Luận văn Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam

1. B GIÁO D C VÀ ÀO T O TR NG I H C LU T TP. H CHÍ MINH LI V N TRÌNH BO M QUY N CON NG I C A NG I B T M GI , B CAN, B CÁO TRONG T T NG HÌNH S VI T NAM CHUYÊN NGÀNH : LU T HÌNH S MÃ S : 62 38 40 01 LU N ÁN TI N S LU T H C NG I HNG D N KHOA H C: PGS.TS TR N V N TP.H CHÍ MINH - 2011
2. LI CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Các s li u nêu trong lu n án là trung th c. Nh ng k t lu n khoa h c c a lu n án ch ưa t ng ưc ai công b trong b t k công trình nào khác. TÁC GI LU N ÁN Li V n Trình
3. MC L C Trang Trang ph bìa Li cam oan Mc l c Danh m c các ch vi t t t M u 1 Ch ươ ng 1 Nh n th c chung v b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n và trong t t ng hình s 9 1.1. Nhà n c pháp quy n và bo m quy n con ng i 9 1.2. Vn lý lu n b o m quy n con ng i c a ng i b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s 27 Ch ươ ng 2 Th c tr ng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Vi t Nam và pháp lu t qu c t 51 2.1. Th c tr ng pháp lu t t t ng hình s Vi t Nam v b o m quy n con ng i c a ngi b t m gi , b can, b cáo 51 2.2. Th c tr ng b o m quy n con ng i c a ng i b t m gi , b can, b cáo trong ho t ng t t ng hình s 78 2.3. Bo m quy n con ng i c a ng i b bu c t i trong pháp lu t t tng hình s qu c t 101 Chươ ng 3 Mt s ki n ngh t ng c ưng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Vi t Nam 109 3.1. Ki n ngh hoàn thi n các quy nh c a B lu t t t ng hình s 109 3.2. Nh ng gi i pháp nâng cao hi u qu ho t ng t t ng hình s nh m b o m quy n con ng i c a ng i b t m gi , b can, b cáo 151 Kt lu n 158 Danh m c các công trình ã ưc công b liên quan n lu n án 163 Danh m c tài li u tham kh o 164
4. DANH M C CÁC CH VI T T T B lu t dân s : BLDS B lu t hình s : BLHS B lu t t t ng dân s : BLTTDS B lu t t t ng hình s : BLTTHS Toà án : TA Toà án nhân dân t i cao : TANDTC T t ng hình s : TTHS Vi n ki m sát : VKS Vi n ki m sát nhân dân t i cao : VKSNDTC
5. - 1 - M U 1. Tính c p thi t c a vi c nghiên c u Bo m quy n con ng ưi là m t trong nh ng n i dung và cng là m c ích ca xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a n ưc ta. Ch m lo n con ng ưi, t o m i iu ki n thu n l i cho con ng ưi phát tri n toàn di n trong th c hi n các chính sách kinh t xã h i, trong các ho t ng Nhà n ưc là nh ng quan im c ơ b n ưc th hi n trong các v n b n c a ng và Nhà n ưc ta, nh t là trong nh ng n m g n ây. Ngh quy t s 49-NQ/TW ngày 02-6-2005 c a B chính tr “V chi n l ưc c i cách t ư pháp n n m 2020” kh ng nh: “ òi h i c a công dân và xã h i i v i c ơ quan t ư pháp ngày càng cao; các c ơ quan t ư pháp ph i th t s là ch da c a nhân dân trong vi c b o v công lý, quy n con ng ưi, ng th i ph i là công c h u hi u b o v pháp lu t và pháp ch xã h i ch ngh a, u tranh có hi u qu v i các lo i t i ph m và vi ph m”. V n ki n i h i X c a ng cng t ra nhi m v “Xây d ng n n t ư pháp trong s ch, v ng m nh, dân ch , nghiêm minh, b o v công lý, quy n con ng ưi”. Trong v n ki n i h i ng toàn qu c ln th XI c a ng m i ây c ng ti p t c t ra nhi m v : “ y m nh xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a, trong ó y m nh vi c th c hi n chi n lưc c i cách t ư pháp n n m 2020, xây d ng h th ng t ư pháp trong s ch v ng mnh, b o v công lý, tôn tr ng và b o v quy n con ng ưi”. Ho t ng t t ng hình s là m t m t ho t ng c a Nhà n ưc liên quan r t ch t ch v i quy n con ng ưi. Ho t ng t t ng hình s là n ơi các bi n pháp cưng ch Nhà n ưc ưc áp d ng ph bi n nh t; và vì v y là n ơi quy n con ng ưi ca các ch th t t ng, c bi t là ng ưi b t m gi , b can, b cáo, có nguy c ơ d b xâm h i nh t. Th c ti n iu tra, truy t , xét x trong nh ng n m qua cho th y r ng cng còn nhi u tr ưng h p vi ph m quy n con ng ưi trong quá trình ti n hành t tng. Nh ng vi ph m ó x y ra là do nhi u nguyên nhân, trong ó có b t c p, h n ch c a pháp lu t, c ơ ch , nh n th c, thái c a ng ưi ti n hành t t ng, các quy nh v ch trách nhi m c a Nhà n ưc, c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng i v i
6. - 2 - công dân Vì v y, có th nói nghiên c u vi c b o m quy n con ng ưi c a các ch th t t ng nói chung, c bi t c a các ch th ng ưi b t m gi , b can, b cáo nói riêng trong t t ng hình s t góc l p pháp cng nh ư áp d ng pháp lu t có vai trò r t quan tr ng trong vi c th c hi n nhi m v xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a nói chung, trong công cu c c i cách t ư pháp nói riêng n ưc ta. 2. T ng quan tình hình nghiên c u Trong khoa h c pháp lý n ưc ta c ng nh ư qu c t , v n b o m quy n con ng ưi nói chung, quy n con ng ưi trong ho t ng t ư pháp c ng nh ư quy n con ng ưi trong t t ng hình s ã ưc nhi u tác gi nghiên c u t các góc và v i các m c khác nhau. Các công trình nghiên c u ã công b có th ưc phân thành các nhóm sau ây: - T góc nghiên c u v b o m quy n con ng ưi nói chung trong Nhà nưc pháp quy n có các công trình "Quy n con ng ưi trong th gi i hi n i" c a nguyên Giám c trung tâm quy n con ng ưi c a H c vi n Chính tr qu c gia H Chí Minh GS.TS. Hoàng V n H o và Ph m Ích Khiêm; công trình "M t s suy ngh v xây d ng n n dân ch Vi t Nam hi n nay" c a Trung Hi u; công trình "Tri t h c chính tr v quy n con ng ưi" c a Nguy n V n V nh; công trình "Quy n con ng ưi, quy n công dân trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam” ca GS.TS. Tr n Ng c ưng; bài báo "Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam v i vi c b o m quy n con ng ưi" c a TS. T ưng Duy Kiên; chuyên kh o "Quy n l c Nhà n ưc và quy n con ng ưi" c a PGS. TS. inh V n M u; các công trình c a GS. TSKH Lê V n C m v Nhà n ưc pháp quy n, v b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n Trong các công trình này, các tác gi ã nghiên c u khái ni m và các c im Nhà n ưc pháp quy n nói chung, Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a nói riêng; nghiên c u v m i quan h gi a quy n con ng ưi và quy n công dân; nghiên cu v n b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n Tuy nhiên, các công trình nêu trên th c hi n vi c nghiên c u b o m quy n con ng ưi t góc tri t h c, xã h i h c ho c lý lu n chung v Nhà n ưc và Pháp lu t. Các tác gi c
7. - 3 - gng ưa ra quan ni m v quy n con ng ưi, các c tr ưng v quy n con ng ưi; nghiên c u m i quan h gi a quy n con ng ưi và quy n công dân; kh ng nh yêu cu b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n. ng th i, tuy có cách nhìn không hoàn toàn gi ng nhau và các m c khác nhau, nh ưng các tác gi cng ã xây d ng ưc c ơ ch bo m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n. Tham kh o các quan im lý lu n c ng nh ư gi i pháp, c ơ ch chung b o m quy n con ng ưi có ý ngh a r t quan tr ng trong nghiên c u, xây d ng lý thuy t c ng nh ư gi i pháp c th b o m quy n con ng ưi trong các l nh v c pháp lý c th . - T góc pháp lu t chuyên ngành, c ng ã có nhi u công trình v b o v quy n con ng ưi trong l nh v c t ư pháp ho c t ư pháp hình s ưc công b . Trong s các công trình này có lu n án ti n s lu t h c "B o m quy n con ng ưi trong ho t ng t ư pháp Vi t Nam hi n nay” ca Nguy n Huy Hoàng; các bài báo c a GS.TSKH Lê V n C m "Nh ng v n lý lu n v b o v quy n con ng ưi b ng pháp lu t trong l nh v c t ư pháp hình s "; tài khoa h c c p i h c qu c gia “ Bo v quy n con ng ưi b ng pháp lu t hình s và pháp lu t t t ng hình s trong giai an xây d ng Nhà n ưc pháp quy n Vi t Nam” do GS.TSKH. Lê V n C m, TS. Nguy n Ng c Chí, Ths. Tr nh Qu c T an ng ch trì; báo cáo "B o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s trong iu ki n xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam" t i H i th o v Quy n con ng ưi trong t t ng hình s (do Vi n ki m sát nhân dân t i cao và y ban nhân quy n Australia t ch c tháng 3-2010) c a PGS. TS. Nguy n Thái Phúc; lu n án ti n s "B o v quy n con ng ưi trong t t ng hình s Vi t Nam" c a Nguy n Quang Hi n; chuyên kh o "B o v quy n con ng ưi trong lu t hình s , lu t t t ng hình s Vi t Nam" c a TS. Tr n Quang Ti p; bài báo “Th c hi n dân ch trong t t ng hình s trong b i c nh c i cách t ư pháp n ưc ta hi n nay” c a PGS.TS Nguy n M nh Kháng; chuyên kh o "Các nguyên tc t t ng hình s " c a PGS.TS. Hòang Th S ơn và TS. Bùi Kiên in; bài báo "Nguyên t c suy oán vô t i" c a PGS. TS. Nguy n Thái Phúc v.v
8. - 4 - Trong các công trình này, các tác gi nghiên c u vi c b o v quy n con ng ưi trong ho t ng t ư pháp nói chung, k c hình s , dân s . M t s công trình nghiên c u v n t góc t ư pháp hình s , bao g m c lu t hình s và lu t t tng hình s . S công trình khác thì nghiên c u t góc t t ng hình s . Do ph m vi quá r ng, cho nên các tác gi ch nghiên c u s ơ l ưc các n i dung mà ch ưa i sâu nghiên c u th t y , toàn di n, h th ng trong t t ng hình s i v i nh ng i tưng khác nhau. Quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo ưc nghiên cu t ươ ng i s ơ l ưc. Ph m vi nghiên c u ch y u xu t phát t phân tích quy n và ngh a v t t ng c a ng ưi tham gia t t ng mà ch ưa i sâu nghiên c u các ch nh liên quan khác nh ư các nguyên t c t t ng hình s , các th t c t t ng hình s , các bi n pháp c ưng ch t t ng liên quan n quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo (Nguy n Quang Hi n, Tr n Quang Ti p ). Có công trình l i nghiên cu b ng cách phân t ng giai on t t ng, b o v quy n con ng ưi nói chung trong kh i t , trong iu tra, trong truy t , trong xét x và trong thi hành án hình s (Lê Vn C m, Nguy n Ng c Chí ). - Trong m t s công trình khoa h c khác, các tác gi ã nghiên c u t ươ ng i sâu vi c b o m quy n con ng ưi trong l nh v c t t ng ho c i v i ng ưi tham gia t t ng nh t nh nh ư v n b o v quy n bào ch a c a ng ưi b bu c t i ưc c p trong các công trình c a PGS. TS. Ph m H ng H i, TS. Nguy n V n Tuân, PGS. TS. Hoàng Th S ơn, TS. LS. Phan Trung Hoài ; v n b o m quy n con ng ưi trong áp d ng các bi n pháp ng n ch n trong t t ng hình s ưc c p trong các công trình c a TS. Tr n Quang Ti p, TS. Nguy n V n ip, ThS. Nguy n Mai B Trong các công trình nêu trên, các tác gi i sâu nghiên c u vi c b o v m t quy n c th là quy n bào ch a c a b can, b cáo (Ph m H ng H i, Nguy n V n Tuân, Hoàng Th S ơn, Phan Trung Hoài ); các tác gi khác thì nghiên c u vi c bo v quy n con ng ưi c a b can, b cáo trong m t ch nh t t ng hình s c th là áp d ng bi n pháp ng n ch n (Tr n Quang Ti p, Nguy n V n ip, Nguy n Mai
9. - 5 - B ); m t s khác thì c p n vi c b o m quy n con ng ưi trong các nguyên tc t t ng (Hoàng Th S ơn, Bùi Kiên in, Nguy n Thái Phúc ). - n ưc ngoài c ng ã nhi u tác gi nghiên c u v n b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n nói chung (The Rule of law c a M. Hager); b o m quy n con ng ưi trong h th ng t ư pháp (Saudi Arabia, human rights: Judicial system); b o m quy n con ng ưi trong các nguyên t c t t ng hình s (Principle of Criminal procedure ca Neil Andrews); b o m quy n con ng ưi trong xét x v án hình s (Human rights in the English criminal trial - Human rights in criminal procedure c a K.W. Lidstone) ho c nghiên c u v n b o m quy n con ng ưi ca ng ưi b bu c t i (The guarantees for accused persons under Article 6 of the European Convention on Human Rights c a Stephanos Stavros) v.v ánh giá chung v các công trình ã ưc công b có n i dung c p n vn b o v quy n con ng ưi nói chung, trong t t ng hình s nói riêng mà chúng tôi ưc ti p c n, chúng tôi th y r ng ch ưa có m t công trình khoa h c nào ti p c n mt cách toàn di n, h th ng, ng b v v n b o m quy n con ng ưi trong t tng hình s . Nhi u v n lý lu n quan tr ng nh ư th nào là b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s , c ơ ch b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s nh ư th nào, các bi n pháp b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s ra sao còn b b ng ho c ã ưc c p m c nh t nh nh ưng còn thi u ng b , thi u th ng nh t. Do v y, a s các công trình ch y u bám vào phân tích các quy nh c a pháp lu t th c nh, có so sánh v i thc ti n tìm ra nh ng b t c p, h n ch . Các công trình ã công b ch ưa xây d ng ưc m t c ơ ch b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s v m t lý lu n t ó phân tích, ánh giá khoa h c th c tr ng (pháp lu t và th c ti n áp d ng pháp lu t) b o m quy n con ng ưi, nh t là c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo (nh ng ng ưi d b xâm ph m nh t) t ó ưa ra nh ng gi i pháp t ng c ưng b o m quy n con ng ưi c a nh ng ng ưi ó trong t t ng hình s . Nh n th y ây là m t v n khó nh ưng r t quan tr ng c v lý lu n và th c ti n; h ơn n a v n này l i ch ưa ưc nghiên c u m t cách toàn di n, h th ng,
