Giáo trình Phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp

Nội dung text: Giáo trình Phân tích hệ thống môi trường nông nghiệp

1. PGS.TS. TR N ð C VIÊN (Ch biên) TS. NGUY N THANH LÂM, TS. MAI V ĂN TR NH, PGS.TS. PH M TI N D ŨNG  GIÁO TRÌNH PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TR ƯNG NÔNG NGHI P THÁNG 09, 2008
2. M ðU Nhân lo i hi n nay ñã và ñang ph i ñ ng tr ưc nh ng v n ñ c p thi t v môi tr ưng nh ư s c ép gia t ăng dân s ngày càng gia t ăng, nhi u h sinh thái ñang b m t cân b ng, c n ki t ngu n tài nguyên thiên nhiên và ô nhi m môi tr ưng. Trong s n xu t nông nghi p, vi c s d ng phân bón, ch t kích thích sinh tr ưng và hoá ch t b o v th c v t, s m n hoá c a các c ơ s nuôi tr ng thu s n ñang tr thành v n ñ th i s , nh ưng ñng th i c ũng làm n y sinh nhiu vn ñ v ô nhi m môi tr ưng. S phát tri n c a nông nghi p hi n ñ i ñ t ra 2 v n ñ tr ng tâm c n gi i quy t: (i) làm th nào ñ phát tri n nông nghi p ñ ng hành v i b o t n ñưc tài nguyên thiên nhiên; (ii) làm th nào xây d ng và phát tri n h th ng nông nghi p có n ăng su t n ñ nh, an toàn v m t môi tr ưng, g n g ũi và kh ăng khít v i h th ng t nhiên. Do ñy, vi c phân tích h th ng môi tr ưng trong nông nghi p ch y u ñ tr l i cho hai v n ñ trên nh m phát tri n m t n n nông nghi p d a nhi u h ơn vào vi c khai thác h p lý các ngu n l i t nhiên c a h sinh thái và b o v môi tr ưng s ng. Giáo trình “ phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p” ñưc ra ñ i nh m m c ñích cung c p cho sinh viên kh i nông-lâm-ng ư các khái ni m c ơ b n và các k n ăng v phân tích h th ng môi tr ưng trong s n xu t nông nghi p nh m ñánh giá vai trò, ch c n ăng c a h th ng s n xu t nông nghi p d ưi tác ñ ng c a con ng ưi. ðim m u ch t c a giáo trình này là giúp cho ng ưi h c ph ươ ng pháp t ư duy t ng h p thông qua các ph ươ ng pháp ti p c n h th ng ñã ñưc nhi u n ưc trên th gi i áp d ng thay th cho cái nhìn ñơ n l tr ưc ñây. ð ng th i cu n sách này c ũng g i ý cho ng ưi h c ph ươ ng pháp l a ch n các ch s thích h p trong tng tr ưng h p c th ph thu c vào yêu c u công vi c và kh n ăng c a nhà phân tích. Vi th i l ưng 3 ñơn v h c trình, giáo trình này bao g m 5 ch ươ ng nh m cung c p cho ng ưi h c khái ni m chung v phân tích h th ng môi tr ưng, lý thuy t v phân tích h sinh thái nông nghi p, phân tích cân b ng dinh d ưng, phân tích nông nghi p b n v ng và k n ăng mô hình hoá trong nghiên c u h th ng môi tr ưng nông nghi p. ð giúp cho sinh viên h c t t môn này, trong t ng ch ươ ng có ph n ñ u gi i thi u n i dung, m c ñích và yêu c u ñ i v i sinh viên. Sau m i ch ươ ng, chúng tôi trình bày ph n tóm tt, câu h i ôn t p và tài li u ñ c thêm. Ph n cu i c a giáo trình là danh m c tài li u tham kh o và ph n t v ng (Glossary) ñ mô t các khái ni m và các ñnh ngh ĩa quan tr ng ñưc s d ng trong giáo trình này. Do h n ch v trình ñ và do có nh ng quan ñim khác nhau gi a tác gi và ng ưi dùng sách, ch c ch n là l n xu t b n ñ u tiên này còn nhi u khi m khuy t, r t mong nh n ñưc nhi u ý ki n góp ý t ng ưi h c và t b n ñ c xa g n. Nhóm tác gi xin chân thành c m ơn và s n lòng ti p thu các ý ki n ñó ñ l n xu t b n sau chúng ta s có m t cu n sách t t hơn. Hà N i, ngày 18 tháng 09 n ăm 2008 Các tác gi i
3. MC L C M ð U i MC L C ii DANH M C CÁC B NG v DANH M C CÁC HÌNH vii DANH M C CÁC T VI T T T x CH ƯƠ NG I. KHÁI NI M V PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TR ƯNG 1 I. Khái ni m v h th ng 1 1.1 ðnh ngh ĩa h th ng 1 1.2 ðc ñim c a h th ng 5 1.3 Phân lo i v h th ng 5 1.4 M t s khái ni m v h th ng canh tác 7 II. Các quan ñim v h th ng và ph ươ ng pháp nghiên c u h th ng 7 2.1 Quan ñim ti p c n h th ng 7 2.2 Quan ñim v ĩ mô (Macro) và quan ñim vi mô 8 2.3 Ph ươ ng pháp mô hình hoá 9 2.4 Ph ươ ng pháp h p ñen 9 2.5 Các ph ươ ng pháp t ch c h th ng 9 III. Quan ni m v h th ng trong s n xu t nông nghi p 10 3.1 H thng kinh t 10 3.2 H sinh thái nông nghi p 11 3.3 Ý ngh ĩa c a quan ni m h th ng trong s n xu t nông nghi p 16 IV H th ng môi tr ưng 16 4.1 Khái ni m v môi tr ưng 16 4.2 Ch th môi tr ưng (environmental indicators) 17 4.3 Trao ñi v t ch t trong các h sinh thái ñ ng ru ng 19 V. M t s ph ươ ng pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi tr ưng trong nông nghi p 20 5.1 Ph ươ ng pháp ti p c n sinh k 20 5.2 Ph ươ ng pháp ti p c n sinh thái nhân v ăn 21 5.3 Ti p c n nghiên c u h th ng nông nghi p 21 VI. Phân tích h th ng môi tr ưng 23 CH ƯƠ NG II. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P 28 I. Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p 29 II. Các d ng nghiên c u/phân tích h sinh thái nông nghi p 30 2.1 Phân lo i theo m c ñích nghiên c u 30 2.2 Phân lo i nghiên c u phân tích h sinh thái nông nghi p theo th i gian 31 2.3 ðơ n v phân tích 31 2.4 Các ñim t p trung nghiên c u 32 2.5 N i dung nghiên c u v môi tr ưng h th ng c a h sinh thái nông nghi p 32 III. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P 34 3.1 M c ñích phân tích h sinh thái nông nghi p 34 3.2 Xác ñnh h th ng 34 3.3 Phân tích c ơ c u/thành ph n c a h th ng 35 3.4 Ph ươ ng pháp thu th p s li u RRA 46 3.5 ðc ñim h sinh thái nông nghi p 48 ii
4. 3.6 Câu h i khoá (câu h i tr ng tâm) 49 3.7 Xây d ng ñ c ươ ng nghiên c u và th c hi n 51 CH ƯƠ NG III. PHÂN TÍCH B N V NG TRONG S N XU T NÔNG NGHI P 57 I. Quan ñim phát tri n b n v ng 58 1.1 Phát tri n b n v ng là gì? 58 1.2 Ch ươ ng trình ngh s 21 là gì? 58 1.3 Ch ươ ng trình ngh s 21 c a Vi t Nam 58 II. Nông nghi p b n v ng l i ñi trong t ươ ng lai 59 2.1 Quan ni m v nông nghi p b n v ng 59 2.2 M c ñích c a Nông nghi p b n v ng (NNBV) 61 2.3 ðo ñ c c a NN b n v ng 63 2.4 ðc tr ưng c a nông nghi p b n v ng 63 2.5 Nh ng nguyên lí c a NN b n v ng 66 2.6 Nh ng nguyên t c xây d ng nông nghi p b n v ng (nông nghi p sinh thái) 68 2.7 Ph ươ ng pháp duy trì b n v ng ñ i v i ñ t 69 2.8 Xây d ng Nông nghi p b n v ng trên c ơ s Sinh thái h c 72 2.9 Xây d ng h canh tác b n v ng 75 2.10 Nông nghi p b n v ng và nông nghi p s ch 83 2.11 Nông nghi p b n v ng v m t xã h i 85 III. Ph ươ ng pháp phân tích nông nghi p b n v ng 87 3.1. Các ch s ñưc dùng ñ ñánh giá tính b n v ng 87 3.2. Khung ñánh giá tính b n v ng 89 CH ƯƠ NG IV. PHÂN TÍCH CÂN B NG DINH D ƯNG 93 I . Phân tí ch cân b ng dinh d ư ng 94 1.1 Gi i thi u v qu các ch t dinh d ưng 94 1.2 Chu n ñoán qu dinh d ưng 94 1.3 Dòng các ch t dinh d ưng và ñc tính d tiêu c a ch t dinh d ưng 96 1.4 Có th m i quan h gi a cân b ng dinh d ưng và dòng dinh d ưng trong ñ t tr thành ch s ñánh giá ch t l ưng môi tr ưng ñ t? 98 1.5 Các ngu n dinh d ưng trong ñ t tr ng thái n ñ nh và th ăng b ng 100 1.6 Theo h ưng giá tr chu n c a ñ u vào, ñu ra, n ăng su t và ñ phì c a ñ t.102 1.7 Phân tích hoá h c ñ t trong nghiên c u tính b n v ng 106 1.8 Cân b ng dinh d ưng 109 II. ðánh giá s b n v ng c a m t s h sinh thái nông nghi p 112 III. Duy trì h p lý h th ng dinh d ưng cây tr ng t ng h p (IPNS) 115 CH ƯƠ NG V. MÔ HÌNH HÓA TRONG NGHIÊN C U H TH NG MÔI TR ƯNG 121 I. L ch s hình thành lý thuy t n n t ng v mô hình 122 II. Các khái ni m c ơ b n v mô hình 123 2. 1. H th ng 123 2. 2. ðng thái 123 2. 3. Mô hình 123 2. 4. Mô hình hóa 123 III. M c ñích c a mô hình hóa và h c mô hình hóa 124 3. 1. M c ñích c a mô hình hóa 124 3. 2. Ý ngh ĩa c a nghiên c u mô hình hóa 125 IV. Tính ưu vi t c a mô hình hóa 125 iii
5. 4. 1. Có th thí nghi m trong m t kho ng th i gian r t ng n 125 4. 2. Gi m yêu c u phân tích 126 4. 3. Mô hình d trình bày và bi u di n 126 V. B t c p c a mô hình hóa 126 5. 1. Mô hình hóa không th ñem l i k t qu chính xác khi s li u ñ u vào là thi u chính xác 126 5. 2. Mô hình hóa không th ñưa ra cho chúng ta nh ng câu tr l i d ñ i v i các vn ñ khó 127 5. 3. Mô hình hóa không t nó gi i quy t ñưc các v n ñ . 127 VI. Các lo i mô hình 127 6. 1. Mô hình lý thuy t (ý t ưng) 127 6. 2. Mô hình ch ng minh t ươ ng tác 127 6. 3. Mô hình toán h c và th ng kê 127 6. 4. Mô hình minh ho tr c quan 128 VII. Xây d ng mô hình 129 7. 1. C u trúc c a mô hình 129 7. 2. Xây d ng mô hình 132 VIII. M t s mô hình c th . 137 8. 1. Mô hình xói mòn ñt do n ưc 137 8. 2. Mô hình lan truy n th m sâu ch t hóa h c LEACHM 141 8. 3. Mô hình ñơ n gi n v lan truy n hóa ch t trong ñ t 141 GI I THÍCH THU T NG 145 TÀI LI U THAM KH O 149 iv
