc xêy dûång vaâ àûúåc nöëi vúái nhau búãi caác xuác göî hoùåc nhûäng phiïën àaá. Hai thanh göî àûúåc àùåt song song vúái nhau vaâ trïn mùåt cêìu ngûúâi ta raãi caác giêìm ngang àïí laâm mùåt cêìu. Nhûäng cêy cêìu kiïíu nhû thïë rêët giöëng vúái nhûäng cêy cêìu bùæc qua caác doâng chaãy nhoã trong caác laâng maåc bêy giúâ. Nhûäng chiïëc cêìu bùæc qua nhûäng con söng lúán ngaây nay àûúåc xêy dûång bùçng sùæt hoùåc bùçng theáp. Nhûäng nhõp cêìu khöng cêìn phaãi daâi lùæm nhûng úã nhûäng núi nhêët àõnh phaãi coá möë cêìu thò coá thïí xêy dûång àûúåc cêìu vúái àöå daâi nhêët àõnh. Chñnh vò vêåy maâ rêët nhiïìu cêy cêìu àûúâng sùæt trïn caån laâ nhûäng caái cêìu xaâ. Möîi cêy cêìu coá hai phêìn chñnh laâ xêy caác nhõp cêìu vaâ caác möë cêìu. Caác möë cêìu cêìn phaãi rêët chùæc chùæn vò nïëu noá bõ luán hoùåc bõ moâi moân búãi nûúác thò caã chiïëc cêìu seä sêåp. Ngaây nay nhûäng ngûúâi kyä sû cêìu àûúâng cöë gùæng chön caác möë cêìu thêåt sêu. Vñ duå nhû khi xêy cêy cêìu Iyz bùæc qua söng Mitshishipi úã thaânh phöë Sanh Luy (bang Misuri) caác möë cêìu àûúåc trön sêu 40 meát so vúái mùåt nûúác biïín, coân caác möë cêìu cuãa cêìu chaåy qua võnh giûäa Sanfransico vaâ Öcland thò sêu túái 70 meát. AI ÀAÄ XÊY NGOÅN HAÃI ÀÙNG ÀÊÌU TIÏN? Liïåu chuáng ta coá thïí hònh dung 1 con àûúâng laåi khöng hïì coá bêët kyâ têëm baãng chó àûúâng, caác ngaä tû, caác löîi reä ? Têët nhiïn laâ nhûäng con ngûúâi trïn biïín cuäng cêìn coá nhûäng dêëu hiïåu nhû thïë. Vaâ ngoån haãi àùng laâ möåt trong söë chuáng. aánh saáng cuãa noá giuáp nhûäng thuyã
  35. TAÁC GIAÃ CUÃA NHÛÄNG PHAÁT MINH, SAÁNG CHÏË NÖÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 34 thuã tòm àûúâng vaâo caãng, xaác àõnh võ trñ cuãa mònh trïn biïín vaâ aánh saáng cuãa ngoån haãi àùng coân coá taác duång baáo hiïåu cho nhûäng con taâu nhûäng núi coá àaá ngêìm, vaách àaá. Nhûäng ngoån haãi àùng àêìu tiïn laâ nhûäng ngoån thaáp nhoã trïn àónh coá nhûäng gioã kim loaåi boåc ngoån àuöëc àang chaáy. Coá leä noá coá tûâ haâng ngaân nùm nay tûâ khi con ngûúâi bùæt àêìu ra khúi xa. Khöng ai biïët àñch xaác nhûäng ngoån haãi àùng àêìu tiïn xuêët hiïån úã àêu chó biïët rùçng vaâo thïë kyã thûá VII trûúác cöng nguyïn àaä coá möåt ngoån haãi àùng rêët nöíi tiïëng úã trïn muäi Seegaum gêìn Gellesponto. Coân ngoån haãi àùng àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën nhêët vaâ àûúåc coi laâ möåt trong baãy kyâ quan thïë giúái laâ ngoån haãi àùng Faros úã thaânh phöë Alecxandria (Ai Cêåp). Ngoån haãi àùng naây mang tïn hoân àaão nïn noá ngûå trïn àoá. Ngaây nay ngûúâi ta ûúác tñnh giaá cuãa noá laâ möåt triïåu USD. Vaâo thïë kyã thûá III trûúác cöng nguyïn ngoån lûãa trïn àónh cuãa noá chiïëu saáng chó àûúâng cho caác con taâu vaâo thaânh phöë Alecxandria. Ngûúâi La maä cöí cuäng xêy rêët nhiïìu ngoån haãi àùng, vñ duå nhû úã Bulon (trïn laänh thöí nûúác Phaáp bêy giúâ). Ngoån haãi àùng úã àêy laâm viïåc túái têån thïë kyã XVII. Àoá laâ nhûäng ngoån haãi àùng nhoã vaâ khöng àûúåc xêy dûång töët nhû nhûäng ngoån haãi àùng hiïån àaåi. Ngaây nay úã möîi quöëc gia coá búâ biïín àïìu coá möåt uyã ban trong chñnh phuã theo doäi viïåc xêy dûång vaâ sûã duång caác ngoån haãi àùng. Khi nhûäng ngoån haãi àùng àûúåc xêy dûång trïn caån thò cêëu taåo cuãa noá rêët àún giaãn vaâ giaá thaânh rêët reã. Nhûng khi noá àûúåc xêy dûång trïn caác gheâ àaá, thûúâng xuyïn bõ soáng àaánh vaâo thò laåi àoâi hoãi thiïët kïë rêët phûác taåp. Caác thaáp haãi àùng àûúåc xêy dûång tûâ caác loaåi àaä cûáng nhû àaá hoa cûúng, hoùåc tûâ bï töng cöët sùæt.