10. - 6 - ng b ; vì th nên chúng tôi ã quy t nh ch n tài: “B o m quy n con ng i ca ng i b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Vi t Nam” cho lu n án tin s c a mình. 3. M c ích, nhi m v và ph m vi nghiên c u + M c ích nghiên c u: Trên c ơ s làm rõ nh ng v n lý lu n b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong TTHS, ng th i nghiên cu th c tr ng quy nh pháp lu t c ng nh ư th c ti n ho t ng TTHS, làm sáng t nh ng b t c p h n ch , ưa ra nh ng ki n ngh và gi i pháp t ng c ưng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong TTHS Vi t Nam. + Nhi m v nghiên c u: t ưc m c ích nghiên c u trên, nhi m v nghiên c u t ra là: - Làm rõ nh ng v n lý lu n v quy n con ng ưi và b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s ; h th ng hóa các bin pháp b o m; làm rõ nh ng im chung và nh ng òi h i c thù trong b o m quy n con ng ưi c a các ch th này trong các giai on t t ng khác nhau. - Phân tích các quy nh c a B lu t t t ng hình s liên quan n b o m quy n con ng ưi; tìm ra nh ng h n ch và b t c p v b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong th c ti n iu tra, truy t , xét x v án hình s; - Nghiên c u kinh nghi m c a pháp lu t qu c t v b o m quy n con ng ưi trong TTHS; - Ki n ngh nh ng gi i pháp nh m hoàn thi n các quy nh c a pháp lu t t tng hình s Vi t Nam và t ng c ưng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong ho t ng t t ng hình s . + Ph m vi nghiên c u: - B lu t t t ng hình s 1988, B lu t t t ng hình s 2003; - Th c ti n t t ng t n m 2004 n n m 2009 (theo B lu t t t ng hình s hi n hành);
11. - 7 - - Tp trung ch y u vào n i dung b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong m i liên h v i các ch nh khác c a t t ng hình s . 4. Ph ư ng pháp nghiên c u: tài ưc th c hi n trên c ơ s ph ươ ng pháp lu n c a Ch ngh a Mác- Lênin (duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s ), t ư t ưng H Chí Minh và các quan im c a ng và Nhà n ưc ta v Nhà nưc và Pháp lu t, v Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a, v b o m quy n con ng ưi. Vi c nghiên c u ưc th c hi n t góc lý lu n chung v quy n con ng ưi nói chung và t góc t t ng hình s nói riêng. Các ph ươ ng pháp nghiên c u c th ưc s d ng là phân tích, t ng h p, l ch s, so sánh, th ng kê v.v Trong quá trình th c hi n tài, tác gi ã kh o sát th c ti n iu tra, truy t , xét x c a các c ơ quan ti n hành t t ng t i m t s thành ph , t nh, nghiên c u h sơ các v án làm c ơ s th c ti n cho vi c nghiên c u. 5. Nh ng óng góp m i c a lu n án - Lu n án ã góp ph n làm rõ thêm nhi u v n lý lu n v quy n con ng ưi và b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s; h th ng hóa ưc các bi n pháp b o m; làm rõ nh ng im chung và nh ng òi h i c thù trong b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong các giai an t t ng khác nhau. - Lu n án ã phân tích có h th ng các quy nh c a B lu t TTHS và ánh giá y , tòan di n th c ti n b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong TTHS Vi t Nam, t ó tìm ra ưc nh ng h n ch , b t c p v b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong TTHS và nguyên nhân c a nh ng b t c p, h n ch . - Lu n án ã ư a ra ưc m t s gi i pháp và ki n ngh nh m hòan thi n các quy nh c a pháp lu t TTHS Vi t Nam và t ng c ưng b o m quy n con ng ưi ca ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong h at ng TTHS.
12. - 8 - 6. Ý ngh a khoa h c, th c ti n c a tài ây là công trình chuyên kh o c p lu n án ti n s nghiên c u v v n bo m quy n con ng ưi nói chung, c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t tng hình s n ưc ta. Công trình nghiên c u các vn lý lu n v b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s , phân tích, ánh giá th c tr ng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s và ki n ngh các gi i pháp t ng c ưng b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s . tài là m t óng góp khiêm t n trong vi c gi i quy t v m t khoa h c, m t trong nh ng n i dung c p thi t hi n nay n ưc ta c ng nh ư trên th gi i là v n bo m quy n con ng ưi. Quy nh v quy n con ng ưi ã là quan tr ng và c n thi t nh ưng c n thi t h ơn, quan tr ng h ơn là v n b o m cho các quy n ó ưc th c thi trong cu c s ng. Lu n án là m t tài li u tham kh o có giá tr trong ho t ng l p pháp t t ng hình s , trong th c ti n iu tra, truy t , xét x c ng nh ư trong h c tp, nghiên c u v t t ng hình s . 7. K t cu lun án Kt c u lun án: ngòai ph n m u và k t lu n, lu n án g m 3 ch ươ ng. - Ch ươ ng 1: Nh n th c chung v b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n và trong t t ng hình s . - Ch ươ ng 2: Th c tr ng b o m quy n con ng ưi ca ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Vi t Nam và pháp lu t qu c t . - Ch ươ ng 3: M t s ki n ngh t ng c ưng b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Vi t Nam.
13. - 9 - Ch ư ng 1 NH N TH C CHUNG V B O M QUY N CON NG I TRONG NHÀ N C PHÁP QUY N VÀ TRONG T T NG HÌNH S 1.1. Nhà n ưc pháp quy n và b o m quy n con ng ưi 1.1.1. Quan ni m v Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a và các c tr ưng Nhà n ưc pháp quy n là thành t u c a n n v n minh nhân lo i trong ti n trình phát tri n xã h i loài ng ưi. T ư t ưng Nhà n ưc pháp quy n ưc hình thành t lâu trong l ch s và ngày càng hoàn thi n nh ư m t ph ươ ng th c t ch c Nhà nưc mà trong ó: 1/ Quy n l c Nhà n ưc ưc b t ngu n t nhân dân, 2/ Các quy n l p pháp, hành pháp, t ư pháp ưc phân công th c hi n rõ ràng, 3/ Pháp lu t là t i th ưng, 4/ Dân ch ưc th c hi n, 5/ Quy n con ng ưi ưc tôn tr ng và 6/ Các cam k t qu c t ưc Nhà n ưc m b o th c hi n v.v [65]. Cho n nay, nưc ta ch ưa có m t khái ni m th ng nh t v Nhà n ưc pháp quy n. Nh ưng qua các công trình mà chúng tôi nghiên c u thì các h c gi u có chung quan im ó là m t cách t ch c quy n l c Nhà n ưc, ch không ph i là mt ki u Nhà n ưc. Khác v i Nhà n ưc th n quy n, Nhà n ưc c tài, chuyên ch , Nhà n ưc pháp quy n cao dân ch , coi tr ng pháp lu t và phân công th c hi n quy n l c (quy n l p pháp, quy n hành pháp, quy n t ư pháp) trong Nhà n ưc. c bi t, trong Nhà n ưc pháp quy n, quy n con ng ưi luôn luôn ưc coi tr ng; pháp lu t quy nh y v quy n con ng ưi và ưc b o m th c hi n trong th c t . T góc ó, m c dù không ph i là m t ki u Nhà n ưc, nh ưng Nhà n ưc pháp quy n th hi n y , c th trong các ki u Nhà n ưc ti n b nh ư Nhà n ưc dân ch tư s n hi n i, Nhà n ưc xã h i ch ngh a Vì v y, có th nói, t ư t ưng Nhà nưc pháp quy n ã xu t hi n t lâu trong l ch s , nh ưng khái ni m y v Nhà nưc pháp quy n mi ưc s d ng r ng rãi b t u t khi Nhà n ưc tư s n ra i [33, tr.62-64].
14. - 10 - nưc ta, t ư t ưng Nhà n ưc pháp quy n ã có t lâu. Nghiên c u các b n Hi n pháp n ưc ta t tr ưc t i nay (Hi n pháp 1946, 1959, 1980, 1992) cho th y các y u t c tr ưng c a Nhà n ưc pháp quy n ã ưc hình thành. Các b n Hi n pháp m c này hay m c khác u kh ng nh quy n l c Nhà n ưc thu c v nhân dân, Nhà n ưc qu n lý xã h i b ng pháp lu t và t ng c ưng pháp ch xã h i ch ngh a, th c hi n dân ch xã h i ch ngh a, tôn tr ng và b o v các quy n con ng ưi, phân công th c hi n các quy n l p pháp, hành pháp, t ư pháp Tuy nhiên, do máy móc, duy ý chí trong nh n th c, h n ch trong ti p thu các thành t u ti n b t bên ngoài, cho r ng Nhà n ưc pháp quy n, thuy t tam quy n phân l p, quá coi tr ng pháp tr mà coi th ưng c tr là các quan ni m, giá tr g n li n v i Nhà n ưc tư s n, v i dân ch t ư s n nên khái ni m Nhà n ưc pháp quy n không ưc s dng n ưc ta. Cùng v i công cu c i m i toàn di n các m t i s ng xã h i do ng C ng s n Vi t Nam kh i x ưng t i h i ng toàn qu c l n th VI (1986), trong ó có vi c i m i t ư duy lý lu n, ch ng duy ý chí trong lý lu n, nh n th c thì quan ni m v Nhà n ưc pháp quy n ã d n d n ưc ghi nh n, hình thành và phát tri n. Khái ni m Nhà n ưc pháp quy n ưc m t s nhà nghiên c u ưa ra trong quá trình xây d ng V n ki n i h i ng toàn qu c l n th VII, c bi t là trong khi d th o b n C ươ ng l nh xây d ng t n ưc trong th i k quá lên ch ngh a xã h i; nh ưng ý ki n ó ch ưa ưc ch p nh n. Có th nói, khái ni m Nhà n ưc pháp quy n ln u tiên ưc ng chí nguyên T ng bí th ư M ưi c p trong bài phát bi u t i H i ngh t p hu n ngành t ư pháp toàn qu c n m 1992 và sau ó là ti k h p Qu c h i khóa VIII thông qua Hi n pháp n m 1992. Trong các v n ki n ca ng C ng s n Vi t Nam, khái ni m Nhà n ưc pháp quy n chính th c ưc ghi nh n l n u tiên t i H i ngh i bi u toàn qu c gi a nhi m k khóa VII (1994) là “Xây d ng Nhà n ưc pháp quy n Vi t Nam c a dân, do dân, vì dân”; và trong các vn ki n i h i VIII, i h i IX c a ng, t ư t ưng xây d ng Nhà n ưc pháp quy n n ưc ta u ã ưc kh ng nh [24, tr.55] [25, tr.129] [26, tr.131].
15. - 11 - Nh ư v y, t i h i l n th VII c a ng, cùng v i vi c th c hi n ưng l i i m i toàn di n các m t i s ng xã h i, ng ta ã kh ng nh m t cách d t khóat vi c xây d ng Nhà n ưc pháp quy n n ưc ta. ó là Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam; Nhà n ưc pháp quy n chung nh ưng cng mang nh ng nét c tr ưng riêng c a ki u Nhà n ưc xã h i ch ngh a Vi t Nam. Quan im trên c a ng ã ưc th ch hóa bng pháp lu t c a Nhà n ưc ta. iu 2 Hi n pháp n m 1992 ( ưc s a i, b sung t i mc 2 iu 1 Ngh quy t s: 51/2001/QH10 v vi c s a i, b sung m t s iu c a Hi n pháp n ưc C ng hòa xã h i ch ngh a Vi t Nam n m 1992) quy nh nh ư sau: “Nhà n ưc Cng hòa xã h i ch ngh a Vi t Nam là Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a c a nhân dân, vì nhân dân, do nhân dân. T t c quy n l c Nhà n ưc thu c v nhân dân Quy n lc Nhà n ưc là th ng nh t, có s phân công và ph i h p gi a các c ơ quan Nhà nưc trong vi c th c hi n các quy n l p pháp, hành pháp, t ư pháp”. Quan im c a ng và Nhà n ưc ta v vi c xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam th hi n s i m i t ư duy lý lu n n ưc ta trong công cu c i m i. ã có nhi u công trình nghiên c u v Nhà n ưc pháp quy n. Trong các công trình ó, các c tr ưng c a Nhà n ưc pháp quy n ưc phân tích t ươ ng i c th . Theo GS. TSKH Nguy n Duy Quý thì Nhà n ưc pháp quy n có các d u hi u cơ b n là: tính ti cao c a lu t; s phân công và ph i h p th c hi n các quy n l c công c ng l p pháp, hành pháp và t ư pháp; dân ch trong hot ng c a Nhà n ưc; bo m quy n con ng ưi; tuân th các hi p ưc và lu t pháp qu c t ã ký k t ho c gia nh p [52, tr.12-13]. PGS. TS. Tr n Ng c ưng thì cho r ng các t ư t ưng chính c a Nhà n ưc pháp quy n là: Lu t có hi u l c và hi u qu cao nh t; quy n l c Nhà n ưc là th ng nh t có s phân nh rõ ràng ba ch c n ng c ơ b n là l p pháp, hành pháp và t ư pháp; con ng ưi ưc t vào v trí trung tâm, là m c tiêu và là giá tr cao nh t; quan h qu c t ưc b o m b ng h th ng pháp lu t qu c gia và pháp lu t qu c t mà Nhà n ưc tham gia ký k t ho c gia nh p [28, tr.180-186].