6. DANH M C CÁC B NG Bng 1-1. Phát tri n nông nghi p là hàm s c a các ñ c tính h sinh thái nông 15 nghi p Bng 1-2. ðánh giá các tính ch t HSTNN Trung du mi n B c Vi t Nam 15 Bng 1-3. L ưng ch t dinh d ưng do cây tr ng hút t ñ t 20 Bng 2-1. Phân b th i gian trong 1 tun c a h i th o v phân tích HSTNN 31 Bng 2-2. C ơ c u s d ng gi ng lúa qua các th i k ỳ t i m t b n vùng cao 40 Bng 2-3. H n ch và c ơ h i c a c ng ñ ng ng ưi Thái, xã Bình Chu n, Con 43 Cuông, Ngh An Bng 2-4. Phân tích ma tr n và t m quan tr ng c a các hình th c s d ng ñ t 43 Bng 2-5. Ví d v các m i quan h ch ch t và các ch s xác ñ nh các thu c 49 tính c a h th ng c a h sinh thái nông nghi p vùng ðông B c Thái Lan và Lào Bng 2-6. Mc ñu t ư phân bón cho canh tác lúa n ưc t i b n vùng cao, t nh 54 Hoà Bình Bng 2-7. Cơ c u thu nh p c a ng ưi dân tr ưc và sau khi thu h i ñ t t i m t ñ a 55 bàn thu c huy n Mê Linh Bng 2-8. Hi n tr ng s d ng ñ t c a Vi t Nam n ăm 2003 56 Bng 2-9. So sánh ñiu ki n t nhiên và chu trình dinh d ưng vùng nhi t ñ i 56 và ôn ñi Bng 3-1. Hình nh v quan ni m và lý lu n c a NN b n v ng 65 Bng 3-2. So sánh các thu c tính c a nông nghi p b n v ng và nông nghi p 66 “Hi n ñ i” Bng 4-1. Qu Nit ơ (kg.ha -1.n ăm-1) 96 Bng 4-2. Ưc tính giá tr d tiêu c a các dòng dinh d ưng ñ u ra OUT, ñ u vào 98 IN khác nhau. Bng 4-3. Tóm t t các qu ñ m d tiêu và khó tiêu (kg ha -1 n ăm-1) 99 Bng 4-4. Mô t và các ñc ñim chính c a các ngu n dinh d ưng ñưc mô t 102 trong ch ươ ng này. Bng 4-5. Giá tr t ươ ng ñi (tròn s ) c a n ăng su t trong n ăm ñ u tiên và t s 107 d tiêu/t ng s dinh d ưng d tr vào th i ñim cu i cùng c a n ăm ñ u tiên sau khi dòng dinh d ưng vào thay ñi 50 ñơn v trong m t n ăm v
7. Bng 4-6. T l Lân d tiêu so v i lân t ng s d a theo 3 ph ươ ng pháp phân tích 108 và m t s mô t chi ti t v v trí c a h sinh thái nông nghi p và ngu n trích d n Bng 4-7. Chu n ñoán th ăm dò lân d tiêu (ph ươ ng pháp Olsen) theo t l ñ i 109 vi lân t ng s và Kali trao ñi theo t l ñ i v i dung tích trao ñ i cation (CEC) Bng 4-8. Lưng ñ m (kg ha -1) ñưc hút b i ngô là k t qu c a vi c bón lân trên 111 các n n ch t h u c ơ và P-Olsen khác nhau (Janssen và ctv., 1990) Bng 4-9. Tm quan tr ng t ươ ng ñi c a các OUT4,3,5 ñi v i N, P, và K theo 112 mu ñơn gi n. (Khí h u thiên v m) Bng 4-10. Tm quan tr ng t ươ ng ñi c a các OUT4,3, 5 ñ i v i N, P, và K 113 theo d ng khí h u. Tr ưng h p bình th ưng ñưc ñơn gi n hoá. Bng 4-11. ðánh giá h sinh thái nông nghi p b ng “các ch s b n v ng” khác 114 nhau Bng 5-1. Phân lo i mô hình (theo c p) 129 Bng 5-2. Ma tr n li n k c a mô hình vòng tu n hoàn Nit ơ trong h sinh thái 134 thu v c vi
8. DANH M C CÁC HÌNH Hình 1-1. H th ng là s h p thành c a nhi u thành ph n có quan h v i nhau, 2 ni li n v i môi tr ưng b ng ñu vào và ñu ra Hình 1-2. Quan h c a thành ph n h p thành h th ng, h th ng con, h th ng 3 cháu Hình 1-3. Ph m vi c a h th ng. Có s khác nhau do ph m trù v n ñ khác nhau 3 mà ng ưi ta nghiên c u. Hình 1-4. Sơ ñ ñ u ra và ñu vào c a h th ng nông nghi p ñưc xét ñ n nh ư 5 môi tr ưng t n t i xung quanh h th ng nông nghi p Hình 1-5. Mô hình tu n hoàn ñm (ki u v ) 7 Hình 1-6. Sơ ñ ghép n i ti p gi a các ph n t trong h th ng Ao-Vưn-Ru ng 10 Hình 1-7. S ơ ñ ghép song song gi a các ph n t trong h th ng ch ăn nuôi và 10 ñng ru ng Hình 1-8. Sơ ñ ghép ph n h i gi a các ph n t trong h th ng tr ng tr t và 11 ch ăn nuôi Hình 1-9. Các tính ch t c a h sinh thái nông nghi p 13 ư Hình 1-10 . Chu trình dinh d ng trong HSTNN 20 Hình 1-11. Mô hình ti p c n c a CARE trong ñánh giá sinh k b n v ng c a 21 ng ưi dân Hình 1-12. Khung ñánh giá v sinh k b n v ng c a DFID 22 Hình 1-13 . Phân lo i các ph ươ ng pháp ti p c n h th ng trong nông nghi p 23 Hình 1-14 . Các dòng n ăng l ưng (E), v t ch t (M), tài chính ( $), thông tin (I) 23 xâm nh p vào h th ng canh tác do nông h qu n lý Hình 1-15. Phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p và các h p ph n 25 Hình 2-1. Các b ưc c ơ b n trong phân tích h sinh thái nông nghi p 31 Hình 2-2. B n ñ phác th o b n Thà L ng, huy n K ỳ S ơn, Ngh An 36 Hình 2-3. Lát c t c a b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình 37 Hình 2-4. Lch th i v và l ưng m ưa theo tháng t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà 38 Bình Hình 2-5. Nhu c u và s n l ưng l ươ ng th c s n xu t t i vùng ðông B c Thái 38 Lan vii
9. Hình 2-6. S thay ñ i di n tích lúa n ươ ng t i b n Tát, huy n ðà B c, Hoà Bình 39 t n ăm 1990 ñ n n ăm 2004 Hình 2-7. Các dòng v t ch t trong h sinh thái nông h ñin hình vùng trung du 40 mi n B c Vi t Nam Hình 2-8. Cây quy t ñ nh trong chi n l ưc s d ng ñ t c a nông dân vùng ðông 41 Bc Thái Lan Hình 2-9. S n l ưng l ươ ng th c s n xu t t lúa n ưc và lúa n ươ ng trong n ăm 42 1998 m c ñ gia ñình dân t c Tày t i b n Tát, Hoà Bình Hình 2-10 . Các t ch c xã h i nh h ưng ñ n s phát tri n c a thôn b n 42 Hình 2-11. nh h ưng c a quá trình m r ng di n tích canh tác n ươ ng r y t i 44 sc kho c a ng ưi dân Hình 2-12 . Các chi n l ưc s d ng ñ t d a trên logic và kinh nghi m c a ng ưi 45 dân Hình 2-13 . ða d ng hoá thu nh p c a ng ưi nông dân ngoi thành Hà N i. 45 Hình 2-14 . So sánh h canh tác nông nghi p c truy n và h th ng s n xu t hàng 55 hoá Hình 3-1. H th ng k t h p l n - cá - v t - rau 78 Hình 3-2. Lát c t ngang mô t m t h nông lâm k t h p Trung du 3-2 ơ ñ Hình 3-3. S mô hình ( R)VAC 83 ơ ñ Hình 3-4. S h sinh thái VAC 84 Hình 3-5. Chu trình ñ ánh giá MESMES 90 Hình 3-6. Sơ ñ ñánh giá t ng h p tính b n v ng c a h th ng 91 Hình 4-1. Các dòng dinh d ư ư ng IN, OUT, các ngu n và lu ng dinh d ng trong 101 h th ng ñ t ư ñ ñ Hình 4-2. M i quan h gi a ng ng phì c a t 105 Hình 5-1. L ch s và ti n trình phát tri n c a các lo i mô hình sinh thái và môi 123 tr ưng Hình 5-2. Ví d v c u trúc bi u ñ Forrester cho m t mô hình h th ng nông 130 nghi p trong ñó có nhi u bi n tr ng thái c a m t h th ng nông nghi p (Haefner, 2005) Hình 5-3. Các thành ph n c ơ b n c a bi u ñ Forrester 131 Hình 5-4. Bi u ñ t ng quát trình t xây d ng mô hình theo J øgensnen và 132 viii
10. Bendoricchio (2001) Hình 5-5. M t h sinh thái ñơn gi n bi u di n chu trình cacbon gi a các h p 133 ph n sinh thái ñ ươ Hình 5-6. Bi u Forrester cho mô hình h sinh thái h u-c 134 Hình 5-7. Ví d v phân tích ñ nh y s nh h ưng c a các hàm l ưng ñ m ban 135 ñu ñ n s thay ñ i hàm l ưng ñ m trong ñ t theo th i gian. Hình 5-8. K t qu hi u ch nh c a mô hình mô ph ng hàm l ưng ñ m trong ñ t 136 tr ng b p c i (k t qu tính toán r t kh p v i hàm l ưng ñ m ño trong ñ t). Hình 5-9. Mô hình AGNPS ch y k t h p v i ph n m m GIS mô ph ng các quá 139 trình n ưc và di chuy n c a hóa ch t. Hình 5-10. Bi u ñ bi u di n c ơ ch xói mòn c a LISEM (Hessel et al., 2002) 140 Hình 5-11. Mô ph ng h ưng dòng ch y trong mô hình xói mòn l ưu v c 141 Hình 5-12. Các h p ph n chính và ñưng phát tri n c a LEACHM (Hutson, 142 2003). Hình 5-13. Bi u ñ bi u di n s lan truy n ch t hóa h c trong ñ t 142 Hình 5-14. Phân b hàm l ưng ñ m trong ñ t theo chi u sâu lúc ban ñ u, sau 40, 143 80 và 100 ngày. ix
11. DANH M C CÁC T VI T T T BALAV: Cân b ng dinh d ưng các ch t d tiêu BALNIA: Cân b ng dinh d ưng các ch t khó tiêu BALNUT: Cân b ng dinh d ưng FBNF: Vi sinh v t c ñ nh ñ m s ng t do trong ñ t HSTNN: H sinh thái nông nghi p INPUT: ðu vào (dòng dinh d ưng, v t ch t ho c thông tin) IP: Ngu n dinh d ưng t n t i d ng ỳ, ít linh ñ ng IPNS: H th ng dinh d ưng cây tr ng t ng h p LP: Ngu n dinh d ưng t n t i d ng h p ch t t ươ ng ñi linh ñ ng NIA: Các ch t khó tiêu NRM: T l các ch t dinh d ưng ñưc t ng ñ ng viên (Net Rate of Mobilization) OUT: ðu ra (dòng dinh d ưng, v t ch t ho c thông tin) PRA: Ph ươ ng pháp ñiu tra nhanh nông thôn có s tham gia c a ng ưi dân SBNF: Vi sinh v t c ñ nh ñ m s ng c ng sinh trong ñ t SIF: Dòng dinh d ưng n i l ưu (bên trong h th ng) SP: Ngu n dinh d ưng t n t i d ng h p ch t t ươ ng ñi b n SSF: ð phì bão hoà (Saturated Soil Fertility) SSOL: Các ch t dinh d ưng có m t trong dung d ch ñ t SUAN: Mng l ưi sinh thái nông nghi p gi a các tr ưng ð i h c thu c kh i ðông Nam Á RRA: Ph ươ ng pháp ñiu tra nhanh nông thôn TSF: ð phì tiêu chu n (Target Soil Fertility) TI: ðu vào tiêu chu n (Target input) SFL: Ng ưng ñ phì c a ñ t x
12. CH ƯƠ NG I. KHÁI NI M V PHÂN TÍCH H TH NG MÔI TR ƯNG Ni dung Nhân lo i ñang ñ ng tr ưc nh ng th thách vô cùng l n lao v các v n ñ môi tr ưng. Dân s t ăng nhanh v i t c ñ chóng m t kéo theo s gia t ăng các nhu c u v v t ch t ñã làm cho s c ép môi tr ưng ngày m t gia t ăng. Trong th c ti n s n xu t, nhi u quy trình công ngh không ñm b o thu n ti n cho ng ưi s d ng, t n nhiên li u và làm t n h i ñ n môi tr ưng. ðng th i các nhân t môi tr ưng luôn luôn thay ñ i làm cho các quy trình k thu t luôn luôn b l c h u n u không có s c i ti n k p th i. Ch ươ ng I trình bày cho các h c viên m t s khái ni m c ơ b n v phân tích h th ng môi trưng. nh 1-1. Ru ng manh mún là nhân t c n tr s n xu t nông nghi p hàng hoá Các n i dung sau ñây s ñưc ñ c p trong ch ươ ng này: Các khái ni m c ơ b n v h th ng, h th ng nông nghi p, h th ng môi tr ưng; Ý ngh ĩa c a h th ng và ch s môi tr ưng trong nông nghi p; Mt s ph ươ ng pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi tr ưng nông nghi p; Phân tích h th ng môi tr ưng; Ý ngh ĩa c a phân tích h th ng môi tr ưng. Mc tiêu Sau khi h c xong ch ươ ng này, sinh viên c n n m ñư c: H th ng nông nghi p và môi tr ưng c a nó; Nm ñưc khái ni m v môi tr ưng, ñ c bi t môi tr ưng nông nghi p; Nm ñưc khái ni m và ý ngh ĩa v phân tích h th ng môi tr ưng; 1