16. - 12 - TS. T ưng Duy Kiên cho r ng Nhà n ưc pháp quy n có các c tr ưng chung là: Tính h p pháp c a n n cai tr ; tính c l p và ho t ng hi u qu c a c ơ quan t ư pháp, bình ng c a công dân tr ưc pháp lu t; tính t i cao c a Hi n pháp, pháp lu t; phân nh rõ ràng quy n l c Nhà n ưc gi a ba ch c n ng l p pháp, hành pháp và t ư pháp; tôn tr ng nhân quy n, tr ưc h t là quy n chính tr và dân s ; th c hi n nghiêm ch nh các cam k t qu c t [42, tr.62-64]. Trong các giáo trình Lý lu n chung v Nhà n ưc và Pháp lu t, các c tr ưng ca Nhà n ưc pháp quy n ưc ch ra là: vai trò t i cao c a pháp lu t; b o m quy n con ng ưi; quan h bình ng gi a Nhà n ưc và công dân; b o m s th ng nh t và phân công h p lý gi a ba nhánh quy n l c là l p pháp, hành pháp và t ư pháp; t ư pháp c l p và có hi u qu ; tôn tr ng các iu ưc qu c t mà Nhà n ưc ký k t ho c gia nh p [21, tr.131-133]. Các c tr ưng chung nêu trên cng ưc các nhà khoa h c n ưc ngoài c p và phân tích trong các công trình khoa h c c a mình. Theo M. Hager, Nhà n ưc pháp quy n có các c im chính là: 1/ Tính t i th ưng c a Hi n pháp, 2/ Nhà n ưc qu n lý xã h i b ng pháp lu t, 3/ N n t ư pháp c l p, 4/ Quy n con ng ưi ưc b o v [65] . Các nhà khoa h c Liên bang Nga, m t qu c gia cng ch m i c p n khái ni m Nhà n ưc pháp quy n và xây d ng Nhà n ưc pháp quy n trong nh ng n m gn ây cng c p nhi u n v n Nhà n ưc pháp quy n trong các công trình c a mình [14, tr.44-45] [17, tr.24]. Nh ư v y, vi c nghiên c u cho th y r ng dù cách th hi n có khác nhau, nh ưng các tác gi trong cng nh ư ngoài n ưc u t ươ ng i th ng nh t trong quan ni m v Nhà n ưc pháp quy n và các c tr ưng chung c a nó. Trong s các im c tr ưng chung, các y u t nh ư tính t i cao c a pháp lu t, c bi t là Hi n pháp; bo m bình ng trong quan h Nhà n ưc và công dân; phân công th c hi n các quy n l p pháp, hành pháp, t ư pháp; tôn tr ng và b o m quy n con ng ưi và tôn tr ng các iu ưc qu c t mà Nhà n ưc ký k t ho c gia nh p ưc các nhà khoa hc th ng nh t không ch v vai trò c a nó mà c trong n i dung c a các y u t c tr ưng ó. Dù là Nhà n ưc pháp quy n ki u nào (Nhà n ưc tư s n hay Nhà n ưc xã
17. - 13 - hi ch ngh a) thì các y u t c tr ưng trên cng là c ơ b n và ph i ưc th c hi n trên th c t . Tuy nhiên, tùy thu c vào hoàn cnh và iu ki n c th c a t ng n ưc nh ư b n ch t Nhà n ưc, m c phát tri n kinh t xã h i, trình dân trí cng nh ư truy n th ng v t ch c Nhà n ưc, truy n th ng v o c, l i s ng c a m i qu c gia mà m c th hi n y u t này hay y u t khác có th m nh t khác nhau. 1.1.2. Các quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n Quan ni m v quy n con ng ưi, trong l ch s chính tr - tư t ưng c a nhân lo i, thu t ng quy n con ng ưi (nhân quy n) th ưng ưc s d ng, nh ưng cho n nay ch ưa có quan ni m th ng nh t. Ngay t th i c i ã có s bàn lu n v các quy n. Tuy nhiên, ph i n th k XVII, XVIII, quy n con ng ưi m i ưc các nhà t ư t ưng bàn n nh ư m t h c thuy t. - Quan ni m th nh t, cho r ng quy n con ng ưi là c quy n t nhiên. Trong ý ngh a ban u, thuy t pháp lu t t nhiên ra i nh m áp ng nhu c u t do ca con ng ưi; kh ng nh quy n con ng ưi là t nhiên, v n có, nh m i l p, ph nh n quan ni m quy n con ng ưi t do v ươ ng quy n và th n quy n ban phát, t ng cho quy n t nhiên. - Quan ni m th hai, xem con ng ưi c ng nh ư quy n con ng ưi trong t ng hòa các m i quan h xã h i. Quy n con ng ưi v i tính ch t là thu c tính b m sinh, t nhiên, không ưc t ra trong xã h i th t c khi ch ưa có s vi ph m quy n con ng ưi. Ch khi xã h i có giai c p, Nhà n ưc có s vi ph m quy n con ng ưi thì v n con ng ưi m i ưc t ra tr ưc nhân lo i. Hc thuy t Mác – Lênin là m t ch nh th th ng nh t th hi n nh ng t ư t ưng nhân v n chân chính nh t c a loài ng ưi, là s k th a m t cách bi n ch ng nh ng giá tr tinh hoa c a con ng ưi. C.Mác ã xu t phát t con ng ưi là m t th c th th ng nh t, mt “sinh v t – xã h i”. Do ó, quy n con ng ưi là s th ng nh t bi n ch ng gi a “quy n t nhiên” (nh ư m t c quy n v n có và ch con ng ưi m i có) và “quy n xã h i” – s ch nh b ng các quy ch pháp lý nh m iu chính các m i quan h xã h i.
18. - 14 - Vì v y trong iu ki n ngày nay, vi c ưa ra khái ni m úng n v quy n con ng ưi ph i gi i quy t ưc các quan h gi a cá nhân v i xã h i, gi a tính nhân lo i v i tính giai c p, gi a các giá tr o c v i pháp lu t và quy n l c, gi a quan h qu c t v i l i ích qu c gia, gi a kh n ng và nhu c u t nhiên v i nh ng n l c ch quan. Nh ư v y ngày nay trong xu th toàn c u hóa có th nêu ra m t s thu c tính cơ b n c a khái ni m quy n con ng ưi sau ây: Mt là, quy n con ng ưi là nh ng giá tr g n v i m i con ng ưi va v i tư cách là cá nhân, v a v i t ư cách là thành viên xã h i. Vì v y, quy n con ng ưi va mang thu c tính cá nhân, v a th hi n l i ích qu c gia, dân t c, c ng ng. Hai là, quy n con ng ưi là nh ng giá tr ph i ưc xã h i hóa b ng cách th ch hóa thành các quy n n ng c th , có tính ph c p, c n thi t cho m i ng ưi, không phân bi t ch ng t c, s c t c, tôn giáo, ngôn ng , gi i tính Ba là, quy n con ng ưi v a là thu c tính t nhiên c a con ng ưi, v a là nh ng giá tr s n sinh trong i s ng c ng ng, g n li n v i m t nhà n ưc c th . Ghi nh n quy n con ng ưi, pháp lu t ph n ánh các nhu c u và kh n ng khách quan phù h p v i ch chính tr , kinh t , l ch s , dân chí c th Ch có thông qua pháp lu t thì các giá tr c a con ng ưi v i t ư cách là t nhiên và xã h i m i tr thành quy n ưc xác nh và m i b o m tr thành hi n th c trong th c ti n. Vi ba y u t trên ây, quan ni m nhân quy n v a kh ng nh c ơ s t nhiên và giá tr nhân lo i c a quy n, ng th i c ng th a nh n thu c tính xã h i - chính tr và l ch s c th c a quy n con ng ưi thu c m t qu c gia, m t dân t c [28, tr.12- 25]. Quan ni m v Nhà n ưc pháp quy n và các c tr ưng c a nó r t phong phú v m t lý lu n và th hi n c th các n ưc khác nhau. Tuy nhiên, dù quan ni m khác nhau nh ư th nào thì các tác gi u th ng nh t v i nhau r ng Nhà n ưc pháp quy n là m t Nhà n ưc nhân b n vì con ng ưi. iu 50 Hi n pháp n ưc ta n m 1992 quy nh: “ n ưc C ng hòa xã h i ch ngh a Vi t Nam, các quy n con ng ưi v chính tr , dân s , kinh t , v n hóa và xã h i ưc tôn tr ng, th hi n các quy n
19. - 15 - công dân và ưc quy nh trong Hi n pháp và Lu t”. Theo quy nh trên c a Hi n pháp, quy n con ng ưi ưc g n li n v i quy n công dân và không có s tách bi t hoàn toàn. Quy n công dân là m t b ph n c a quy n con ng ưi ưc pháp lu t qu c gia ghi nh n và b o v . Quy n công dân chính là quy n con ng ưi trong m t xã h i nh t nh ưc pháp lu t c a qu c gia c th ghi nh n. Quy n con ng ưi và quy n công dân trong m i quan h th ng nh t bi n ch ng u ghi nh n các quy n ca cá nhân. Song, không th ng nh t hai khái ni m ó xét c hai ph ươ ng di n ch th c a quy n và khái ni m c a quy n. Quy n con ng ưi là khái ni m r ng h ơn, nó v a ghi nh n tr ng thái pháp lý v quy n cá nhân ph m vi qu c t , v a là quy n công dân trong ph m vi t ng qu c gia nh t nh. M t m t, quy n con ng ưi không l ai tr khái ni m quy n công dân, bao hàm quy n công dân nh ư là mt b ph n c a quy n con ng ưi. Ng ưc l i, quy n công dân là khái ni m h p hơn. Trong ý ngh a pháp lý, khái ni m quy n công dân h p h ơn ch trong ph m vi tng qu c gia nh t nh, không bao quát h t các quy n c a cá nhân con ng ưi. V ph ươ ng di n ch th , quy n con ng ưi ngòai nh ng cá nhân ưc xác nh là công dân, còn nh ng ng ưi không ph i là công dân n ưc ó (ng ưi n ưc ngòai, ng ưi không có qu c t ch, ng ưi b pháp lu t t ưc quy n công dân); nh ng ng ưi này tuy không ưc h ưng các quy n công dân nh ưng v n có các quy n v con ng ưi v i tư cách là m t th c th t nhiên – xã h i. Ngày nay, v i s phát tri n c a giá tr nhân o, c ng ng qu c t ngày càng quan tâm và có nh h ưng nhi u h ơn trên lnh v c quy n con ng ưi, con ng ưi không ch t n t i v i t ư cách là m t thành viên công dân c a m t qu c gia mà còn là thành viên “công dân” ca c ng ng qu c t ; ta có th nói m t m c nh t nh thì trong m i n ưc, vi c ghi nh n và b o v quy n công dân t c là ã ghi nh n và b o v quy n con ng ưi nói chung ưc pháp lu t qu c gia và pháp lu t qu c t ghi nh n [47, tr.58-64] [28, tr.25-35]. Trong Nhà n ưc pháp quy n, các quy n con ng ưi ưc pháp lu t b o m th c hi n và ưc b o v không b xâm ph m. Ghi nh n và b o m quy n con ng ưi trên th c t là th hi n c a m t Nhà n ưc nhân b n, ti n b , dân ch , v n minh. Các quy n con ng ưi tr thành i t ưng b o m trong vi c ghi nh n v
20. - 16 - pháp lý, trong ho t ng thi hành pháp lu t và x lý vi ph m pháp lu t c a Nhà nưc. B o m quy n con ng ưi không ch là n i dung, b n ch t mà còn tr thành mc tiêu cao nh t trong xây d ng Nhà n ưc pháp quyn xã h i ch ngh a n ưc ta. Trong khoa h c pháp lý, c n c vào n i dung c a nó, quy n con ng ưi ưc chia thành các nhóm c ơ b n sau ây: - Các quy n chính tr bao g m quy n tham gia qu n lý Nhà n ưc và th o lu n các v n chung c a c n ưc, quy n b u c và ng c , quy n t do ngôn lu n, quy n t do báo chí, t do tín ng ưng, quy n l p h i, quy n ưc thông tin, quy n bi u tình, quy n bình ng nam n , quy n khi u n i, t cáo v.v ; - Các quy n dân s (các quy n t do cá nhân) bao g m quy n b t kh xâm ph m v thân th , v ch , quy n ưc pháp lu t b o h v tính m ng, s c kh e, nhân ph m, danh d , quy n ưc b o m an toàn và bí m t v th ư tín, in tho i, in tín, quy n t do i l i và c ư trú v.v ; - Các quy n kinh t , v n hóa, xã h i bao g m quy n h c t p, lao ng, quy n t do kinh doanh, quy n s h u tài s n h p pháp, quy n phát minh, sáng ch , quy n ưc b o v s c kh e, quy n ưc b o h v hôn nhân, gia ình, các quy n c a các i t ưng c bi t nh ư th ươ ng binh, b nh binh, gia ình li t s , ngưi già, tr em, ng ưi tàn t t không n ơi n ươ ng t a v.v Ngoài ra, c n c vào m c iu ch nh c a pháp lu t, quy n con ng ưi ưc phân thành các quy n c ơ b n và các quy n pháp lý khác. - Quy n c ơ b n c a công dân (hay quy n hi n nh) là các quy n quan trng nh t, c ơ b n nh t th hi n m i quan h c ơ b n nh t gi a Nhà n ưc và công dân ưc ghi nh n trong Hi n pháp, làm c ơ s cho vi c c th hóa các quy n pháp lý khác. Trong Hi n pháp n ưc ta n m 1992, các quy n c ơ b n c a công dân ưc quy nh t i Ch ươ ng V bao g m các quy n chính tr , dân s , kinh t , v n hóa, xã h i; - Quy n pháp lý khác là s c th hóa các quy n c ơ b n c a công dân trong các l nh v c pháp lý khác nhau ưc ghi nh n trong các v n b n pháp lu t c th . Ví d : quy n con ng ưi trong l nh v c hình s , quy n con ng ưi trong l nh v c hành chính, quy n con ng ưi trong l nh v c lao ng Các quy n con ng ưi c th