13. I. Khái ni m v h th ng 1.1 ðnh ngh ĩa h th ng Có nhi u ñ nh ngh ĩa v h th ng: o H th ng ñưc t o thành b i m t t p h p các ph n t có t ươ ng tác v i nhau và môi tr ưng (xem hình 1-1; 1-2; 1-3) (Bertalanffy, 1972). o H th ng là t p h p do m t s thành ph n k t h p h u c ơ v i nhau, có th phân bi t nó v i môi tr ưng ho c h th ng khác, và có “tính ñc l p” t ươ ng ñi m c ñ nh t ñnh. o H th ng là m t cái gì ñó có ít nhi u b ph n liên h v i nhau. Nói cách khác: h th ng là m t t p h p nh ng quan h t n t i dai d ng v i th i gian. Ho c h th ng là mt t p h p các ph n t có quan h v i nhau t o nên m t ch nh th th ng nh t và v n ñng, khi ñưc tác ñ ng ñúng s t o tính tr i cao. o Có m t khái ni m t ươ ng ñi bao trùm là: h th ng là m t t h p các thành ph n (ph n t) v i các quan h t ươ ng h c a chúng trong m t ranh gi i (biên gi i) nh t ñ nh, hot ñng nh ư m t t ng th cùng chung m c tiêu, nó có th tác ñ ng và ñng th i c ũng có th b tác ñ ng b i môi tr ưng bên ngoài (Spedding, 1979). B t c khi nào, c h th ng hay ch m t ph n t nào ñó c a h th ng b tác ñ ng thì h th ng c ũng có ph n ng nh ư m t c ơ th th ng nh t. Hệ th ống 1 Hệ th ống 2 Tín Tín Tín hi ệu ệ hi ệu ra vào hi u Thành Thành Thành Môi ph n h p ph n h p ph n h p tr ưng thành 1 thành 3 thành 5 Tín hi ệu ra Thành Thành Thành ph n h p ph n h p ph n h p Môi thành 2 thành 4 thành 6 tr ưng Hình 1-1. H th ng là s h p thành c a nhi u thành ph n có quan h v i nhau, ni li n v i môi tr ưng b ng ñ u vào và ñu ra 1
14. Mô i tr ưng (tín hi u vào) H th ng tái s n xu t ch t khô Ánh sáng m t tr i (cây tr ng) Nhi t ñ không khí Hệ th ống Cơ quan quang H th ng con cháu Thành C d i hp ph n h p thành + H th ng cháu Côn trùng Cơ quan Cơ quan thành ph n h p thành + vn lưu tr Vi sinh v t chuy n Thành ph n th nh ưng + Cơ quan Thành dinh ph n h p + dưng Vi si nh v t ñt thành H sinh thái ñng ru ng Hình 1 -2. Quan h c a thành ph n h p Hình 1 -3. Ph m vi c a h th ng. Có s khác nhau do thành h th ng, h th ng con, h th ng cháu . ph m trù v n ñ khác nhau mà ng ưi ta nghiên c u. Có 2 tr ưng phái t ư t ưng v nh ng gì c u thành nên m t h th ng. Spedding (1979) ñ nh ngh ĩa h th ng nh ư sau: Mt nhóm các b ph n tác ñ ng qua l i nhau, ho t ñ ng cùng nhau vì m t m c ñích chung, có th k t h p cùng nhau ñ ph n ng l i các kích thích bên ngoài: Nó (h th ng) không b nh h ưng tr c ti p b i chính các k t qu do nó t o ra và có m t ranh gi i c th d a trên vi c bao hàm t t c các ph n h i có ý ngh ĩa. ðây là m t ñ nh ngh ĩa thiên v “nhân ch ng h c.” Ng ưi khám phá ñ u tiên là xác ñnh mc tiêu, và sau ñó v ra các ranh gi i t ươ ng ng. N u m c tiêu là cung c p l ươ ng th c, ranh gi i ñưc v theo m t cách; n u ñ ki m ti n, ranh gi i ñưc v theo cách khác. Ng ưi ta gi thi t là h th ng không th t s t n t i trên trái ñt, xong m t h th ng là m t cách thu n l i ñ nhìn vào th gi i và t ch c thông tin. Da trên ki n th c v sinh thái, chúng ta tin là các h th ng th c s tn t i trong th gi i th t s - th m chí chúng r t khó xác ñ nh. Ý ni m tr ng tâm là trong th gi i th c s có r t nhi u các ph n t ho c b ph n tách bi t tác ñ ng qua l i ñ c u thành nên m t t ch c cao hơn - m t ý ngh ĩa nào ñó, cao h ơn các b ph n cá th c ng l i. Chúng ta th nhìn vào m t h th ng cày ru ng. Nó có r t nhi u các b ph n - các chân c a con trâu, ñ u con trâu, chân ca ng ưi, thân th c a ng ưi, ñ u c a ng ưi, l ưi cày, thân cày, dây th ng Các b ph n cá th có r t ít ý ngh ĩa, n u x p l i v i nhau chúng c ũng không có ý ngh ĩa, xong khi lp ráp l i theo khuôn m u qui ñ nh chúng có th c y ñ t. ðó là m t h th ng. 2
15. Ph n t : Ph n t là t bào nh nh t t o nên h th ng, nó có tính ñ c l p t ươ ng ñi và th c hi n m t ch c n ăng t ươ ng ñi hoàn ch nh. V i cùng m t ñ i t ưng nghiên c u, khái ni m ph n t có th là khác nhau tu ỳ thu c vào góc ñ nghiên c u khác nhau. Ví d : - H th ng m t tr i: gi a m t tr i, m t tr ăng và các hành tinh có liên h v i nhau bng l c h p d n - H sinh thái r ng có cây r ng, ñng v t và h vi sinh v t. - H th ng nông h . H th ng : là m t t p h p các ph n t có quan h v i nhau t o nên m t ch nh th th ng nh t và v n ñ ng; nh ñó xu t hi n nh ng thu c tính m i g i là tính tr i. Nh ư v y h th ng không ph i là m t phép c ng ñơn gi n gi a các ph n t . ðiu quan tr ng ñ xem xét m t t p h p các ph n t có t o nên h th ng hay không là t p h p ñó có xu t hi n các tính tr i hay không. Th b c c a h th ng Mi h th ng có nhi u thành ph n (ph n t ), c h th ng ñưc coi là h chính còn các thành ph n ñưc g i là h ph (Sub-systems). B t k ỳ h th ng nào c ũng có các h ph . Các h ph l i có th có h ph b c hai, bc ba, v.v. Nh ư v y trong h th ng th ưng hình thành các c p h th ng khác nhau theo th b c (system hierarchy) nh t ñ nh. ð u ra c a m t h th ng s cung c p ñ u vào cho h th ng c p trên nó và nó l i nh n ñ u ra c a c p d ưi nó. Tuy có nhi u c p khác nhau trong m t h th ng nh ưng t t c chúng ñ u có chung m c ñích. Tu ỳ theo c p ñ c a h th ng khác nhau mà hình thành các ranh gi i (boundary) cho h th ng khác nhau. ð nghiên c u h th ng, chúng ta ph i luôn ngh ĩ ñ n ranh gi i c a h th ng và môi tr ưng c a h th ng. Các m i liên h trong h th ng th hi n t ươ ng tác gi a h th ng chính v i các h ph và m i t ươ ng tác gi a các h ph v i nhau, cùng m i t ươ ng tác gi a h th ng và các h ph v i môi tr ưng bên ngoài. Môi tr ưng : là t p h p các ph n t t n t i xung quanh m t h th ng hay m t s ki n. M t h th ng ch có th t n t i và phát tri n t t khi nó ñưc xây d ng trên m t môi tr ưng phù h p. Ví d : Vi c ñưa các bi n pháp tr ng c tiên ti n ñã làm t ăng n ăng su t h sinh thái ch ăn nuôi ca Hà Lan. Sinh kh i ñưc t o ra b i sinh v t s n xu t t ăng lên m t cách ñáng k và là ngu n th c ăn phong phú cho ñ ng v t ăn c . S l ưng v t nuôi trên m t ñơn v di n tích t ăng - lên l i d n ñ n nguy c ơ ô nhi m NO 3 ngu n n ưc ng m do có quá nhi u phân gia súc trên b m t th m xu ng d ưi. K t qu là ch t l ưng cu c s ng c a con ng ưi có xu h ưng b ñe do . Nh ư v y khi xu t hi n m t s thay ñ i trong h th ng d n ñ n mt lo t s thay ñ i khác trong h th ng và kh n ăng ki m soát các ch t ô nhi m trong h th ng có s thay ñ i. N u ch xét ñn y u t n ăng su t ho c kinh t mà b qua các nhân t tác ñ ng môi tr ưng s d n ñ n nh ng h u qu không l ưng tr ưc ñưc. ðu vào (INPUT): là các tác ñng c a môi tr ưng lên h th ng. ð i v i nông h thì ñu vào là máy móc, nguyên v t li u, lao ñ ng, thông tin, công ngh , giá th tr ưng, nhu c u th tr ưng, chính sách. Tác ñng có hai m t: tích c c và tiêu c c. Nh ng tác ñ ng tích c c s giúp cho h th ng ho t ñng và ti n trin t t, ng ưc l i tác ñng tiêu c c ñôi khi s kìm hãm các ho t ñ ng c a h th ng. Có nh ng ñ u vào ch ñ ng (do con ng ưi tác ñ ng) th ưng là tác ñng tích c c và ñu vào ng u nhiên do môi tr ưng t nhiên tác ñng có th là tích c c nh ưng c ũng có th là tiêu c c. Ví d : - R ng, có ñ u vào là dinh d ưng, n ưc, không khí; - Nông h có ñu vào là ti n v n, lao ñ ng. 3
16. ðu ra (OUTPUT): là các tác ñng tr l i c a h th ng v i môi tr ưng. ðó là các s n ph m, ch t l ưng giá thành, ph th i, . Có tác ñng c a ñ u ra làm cho môi tr ưng t t h ơn nh ưng cũng có các s n ph m ñ u ra l i làm cho môi tr ưng x u ñi. N u là các h th ng t nhiên thì chúng th ưng cân b ng v i môi tr ưng, còn các h th ng nhân t o th ưng gây khó kh ăn h ơn cho môi tr ưng. INPUTs Lao ñng, v t t ư, thông OUTPUTs tin, cung c u, v.v. Sn ph m H th ng nông nghi p OUTPUTs Ch t th i Hình 1-4. S ơ ñ ñ u ra và ñu vào c a h th ng nông nghi p ñưc xét ñ n nh ư môi tr ưng t n t i xung quanh h th ng nông nghi p Phép bi n ñ i c a h th ng: là kh n ăng th c t c a h th ng trong vi c ñ ng hoá các ngu n ñu vào ñ t o ñ u ra. Trong th c ti n có th cùng m t ñ u vào nh ưng ñu ra các h th ng là khác nhau. ðiu này ph thu c vào trình ñ t ch c s n xu t nông h , c ơ s v t ch t và nhu c u c a th tr ưng. Ta ký hi u phép bi n ñ i là T thì: Y = T.X có ngh ĩa là cùng ñu vào X nh ưng T khác nhau thì Y s khác nhau. ðó là do trình ñ khác nhau c a nông h m i nông tr i. Tr ng thái c a h th ng : là thu c tính c a h th ng t i m t th i ñim xác ñ nh. Thu c tính này s luôn luôn thay ñ i theo th i gian. Ví d : Cùng ñiu ki n ñ t ñai nh ưng h tr ng khoai lang, h l i tr ng ñ u t ươ ng, ð ña d ng c a h th ng : là m c ñ khác nhau gi a các tr ng thái ho c gi a các ph n t c a h th ng. Mc tiêu c a h th ng : là tr ng thái mà h th ng mong mu n và c n ñ t t i. Hành vi c a h th ng : là tp h p các ñ u ra c a h th ng bao g m s n ph m và ch t th i. Trong th c ti n s n xu t ng ưi ta mong mu n thu ñưc nhi u s n ph m và h n ch các tác h i xu c a các ch t th i ñ n môi tr ưng. Ch c n ăng c a h th ng: là kh n ăng c a h th ng có th cung ng ho c h tr các nhu c u ca môi tr ưng bên ngoài. M t h th ng ch t n t i và có ý ngh ĩa khi nó th c hi n m t ch c năng riêng bi t. Cu trúc c a h th ng: là hình th c c u t o bên trong c a h th ng, bao g m s s p x p v trí gi a các ph n t cùng các m i quan h gi a chúng. Nh có c u trúc mà h th ng có s n ñnh. Khi m i quan h gi a các ph n t thay ñ i thì h th ng chuy n sang m t c u trúc khác. Tu ỳ thu c vào vi c n m b t c u trúc c a h th ng ñ n ñâu mà có th s d ng các ph ươ ng pháp khác nhau ñ nghiên c u h th ng. Ví d trong h sinh thái r ng, có c u trúc c a các t ng cây và các quan h c a nó nh ư cây to, nh , cây che bóng, - Khi m i quan h c a h th ng thay ñ ithì h th ng chuy n sang c u trúc khác. 4
17. - ð nghiên c u h th ng ng ưi ta c n bi t c u trúc c a nó ñ nghiên c uvàñiu khi n. Cơ ch c a h th ng: Ph ươ ng th c ho t ñ ng h p v i quy lu t ho t ñ ng khách quan v n có ca h th ng. C ơ ch t n t i ñ ng th i và song song v i c ơ c u c a h th ng, nó là ñiu ki n ñ c ơ c u c a h th ng phát huy tác d ng. Ví d : c ơ ch c a h sinh thái r ng là t ñiu ch nh. 1.2 ðc ñim c a h th ng Theo Ph m Chí Thành và ctv (1996) h th ng có các ñ c ñim sau: o Có c u trúc và t ch c m c ñ nh t ñ nh ; o H th ng ñưc khái quát hoá, ñơn gi n hoá, trìu t ưng hoá các th c th trong t nhiên. H th ng c ũng có th là h u hình (h th ng giao thông, h th ng tr ưng h c) ho c vô hình (h th ng h c thuy t, h th ng ý t ưng) ; o Tt c các h th ng ñ u có ch c n ăng; o Tt c các thành ph n h p thành h th ng ñ u có ch c n ăng riêng ; o H th ng ñ u có dòng v t ch t xâm nh p vào và ra kh i h th ng. Trong h th ng có mt s b ph n có kh n ăng k t h p các thành ph n c a h th ng v i nhau nh ư các dòng n ăng l ưng và thông tin; o Các h p ph n trong h th ng hình thành m t th th ng nh t ñ th c hi n và duy trì ch c n ăng c ơ b n c a h th ng. 1.3 Phân lo i v h th ng Ý t ưng v phân lo i h th ng ñã có t ñ u th k 20 và ý t ưng này ñã ñưc Von Bertalanffy (1972) nghiên c u và phát tri n trong tác ph m “ Lch s và th c tr ng c a lý thuy t h th ng ”. Tu ỳ theo các giác ñ nghiên c u, ng ưi ta phân lo i h th ng theo các xu h ưng sau: o Phân lo i theo quan h v i môi tr ưng; o Phân lo i theo ñ ña d ng; o Phân lo i theo s ph thu c vào y u t th i gian; o Phân theo tính cht thay ñ i tr ng thái c a h th ng; o Phân lo i m c ñ bi u hi n c ơ c u: c ơ cu m , c ơ c u hi n, ña c ơ c u; o Theo s n ñ nh; o Phân c p; o Kh n ăng ñiu khi n: m t s h th ng có th ñiu khi n các tr ng thái c a nó theo m t qu ñ o cho tr ưc, ng ưc l i m t s h th ng không th ñiu khi n ñưc; o Phân lo i theo kh n ăng t ñiu ch nh. H t ñiu ch nh là h có kh n ăng thích nghi vi s bi n ñ i c a môi tr ưng ñ gi cho tr ng thái c a nó n m trong mi n n ñ nh. Ng ưc l i là h th ng không th t ñiu ch nh ñưc. 1.3.1 Khái ni m v nông nghi p, h th ng nông nghi p Theo Fukuoka (1978) m c ñích cu i cùng c a nông nghi p không ch là s n xu t ra nông s n mà chính là s b i d ưng và hoàn thi n ñ i s ng con ng ưi. Nông nghi p là gì? Nói ñn nông nghi p, ai c ũng bi t nh ưng th h i nông nghi p là gì l i có nhi u cách ngh ĩ khác nhau: Có ng ưi nói nông nghi p là ho t ñ ng c a con ng ưi trên cây, con. Có ng ưi l i cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng có m c ñích c a con ng ưi nh m t o ra các s n 5
18. ph m khác nhau ñ ñáp ng các nhu c u c a h . Ho t ñng s n xu t nông nghi p là áp d ng sinh h c cho tr ng tr t, ch ăn nuôi. Có ng ưi cho r ng nông nghi p là ho t ñ ng ki m soát và ñiu khi n cây tr ng, v t nuôi. Nh ưng ng ưi ta m i ch ki m soát ñưc ch ng 50 loài trên tng s 1000 – 2000 loài. Spedding (1979) ñư a ra ñnh ngh ĩa: Nông nghi p là m t lo i ho t ñ ng c a con ng ưi, ti n hành tr ưc h t là ñ s n xu t ra l ươ ng th c, s i, c i ñ t c ũng nh ư các v t li u khác, b ng s cân nh c k l ưng và s d ng có hi u qu cây tr ng và v t nuôi. 1.3.2 Nh ng mô hình nông nghi p. a. Khái ni m v mô hình. V khái ni m mô hình c ũng r t ña d ng theo nhi u cách: Ví d : -Mô hình (sa bàn) tr n ñánh ðin biên ph ; - Mô hình ru ng lúa n ăng sut cao; - Mô hình hay hình m u (hi u thông thưng) là m t cái m u hay hình th c a m t v t ñ tham kh o; - Mô hình là s tr u t ưng hoá hay ñơn gi n hoá h th ng (nó c ũng có các thu c tính ca h th ng nh ưng không ph i t t c ); - Mô hình là m t ph ươ ng ti n ñ tách ra kh i h th ng; - ð di n ñ t mô hình có nhi u cách: + Mô hình b ng l i; + Mô hình v ; + Mô hình toán (Phân tích & Mô ph ng); + Mô hình tu n hoàn ñm (ki u v ). Cây tr ng ðng v t ăn c Ch t h u c ơ ðm trong ñt Hình 1-5. Mô hình tu n hoàn ñm (ki u v ) Tác d ng c a mô hình là: Giúp ta hi u bi t, ñánh giá và t i ưu hoá h th ng. Ngh ĩa là ta ph i phân tích xem xét và d ng mô hình ñ t i ưu; Giúp ta d báo; Giúp ta ch n quy t ñ nh t t nh t ñ qu n lý h th ng. * Các lo i mô hình. -Mô hình phân tích: Là dùng các công c toán ph c t p ñ phân tích h th ng, ñ hi u nh ng lý do t t x u d n ñ n hành vi khác nhau. Trong mô hình phân tích th ưng làm mt v i thông tin (do nhóm l i).Ví d có 1 lo t các y u t nh hưng t i n ăng su t cây tr ng: phân, nư c, gi ng; - Mô hình mô ph ng; - B ng hình v (hình 1-5); - B ng các công c toán ñ d báo, gi thi t khi các thành ph n, quan h c a h th ng thay ñ i khác nhau thì các hành vi s ra sao; 6
19. b. Mô hình nông nghi p. Mô hình nông nghi p là mô hình mô t các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p. Nh nó mà ta có th bi t ñưc các ho t ñ ng c a h th ng nông nghi p nh ư th nào, trong m i h th ng có bao nhiêu h ph , các m i liên h c a chúng ra sao, môi tr ưng c a chúng là gì, hi u qu ho t ñ ng c a h th ng cao hay th p. 1.4 M t s khái ni m v h th ng canh tác 1.4.1 Các khái ni m: - H th ng nông nghi p ñưc nhà nông h c ð c VonWalfe ñ xu t t th k 19 do ông c ũng ñã s d ng thu t ng “input” và “out put” c a m t nông tr i nh ư m t h th ng ñ nghiên c u ñ màu m c a ñ t. Nh ưng sau ñó b lãng quên trong th i gian dài. - Khái ni m v h th ng nông nghi p (Agricultural System) ñưc s d ng phân lo i các ph ươ ng th c s n xu t nông nghi p trên th gi i và nghiên c u s ti n hoá c a chúng. - H th ng s n xu t do các nhà kinh t ñưa ra ñ nghiên c u s phát tri n c a trng tr t, ñ ng c , ch ăn nuôi và qu n lý tài chính c a nông tr i. - Sau ñó các n ưc s d ng ti ng Anh ñã s d ng r ng rãi khái ni m h th ng canh tác và coi nh ư là ho t ñ ng s n xu t nông nghi p c a nông tr i trong nh ng ñiu ki n kinh t xã hi nh t ñ nh. - Nghiên c u và phát tri n h th ng canh tác: Pháp (1970) có xu h ưng nghiên c u mi là nghiên c u – phát tri n ñ thúc ñ y nông nghi p. Ban ñ u c ũng nhi u cách hi u khác nhau, nh ưng m i ng ưi ñ u ñi ñ n th ng nh t là: nghiên c u phát tri n môi tr ưng nông thôn là cu c th nghi m trên môi tr ưng t nhiên và xã h i v các k n ăng và ñiu ki n c a s thay ñ i k thu t và xã h i. 1.4.2 Mt s ñ nh ngh ĩa c ơ b n v h th ng nông nghi p nh ư sau: - H th ng nông nghi p là s bi u hi n không gian c a s ph i h p các ngành s n xu t và k thu t do m t xã h i th c hi n ñ th a mãn các nhu c u. Nó bi u hi n m t s tác ñ ng qua li gi a m t h th ng sinh h c - sinh thái mà môi tr ưng t nhiên là ñi di n và m t h th ng xã h i- v ăn hoá, qua các ho t ñ ng xu t phát t nh ng thành qu k thu t (Vissac, 1979). - H th ng nông nghi p tr ưc h t là m t ph ươ ng th c khai thác môi tr ưng ñưc hình thành và phát tri n trong l ch s , m t h th ng s n xu t thích ng v i các ñiu ki n sinh thái, khí h u c a m t không gian nh t ñ nh, ñáp ng v i các ñiu ki n và nhu c u c a th i ñim y (Mazoyer.M) - H th ng nông nghi p thích ng v i các ph ươ ng th c khai thác nông nghi p c a không gian nh t ñ nh do m t xã h i ti n hành, là k t qu c a s ph i h p các y u t t nhiên, xã h i- v ăn hoá, kinh t k thu t (Touve, 1988). -Tóm l i có nh ng ñ nh ngh ĩa khác nhau, song các tác gi ñ u xu t phát t hai quan ñim là quan ñim nông tr i và quan ñim h th ng nông nghi p. Nhi u ng ưi cho r ng ti p cn h th ng nông nghi p toàn di n h ơn c và thích h p h ơn v i s phát tri n (Beets Pillot, 1988) II. Các quan ñim v h th ng và ph ươ ng pháp nghiên c u h th ng 2.1 Quan ñim ti p c n h th ng 7