21. - 17 - này ưc c th hóa trên c ơ s các quy n c ơ b n và không trái v i các quy n c ơ b n ưc Hi n pháp quy nh, th hi n s nh t quán c a Nhà n ưc ta trong ghi nh n và bo m quy n con ng ưi, quy n công dân. Quy n con ng ưi và vi c b o m các quy n con ng ưi trong các l nh v c pháp lý c th ưc quy nh ph thu c vào tính ch t c a ngành lu t và ch c n ng c a Nhà n ưc trong l nh v c ó. Ví d : Quy n con ng ưi trong l nh v c t t ng hình s ưc quy nh trên c ơ s cân nh c rng ho t ng t t ng hình s g n li n v i vi ph m pháp lu t nghiêm tr ng nh t là ti ph m và ch c n ng c a Nhà n ưc là phát hi n nhanh chóng, k p th i và x lý công minh ng ưi ph m t i; nh ưng ng th i ho t ng t t ng hình s cng liên quan r t nhi u t i các quy n c ơ b n c a con ng ưi v.v Mt iu áng l ưu ý trong nghiên c u vi c b o m quy n con ng ưi là các quy n con ng ưi liên quan r t ch t ch v i nhau, chúng tác ng lên nhau r t l n. c bi t óng vai trò quan tr ng là các quy n c ơ b n ưc Hi n pháp quy nh; chúng có tác ng quy t nh n vi c b o m th c hi n các quy n con ng ưi khác. M t quy n con ng ưi là m t nhi u quy n chính tr khác nh ư quy n b u c , quy n l p h i; quy n t do thân th b xâm ph m có th nh h ưng n quy n t do i l i, quy n lao ng, quy n h c t p v.v Trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam, con ng ưi ưc t vào v trí trung tâm trong m i chính sách kinh t , xã h i và ưc t o m i iu ki n phát tri n. Ngay trong th i gian u c a công cu c i m i, ng ta ã xác nh: “M c tiêu và ng l c chính c a s phát tri n là vì con ng ưi, do con ng ưi. Chi n lưc kinh t - xã h i t con ng ưi vào v trí trung tâm L i ích ca m i ng ưi, ca t ng t p th và c a toàn xã h i g n bó h u c ơ v i nhau, trong ó l i ích cá nhân là ng l c tr c ti p” [23, tr.8]. iu 2 và iu 3 Hi n pháp 1992 cng kh ng nh rng Nhà n ưc ta là Nhà n ưc ca nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Nhà nưc bo m và không ng ng phát huy quy n làm ch v m i m t c a nhân dân , xây dng t n ưc giàu m nh, th c hi n công b ng xã h i, m i ng ưi có cu c s ng m no, t do, h nh phúc, có iu ki n phát tri n toàn di n. Nh ư v y, trong Nhà n ưc pháp quy n, các quy n con ng ưi không ch ưc ghi nh n v m t pháp lý mà còn
22. - 18 - ưc b o m th c hi n trên th c t không ch b ng các bi n pháp pháp lý, mà còn bng các chính sách, bi n pháp kinh t -xã h i trên th c t . Trong Nhà n ưc pháp quy n, m i quan h qua l i gi a Nhà n ưc và công dân là quan h bình ng trên c ơ s pháp lu t. Quy n và ngh a v c a Nhà n ưc và công dân u ph i ưc pháp lu t quy nh rõ ràng, minh b ch. Nhà n ưc và công dân u ph i th c hi n quy n và ngh a v do pháp lu t quy nh. c bi t, công dân có trách nhi m v i Nhà n ưc nh ư th nào thì Nhà n ưc cng ph i có trách nhi m tr ưc công dân nh ư th ó. Trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a, Nhà nưc không ph i “cai tr ”, mà là qu n lý xã h i b ng pháp lu t và không ng ng tng cưng pháp ch xã h i ch ngh a. Quan h gi a Nhà n ưc và công dân ph thu c r t nhi u vào b n ch t c a Nhà n ưc. Nhà n ưc Cng hòa xã h i ch ngh a Vi t Nam là Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a c a nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. B n ch t giai c p, dân t c, dân ch, nhân dân và nhân o c a Nhà n ưc quy nh tính ch t, n i dung và hình th c m i quan h qua l i gi a Nhà n ưc và công dân. Hi n pháp n ưc ta n m 1992 quy nh r t rõ ràng, c th các nguyên t c v m i quan h gi a Nhà n ưc và công dân. Trong ó, theo chúng tôi có m t s nguyên t c quan tr ng c n ưc tuân th tuy t i trong quá trình th c hi n m i quan h gi a Nhà n ưc và công dân là: - Trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a, các quy n con ng ưi ưc tôn tr ng và b o v . Nhà n ưc không ch quy nh các quy n con ng ưi, mà quan tr ng là có h th ng các b o m công dân th c hi n các quy n ó trên th c t ; ng th i áp d ng các bi n pháp khác nhau x lý các hành vi vi ph m quy n con ng ưi; - Quy n c a công dân không tách r i ngh a v c a công dân. Pháp lu t không ch quy nh quy n mà c quy nh ngh a v c a công dân. Nhà n ưc mt mt b o m công dân th c hi n các quy n c a mình trên th c t ; nh ưng Nhà nưc cng có quy n òi h i công dân ph i th c hi n ngh a v c a mình tr ưc Nhà nưc, tr ưc xã h i, c ng ng. Công dân không th c hi n ngh a v c a mình ph i ch u trách nhi m tr ưc Nhà n ưc. M i quan h qua l i này m b o m t xã h i có
23. - 19 - tr t t , k c ươ ng, có n n pháp ch nghiêm minh; m b o cho vi c Nhà n ưc qu n lý xã h i b ng pháp lu t. ây cng là m t trong nh ng bi u hi n quan tr ng c a Nhà n ưc pháp quy n ã ưc các nhà khoa h c kh ng nh; - Quy n và ngh a v c a công dân do Hi n pháp và lu t quy nh. Trong m t Nhà n ưc mà pháp lu t có v trí t i cao, quan h gi a Nhà n ưc và công dân ph i ưc iu ch nh b ng pháp lu t. Các quy n và ngh a v công dân ưc quy nh c th trong các v n b n quy ph m pháp lu t có hi u l c cao là Hi n pháp và Lu t. Không m t c ơ quan, cá nhân nào ngoài c ơ quan quy n l c Nhà n ưc cao nh t là Qu c h i có quy n quy nh quy n, c bi t là ngh a v c a công dân. Công dân ch th c hi n quy n và ngh a v do Hi n pháp và lu t quy nh. 1.1.3. Các bi n pháp b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam Vi c b o m quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a không ch ph thu c vào vi c các quy n con ng ưi ưc quy nh trong pháp lu t th nào; mà ph thu c r t nhi u vào vi c trong Nhà n ưc ó các quy n con ng ưi ưc quy nh, ưc b o m th c hi n ra sao trên th c t . Trong khoa h c, t góc các l nh v c khác nhau cng nh ư m c ích khác nhau, các nhà nghiên c u có cách nhìn khác nhau v h th ng các bi n pháp, gi i pháp b o m th c hi n các quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a. T góc Tri t hc, Chính tr h c và t m v mô, TS. Nguy n V n V nh cho r ng các gi i pháp b o m quy n con ng ưi Vi t Nam hi n nay là: a/ Phát tri n kinh t th tr ưng nh h ưng xã h i ch ngh a; b/ Xây d ng Nhà n ưc pháp quy n Vi t Nam xã h i ch ngh a; c/ Nâng cao trình v n hóa chung, c bi t là vn hóa chính tr cho nhân dân; d/ Th c hi n và m r ng dân ch hóa trong m i lnh v c c a i s ng xã h i [63, tr.173-190]. PGS. TS. Tr n Ng c ưng thì cho r ng nh ng b o m pháp lý trong vi c th c hi n quy n con ngưi bao g m h th ng th ng nh t v m t pháp lý các y u t sau: a/ C ơ ch pháp lý b o m th c hi n quy n và ngh a v pháp lý thông qua h
24. - 20 - th ng c ơ quan quy n l c Nhà n ưc, thông qua h th ng c ơ quan hành pháp, thông qua h th ng c ơ quan t ư pháp, thông qua mt tr n T qu c Vi t Nam; b/ Thông qua mi quan h gi a Nhà n ưc và cá nhân; c/ Thông qua hành vi h p pháp và trình vn hóa pháp lý c a m i cá nhân công dân [28, tr.111-178]. T góc t ch c Nhà n ưc, PGS. TS. inh V n M u cho r ng quy n con ng ưi ưc b o m th c hi n: a/ Thông qua m i quan h gi a Nhà n ưc và công dân do pháp lu t quy nh; b/ Thông qua h th ng các c ơ quan quy n l c Nhà n ưc nh ư c ơ quan l p pháp, c ơ quan hành pháp, Tòa án và Vi n ki m sát; c/ B ng vi c hoàn thi n t ch c Nhà n ưc nh ư i m i t ch c th c hi n th m quy n Qu c h i, ci cách n n hành chính Nhà n ưc, c i cách t ư pháp và nâng cao trách nhi m c a Nhà n ưc trong vi c b o m, b o v các quy n, l i ích h p pháp c a công dân trong c ơ ch th tr ưng và dân ch hóa xã h i [47, tr.82-111]. Theo T.S. T ưng Duy Kiên thì quy n con ng ưi, quy n và ngh a v c ơ bn c a công dân ưc tôn tr ng và b o v thì c n ph i: a/ Xây d ng và hoàn thi n pháp lu t, trong ó chú tr ng pháp lu t v quy n con ng ưi, quy n công dân; b/ Xây dng ch trách nhi m c a c ơ quan Nhà n ưc, cán b công ch c trong quá trình th c thi công v ; c/ m b o tính c l p c a c ơ quan t ư pháp trong vi c b o v các quy n và l i ích h p pháp c a công dân; d/ T ng c ưng s lãnh o c a ng C ng sn Vi t Nam; e/ cao vai trò c a các t ch c xã h i dân s [42, tr.64-69]. Nh ư v y, trong nghiên c u có nh ng quan im t ươ ng i khác nhau v các bi n pháp b o m th c hi n quy n con ng ưi, quy n công dân trong Nhà n ưc pháp quy n.Tuy nhiên, khi phân tích n i dung các yu t b o m quy n con ng ưi thì chúng tôi th y r ng có nhi u im chung trong các quan im c a các nhà nghiên c u. S khác nhau ch y u là do các góc nghiên c u khác nhau mà thôi. Tham kh o ý ki n các nhà nghiên c u và qua phân tích các y u t v n i dung cng nh ư hình th c th hi n quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n xã hi ch ngh a, chúng tôi cho r ng có th phân bi t các bi n pháp b o m quy n con ng ưi ó vào các nhóm sau ây:
25. - 21 - - Các bi n pháp liên quan n ho t ng l p pháp và ho t ng thi hành pháp lu t c a Nhà n ưc; - Các bi n pháp liên quan n ch trách nhi m c a c ơ quan Nhà n ưc, cán b, công ch c trong vi c b o v các quy n con ng ưi; - Các bi n pháp x lý vi ph m quy n con ng ưi; - Các bi n pháp b o m quy n khi u n i, t cáo c a công dân; - Các bi n pháp b o m th c hi n dân ch trong ho t ng c a Nhà n ưc. 1.1.3.1. Các bi n pháp liên quan n ho t ng l p pháp và thi hành pháp lu t c a Nhà n c Quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a tr ưc h t ưc th hi n trong các quy nh c a pháp lu t v quy n con ng ưi và quy nh v mi quan h gi a Nhà n ưc và công dân trong th c t ho t ng Nhà n ưc. M t trong nh ng c tr ưng quan tr ng c a quy n con ng ưi trong Nhà n ưc pháp quy n là các quy n ó ưc Hi n pháp và lu t quy nh. Vì v y, có th nói ho t ng l p pháp c a Nhà n ưc có vai trò r t quan tr ng trong vi c b o m th c hi n quy n con ng ưi trong th gi i hi n i nói chung và n ưc ta nói riêng. Theo chúng tôi, t góc b o m các quy n con ng ưi, vai trò c a ho t ng l p pháp th hi n trong các im sau ây: - Quy nh y , minh b ch các quy n và ngh a v công dân cng nh ư trách nhi m c a Nhà n ưc trong vi c qu n lý xã h i, tôn tr ng và b o v các quy n con ng ưi. Trong xã h i mà pháp lu t có v trí t i th ưng, công dân có quy n ưc bi t m t cách công khai, rõ ràng mình có quy n gì và ph i th c hi n ngh a v gì tr ưc Nhà n ưc, tr ưc xã h i. c bi t, trong Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a, ho t ng l p pháp v quy n, ngh a v công dân c n hưng t i nguyên t c quan tr ng “công dân ưc phép làm nh ng gì pháp lu t không c m”; còn trong quan h v i công dân thì “c ơ quan Nhà n ưc, công ch c ch ưc làm nh ng gì pháp lu t quy nh”. Có nh ư v y, quy n con ng ưi m i th c s ưc tôn tr ng; tránh ưc t quan liêu, c a quy n, sách nhi u, tham nh ng ang là m t trong nh ng nguy c ơ n ưc ta.