20. Khi nghiên c u b t c m t s v t, m t hi n t ưng trong th c t ph i ñ t nó trong m t h th ng nh t ñ nh ho c ph i nghiên c u môi tr ưng xung quanh nó. + Khi nghiên c u m t h th ng không ch nghiên c u riêng r các ph n t mà ph i nghiên cu trong m i quan h v i các ph n t khác và ph i chú ý ñ n các thu c tính m i xu t hi n. + Khi nghiên c u m t h th ng ph i ñ t trong môi tr ưng c a nó. Xem xét s t ươ ng tác gi a h th ng và môi tr ưng m i có th xác ñ nh rõ h ơn hành vi và m c tiêu ho t ñ ng ca h th ng c ũng nh ư các ràng bu c mà ngo i c nh áp ñ t lên h th ng. + Các h th ng th c t th ưng là các h th ng có c u trúc phân c p, do ñó ph i xác ñ nh rõ m c c u trúc. + Các h th ng th c t th ưng là các h th ng h u ñích là s ho t ñ ng c a h th ng có th ñiu khi n ñưc nh m ñ t ñưc nh ng m c tiêu ñã ñnh. T ñó n y sinh v n ñ là ph i cn k t h p các m c tiêu. + V i m i h th ng, ñiu quan tâm ch y u là hành vi c a nó, song hành vi l i ph thu c vào c u trúc c a h th ng m t cách tái ñ nh ho c ng u nhiên. Do ñó ph i k t h p c u trúc vi hành vi. + Các h th ng th c t th ưng ña c u trúc. Vì v y ph i nghiên c u theo nhi u giác ñ r i kt h p l i. Ng ưi ta th ưng ñi t vi c nghiên c u c u trúc hi n sang nghiên c u c u trúc m. 2.2 Quan ñim v ĩ mô (Macro) và quan ñim vi mô + Quan ñim v ĩ mô ðây là quan ñim gi nguyên h th ng ho c chia h th ng thành các h th ng ph (subsystem) v i nh ng quan h chính c a nó ñ nghiên c u. Nói m t cách t ng quát: h th ng ñưc tìm hi u và nghiên c u m t cách t ng th , nh ng m i quan h ch y u nh t. Mc tiêu chính c a vi c nghiên c u là h ưng vào hành vi c a h th ng. Nh ư v y khi áp d ng quan ñim v ĩ mô ng ưi ta không ñi sâu vào c u trúc bên trong c a nó, không chú ý ñn k t c c trung gian mà ch quan tâm ñ n k t c c cu i cùng c a quá trình mà thôi. Ni dung c a nghiên c u v ĩ mô là ph i tr l i các câu h i: - Ch c n ăng, m c tiêu c a h th ng là gì? - Môi tr ưng c a h th ng là gì? - ðu vào và ñu ra c a h th ng là gì? + Quan ñim vi mô ðây là quan ñim phân chia h th ng thành nhi u ph n h , ph n t r i ñi sâu vào nghiên c u t m hành vi c a t ng ph n t và nh ng m i liên h gi a các ph n t ñó, tuy nhiên m c tiêu cu i cùng nh m hi u hành vi c a h th ng. V i quan ñim này, ng ưi ta ñi sâu vào c u trúc bên trong c a h th ng, quan tâm ñ n t ng k t c c trung gian c a quá trình. Ni dung c a nghiên c u vi mô tr l i các câu h i sau: - Ph n t c a h th ng là gì? - H th ng có bao nhiêu ph n t ? - Cu trúc c a h th ng nh ư th nào? 8
21. Hai quan ñim v ĩ mô và vi mô b sung l n nhau. ð hi u k h th ng, ñ u tiên ng ưi ta ñi t ngoài vào trong, t ñ i th ñ n chi ti t, sau ñó t c th ph i quay tr ra khai quát, tng th . 2.3 Ph ươ ng pháp mô hình hoá Nghiên c u h th ng b ng cách xây d ng các mô hình tái t o l i, mô ph ng l i các ñ c tr ưng c ơ b n c a h th ng b ng kinh nghi m, nh n th c và các công c khoa h c. D a vào các mô hình này ñ ñư a ra các k t lu n v h th ng, có th l ưng hoá các thông tin dưi d ng các mô hình. 2.4 Ph ươ ng pháp h p ñen Hp ñen là m t h th ng b t k ỳ mà ng ưi nghiên c u không bi t gì v c u trúc bên trong c a nó c ũng nh ư bi n ñ i di n ra c a h th ng. Theo quan ñim “h p ñen” thì các h th ng có ñ u vào gi ng nhau c ũng nh ư có ph n ng gi ng nhau ñ i v i tác ñ ng bên ngoài thì ñưc xem nh ư có c u trúc nh ư nhau. Ph ươ ng pháp h p ñen có th áp d ng r t hi u qu trong th c t vì có nhi u h th ng mà c u trúc c a chúng r t m , ho c r t ph c t p do ñó vi c ñi sâu vào c u trúc ho c là không làm ñưc ho c quá t n kém. 2.5 Các ph ươ ng pháp t ch c h th ng + Nh ng cách ghép các ph n t c a h th ng a. Ghép n i ti p: cách ghép mà ñu ra c a ph n t ñ ng tr ưc là m t b ph n hoc toàn b ñ u vào c a thành ph n ñ ng sau (hình 1-6). Bùn, n ưc Cây gi ng Ao Vưn Ru ng Hình 1-6. S ơ ñ ghép n i ti p gi a các ph n t trong h th ng Ao-Vưn-Ru ng b. Ghép song song: Các ph n t g i là ghép song song khi chúng có chung m t ph n (ho c toàn b ñ u vào ho c ñ u ra- xem hình 1-7). Cây tr ng A Ch ăn nuôi Cây tr ng B Nông h Cây tr ng C Hình 1-7. S ơ ñ ghép song song gi a các ph n t trong h th ng ch ăn nuôi và ñng ru ng c. Ghép ph n h i: Hai ph n t ñưc g i là ph n h i v i nhau n u ñ u ra c a ph n t này ñng th i là ñu vào c a ph n t kia và ng ưc l i (xem hình 1-8). 9
22. Phân chu ng, s c kéo Tr ng tr t Ch ăn nuôi Rơm, r , s n ph m ph Hình 1-8. S ơ ñ ghép ph n h i gi a các ph n t trong h th ng tr ng tr t và ch ăn nuôi + Hi u qu c a cách t ch c h th ng Cách ghép ph n h i ch y u ñưc s d ng trong h th ng qu n lý. Còn trong các h th ng sn xu t và k thu t ch y u ta g p cách ghép n i ti p và song song. ð ñánh giá hi u qu ca hai ph ươ ng pháp này ng ưi ta th ưng s d ng các bi n n ăng su t ñ ñánh giá. III. Quan ni m v h th ng trong s n xu t nông nghi p 3.1 H th ng kinh t H th ng kinh t là m t b ph n c a h th ng kinh t - xã h i; nó là t p h p các quá trình s n xu t, phân ph i trao ñ i, tiêu dùng cùng v i các m i quan h c a con ng ưi trong và gi a các quá trình ñó. H th ng kinh t có th là toàn b n n kinh t Qu c dân ho c m t b ph n c a nó (ngành, ña ph ươ ng, xí nghi p, nông h ). H th ng kinh t có nh ng ñ c ñim sau ñây (Ph m Chí Thành và ctv, 1996): a. Tính th ng nh t c a m i b ph n và ph n t c a nó nh m ph c v m t m c tiêu chung ñt ra trên 2 nguyên t c: - Mc tiêu c a toàn h - Tiêu chu n hi u qu trong ho t ñ ng c a m i b ph n b. Tính ch t ph c t p: b t k ỳ m t s thay ñ i nào di n ra m i b ph n s d n ñ n s thay ñi dây chuy n các b ph n khác. c. H th ng kinh t không ng ng phát tri n và hoàn thi n trên c ơ s ti n b khoa h c k thu t, bi n ñ ng c a nhu c u xã h i. d. Ph ươ ng th c s n xu t và thành ph n c a h b sung l n nhau và thay th l n nhau m t cách toàn di n, ñây chính là ñng l c ñ phát tri n. e. H th ng kinh t là s k t h p h u c ơ gi a m t hi n v t và m t giá tr khi h ho t ñng và phát tri n. f. Tính ng u nhiên: H kinh t luôn ch u tác ñ ng c a các y u t thiên nhiên và xã h i. Nh ng tác ñ ng này v m t c ơ b n mang tính không th ưng xuyên và ng u nhiên. Vì th hành vi và quá trình bi n ñ i tr ng thái c a h kinh t ch có th d ñoán v i m t mc ñ chính xác nh t ñ nh. 10
23. 3.2 H sinh thái nông nghi p Theo quan ni m c a Sinh thái h c hi n ñ i, toàn b hành tinh c a chúng ta là m t h sinh thái kh ng l và ñưc g i là sinh quy n ( biosphere ). Sinh quy n ñưc chia ra làm nhi u ñơ n v c ơ b n, ñó là nh ng di n tích m t ñ t hay m t n ưc t ươ ng ñi ñ ng nh t, g m các v t sng và các môi tr ưng s ng, có s trao ñ i ch t và n ăng l ưng v i nhau, chúng ñưc g i là h sinh thái ( ecosystem ). Ngoài nh ng h sinh thái không có ho c có r t ít s can thi p c a con ng ưi - ñó là h sinh thái t nhiên, còn có nh ng h sinh thái do tác ñ ng c a con ng ưi to ra và ch u s ñiu khi n c a con ng ưi, ñin hình nh ư các ru ng cây tr ng và ñng c ; ñó chính là các HSTNN. HSTNN là h sinh thái do con ng ưi t o ra và duy trì d a trên các quy lu t khách quan ca t nhiên, v i m c ñích tho mãn nhu c u trên nhi u m t và ngày càng t ăng c a mình. HSTNN là m t h sinh thái t ươ ng ñi ñơn gi n v thành ph n và ñng nh t v c u trúc, cho nên nó kém b n v ng, d b phá v ; hay nói cách khác, HSTNN là nh ng h sinh thái ch ưa cân b ng. B i v y, các HSTNN ñưc duy trì trong s tác ñ ng th ưng xuyên c a con ng ưi ñ b o v h sinh thái mà con ng ưi ñã t o ra và cho là h p lí. N u không, qua di n th t nhiên, nó s quay v tr ng thái h p lí c a nó trong t nhiên. Nh ư v y, HSTNN c ũng s có các thành ph n ñin hình c a m t h sinh thái nh ư sinh vt s n xu t, sinh v t tiêu th , sinh v t phân hu và môi tr ưng vô sinh. Tuy nhiên, v i m c ñích hàng ñu là t o ra n ăng su t kinh t cao nên ñi t ưng chính c a h sinh thái nông nghi p là các thành ph n cây tr ng và v t nuôi. Trong th c t s n xu t, d a vào tri th c và v n ñ u t ư, con ng ưi gi HSTNN m c phù h p ñ có th thu ñưc n ăng su t cao nh t trong ñiu ki n c th . Con ng ưi càng tác ñng ñ y HSTNN ñ n ti p c n v i h sinh thái có n ăng su t kinh t cao nh t thì l c kéo v mc ñ h p lí c a nó trong t nhiên ngày càng m nh, n ăng l ưng và v t ch t con ng ưi dùng ñ tác ñ ng vào h sinh thái càng l n, hi u qu ñ u t ư càng th p. Th c t không m t ranh gi i rõ ràng gi a các h sinh thái t nhiên và các HSTNN. Tiêu chu n ñ phân bi t m t h sinh thái t nhiên v i m t h sinh thái nhân t o (HSTNN) là s can thi p c a con ng ưi. Hi n nay con ng ưi c ũng ñã can thi p vào các h sinh thái t nhiên nh ư r ng, ñ ng c , ao h ñ làm t ăng n ăng su t c a chúng. S can thi p y có lúc ñ t ñn m c ph i ñ u t ư lao ñng không kém m c ñ u t ư trên ñng ru ng, vì v y r t khó phân bi t m t cách r ch ròi gi a m t khu r ng t nhiên có s ñiu ti t trong lúc khai thác v i m t khu r ng tr ng, gi a m t ñ ng c t nhiên có ñiu ti t v i m t ñ ng c tr ng, gi a m t ao h t nhiên có ñiu ti t v i m t ao h nhân t o. Do ñ y, gi a các HSTNN có các h sinh thái chuy n ti p. Tuy v y, gi a các h sinh thái t nhiên và các HSTNN v n có nh ng ñim khác nhau c ơ bn, n m ñưc s khác nhau này m i v n d ng ñưc các ki n th c c a Sinh thái h c chung vào Sinh thái h c NN. Các h sinh thái t nhiên có m c ñích ch y u kéo dài s s ng c a các c ng ñ ng sinh vt s ng trong ñó. Trái l i, các HSTNN ch y u cung c p cho con ng ưi các s n ph m ca cây tr ng và v t nuôi. các h sinh thái t nhiên có s tr l i h u nh ư hoàn toàn kh i l ưng ch t h u c ơ và ch t khoáng trong sinh kh i c a các v t s ng cho ñ t, chu trình v t ch t ñưc khép kín. các HSTNN trong t ng th i gian sinh kh i c a cây tr ng và v t nuôi b l y ñi kh i h sinh thái ñ cung c p cho con ng ưi n ơi khác, vì vy chu trình v t ch t ñây không ñưc khép kín. H sinh thái t nhiên là các h sinh thái t ph c h i và có m t quá trình phát tri n l ch s. Trái l i HSTNN là các h sinh thái th c p do lao ñ ng c a con ng ưi t o ra. Th c 11
24. ra, các HSTNN c ũng có quá trình phát tri n l ch s c a chúng trong quá trình phát tri n NN. Con ng ưi, do kinh nghi m lâu ñ i ñã t o nên HSTNN thay ch cho h sinh thái t nhiên nh m ñ t n ăng su t cao h ơn. Lao ñng c a con ng ưi không ph i t o ra hoàn toàn các HSTNN mà ch t o ñiu ki n cho các h sinh thái này phát tri n t t h ơn theo các quy lu t t nhiên c a chúng. Hi n nay, con ng ưi c ũng ñã ñu t ư vào các h sinh thái chuy n ti p, nh ưng m c ñ th p h ơn các HSTNN. Lao ñng ñ u t ư vào các HSTNN có hai lo i: lao ñ ng s ng và lao ñng quá kh thông qua các v t t ư k ĩ thu t nh ư máy móc nông nghi p, hoá ch t nông nghi p V t t ư nông nghi p chính là n ăng lưng và v t ch t ñưc ñưa thêm vào chu trình trao ñi c a h sinh thái ñ bù vào ph n n ăng l ưng, v t ch t b l y ñi. H sinh thái t nhiên (HSTTN) th ưng ph c t p v thành ph n loài. Các HSTNN th ưng có s l ưng loài cây tr ng và v t nuôi ñơn gi n h ơn. Trong Sinh thái h c, ng ưi ta phân ra các h sinh thái tr và già. Các h sinh thái tr th ưng ñơn gi n h ơn v s loài, sinh tr ưng m nh h ơn, có n ăng su t cao h ơn. Các h sinh thái già th ưng ph c t p h ơn v thành ph n loài, sinh tr ưng ch m h ơn, n ăng su t th p h ơn nh ưng l i n ñ nh h ơn vì có tính ch t t b o v . HSTNN có ñ c tính c a h sinh thái tr , do v y năng su t cao h ơn, nh ưng l i không n ñ nh b ng các h sinh thái t nhiên, d b thiên tai hay sâu b nh phá ho i. ð t ăng s n ñ nh c a các HSTNN, con ng ưi ph i ñ u t ư thêm lao ñng ñ b o v chúng. Ngoài các ñc ñim th hi n s khác bi t c ơ b n gi a HSTTN và HSTNN ñ c p trên, các nhà khoa h c thu c SUAN (M ng l ưi nghiên c u HSTNN các tr ưng ñi h c ðông Nam Á) khi phân tích HSTNN ñã ñư a ra 6 ñc tính c ơ b n c a HSTNN. Trong ñó tính năng su t và tính bn v ng ñưc chú ý nhi u nh t (xem hình 1-9); tính n ñ nh , tính t tr , tính công b ng và tính hp tác c ũng là nh ng ñ c tính ñưc nhi u ng ưi quan tâm (Marten và Rambo, 1988). Hai ñc tính khác th ưng ñưc ñ c p gián ti p là tính ña d ng và tính thích nghi . Hình 1-9. Các tính ch t c a h sinh thái nông nghi p (Conway, 1985) 12
25. a) N ăng su t: Là s n l ưng th c c a hàng hoá và các d ch v c a h , nh ư s kg thóc/ha/v . M t ñ nh ngh ĩa chính th ng khác v n ăng su t là giá tr th c c a s n ph m trên mt ñơn v ñ u t ư. Thông th ưng nó ñưc ñánh giá b ng s n l ưng n ăm, th c thu, s d ư t ng s ( gross margin ). Trong quan ni m c a ng ưi nông dân, s khác bi t quan tr ng là n ăng su t trên ñơ n v di n tích ñ i ngh ch v i n ăng su t trên ñơ n v lao ñ ng. Nói chung c n có s cân nh c, tính toán gi a vi c ñ t ñưc n ăng su t cao trên ñơ n v di n tích và n ăng su t cao trên gi công lao ñ ng. b) n ñ nh: Là m c ñ duy trì c a n ăng su t trong ñiu ki n có nh ng dao ñ ng nh và bình th ưng c a môi tr ưng. ð c tính này có th ñánh giá thông qua h s ngh ch ñ o c a bi n thiên n ăng su t. T c là n ăng su t c a h ñưc duy trì dù có nh ng dao ñ ng v i c ưng ñ nh ; m c ñ bi n thiên nh cho th y tính n ñ nh cao và ng ưc l i. c) B n v ng: Là kh n ăng duy trì n ăng su t c a h khi ph i ch u nh ng s c ép ( stress ) hay nh ng cú s c ( shock ). Stress là nh ng s c ép th ưng l , ñôi khi liên t c và tích lu , nó th ưng nh và có th d báo tr ưc; ví d nh ư quá trình m n hoá t ăng lên, s suy gi m ñ phì nhiêu c a ñ t, thi u các gi ng ch ng ch u và công n c a ng ưi dân. Ng ưc l i, shock là nh ng s c ép b t th ưng, t ươ ng ñi l n và khó d ñoán tr ưc; ví d nh ư h n hán và l ũ l t b t th ưng, s phát d ch c a m t loài sâu b nh m i ho c m t chính bi n quan tr ng. Tính ch ng ch u c ũng ñưc xem xét nh ư kh n ăng duy trì n ăng su t trong m t kho ng th i gian kéo dài. ðáng ti c là s ño ñ m, ñánh giá ñ c tính này r t khó và th ưng ch ñưc ti n hành b ng cách so sánh v i quá kh . Thi u tính ch ng ch u c ũng có th bi u hi n qua vi c gi m n ăng su t, nh ưng th ưng ñ n ñ t ng t, không d báo tr ưc ñưc. d) T tr : Là m c ñ ñ c l p c a h ñ i v i các h khác ñ t n t i. Tính t tr ñưc xác ñnh nh ư là phm vi mà h có th ho t ñ ng ñưc m c ñ bình th ưng, ch s d ng nh ng ngu n tài nguyên duy nh t mà qua ñó h th c hi n s ñiu khi n có hi u qu . Tính t tr ñ u tiên ñư a ra nh ư m t ñ c tính xã h i, sau ñó ñưc m r ng cho h sinh thái. R ng m ưa nhi t ñi v i chu trình dinh d ưng g n nh ư khép kín, là m t h sinh thái có tính t tr cao; ñ m l y vùng c a sông ven bi n ph thu c nhi u vào các dòng dinh d ưng ñ ñ n t các h khác, là h có tính t tr th p. Các HSTNN luôn luôn c n các ngu n dinh d ư ng và n ăng l ưng b sung t bên ngoài vào, nên tính t tr không cao. e) Công b ng: Là s ñánh giá xem các s n ph m c a HSTNN ñưc phân ph i nh ư th nào gi a nh ng ng ưi ñưc h ưng l i. Tính công b ng có th ñưc ñánh giá b ng phân ph i th ng kê, h s Gini hay ñưng cong Lorentz. d) H p tác : ðưc xác ñ nh nh ư là kh n ăng ñưa ra các quy ñnh v qu n lí HSTNN c a h xã h i và kh n ăng th c hi n nh ng quy ñ nh ñó. Tính h p tác th hi n t ươ ng quan nhi u chi u, trong ñó các c ng ñ ng ñ u có tính h p tác cao trong m t s ho t ñ ng phù h p v i l i ích chung c a c ng ñ ng (nh ư làm h th ng thu l i). Nhìn chung tính h p tác ñưc duy trì thông qua các t ch c chính th c nh ư h p tác xã ho c thông qua nguyên t c tín ng ưng và t p quán ña ph ươ ng. Các t ch c, t p quán và nguyên t c ñó th ưng mang tính lí t ưng hoá h ơn là tính kh thi. Hai ñc tính khác ngày càng ñưc quan tâm là tính ña d ng và tính thích nghi . ða d ng là s l ưng các loài hay gi ng khác nhau trong thành ph n c a h . Nhi u nhà Sinh thái h c cho r ng tính ña d ng cao góp ph n vào t o ra tính n ñ nh cao c a h sinh thái, nh ưng hi n nay quan ni m này ñang b nghi ng . Tuy nhiên, trên quan ñim qu n lí tài nguyên, tính ña dng là m t ch tiêu quan tr ng, cho phép h n ch r i ro cho ng ưi nông dân và duy trì ñưc ch ñ t túc m c t i thi u khi nhi u ho t ñ ng c a h b th t b i. Tính thích nghi liên quan ti kh n ăng ph n ng c a h v i nh ng thay ñ i môi tr ưng nh m ñ m b o s t n t i liên t c cho h . Hi n nhiên nó có liên quan ch t ch v i các khái ni m v tính n ñ nh và tính ch ng ch u. S thích nghi ñ m b o cho HSTNN có kh n ăng ph n ng l i nh ng nhi u lo n b ng 13
26. cách gi cho h ho t ñ ng và cho n ăng su t m c ch p nh n ñưc. Tuy nhiên, tính thích nghi không ñng nh t v i tính ch ng ch u. M t h có tính ch ng ch u cao trong m t môi tr ưng n ñnh, nh ưng l i thi u kh n ăng bi n ñ i. ðiu này khi n cho tính ña d ng là m t y u t quan tr ng trong tính thích nghi; tính ña d ng cung c p m t biên ñ l a ch n l n ñ thay ñ i cho phù h p khi c n thi t. Conway (1985) và Tr n ð c Viên (1998) cho r ng các HSTNN th ưng không ñ t ñưc mc ñ cao m i ñ c tính, g ng ñ t t i ña các ñ c tính này thì l i kéo theo m c ñ th p h ơn ñ c tính kia. Các ñ c tính c a HSTNN ñưc quy t ñ nh b i ñiu ki n hình thành và có th thay ñi h sinh thái b ng cách thay ñ i các ñiu ki n môi tr ưng, ngh ĩa là có th t o ñiu ki n sinh thái theo mong mu n c a con ng ưi (B ng 1-1; 1-2). Các ñc tính nêu trên là nh ng ch tiêu chính dùng ñ ñánh giá m t HSTNN. V th c ch t, b n thân các ch tiêu này không ñc tr ưng cho m c tiêu hay k t qu ñúng nh ư mong mu n. N ăng su t cao không ph i lúc nào c ũng t t h ơn n ăng su t th p; tính t tr cao c ũng ch ưa h n là luôn luôn t t h ơn tính t tr th p. Các m c tiêu c a t ng HSTNN là do con ng ưi áp ñt theo khái ni m c a các giá tr v ăn hoá và s nh n th c v quy n l i cá nhân hay quy n li c ng ñ ng. Bng 1-1. Phát tri n nông nghi p là hàm s c a các ñ c tính h sinh thái nông nghi p Ch tiêu Năng su t n ñ nh Bn V ng Công b ng A. N ươ ng Th p Th p Cao Cao ry B. Canh tác Trung bình Trung bình Cao Trung bình truy n th ng C. C i ti n Cao Th p Th p Th p (cây tr ng NS cao) D. C i ti n Cao Cao Th p Trung bình (cây tr ng NS cao + Cây h ñu) E. H lý Cao Trung bình Cao Cao tưng? (ñt t t) F. H lý Trung bình Cao Cao Cao tưng? (ñt x u) Ngu n: Conway, 1985. 14
27. Bng 2-2. ðánh giá các tính ch t HSTNN Trung du mi n B c Vi t Nam (Ngu n: Lê Tr ng Cúc và Rambo, 1990) Ch ng Ch tiêu Năng su t n ñnh T tr Hp tác Công b ng ch u ðơ n v di n tích cao, Trung Trung Cao Cao Trung bình ñơ n v lao bình bình ñng th p Duy trì ñ S ph phì nhiêu Lúa n ưc Sc kéo thu c vào Các di n ca ñ t, Qu n lí thu trâu bò, lao Lũ l t, phân hoá tích khác ñc t li, b trí ñng, phân hn hán, hc và nhau phân nhôm, s th i v c a hoá h c, sâu b nh thu c tr b cho các kháng hp tác xã hu c ơ sâu, gi ng gia ñình thu c c a mi côn trùng ðơ n v di n tích trung Cao trung bình, ñơ n v Cao Cao Cao Th p bình lao ñng cao Sn ph m Vưn nhà Cung c p Chu trình sơ c p cho Ch có m t H ña ñ phân dinh s tiêu th s gia ñình canh và H gia ñình chu ng và dưng, t c ca gia có ch thích di truy n qu n lí phân hoá ñ xói ñình, nhu hp ñ làm cao hc mòn th p cu ngoài ao cá vào ít ðơ n v di n tich trung Trung bình, ñơ n v Cao Th p Th p Th p bình lao ñng cao Vưn chè Xói mòn Sn ph m Thu hái là th p, c n thu ho ch Giá ñu t ư lao ñng Kháng cung c p ph thu c H gia ñình cơ b n ki n nng nh c thu c cao thêm dinh vào th qu n lí thi t ñ i chè vào ban dưng khi tr ưng cao ngày thu hái ngoài ðơ n v di n tích th p, Cao Th p Cao Th p Cao ñơ n v lao ñng cao H gia ñình Có th tr ng Ít có v n ði s n Cho s n Sn ph m qu n lí, xói trên ñt ñ sâu lưng cao t c p mòn ñt có hoang bnh, s n Tc ñ xói trên ñt t t, không ñu th hu ho i không c n lưng n mòn cao ñt ñ i xói tư bên ru ng lúa dng c ñnh, dao mòn ngoài ca h gia ho c ñ u t ư ñng ít ñình khác ñc bi t 15