26. - 22 - c bi t, trong các quy nh c a pháp lu t t t ng, l nh v c mà các quy n con ng ưi có nguy c ơ b vi ph m nhi u nh t, thì vi c quy nh quy n t t ng i ôi vi ngh a v t t ng c a công dân và trách nhi m c a Nhà n ưc trong vi c b o m cho công dân th c hi n các quy n t t ng có ý ngh a r t quan tr ng. Trong l nh v c t t ng, giúp cho c ơ quan Nhà n ưc có th m quy n có iu ki n phát hi n và x lý vi ph m pháp lu t, t i ph m vì l i ích chung c a toàn xã h i, c ng ng và c a ng ưi khác, pháp lu t c n có m t s quy nh h n ch n quy n con ng ưi, quy n công dân. Tuy nhiên, các bi n pháp ó ch ưc gi i h n m c c n và t ưc m c ích chung; ng th i trong nh ng tr ưng h p này, pháp lu t cng ph i quy nh các iu ki n và th t c áp d ng ch t ch , rõ ràng tránh s l m d ng ca ng ưi có th m quy n. Quy n và ngh a v công dân ph i do Hi n pháp và lu t quy nh. Hi n pháp quy nh các quy n và ngh a v c ơ b n c a công dân; còn lu t chuyên ngành quy nh các quy n và ngh a v khác. Vi c quy nh các quy n, ngh a v công dân, nh t là quy nh v các iu c m b ng các v n b n d ưi lu t làm h n ch n vi c b o m quy n con ng ưi trên th c t và trái vi quy nh c a Hi n pháp. N u nh ư tr ưc ây, pháp lu t n ưc ta quy nh nhi u v ngh a v pháp lý c a công dân, thì trong nh ng n m g n ây xu th l p pháp n ưc ta, nh t là trong các lu t (b lu t) v t t ng t ư pháp ã tích c c h ưng t i vi c quy nh nhi u h ơn các quy n con ng ưi, quy n công dân; ng th i t ng c ưng quy nh trách nhi m c a Nhà n ưc, ca cán b , công ch c tr ưc công dân. iu ó th hi n s ti n b tích c c trong vi c b o m quy n con ng ưi c a Nhà n ưc ta. Tuy nhiên, chúng tôi v n có c m nh n r ng trong pháp lu t v qu n lý hành chính Nhà n ưc, cho n nay n ưc ta vn còn quá l m d ng các quy ph m c m oán và x ph t; c bi t nhi u quy ph m ch m c c a v n b n d ưi lu t (pháp l nh, th m chí ngh nh); nhi u a ph ươ ng ban hành các quy nh x ph t trái pháp lu t; và trên th c t các quy ph m ó l i b l m d ng m t cách quá m c làm cho hi u l c qu n lý Nhà n ưc nói chung, vi c b o v các quy n con ng ưi b h n ch .
27. - 23 - - Quy nh các b o m pháp lý cho vi c th c hi n các quy n con ng ưi. Trong Nhà n ưc pháp quy n, vi c pháp lu t quy nh quy n con ng ưi là c n thi t nh ưng ch ưa . quy n con ng ưi ưc th c hi n trên th c t , pháp lu t ph i quy nh h th ng các b o m pháp lý cho vi c th c hi n các quy n ó. Các b o m này liên quan n nhi u y u t khác nhau nh ư c n c , iu ki n áp d ng các bi n pháp h n ch quy n con ng ưi, th m quy n áp d ng các bi n pháp khác nhau, các th t c t t ng liên quan n quy n con ng ưi C n c , iu ki n áp d ng càng ch t ch , rõ ràng, th m quy n càng h p, th t c càng c th , rõ ràng thì quy n con ng ưi ưc pháp lu t quy nh càng ưc tôn tr ng và b o v t t h ơn. Trong pháp lu t t t ng, liên quan n quy n con ng ưi nào ó u có m t lo t các quy nh m b o cho quy n ó ưc th c hi n. Ví d : trong t t ng hình s b o m th c hi n quy n bào ch a c a b can, b cáo, BLTTHS quy nh v ng ưi bào ch a và a v c a ng ưi bào ch a trong t t ng hình s , quy nh trách nhi m c a ng ưi ti n hành t t ng trong vi c gi i thích quy n bào ch a cho b can, b cáo, yêu c u c ng ưi bào ch a cho ng ưi ch ưa thành niên, ng ưi có nh ưc im v th ch t ho c tâm th n, ng ưi b truy t v t i có m c hình ph t quy nh cao nh t là t hình v.v ; - Quy nh vi c x lý các vi ph m quy n con ng ưi. Pháp lu t nưc ta các mc khác nhau quy nh v vi c x lý các vi ph m quy n con ng ưi. Tùy theo tính ch t và m c vi ph m, pháp lu t quy nh các bi n pháp pháp lý t ươ ng ng nh ư x lý k lu t, x ph t hành chính, bu c ph i b i th ưng và cao nh t là trách nhim hình s i v i ng ưi vi ph m. Ví d : BLHS n ưc ta có các ch ươ ng riêng quy nh v các t i xâm ph m tính m ng, s c kh e, nhân ph m và danh d con ng ưi, quy nh các t i xâm ph m các quy n con ng ưi; ngoài ra, các t i ph m xâm ph m quy n con ng ưi cng ưc quy nh các ch ươ ng khác c a BLHS. ng th i v i các bi n pháp x lý trên, trong t t ng các vi ph m làm h n ch các quy n, l i ích c a công dân thông th ưng ưc coi là các vi ph m nghiêm tr ng th t c t t ng và là m t trong nh ng c n c c ơ quan t t ng có th m
28. - 24 - quy n hy b k t qu ho t ng t t ng tr ưc ó ti n hành l i ho c bu c ph i ti n hành các ho t ng t t ng b sung. Mt v n c n c bi t l ưu ý trong ho t ng l p pháp v quy n con ng ưi là c n xem xét n các quy nh c a pháp lu t qu c t v quy n con ng ưi mà n ưc ta ã tham gia. Cho n nay, Liên h p qu c ã thông qua hàng ch c công ưc v quy n con ng ưi, trong ó Vi t Nam tham gia 8 công ưc. Có nhi u công ưc quan tr ng chúng ta ã tham gia r t c n ưc xem xét, cân nh c trong ho t ng l p pháp v quy n con ng ưi nh ư: Công ưc v quy n dân s , chính tr ; Công ưc v quy n kinh t -xã h i và v n hóa; Công ưc quy n tr em; Công ưc xoá b các hình th c phân bi t i x i v i ph n , các công ưc v ch ng phân bi t ch ng t c, tr ng tr t i di t ch ng, t i Apacthai, Quy ch Rome v Tòa án hình s qu c t có th m quy n xét x m t s t i ph m ch ng loài ng ưi và t i ph m chi n tranh v.v 1.1.3.2. Các bi n pháp v ch trách nhi m Nh ư chúng tôi ã phân tích, xác nh m i quan h gi a Nhà n ưc vi công dân có vai trò r t quan tr ng trong vi c tôn tr ng và b o v các quy n con ng ưi. Mt im có ý ngh a quan tr ng trong gi i quy t v n này là trách nhi m c a Nhà nưc, c a cán b , công ch c tr ưc công dân trong khi thi hành công v ưc giao. Lâu nay chúng ta th ưng quen v i tình tr ng trong khi th c hi n công v ưc giao, c ơ quan Nhà n ưc, cán b , công ch c ưc quy nh quy n nhi u h ơn ngh a v , trách nhi m; còn công dân thì trách nhi m nhi u h ơn quy n. Ngay trong BLTTHS hi n hành, quy n h n t t ng c a c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng ưc quy nh t ươ ng i chi ti t, còn trách nhi m thì ưc quy nh r t s ơ sài, chung chung; còn i v i ng ưi tham gia t t ng thì ng ưc l i, quy n t ươ ng i h n ch , còn ngh a v thì c th , chi ti t [30,tr.41]. Các a v không phù h p ó d n n tình tr ng c a quy n, hách d ch quan liêu và xâm ph m quy n con ng ưi. Trong m i quan h gi a Nhà n ưc và công dân, quy n c a công dân làm phát sinh ngh a v tươ ng ng c a Nhà n ưc mà c ơ quan, ng ưi có th m quy n có trách nhi m th c hi n. Tình tr ng cán b , công ch c Nhà n ưc ùn y trách nhi m cho công dân
29. - 25 - trong khi thi hành công v là khá ph bi n hi n nay. iu ó không ch vi ph m quy n con ng ưi, mà còn làm gi m hi u l c ho t ng c a Nhà n ưc. Vì v y, b o m cho công dân th c hi n quy n c a mình, c n xây d ng mt ch trách nhi m rõ ràng, c th minh b ch c a c ơ quan, cán b , công ch c trong khi thi hành công v ưc giao. Th c hi n l i giáo hu n c a Bác H “Cán b là ng ưi y t c a nhân dân”. Vì v y, trách nhi m c a cán b , công ch c là ph c v nhân dân, giúp nhân dân th c hi n quy n con ng ưi c a mình, ch không ph i là “cai tr ”, “ch huy” nhân dân b ng các ch th , m nh l nh có tính ch t b t bu c, b ng các iu c m. Trong các ch trách nhi m ó, không ch quy nh cán b công ch c ưc làm gì, ph i làm gì trong khi th c hi n công v liên quan n quy n con ng ưi, mà còn quy nh các ch tài i v i các vi ph m ó. 1.1.3.3. X lý vi ph m quy n con ng i Mt trong nh ng b o m quan tr ng cho vi c tôn tr ng và b o v các quy n con ng ưi là vi c phát hi n k p th i, x lý nghiêm minh các hành vi vi ph m các quy n ó. Liên quan n vi c x lý các vi ph m quy n con ng ưi bao g m các bi n pháp: a/ Quy nh c th các hành vi vi ph m và ch tài i v i hành vi ó; b/ T ch c x lý các hành vi vi ph m quy n con ng ưi; c/ T ch c thi hành các quy t nh x lý vi ph m c a các c ơ quan có th m quy n; trong ó bao g m c thi hành các bi n pháp x ph t ưc quy t nh và ph c h i quy n, l i ích ho c b i th ưng thi t h i cho công dân. Tùy theo tính ch t, m c vi ph m, các bi n pháp x lý bao g m: - X lý k lu t i v i cán b , công ch c; - X ph t hành chính; - Bi th ưng thi t h i và ph c h i quy n, l i ích b xâm h i; - Truy c u trách nhi m hình s i v i các hành vi vi ph m nghiêm tr ng quy n con ng ưi ưc BLHS quy nh là t i ph m. Vi c x lý nghiêm minh, có hi u qu các vi ph m quy n con ng ưi òi h i mt c ơ ch t t ng c th , công khai, khách quan. Hi n nay, vi c x lý các vi ph m quy n con ng ưi ưc th c hi n b ng bi n pháp t ch c, b ng th t c hành chính
30. - 26 - và b ng th t c t t ng t ư pháp. Trong ó, theo chúng tôi, vi c ti n hành x lý các vi ph m theo th t c t t ng t ư pháp là có hi u qu nh t. B i vì, th t c t t ng t ư pháp b o m cho hành vi ưc xác nh chính xác, khách quan; vi c x lý ưc ti n hành công khai và có tính c l p cao; trong th t c t t ng t ư pháp công dân có y iu ki n t t ng b o v quy n và l i ích c a mình b xâm ph m; các quy t nh x lý theo th t c t t ng t ư pháp có hi u l c thi hành cao h ơn Vì th cho nên, m r ng th m quy n c a c ơ quan tài phán là xu th t t y u trong quá trình xây d ng Nhà n ưc pháp quy n n ưc ta hi n nay. 1.1.3.4. Th c hi n dân ch trong các l nh v c c a i s ng xã h i Quy n con ng ưi, quy n công dân không ph i ưc nh n th c chung chung i v i m i qu c gia, m i Nhà n ưc. Chúng mang tính c th và ph thu c vào các yu t khác nhau trong m t xã h i c th . Trong các iu ki n c th c a m i n ưc, các quy n con ng ưi ph thuc r t nhi u vào tình tr ng dân ch ưc th c hi n t n ưc ó. Dân ch hóa i s ng xã h i va là m c ích, va là ng l c, bi n pháp quan tr ng trong xây d ng Nhà n ưc pháp quy n xã h i ch ngh a Vi t Nam. Nhà nưc chúng ta là Nhà n ưc ca nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Nhân dân là ng ưi ch th c s c a quy n l c Nhà n ưc; nhân dân cng là i t ưng ch m lo, bo v và ph c v c a Nhà n ưc. Dân ch là b n ch t xã h i ti n b , là th ưc o trình phát tri n c a m i xã h i. Th c hi n dân ch trong các l nh v c i s ng xã h i liên quan n nhi u vn khác nhau. Nh ưng theo chúng tôi, t góc b o m quy n con ng ưi, dân ch hóa th hi n trong các im c ơ b n sau ây: - Nhà n ưc có nh ng c ơ ch , chính sách m b o cho công dân tham gia tích cc vào ho t ng qu n lý c a Nhà n ưc. Tùy theo l nh v c ho t ng mà s tham gia c a công dân vào th c hi n quy n l c Nhà n ưc th hi n các m c khác nhau; có th là tr c ti p (dân ch tr c ti p) ho c có th là gián ti p (dân ch i di n);
31. - 27 - - Công dân th c hi n vi c giám sát i v i ho t ng c a Nhà n ưc nói chung, c a c ơ quan, cán b , công ch c Nhà n ưc nói riêng. B ng ho t ng giám sát c a mình, công dân góp ph n t ng c ưng hi u qu ho t ng c a Nhà n ưc trong vi c b o m quy n công dân; òi h i c ơ quan, t ch c, cá nhân có th m quy n tuân th các quy nh c a pháp lu t v b o v và tôn tr ng quy n con ng ưi, quy n công dân; - m b o th c hi n y quy n khi u n i, t cáo c a công dân. Khi u n i, t cáo là nh ng bi n pháp quan tr ng t o iu ki n cho công dân phát hi n v i c ơ quan ho c ng ưi có th m quy n các vi ph m quy n con ng ưi ưc pháp lu t quy nh c a c ơ quan Nhà n ưc, cán b công ch c nh m b o v quy n và l i ích h p pháp c a mình, góp ph n t ng c ưng pháp ch , tr t t pháp lu t và b o v li ích Nhà n ưc, quy n và l i ích h p pháp c a t ch c, công dân khác. Bng cách gi i quy t khi u n i i v i các hành vi, quy t nh trái pháp lu t xâm ph m quy n con ng ưi, t cáo i v i hành vi vi ph m quy n con ng ưi, quy n công dân, Nhà n ưc không ch x lý c ơ quan, cá nhân vi ph m, mà quan tr ng h ơn n a là ch m d t hành vi vi ph m và ph c h i quy n ho c l i ích h p pháp c a công dân b vi ph m. 1.2. Vn lý lu n b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s 1.2.1. T t ng hình s và các c im c a bo m quy n con ng ưi trong t t ng hình s T t ng hình s là cách th c, trình t ti n hành các ho t ng c a các c ơ quan ti n hành t t ng, ng ưi ti n hành t t ng, ng ưi tham gia t t ng, c a các c ơ quan Nhà nưc khác và các t ch c xã h i gi i quy t v án theo quy nh c a pháp lu t t t ng hình s . Hay nói cách khác, t t ng hình s là ho t ng kh i t, iu tra v án hình s c a C ơ quan iu tra, ho t ng truy t ng ưi ph m t i ra tr ưc tòa án c a Vi n kim sát, ho t ng xét x v án hình s c a Tòa án và ho t ng thi hành b n án, quy t nh b n án, quy t nh có hi u l c pháp lu t c a Tòa án [59, tr.786].