28. ðơ n v di n tích th p, Cao Cao Th p Th p Th p ñơ n v lao ñng cao ði c Ch có m t Xói mòn Sn ph m s h gia Cây lâu làm gi m H gia ñình hn ch ñình có ñt năm ch t dinh qu n lí th tr ưng tr ng c dưng thích h p ðơ n v di n tích th p, Trung Cao Th p Th p Th p ñơ n v lao bình ñng cao H gia ñình Cây Suy y u Sn ph m qu n lí, c n Ch có m t nguyên Cây ch u Công lao dinh bán v i nhi u hoá s h gia li u gi y hn và ñng chính dưng lâu giá th p ch t có khi ñình có ñ sâu b nh là công dài do cho ng ưi làm nh ñt và lao mt khi trng khai thác mua ñc hưng mùa ñng ñ ñi tr ng xu t kh u quy n màng nhà tr ng cây bên c nh ðơ n v di n tích th p, Trung Trung ñơ n v lao Th p Th p Th p bình bình ñng trung bình Thu l ưm Ch ăn nuôi Ch ăn th th c ăn và Nguy c ơ Phá ho i Ch có gia súc quá m c ch ăm sóc ñi v i Cn tiêm ru ng hàng nh ng h làm gi m trâu bò là bnh t t phòng và xóm, c nh khá gi m i ngu n công vi c và thiu dch v tranh v i tài có kh n ăng th c ăn, nng nh c th c ăn thú y nguyên xã ñu t ư, g p tăng xói n ơi ñt cao hi chung ri ro khác mòn ñai h n ch 3.3 Ý ngh ĩa c a quan ni m h th ng trong s n xu t nông nghi p Tri t h c duy v t ñã ch ra r ng ñ nghiên c u m t hi n t ưng hay m t s v t ta ph i xem xét nó trong m i quan h v i các hi n t ưng khác vì m i hi n t ưng ñ u có m i quan h h u cơ v i nhau. M t khác m i hi n t ưng ñ u luôn n m trong tr ng thái bi n ñ i và phát tri n mà ngu n g c và ñng l c ch y u c a hi n t ưng ñó n m trong b n thân s v t, vì v y vi c nghiên c u m t s v t ph i xem lý thuy t h th ng là n n t ng c a ph ươ ng pháp lu n. T khái ni m v h th ng, hàng lot ch s môi tr ưng trong nông nghi p ñưc xây d ng lên nh m ñánh giá hi n tr ng c a h th ng và ch t l ưng môi tr ưng c a h th ng. IV H th ng môi tr ưng 4.1 Khái ni m v môi tr ưng Hi n nay có r t nhi u khái nhi m v môi tr ưng. Theo ngh ĩa r ng môi tr ưng là t p h p tt c các ñiu ki n bên ngoài có nh h ưng ñ n m t v t th hay m t s ki n (Cao Liêm và Tr n ð c Viên, 1990). B t c m t v t th , m t s ki n, hay m t c ơ th nào c ũng t n t i và bi n ñ i trong m t môi tr ưng nh t ñ nh. 16
29. Theo ðiu 1, Lu t B o v môi tr ưng n ăm 1993 c a n ưc ta: Môi tr ưng bao g m các yu t t nhiên và y u t v t ch t nhân t o quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ng ưi, có nh h ưng t i ñ i s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ng ưi và thiên nhiên . Tuy nhiên, d ưi góc ñ c a công tác ðánh giá Tác ñ ng Môi tr ưng, nên s d ng khái ni m sau ñây v môi tr ưng (theo Nguy n Kh c Kinh, 2000): “Môi tr ưng có tp h p c a t t c các nhân t , các thành ph n v t ch t t nhiên và nhân t o, các quá trình v t lý, hoá h c, c ơ h c, sinh h c và các quá trình khác ñưc phát sinh, t n t i và phát tri n trong các quy n môi tr ưng ( ð a quy n, Thu quy n, Khí quy n, Sinh quy n và Nhân sinh quy n), và có quan h m t thi t v i nhau, có m i tác ñ ng qua l i l n nhau, trong ñó con ngưi và các ho t ñ ng c a con ng ưi gi vai trò quy t ñ nh.” Trong khuôn kh cu n sách này, chúng tôi mu n ñ c p ñ n môi tr ưng nông nghi p. ði v i cây tr ng trên ñng ru ng, môi tr ưng s ng bao g m: (i) môi tr ưng t nhiên ( ñt, nưc, không khí, ánh sáng, nhi t ñ , ñ m, vi sinh v t, côn trùng, ); (ii) môi tr ưng nhân to ( ñưc t o ra b i con ng ưi t khâu làm ñt, t ưi tiêu, bón phân, làm c , v.v.). Nh ư v y, cây tr ng trên ñng ru ng ph i ch u tác ñ ng c a t h p nhi u y u t ph c t p và s tác ñ ng qua l i c a các nhân t này t o nên h th ng môi tr ưng trên ñng ru ng. Tuy nhiên, trong th c ti n s n xu t ng ưi ta th ưng ñúc k t các bi n pháp ñiu khi n môi tr ưng trên ñng ru ng theo ca dao t c ng cho d áp d ng nh ư “Nh t n ưc, nhì phân, tam c n t gi ng” hay “khoai ñt l , m ñ t quen”. Trong s n xu t nông nghi p, ng ưi ta có th d ñoán xu h ưng dch b nh và n ăng su t c a cây tr ng thông qua các di n bi n v th i ti t. Vai trò c a môi tr ưng trong nông nghi p bao g m: (i) V t mang; (ii) n ơi c ư trú; (iii) n ơi ch a và phân hu ch t th i; (iv) thông tin. 4.2 Ch th môi tr ưng (environmental indicators) Ch th môi tr ưng là nh ng ñ i l ưng bi u hi n các ñ c tr ưng c a môi tr ưng ñó t i mt tr ng thái xác ñ nh. Trong m t s tr ưng h p, ng ưi ta s d ng thu t ng ch tiêu môi tr ưng có ý ngh ĩa t ươ ng ñươ ng v i ch th môi tr ưng. Ti sao c n thi t ph i s d ng các ch th môi tr ưng trong nông nghi p? Tt c các ho t ñ ng c a con ng ưi ñ u nh m m c ñích ñáp ng nhu c u v l ươ ng th c, th c ph m, v ăn hoá và tinh th n. Các thông tin ñưc cung c p b i các ch s ñưc s dng ñ qu n lý n n kinh t ñ t ñưc các tiêu chí kinh t ñ ra. Tuy nhiên, s giàu có v m t kinh t ch là m t khía c nh c a s th nh v ưng; tài s n xã h i c ũng nh ư môi tr ưng là nh ng v n ñ c t y u, ngay c trong l ĩnh v c nông nghi p. Th t s không may là các ch s kinh t thông d ng nh ư t ng thu nh p qu c n i (GDP) không ñ ñ ng gì ñn các v n ñ môi tr ưng, ña d ng sinh h c, tài nguyên ñt và n ưc. Các nhà ho ch ñ nh chính sách ph i nh n th c ñưc r ng m t s ch ươ ng trình phát tri n kinh t ng n hn có th ph i tr giá cho các s c v môi tr ưng trong m t th i gian dài. S h ng h t thông tin môi tr ưng nh ư v y ñã ñưc th a nh n và ng ưi ta ñang n l c tìm ki m các gi i pháp cho v n ñ trên. Ví d : n ăm 2000 chính ph Cana ña ñã chi kho ng 9 tri u ñô la ñ h tr cho các ho t ñ ng phát tri n các ch s môi tr ưng. Các nhà khoa h c tin 17
30. tưng r ng trong nh ng n ăm t i ñây các ch s môi tr ưng s có tác d ng m nh m ñ n quá trình ho ch ñ nh chính sách phát tri n. Các thông s môi tr ưng nông nghi p Trong l ĩnh v c s n xu t nông nghi p, B nông nghi p và th c ph m Cana ña (AAFC) ñã b t tay vào xây d ng các ch s môi tr ưng t nh ng n ăm 1993. Các thông s môi tr ưng nông nghi p (Agri-environmental indicators) là các ch s có th xác ñ nh ñưc ( ño, ñ m) v các ñiu ki n môi tr ưng c ơ b n, r i ro và nh ng thay ñ i do s n su t nông nghi p gây ra. Các ch s môi tr ưng nông nghi p ñưc xây d ng trên nh ng quy t c c ơ b n c a t ng Qu c gia và có m c ñ ñiu ch nh nh t ñ nh cho t ng khu v c c th ph thu c vào c nh quan và ñc thù s n xu t nông nghi p c a t ng vùng. Mc ñích t ng quát c a các ch s môi tr ưng là cung c p các thông tin c ơ b n v các vn ñ môi tr ưng trong nông nghi p. Ví d : các ch s môi tr ưng trong nông nghi p Cana ña ñưc chia ra làm 6 l ĩnh v c: Qu n lý môi tr ưng trang tr i, ch t l ưng n ưc, ch t l ưng ñ t, s phát th i khí hi u ng nhà kính, ña d ng sinh h c trong nông nghi p và m c ñ thâm canh trong nông nghi p. Các ch s môi tr ưng có nh ng l i ích nh ư sau: o Các ch s môi tr ưng giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách và nh ng ng ưi tr c ti p s n xu t n m ñưc th c tr ng môi tr ưng trong l ĩnh v c nông nghi p; o Da vào các ch s này, ng ưi ta có th n m ñưc các di n bi n trong l ĩnh v c s n xu t nông nghi p trong quá trình phát tri n và vi c ng d ng các công ngh thân thi n môi tr ưng; o Các ch s môi tr ưng h tr các nhà ho ch ñ nh chính sách xây d ng các chi n l ưc và hành ñng c th trong các l ĩnh v c có nh ng d u hi u r i ro v môi tr ưng ho c suy thoái v tài nguyên; o Các nhà phân tích và quan tr c môi tr ưng s d a vào các ch s môi tr ưng ñ tìm hi u và ñánh giá tác ñng môi tr ưng c a chính sách và các ch ươ ng trình, d án phát tri n trong l ĩnh v c nông nghi p. Nh ng k t qu nghiên c u c ơ b n v môi tr ưng nông nghi p Ti Cana ña, 2 ch ñ ñưc ñ t ra nh m ñiu ch nh th c tr ng môi tr ưng s n xu t nông nghi p t n ăm 1981 ñ n n ăm 1996: làm th nào ñ nông nghi p b o t n ñưc tài nguyên thiên nhiên s d ng cho m c ñích s n xu t và h th ng nông nghi p ph i g n g ũi và kh ăng khít v i h th ng t nhiên và các quá trình x y ra trong t nhiên. Trên n n t ng b o v tài nguyên, các ch s cho th y qu n lý ñ t ñai ñã có ti n b v ưt b c. M t khác, k t qu còn không rõ ràng khi ñ c p ñ n tính h p nh t gi a h th ng nông nghi p và h th ng t nhiên. Ri ro môi tr ưng t ăng ñt bi n m t s n ơi và ñiu ki n môi tr ưng ñôi lúc b x u ñi do quá trình thâm canh cây tr ng t i m t s khu v c b h n ch b i các ñiu ki n ñt ñai, khí h u và tr ng tr t. Các k t lun c th t i b n báo cáo c a B nông nghi p Cana ña có th tóm l ưc nh ư sau: • Vi c qu n lý ñ t nông nghi p ñã có nhi u ti n b ñáng k ñ c bi t là ñy lùi g n nh ư hoàn toàn quá trình suy thoái ñt; • Nhìn chung, vi c s d ng phân bón và qu n lý d ch h i không có v n ñ n i c m, m c dù s c i thi n chúng ñã ñưc ñ t ra, ñ c bi t trong l ĩnh v c qu n lý phân bón; • Ri ro do ô nhi m ñ m môi tr ưng n ưc t ăng cao nh ng n ơi có khí h u m do vi c ñ y m nh quá trình ch ăn nuôi; • Có tri u ch ng gia t ăng phát th i khí hi u ng nhà kính, ñc bi t t n ăm 1991-1996 (Khí phát th i CO 2 gi m, NOx t ăng, khí CH 4 phát th i v i li u l ưng không ñ i). 18