32. - 28 - Ho t ng t t ng hình s là ho t ng c a c ơ quan ti n hành t t ng và ng ưi ti n hành t t ng nh ư C ơ quan iu tra và iu tra viên, Vi n ki m sát và Ki m sát viên, Tòa án và Th m phán, Th ư ký, Hi th m; nh ưng tham gia vào quá trình t t ng hình s còn nh ng ng ưi tham gia t t ng khác mà quy n và l i ích ca h có liên quan n v án ho c n quá trình t t ng nh ư ng ưi b t m gi , b can, b cáo, ng ưi b h i, nguyên ơ n dân s , b ơn dân s , ng ưi có quy n l i ngh a v liên quan n v án, ng ưi làm ch ng v.v Nh ư v y, theo chúng tôi, t góc b o m quy n con ng ưi, ho t ng t tng hình s có nh ng c im sau ây: - Th nh t, ho t ng t t ng hình s ch phát sinh khi có hành vi nguy hi m cho xã h i ưc BLHS quy nh là t i ph m ưc th c hi n. Khi m t hành vi nguy hi m ưc th c hi n có d u hi u c a t i ph m thì v án ph i ưc kh i t iu tra. N u k t qu iu tra cho th y không có hành vi ph m t i, hành vi không c u thành t i ph m thì v án ph i ưc ình ch ; t c quá trình t t ng i v i v án không còn c ơ s ti n hành; - Th hai, m t ng ưi ch có th b kh i t b can khi xác nh ưc r ng h ã th c hi n hành vi có d u hi u c u thành t i ph m và hành vi ó ch ưa h t th i hi u truy c u trách nhi m hình s . Xu t phát t b n ch t pháp lý c a ho t ng t tng mà c n c kh i t v án hình s , kh i t b can khác nhau. Theo quy nh c a BLTTHS thì c n c kh i t v án hình s là ch khi “có d u hi u c a t i ph m” (mà không c n y ); b i vì quy t nh kh i t v án hình s ch ưa h ưng s bu c t i vào ng ưi c th nào, mà ch t o c ơ s pháp lý ti n hành các bi n pháp iu tra theo lu t t t ng hình s . Còn c n c kh i t b can ph i là “có y d u hi u c a cu thành t i ph m”. B i vì, khi ng ưi ti n hành t t ng ra quy t nh kh i t b can là ã th c hi n vi c truy c u trách nhi m hình s i v i m t ng ưi c th ; quy t nh ó nh h ưng r t l n n quy n, l i ích c a ng ưi b kh i t ; - Th ba, t t ng hình s là ho t ng phát hi n và x lý hành vi nguy hi m cao cho xã h i mà BLHS quy nh là t i ph m nh m b o v tr t t pháp lu t, l i ích Nhà n ưc, quy n và l i ích h p pháp c a công dân. Vì v y, ho t ng t t ng g n
33. - 29 - li n ch t ch v i quy n con ng ưi. t ưc m c ích phát hi n, iu tra, x lý chính xác, khách quan t i ph m và ng ưi ph m t i, Nhà n ưc bt c d ph i ban hành m t s quy nh h n ch quy n con ng ưi c a công dân nói chung, ng ưi tham gia t t ng nói riêng. Quy n con ng ưi trong t t ng hình s g n r t ch t ch vi các bi n pháp c ưng ch ưc quy nh và áp d ng trong t t ng hình s . Tuy nhiên, các h n ch , các bi n pháp c ưng ch c n ưc quy nh và th c hi n ch m c c n và phát hi n, x lý t i ph m, ng ưi ph m t i mà không nh h ưng nghiêm tr ng n quy n con ng ưi. iu ó có ngh a r ng: a/ Bi n pháp c ưng ch t t ng liên quan n quy n con ng ưi ưc quy nh ho c th c hi n ch trong tr ưng h p c n thi t mà thi u nó c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng không th hoàn thành vi c xác nh s th t khách quan c a v án, ng n ch n t i ph m. Ví d : Theo quy nh c a iu 79 BLTTHS thì c n c chung c a bi n pháp ng n ch n là khi có c n c ch ng t b can, b cáo gây khó kh n cho vi c iu tra, truy t , xét x ho c s ti p t c ph m t i cng nh ư b o m thi hành án. Vì th cho nên, khi không có các c n c ó (t c khi b can, b cáo không gây khó kh n cho vi c iu tra, truy t , xét x , không ti p t c ph m t i cng nh ư khi không áp d ng bi n pháp ng n ch n mà cng có th thi hành án) thì không ưc áp d ng bi n pháp ng n ch n. M t iu chúng tôi th y c n ph i ưc kh ng nh v m t lý lu n là các c n c áp d ng các bi n pháp ng n ch n c th ph i ưc quy nh xu t phát t c n c chung c a bi n pháp ng n ch n; b/ ng th i, khi bi n pháp c ưng ch t t ng ã ưc áp d ng tr nên không c n thi t n a thì c n ph i ưc hy b. Không nh t thi t là n u b can ã b tm giam trong giai on iu tra thì tt y u là ph i ưc ti p t c t m giam trong giai on truy t ho c xét x . Ví d : b can b t m giam do có c n c là n u không áp d ng t m giam b can s gây khó kh n cho vi c iu tra (thông cung, mua chu c, kh ng ch ng ưi làm ch ng ), khi vi c iu tra ã hoàn thành, t i ph m ã ưc ch ng minh y , khách quan thì c n c áp d ng t m giam ã m t i, do ó c ơ quan ti n hành t t ng ph i hy b ho c thay i bi n pháp t m giam ã áp d ng. làm ưc iu này, òi h i các c ơ quan ti n hành t t ng, nh ng ng ưi ti n hành
34. - 30 - t t ng ph i th ưng xuyên ki m tra tính h p pháp, s c n thi t c a nh ng bi n pháp ã áp d ng ( iu 4 BLTTHS). ây là m t trong nh ng nguyên t c r t quan tr ng trong t t ng hình s b o m quy n con ng ưi; c/ Các bi n pháp c ưng ch t t ng h n ch quy n con ng ưi c n ưc áp dng m c “c n và ” t ưc m c ích t ra. Vi c l m d ng áp d ng bi n pháp c ưng ch t t ng c a các c ơ quan ti n hành t t ng, ng ưi ti n hành t t ng là m t trong nh ng bi u hi n ph bi n c a vi ph m quy n con ng ưi trong ho t ng t t ng hình s n ưc ta. Vi c xác nh m c c a các bi n pháp t t ng ưc th c hi n th ưng xu t phát t th c t hành vi ph m t i ưc th c hi n, nhân thân i t ưng ưc áp dng cng nh ư c n c áp d ng bi n pháp ó.Ví d : ng n ch n t i ph m, không b can ti p t c ph m t i thì c n áp d ng bi n pháp t m giam i v i ng ưi ó. Còn trong tr ưng h p c n c áp d ng bi n pháp ng n ch n là có c n c ch ng t b can, b cáo s gây khó kh n cho iu tra, truy t , xét x thì có th áp d ng các bi n pháp khác nhau: n u b can có kh n ng thông cung, hy b ch ng c , kh ng ch ng ưi b h i, ng ưi làm ch ng thì có th áp d ng bi n pháp t m giam; nh ưng n u ch gây khó kh n hình th c không có m t khi ưc tri u t p thì ch c n áp d ng bi n pháp c m i kh i n ơi c ư trú, b o lãnh là . Vì v y, trong t t ng hình s nhi m v không l t t i ph m ph i i li n v i không làm oan ng ưi không có t i; nhi m v phát hi n x lý ti ph m ph i i li n vi vi c b o m quy n con ng ưi. Ho t ng t t ng hình s ph i ưc th c hi n trên c ơ s coi tr ng các y u t ó; b qua ho c coi nh y u t này hay y u t khác nói trên u nh h ưng nghiêm tr ng n vi c t ưc m c ích t t ng. N u mu n ch ng minh t i ph m, x lý t i ph m b ng b t c giá nào thì d d n n vi ph m quy n con ng ưi; ng ưc l i n u quá chú ý n vi c b o m quy n con ng ưi thái quá mà không m nh d n áp d ng các bi n pháp c ưng ch t t ng phát hi n, ch ng minh t i ph m thì s làm cho ho t ng t t ng thi u hi u qu , không th phát hi n, x lý k p th i ng ưi ph m t i, th m chí b l t t i ph m v.v
35. - 31 - - Th t ư, vi c b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s ưc th c hi n thông qua các bi n pháp khác nhau, nh ưng t p trung bi n pháp xây d ng và hoàn thi n các quy nh c a BLTTHS cng nh ư th c hi n nghiêm ch nh các quy nh ó trong th c ti n iu tra, truy t , xét x v án hình s và thi hành b n án, quy t nh có hi u l c pháp lu t c a Tòa án. Ph i nói r ng, tuy t i a s các quy nh c a BLTTHS m c này hay mc khác u ã th hi n quan im b o m quy n con ng ưi c a Nhà n ưc ta trong ho t ng t t ng hình s. Tuy nhiên, quan im b o m quy n con ng ưi ưc th hi n t p trung, y trong các ch nh t t ng sau ây: + Ch nh nhi m v c a BLTTHS; + Ch nh v nh ng nguyên t c c ơ b n c a t t ng hình s ; + Ch nh v c ơ quan và ng ưi ti n hành t t ng, ch nh ng ưi tham gia t t ng; + Ch nh v các bi n pháp ng n ch n; + Các quy nh v các bi n pháp t t ng, các th t c t t ng trong iu tra, truy t , xét x và thi hành án; + Ch nh v khi u n i, t cáo trong t t ng hình s ; + Quy nh v ch tài t t ng i v i vi c vi phm t t ng liên quan n vi c bo m quy n con ng ưi. Cùng v i vi c xây d ng, ban hành y , minh b ch, có tính kh thi cao các quy nh liên quan, vi c th c hi n nghiêm ch nh các quy nh ó cng là m t trong nh ng m t quan tr ng, quy t nh liên quan n b o m quy n con ng ưi trong t tng hình s . Các vi ph m pháp lu t t t ng trong vi c b o m quy n con ng ưi cn ưc phát hi n x lý nghiêm minh theo quy nh c a pháp lu t b ng các ch tài khác nhau: ch tài t t ng (hy b th c hi n l i các hành vi, quy t nh t t ng vi ph m quy n con ng ưi), ch tài k lu t, ch tài hành chính, dân s hay hình s . quan im v b o m quy n con ng ưi ưc th c hi n có hi u qu , c n ng th i th c hi n t t các l nh v c ho t ng Nhà n ưc nói trên.
36. - 32 - 1.2.2. Ng ưi b t m gi , b can, b cáo và b o m quy n con ng ưi c a các ch th này trong t t ng hình s 1.2.2.1. Ng i b t m gi , b can, b cáo Trong t t ng hình s , ng ưi b t m gi , b can, b cáo là nh ng ng ưi tham gia t t ng có v trí trung tâm trong quá trình gi i quy t v án. H là ng ưi b c ơ quan ti n hành t t ng coi là ng ưi ã th c hi n hành vi nguy hi m cho xã h i ưc BLHS quy nh là t i ph m; tùy theo giai on t t ng khác nhau mà tên g i cng nh ư a v pháp lý (quy n và ngh a v t t ng hình s ) c a ng ưi ó cng khác nhau. * Ng ưi b t m gi : Theo iu 48 BLTTHS, ng ưi b t m gi là ng ưi b b t trong tr ưng h p kh n c p, ph m t i qu tang, ng ưi b b t theo l nh truy nã ho c ng ưi ph m t i t thú, u thú và i v i h ã có quy t nh t m gi . Hay nói cách khác, ng ưi b t m gi là ng ưi b nghi th c hi n t i ph m và i v i h ã có quy t nh t m gi c a ng ưi có th m quy n. tr thành ng ưi b t m gi cn có hai iu ki n: + iu ki n v n i dung, khi có c n c cho r ng ng ưi ó ang chu n b th c hi n t i ph m r t nghiêm tr ng ho c t i ph m c bi t nghiêm tr ng; ng ưi mà b ng ưi khác có m t t i nơi x y ra t i ph m chính m t trông th y và xác nh n úng là ng ưi ã th c hi n t i ph m và th y c n ng n ch n ngay vi c ng ưi ó b tr n; ng ưi mà th y có d u v t c a t i ph m ng ưi ho c n ơi nên c n ng n ch n ngay vi c ng ưi ó tr n ho c tiêu hy ch ng c ; ng ưi b phát hi n ang th c hi n t i ph m ng ưi có l nh truy nã ho c ng ưi t thú sau khi th c hi n t i ph m. i v i tr ưng h p b t kh n c p, b b t do ph m t i qu tang, ng ưi t thú, u thú, ng ưi b t m gi b nghi th c hi n t i ph m, nh ưng chưa b c ơ quan có th m quy n truy c u trách nhi m hình s . Tuy nhiên, k p th i ng n ch n t i ph m, không ng ưi ó ti p t c ph m t i hay ph m t i m i, ng ưi ó không có iu ki n c n tr vi c iu tra, xác minh BLTTHS quy nh c n ph i cách ly h trong th i h n nh t nh.
37. - 33 - i v i tr ưng h p t m gi ng ưi b b t do l nh truy nã, tuy ng ưi b t m gi ã b truy c u trách nhi m hình s , nh ưng vi c truy c u trách nhi m hình s ó không ph i do ng ưi có th m quy n quy t nh t m gi th c hi n. Vì th cho nên i v i ng ưi ó ch ưc (và cng ch c n) t m gi trong m t th i h n ng n chuy n giao cho ng ưi có trách nhi m truy c u trách nhi m hình s x lý v án theo quy nh c a pháp lu t; + iu ki n v hình th c: i v i ng ưi ó ã có quy t nh t m gi c a ng ưi có th m quy n theo quy nh c a BLTTHS. Theo quy nh c a iu 86 và iu 81 BLTTHS thì Th tr ưng, Phó Th tr ưng C ơ quan iu tra, ng ưi ch huy quân i c l p c p trung oàn và t ươ ng ươ ng, ng ưi ch huy n biên phòng hi o và biên gi i, ng ưi ch huy tàu bay, tàu bi n ho c ch huy tr ưng vùng C nh sát bi n là nh ng ng ưi có th m quy n ra quy t nh t m gi . V th t c và th i h n t m gi : Theo quy nh c a BLTTHS thì Th tr ưng, Phó Th tr ưng C ơ quan iu tra ho c ng ưi có th m quy n khác ra quy t nh t m gi trong th i h n ba ngày. Quy t nh t m gi ưc g i cho Vi n ki m sát. Quy t nh t m gi có th ưc gia h n hai l n, m i l n không quá ba ngày; quy t nh gia hn t m gi ưc g i cho Vi n ki m sát cùng c p phê chu n. Tuy nhiên, hi n nay có m t v n ang ưc t ra v lý lu n cng nh ư th c ti n. ó là quy t nh t m gi có c n g i n Vi n ki m sát phê chu n hay không? T i sao quy t nh t m gi không c n phê chu n mà quy t nh gia h n t m gi l i c n phê chu n. gi i quy t v n này, theo chúng tôi c n xu t phát t mc ích cng nh ư th i h n c a bi n pháp t m gi . V b n ch t, t m gi là bi n pháp cách ly c p thi t ng ưi b nghi th c hi n ti ph m ho c b truy nã. M c ích c a vi c cách ly này ch y u là ng ưi b nghi ng không ti p t c ph m t i; ng ưi b truy nã không ti p t c l n tr n và trên c ơ s ó xác minh làm rõ c n c kh i t v án hình s , kh i t b can ( i v i ng ưi b bt qu tang, b t kh n c p) ho c giao cho c ơ quan có th m quy n (ng ưi b truy nã). V th i h n t m gi , tùy theo hoàn cnh, iu ki n c a m i qu c gia mà th i h n
38. - 34 - tm gi ưc quy nh khác nhau, nh ưng ây là bi n pháp c ưng ch áp d ng i vi ng ưi m i b nghi th c hi n t i ph m ho c thu c th m quy n c a c ơ quan ra lnh truy nã, vic cách ly ng ưi b t m gi ch là c p thi t, nên th i h n t m gi ưc quy nh không th kéo dài (th ưng t 24 n 72 gi ). Theo quy nh c a iu 86 và iu 87 BLTTHS thì quy t nh t m gi (v i th i h n t i a không quá 3 ngày) ph i ưc g i cho Vi n ki m sát nh ưng không cn Vi n ki m sát phê chu n. Th nh ưng trong nh ng tr ưng h p c n thi t (gia h n ln m t) ho c c bi t (gia h n l n hai), th i h n t m gi có th ưc gia h n hai ln, m i l n không quá ba ngày và các quy t nh gia h n t m gi ph i ưc Vi n ki m sát phê chu n. Theo chúng tôi, ây là mâu thu n c a BLTTHS t góc lý lu n cng nh ư th c ti n: quy t nh g c (tính có c n c , s c n thi t) không c n s phê chu n; còn quy t nh gia h n (ch s c n thi t) thì l i ph i có s phê chu n c a Vi n ki m sát cùng c p. T nh ng phân tích trên, chúng tôi th y r ng quy t nh t m gi cng nh ư các quy t nh gia h n th i h n t m gi không c n thi t ph i có s phê chu n c a Vi n ki m sát. BLTTHS quy nh quy t nh t m gi ph i ưc g i cho Vi n ki m sát và n u th y vi c t m gi không có c n c ho c không c n thi t thì Vi n ki m sát có quy n ra quy t nh hy b quy t nh ó. Tuy nhiên, BLTTHS không quy nh ph i g i b t k tài li u nào cùng quy t nh t m gi c ; cho nên, Vi n ki m sát khó có c ơ s xem xét tính có c n c hay s c n thi t c a vi c t m gi này th c hi n th m quy n c a mình. H ơn n a, BLTTHS không quy nh th m quy n phê chu n c a Vi n ki m sát i v i quy t nh t m gi , nên Vi n ki m sát không có trách nhi m trong vi c t m gi sai; trách nhi m này thu c v ng ưi ra quy t nh. Trong khi ó, quy t nh gia h n t m gi ph i ưc Vi n ki m sát phê chu n. M t câu h i t ra, n u Vi n ki m sát phê chu n quy t nh gia h n t m gi ; nh ưng c n c t m gi ó ngay t u ã là không úng thì ai là ng ưi ph i ch u trách nhi m v vi c t m gi oan này. Nh ư v y, rõ ràng vi c quy nh m t th m quy n và trách nhi m không rõ ràng; m t th t c t m gi t ươ ng i phi n ph c trong ph m vi th i
39. - 35 - hn quá ng n s làm cho ch nh t m gi thi u hi u qu , d vi ph m quy n c a ng ưi b t m gi . iu 48 BLTTHS quy nh a v pháp lý c a ng ưi b t m gi ; g m có quy n (kho n 2 iu 48 BLTTHS) và ngh a v (kho n 3 iu 48 BLTTHS). a v pháp lý c a ng ưi b t m gi ưc quy nh xu t phát t b n ch t c a vi c tm gi : cách ly ng ưi b nghi th c hi n t i ph m m t cách c p thi t trong m t th i gian ng n. Quy n c a ng ưi b t m gi ưc quy nh liên quan n hai yu t c u thành ca t m gi : tính có c n c c a vi c t m gi và tính h p pháp c a th t c t m gi . Tr ưc tiên, ng ưi b t m gi ph i ưc quy nh v các quy n b o v mình kh i vi c t m gi thi u c n c . Ng ưi b t m gi ph i bi t lý do mình b t m gi . Vì t m gi là h u qu t t ng c a vi c b t qu tang, b t kh n c p, truy nã, u thú ho c t thú; cho nên, ng ưi b t m gi có quy n ưc bi t t i sao h b b t qu tang, b b t kh n c p, quy t nh truy nã ho c vi c t thú, u thú c a h . ng th i v i quy n ưc bi t lý do t m gi , ng ưi b t m gi có quy n th c hi n các hành vi t t ng mà pháp lu t quy nh bác b các c n c t m gi mà ng ưi có th m quy n ã xác nh ra quy t nh t m gi . Ng ưi b t m gi có quy n ch ng minh, khai báo, ưa ra tài li u, v t, yêu c u xác minh bác b s nghi ng ph m t i i v i mình. Hay nói cách khác, BLTTHS c n quy nh quy n c a ng ưi b t m gi bác b c n c b t kh n c p, b t qu tang ho c truy nã i v i h . Ng ưi b t m gi có quy n b o v mình kh i vi c t m gi b t h p pháp. Vi c t m gi i v i ng ưi b t m gi , ngoài vi c ph i có c n c , c n ph i ưc th c hi n úng trình t , th t c, th m quy n và th i h n. Vì th , ng ưi b t m gi có quy n khi u n i v vi c t m gi , quy t nh, hành vi c a c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng liên quan n vi c m b o th c hi n các quy n t t ng ưc quy nh trên. Ngoài a v pháp lý t t ng hình s nêu trên, nh ư b t k ng ưi công dân khác, ng ưi b t m gi có quy n ưc tôn tr ng và b o v các quy n con ng ưi khác không b pháp lu t h n ch do b t m gi nh ư quy n ưc b o h tính m ng,
40. - 36 - sc kh e, quy n chính tr , dân s khác. c bi t, là ng ưi b t m gi do b nghi th c hi n t i ph m, do b truy nã, ng ưi b t m gi rt d b xâm ph m các quy n t do dân ch nh ư quy n ưc b o h v tính m ng, s c kh e, quy n b o v l i ích chính áng mà vi c xâm ph m này l i th ưng xu t phát t ng ưi ti n hành t t ng, c ơ quan ti n hành t t ng. Khi nghiên c u a v pháp lý, t góc b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi và b n ch t pháp lý c a ho t ng t t ng hình s , có m t v n t ra c n ưc gi i quy t, ó là ng ưi b t m gi có quy n bào ch a hay không? Theo chúng tôi, ng ưi b t m gi là ng ưi m i ch b nghi th c hi n t i ph m. C ơ quan iu tra và ng ưi có th m quy n khác áp d ng bi n pháp c ưng ch t t ng t m gi ng n ch n ng ưi ó ti p t c ph m t i ho c ph m t i m i, có iu ki n thu n l i xác minh làm sáng t hành vi ph m t i. Ng ưi b t m gi ch ưa b truy c u trách nhi m hình s . Kh ng nh iu này v m t lý lu n có vai trò r t quan tr ng trong vi c b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi . T t ng hình s là ho t ng gi i quy t v án ưc th c hi n trên c ơ s v n hành c a ba ch c nng bu c t i, g t i (bào ch a) và xét x ; trong ó bu c t i là ti n c a vi c bào ch a và xét x . Ch ưa có s bu c t i thì ch ưa th t n t i vi c bào ch a, ch ưa th có vi c xét x . M t ng ưi b t m gi không có ngh a là ng ưi ó ã b bu c t i; và vì ch ưa có s bu c t i nên ch ưa th có bào ch a theo c ơ ch t t ng hình s . Vi c b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi trong tr ưng h p này c n ưc hi u theo khía c nh quy n ưc b o v quy n và l i ích h p pháp c a m i công dân (t mình ho c nh ng ưi khác) khi quy n và l i ích h p pháp b xâm h i, ó ch ưa ph i là quy n bào ch a t góc t t ng hình s . Vì v y, trong t t ng hình s , ch có b can, b cáo (nh ng ng ưi ã b truy c u trách nhi m hình s , ã b bu c t i) là có quy n bào ch a; còn nh ng ng ưi tham gia t t ng có quy n, l i ích liên quan khác, k c ng ưi b t m gi (ch ưa ho c không b truy c u trách nhi m hình s , ch ưa ho c không b bu c t i) thì ch ưa có quy n bào ch a, mà ch có quy n b o v quy n và l i ích h p pháp.Theo chúng tôi, pháp lu t t
41. - 37 - tng hình s c n xu t phát t quan im lý lu n này quy nh a v pháp lý c a nh ng ng ưi tham gia t t ng. * B can: Thu t ng b can ưc s dng trong lu t t t ng hình s t nh ng v n b n t t ng u tiên c a n ưc ta. Nh ưng khái ni m pháp lý v b can ưc quy nh l n u trong BLTTHS n m 1988 ( iu 34) và ưc s d ng l i nguyên v n trong BLTTHS n m 2003. Theo iu 49 BLTTHS, b can là ng ưi ã b kh i t v hình s . B can là ng ưi mà C ơ quan iu tra có c n c xác nh r ng ã th c hi n hành vi nguy hi m cho xã h i ưc BLHS quy nh là t i ph m nên ã ra quy t nh kh i t b can. K t th i im quy t nh kh i t b can, t c Nhà n ưc th hi n s bu c t i i v i con ng ưi c th , b can là ng ưi chính th c b truy c u trách nhi m hình s, b bu c t i. ây là im khác bi t r t l n gi a b can và ng ưi b t m gi liên quan n vi c b o m quy n con ng ưi c a h trong t t ng hình s . T góc áp d ng các bi n pháp cưng ch , là ng ưi ã b truy c u trách nhi m hình s , b can có th b áp d ng các bi n pháp c ưng ch t t ng nghiêm kh c h ơn so v i ng ưi b t m gi ho c ng ưi tham gia t t ng khác. B can có th b tm giam (ch không ph i là t m gi ) và các bi n pháp ng n ch n khác nh ư c m i kh i n ơi c ư trú, b o lãnh, t ti n ho c tài s n có giá tr b o m; b can có th b kê biên tài s n, b truy nã n u b tr n; b can ưc h i cung, ch không ph i là l y li khai v.v T góc b o v các quy n và l i ích h p pháp c a con ng ưi, là ng ưi ã b bu c t i vì có c n c xác nh là ã th c hi n t i ph m, b can là ng ưi d có nguy c ơ b xâm ph m các quy n t do dân ch , nh t là quy n b t kh xâm ph m v thân th , quy n ưc b o h v tính m ng, s c kh e, danh d , nhân ph m Các xâm ph m này có th xu t phát t c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng (nh ư truy b c, dùng nh c hình trong iu tra ) ho c t c ơ quan, t ch c ho c cá nhân (tr thù c a ng ưi b h i, quy t nh t m ình ch công tác c a c ơ quan, t ch c ).
42. - 38 - T góc xác nh a v t t ng, do kh n ng có th b áp d ng nhi u bi n pháp c ưng ch t t ng hình s , do chính th c ã b truy c u trách nhi m hình s và h u qu pháp lý n ng n phát sinh t vi c truy c u ó, do kh n ng b xâm ph m quy n con ng ưi cao h ơn , b can ưc quy nh có nhi u quy n t t ng h ơn, trách nhi m t t ng ưc n i r ng h ơn làm c ơ s pháp lý cho b can b o v quy n và l i ích h p pháp c a mình, bác b vi c bu c t i ho c b o v mình tr ưc kh n ng b xâm ph m các quy n, l i ích h p pháp trong quá trình t t ng hình s gi i quy t v án hình s . Ví d : là ng ưi chính th c ã b bu c t i, b can hoàn toàn có quy n t mình ho c nh ng ưi khác s d ng t t c các bi n pháp mà BLTTHS quy nh bào ch a, bác b s bu c t i t phía c ơ quan ti n hành t t ng có th m quy n; là ng ưi b bu c t i, b can có quy n s d ng các bi n pháp mà pháp lu t không c m b o v mình kh i s bu c t i nh ư gi im l ng không khai báo, không b truy c u trách nhi m hình s v t i t ch i khai báo ho c c ý khai báo sai s th t; b can có quy n khi u n i v i C ơ quan iu tra, Vi n ki m sát, Tòa án v nh ng hành vi t t ng, quy t nh t t ng trái pháp lu t, có quy n yêu c u b i th ưng thi t h i do c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng gây ra * B cáo: Theo iu 50 BLTTHS, b cáo là ng ưi ã b Tòa án quy t nh ưa ra xét x. Sau khi C ơ quan iu tra k t thúc iu tra, th y r ng có ch ng c kh ng nh r ng b can ã ph m t i do BLHS quy nh thì ngh Vi n ki m sát truy t ra tr ưc Tòa án. Trong quá trình chu n b xét x , Th m phán ưc phân công ch ta phiên tòa th y r ng có iu ki n ưa v án ra xét x mà không ph i tr h s ơ cho Vi n ki m sát iu tra b sung, không có c n c ình ch hay t m ình ch v án thì ra quy t nh ưa v án ra xét x . T th i im này, b can tr thành b cáo trong v án hình s . Cng nh ư b can, b cáo là ng ưi b truy c u trách nhi m hình s , b bu c t i. Vì v y, a v pháp lý, tình tr ng c a b cáo cng gi ng nh ư b can; có ngh a là b cáo cng có kh n ng b áp d ng các bi n pháp c ưng ch t t ng do BLTTHS quy nh, có nguy c ơ b xâm ph m các quy n con ng ưi cao, ã có s bu c t i chính
43. - 39 - th c nên c n có các quy n t ươ ng ng bào ch a, cho nên các bi n pháp b o m quy n con ng ưi i v i b can, b cáo cơ b n là gi ng nhau. Tuy nhiên, m t im khác bi t quan tr ng gi a b cáo và b can là b cáo tham gia t t ng trong m t c ơ ch t t ng hoàn ch nh, y nh ng ng ưi tham gia t t ng, các c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng v i ch c n ng bu c t i, bào ch a, xét x; th c hi n các quy n t t ng c a mình trong phiên tòa công khai, dân ch và bình ng. Rõ ràng, so v i b can tham gia t t ng (nh t là h i cung) trong môi tr ưng ch có ng ưi bu c t i, (tr ưng h p cá bi t m i có ng ưi bào ch a, ng ưi ch ng ki n), b cáo tham gia t t ng trong phiên tòa công khai, không ch có m t nh ng ng ưi tham gia t t ng, mà còn có s ch ng ki n c a công chúng. Trong quá trình xét x , ng ưi ti n hành t t ng khó có kh n ng s d ng các bi n pháp trái pháp lu t, vi ph m quy n con ng ưi c a b cáo (nh ư e do b c cung, dùng nh c hình, mua chu c nh n t i ); trong khi ó, i v i b can thì tình tr ng này d x y ra h ơn. Không ng u nhiên mà nhi u lu t s ư bào ch a b c xúc cho r ng trong giai on iu tra, C ơ quan iu tra th ưng xuyên gây khó kh n cho ng ưi bào ch a tham gia h i cung b can và các ho t ng t t ng khác; trong nhi u phiên tòa, kháng cáo phúc th m, khi u n i giám c th m c a mình, b cáo th ưng t cáo ng ưi ti n hành t t ng b c cung, dùng nh c hình b cáo nh n t i, gây nên tình tr ng oan sai trong xét x v án hình s . Và trên th c t , trong nhi u tr ưng h p s th t ó ã ưc ch ng minh. Tóm l i, dù các m c khác nhau nh ưng ng ưi b t m gi , b can, b cáo u ch là nh ng ng ưi b nghi th c hi n hành vi nguy hi m cho xã h i ưc BLHS quy nh là t i ph m. H là ng ưi tham gia t t ng chi m v trí trung tâm trong t tng hình s ; không có h thì không th có ti n trình t t ng hoàn ch nh. i v i h có th áp d ng các bi n pháp c ưng ch t t ng hình s ; các ho t ng t t ng hình s ng ch m n quy n con ng ưi c a h nhi u nh t. Tuy nhiên, vì ch ưa có b n án kt t i ã có hi u l c pháp lu t c a Tòa án i v i h , cho nên ng ưi b t m gi , b can, b cáo ch ưa ph i là ng ưi ph m t i. Cho nên, t góc b o m quy n con ng ưi, các bi n pháp c ưng ch t t ng, các h n ch t t ng i v i h ch m c
44. - 40 - cn và t ưc m c ích t t ng là phát hi n nhanh chóng, x lý công minh ti ph m và ng ưi ph m t i. 1.2.2.2. Lý lu n v bo m quy n con ng i c a ng i b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s Ng ưi b t m gi , b can, b cáo là nh ng công dân b nghi ng ph m t i (ng ưi b t m gi ) ho c b truy c u trách nhi m hình s (b can, b cáo). B i v y, vi c b o m quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo ph i ưc xem xét t hai góc : B o m quy n công dân chung c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong ho t ng t t ng hình s và b o m quy n con ng ưi c a nh ng ng ưi ó liên quan n vi c nghi th c hi n t i ph m, n vi c truy c u trách nhi m hình s. - Bo m các quy n công dân chung c a ng i b t m gi , b can, b cáo Các quy n c ơ b n c a công dân ã ưc quy nh trong Hi n pháp và các vn b n pháp lu t khác nh ư Lu t b u c , B lu t dân s , Lu t s h u trí tu Là công dân, ng ưi b t m gi , b can, b cáo có quy n ưc tôn tr ng và b o m các quy n ưc pháp lu t quy nh, tr các tr ưng h p BLTTHS quy nh khác nh m áp ng yêu c u, nhi m v t t ng hình s . Ph i nói r ng, trong khoa h c lu t t t ng hình s , v n b o m quy n công dân c a ng ưi tham gia t t ng ch ưa ưc chú ý nhi u. Trong nghiên c u v “B can và b o m quy n c a b can trong BLTTHS 2003, th c tr ng và nh hưng hoàn thi n”, v n này ã ưc TS. Nguy n Duy H ưng phát hi n: “nh ng quy nh c a pháp lu t t t ng hình s hi n hành ch ưa c p nhi u n khía c nh các quy n công dân c a m t ng ưi ang b truy c u trách nhi m hình s v i t ư cách b can. Các quy n c a b can ưc quy nh trong pháp lu t t t ng hình s ph n ln ưc c p trên ph ươ ng di n quy n t t ng và ít ưc c p trên ph ươ ng di n quy n công dân” [38, tr.201]. Tuy nhiên, v i t ư cách là i t ưng c a khoa h c lu t t t ng hình s , vi c nghiên c u b o m quy n công dân c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo cn ưc t trong b i c nh các ho t ng t t ng hình s ưc th c hi n gi i quy t v án.
45. - 41 - T t ng hình s là ho t ng c bi t liên quan n vi c kh i t , iu tra, truy t, xét x v án hình s liên quan n vi c phát hi n, x lý hành vi nguy hi m cho xã hi ưc quy nh là t i ph m và x ph t ng ưi ph m t i. Vì v y, t ưc m c ích c a t t ng hình s , pháp lu t t t ng hình s c a b t k m t qu c gia nào cng có quy nh v nh ng bi n pháp c ưng ch t t ng, các hành vi, quy t nh t t ng ng ch m n quy n, l i ích c a công dân. Hay nói cách khác, c ưng ch t t ng hình s , kh n ng nh h ưng c a ho t ng t t ng hình s t i các quy n con ng ưi ca công dân là t t y u. T góc b o m quy n con ng ưi trong t t ng hình s nói chung, quy n con ng ưi c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s nói riêng, nh ng v n quan tr ng, có tính quy t nh ch : 1/ Xác nh y , chính xác a v t t ng (quy n và ngh a v t t ng) c a các ch th t t ng hình s , trong ó có quy n, ngh a v c a c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng, c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo; 2/ Xác nh h p lý s c n thi t và m c s d ng các bi n pháp c ưng ch t t ng, nh t là các bi n pháp ng n ch n, i v i h ; 3/ Quy nh các nguyên t c và th t c t t ng h p lý h n ch n m c th p nh t các vi ph m quy n con ng ưi nh ưng v n m b o hi u qu c a t t ng hình s và 4/ Quy nh y , rõ ràng quy n khi u n i, t cáo c a h i v i các hành vi vi ph m t phía c ơ quan ti n hành t t ng, ng ưi ti n hành t t ng v.v Theo chúng tôi, vi c b o m các quy n công dân chung c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo trong t t ng hình s ch y u t p trung vào m t s n i dung sau ây: + M t là, quy nh úng n, h p lý v n i dung và th c hi n các nguyên t c t t ng hình s . Trong khoa h c lu t t t ng hình s , các nguyên t c t t ng hình s ưc phân chia thành các nhóm khác nhau nghiên c u, bao g m: 1/ Các nguyên tc b o m pháp ch trong ho t ng t t ng; 2/ Các nguyên t c liên quan n vi c xác nh s th t khách quan c a v án; 3/ Các nguyên t c th hi n tính dân ch trong ho t ng t t ng và 4/ Các nguyên t c b o m quy n con ng ưi c a ng ưi tham gia t t ng [58,tr.34-46] [22, tr.125-133] [55].
46. - 42 - Trong s các nguyên t c t t ng hình s c ơ b n ưc quy nh trong BLTTHS, các nguyên t c thu c nhóm th t ư th hi n rõ nh t quan im c a ng ưi làm lu t liên quan n b o m các quy n, l i ích h p pháp c a công dân. ó là: nguyên t c tôn tr ng và b o v các quy n c ơ b n c a công dân ( iu 4), nguyên t c bo m quy n bình ng c a m i công dân tr ưc pháp lu t ( iu 5), nguyên t c bo m quy n b t kh xâm ph m v thân th c a công dân ( iu 6), nguyên t c bo h tính m ng, s c kh e, danh d , nhân ph m, tài s n c a công dân ( iu 7), nguyên t c b o m quy n b t kh xâm ph m v ch , an toàn và bí m t th ư tín, in tho i, in tín c a công dân ( iu 8), nguyên t c không ai b coi là có t i khi ch ưa có b n án k t t i c a Tòa án ã có hi u l c pháp lu t ( iu 9), nguyên t c b o m quy n bào ch a c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo (iu 11), nguyên t c b o m quy n bình ng tr ưc Tòa án ( iu 19), nguyên t c b o m quy n ưc b i th ưng thi t h i và ph c h i danh d , quy n l i c a ng ưi b oan ( iu 29) và nguyên t c b o m quy n ưc b i th ưng c a ng ưi b thi t h i do c ơ quan ho c ng ưi có th m quy n ti n hành t t ng hình s gây ra ( iu 30) v.v Ngoài ra, các nguyên t c t t ng khác m c này hay m c khác, góc này hay góc khác u tr c ti p hay gián ti p liên quan n vi c b o m quy n con ng ưi c a ng ưi tham gia t t ng nói chung, c a ng ưi b t m gi , b can, b cáo nói riêng trong t t ng hình s . + Hai là, quy nh y , h p lý a v pháp lý c a các ch th t t ng hình s. Ch b ng cách quy nh y , c th các quy n h n, nh t là quy n h n trong quy t nh ho c th c hi n các bi n pháp c ưng ch t t ng cng nh ư trách nhi m ca c ơ quan, ng ưi ti n hành t t ng, nh t là trách nhi m b o m cho ng ưi tham gia t t ng th c hi n các quy n t t ng c a mình, ch trách nhi m i v i vi ph m pháp lu t c a mình tr ưc công dân thì m i h n ch ưc vi c l m quy n ca các c ơ quan, cá nhân gây thi t h i cho ng ưi tham gia t t ng, m b o cho công dân th c hi n các quy n t t ng b o v quy n, l i ích h p pháp c a mình. Vi c quy nh quy n và ngh a v t t ng c a c ơ quan, ng ưi ti n hành t tng không th tách r i vi c quy nh và th c hi n các quy n t t ng c a ng ưi