31. 4.3 Trao ñi v t ch t trong các h sinh thái ñng ru ng Chu trình trao ñi v t ch t trong các HSTNN c ũng tuân theo ñ nh lu t b o toàn v t ch t gi ng nh ư các h sinh thái khác. Tuy nhiên, HSTNN có nh ng ñ c tr ưng riêng mà n i b t nh t là dòng v t ch t không khép kín. Chu trình sinh ña hoá có dòng v t ch t di chuy n t cây tr ng sang v t nuôi và t ươ ng tác qua l i v i ñ ng th c v t hoang d i. M t ph n v t ch t to ra trong quá trình trao ñi v t ch t, ñó là n ăng su t, ñưc chuy n ñ n các h sinh thái khác. Hình 1-10. Chu trình dinh d ưng trong HSTNN (Ngu n: Tivy, 1987) T õ k h Ý q u y Ón Bèc h¬i qua ph©n chuång Thøc ¨ n Thøc ¨ n gia sóc g ia s ó c H¹ t gièng R ¸ c k h « C©y trång kh¸ c C©y t r å ng VËt nu« i Ph©n chuång Tån d- c©y trång P h ©n chuång H ó t tõ ®Êt Ph©n chuång H÷ u c ¬ Bay h¬i Mï n ho¸ Kho¸ ng ho¸ Ph¶n nitr¸ t ho¸ Tõ khÝ quyÓn B ô i Phong ho¸ Cè ®Þnh Cè ®Þnh ®¹ m X ãi m ßn Ph©n v« c¬ V« c ¬ R ö a tr« i T - í i tiª u C¸ c chÊt dinh d- ì ng dÔ tiª u tr ong ®Êt Bng 1-3. L ưng ch t dinh d ưng do cây tr ng hút t ñ t (Basilevic, Rodin 1969; ðào Th Tu n 1984) Năng su t H s Lưng ch t dinh d ưng hút (kg/ha) Cây tr ng Kinh t (t/ha) kinh t N P K Ca Mg S Si Lúa IR8 8,7 0,49 164 50 309 27 351 58 87 Lúa Peta 6,1 0,33 143 34 308 30 32 17 1017 Lúa mì 5,4 0,45 208 27 150 - 24 20 - Ngô 5,0 0,30 269 49 223 23 50 30 - Lúa mi n 4,5 0,50 90 22 93 - 22 19 - Mía 10,0 - 201 38 284 - 50 43 - ðu t ươ ng 2,0 0,34 138 16 67 - 13 12 - Lc 3,0 0,57 145 10 45 30 27 9 - Bông 4,2 0,41 196 21 181 - - - - Khoai tây 40 0,71 178 35 337 52 23 27 - Khoai lang 27 - 115 20 195 - 11 - - Sn 40 - 253 27 247 30 17 - - Chu i 45 - 75 22 224 - - - - Da 1,3 - 62 17 56 - - - - C d u 2,5 - 162 30 217 - - - - Cao su 1,1 - 85 12 38 22 18 - - Rng ôn ñ i 17 - 96 7 58 76 14 37 - Rng nhi t ñ i 21,5 - 130 8 68 168 24 - - 19
32. Ngoài ra, xem xét chu trình c a t ng nguyên t riêng r trong HSTNN c ũng có nh ng ñc ñim riêng. Ví d , cây tr ng khác v i cây hoang d i là hút nhi u kali t ñ t h ơn canxi và s hút lân cao h ơn các h sinh thái t nhiên (Duvignaund, 1980). So sánh l ưng ch t dinh d ưng do 1 ha cây tr ng h p th l n h ơn nhi u so v i các h sinh thái t nhiên có n ăng su t cao. cây lâu n ăm, l ưng ñ m hút ít h ơn r ng, nh ưng l ưng lân và kali cao h ơn nhi u. các h sinh thái t nhiên, ch t dinh d ưng trong n ăng su t hàng n ăm ch y u do vi c s d ng l i l ưng cành lá r ng xu ng ñ t. các HSTNN, m t s l ưng l n các ch t dinh dưng ñưc b sung thêm d ưi d ng phân bón. V. M t s ph ươ ng pháp ti p c n h th ng trong nghiên c u h th ng môi tr ưng trong nông nghi p 5.1 Ph ươ ng pháp ti p c n sinh k Trong th c ti n có r t nhi u ph ươ ng th c ti p c n tìm hi u các ph ươ ng th c s n xu t nông nghi p và sinh k c a ng ưi dân. Ph n này ch gi i thi u m t s ph ươ ng th c ti p c n do các t ch c phát tri n, ngân hàng th gi i và các t ch c tài tr . Hình 1-11. Mô hình ti p c n c a CARE trong ñánh giá sinh k b n v ng c a ng ưi dân 20
33. Hình 1-12. Khung ñánh giá v sinh k b n v ng c a DFID 5.2 Ph ươ ng pháp ti p c n sinh thái nhân v ăn Tp trung vào các khía c nh xã h i và t nhiên, s t ươ ng tác gi a chúng trong toàn b h th ng sinh thái h c (ecology), sinh thái nhân ch ng h c (ethnoecology), th nh ưng (Soil science), nông h c (Agronomy), kinh t (Economic), xã h i (Social) vv: PRA, RRA, SA. T p trung vào s thích nghi c a con ng ưi v i môi tr ưng. 5.3 Ti p c n nghiên c u h th ng nông nghi p Mng l ưi sinh thái nông nghi p gi a các tr ưng ði h c thu c kh i ðông Nam Á (SUAN) có nhi u nghiên c u v phát tri n h th ng canh tác các n ưc ðông Nam Á. Sau ñây là m t s khái ni m c ơ b n: ðnh ngh ĩa v nghiên c u h th ng canh tác: “Ph ươ ng th c ti p c n ñ nghiên c u và phát tri n nông nghi p d a trên quan ñim to àn b h th ng canh tác trang tr i/nông h là m t h th ng th ng nh t và nó t p trung vào: Mi ràng bu c gi a các thành ph n trong h th ng d ưi s ki m soát và qu n lý c a các nông h. Nh ng thành ph n c a h th ng t ươ ng tác v i các nhân t v t lý, sinh h c và kinh t - xã hi n m ngoài s ki m soát c a nông h ”. (Shaner và c ng s , 1982) Mc ñích c a nghiên c u h th ng canh tác: Mc ñích chính c a nghiên c u h th ng canh tác là ñ xác ñ nh và ñ xu t các công ngh /k thu t canh tác phù h p cho ng ưi dân d a trên nh ng hi u bi t k l ưng v ñ a bàn bao g m ñiu ki n t nhiên, v ăn hoá, th tr ưng và kh n ăng qu n lý s n xu t c a ng ưi dân, các m i tác ñ ng t môi tr ưng bên ngoài ñn quy t ñ nh c a ng ưi nông dân (Hình 1-13; 1- 14). 21
34. N/C Sinh thái nhân v ăn (HE) H x ã h i H sinh thái N/C H th ng n ông nghi p (FSR) N/C h sinh thái nông nghi p (N ăng su t; H kinh t x ã H sinh th ái n ñ nh; B n v ng) hi Nông nghi p N/C H tr ng tr t (CSR) Qu n lý cây Môi tr ưng tr ng cây tr ng Hình 1-13. Phân lo i các ph ươ ng pháp ti p c n h th ng trong nông nghi p (Ngu n: Gibbs và Christopher, 1985) $ Tài chính HSTNN 1 Vt ch t M HSTNN 2 E Năng l ưng HSTNN N Thông tin I H th ng kinh t xã h i Hình 1-14. Các dòng n ăng l ưng (E), v t ch t (M), tài chính ( $), thông tin (I) xâm nh p vào h th ng canh tác do nông h qu n lý ðc thù c a nghiên c u h th ng canh tác/h sinh thái nông nghi p o Hưng ti ñ i t ưng là ng ưi nông dân; o Có s tham gia c a ng ưi dân; o Ti p c n h th ng ( ñ nh h ưng); o Ch ra v n ñ , ñ dao ñ ng và m i liên quan gi a các thành ph n trong h th ng; 22
35. o Liên ngành/ ña ngành; o Hoàn thi n ch không ph i thay th các ph ươ ng pháp ñã có t tr ưc trong nghiên c u nông nghi p; o ðc thù cho t ng v trí và nhóm m c tiêu; o Hưng t i nông h ; o Ti p thu ph n h i t ng ưi dân. Các giai ñon c ơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông Các giai ñon c ơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông bao g m: o Giai ñon ñiu tra/kh o sát/chu n ñoán các thu n l i và khó kh ăn c a ñ a bàn nghiên cu; o Thi t k và lên k ho ch hành ñng; o Th nghi m trên ñng ru ng; o Khuy n nông (m r ng s n xu t). VI. Phân tích h th ng môi tr ưng Nhân lo i ñang ñ ng tr ưc nh ng th thách vô cùng l n lao v các v n ñ môi tr ưng. Dân s t ăng nhanh v i t c ñ chóng m t kéo theo s gia t ăng các nhu c u v v t ch t ñã làm cho s c ép môi tr ưng ngày m t gia t ăng. Trong th c ti n s n xu t, nhi u quy trình công ngh không ñm b o ti n ích cho ng ưi s d ng, t n nhiên li u và làm t n h i ñ n môi tr ưng. ðng th i các nhân t môi tr ưng luôn luôn thay ñ i làm cho các quy trình k thu t luôn luôn b l c h u n u không có s c i ti n k p th i. Nh ng nghiên c u chuyên sâu v k thu t k t hp v i ph n h i t nhà s n xu t và các ñánh giá tác ñng môi tr ưng s ñưa ra nh ng thông tin c n thi t ñ các nhà ho ch ñ nh chính sách c ũng nh ư nhà thi t k thay ñ i và c i ti n quy trình công ngh . Phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p và qu n lý môi tr ưng Phân tích h th ng môi tr ưng luôn luôn d a trên n n t ng h th ng kinh t , xã h i, k thu t và sinh thái nh m phát tri n và s d ng các ph ươ ng pháp ti p c n ñánh giá môi tr ưng ca các ho t ñ ng c a con ng ưi, quá trính s n xu t và các s n ph m. Hay nói m t cách khác, phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p là nh m tìm hi u ch c n ăng c a h th ng nông nghi p ñưc th c hi n nh ư th nào và nó có tác ñng nh ư th nào ñi v i môi tr ưng xung quanh . K t qu nghiên c u s ñưc s d ng trong quá trình ra quy t ñ nh ho c quy ho ch cho phát tri n b n v ng các c p ñ qu c gia, c ng ñ ng, t ch c và cá nhân. Phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p là m t môn h c tìm hi u các gi i pháp cho các v n ñ môi tr ưng t góc ñ h th ng cung ng k thu t. Chúng ta mu n tìm ki m các gi i pháp k thu t b n v ng h ơn h n nh ng cái chúng ta ñã có c a ngày hôm nay (xem hình 1-15). ðng th i chúng ta c ũng c n ph i tìm con ñưng thay ñ i các h th ng k thu t ñó nh m s d ng tài nguyên m t cách ti t ki m và h n ch suy thoái môi tr ưng. Do v y, môn hc này có quan h ch t ch ñ n các môn h c thu c c l ĩnh v c t nhiên và xã h i. 23
36. Phân tích h th ng môi tr ưng NN (Tìm hi u ch c n ăng c a h th ng nông nghi p ñưc th c hi n nh ư th nào và tác ñng v i môi tr ưng xung quanh) Phân tích h th ng nông Phân tích cân b ng dinh Phân tích tính b n v ng nghi p dưng ca h th ng nông (T ìm hi u c u trúc và ch c n ăng c a h (Tìm hi u môi tr ưng dinh nghi p th ng trong ñiu ki n môi tr ưng c th . dưng c a h th ng s n xu t (ðánh giá tính b n v ng c a h th ng, Nó là các lu n ch ng c ơ s ñ ñưa ra kh n ăng duy trì ch c n ăng c a h th ng các bi n pháp ñiu khi n h th ng thông nông nghi p hay h sinh thái tr ưc nh ng tác ñ ng t bên ngoài và xu qua các bi n pháp khuy n nông, chính nông nghi p) hưng phát tri n h th ng ) sách và các bi n pháp k thu t.) Hình 1-15. Phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p và các h p ph n Phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p ñòi h i ti p c n ña ngành và liên ngành th hi n thành ph n các nhà nghiên c u và các n i dung ti p c n (kinh t , k thu t, xã h i, môi tr ưng). Tuy nhiên, s bình ñng trong vi c chia s thông tin và quan ñim gia các nhà khoa h c thu c các l ĩnh v c khác nhau ph i ñưc thi t l p m t cách rõ ràng. Thông th ưng ch trì quá trình phân tích là nhà khoa h c có kinh nghi m v h th ng canh tác và có ki n th c t ươ ng ñi r ng v i các ngành khác. Trong l ĩnh v c qu n lý môi tr ưng, các nghiên c u t p trung v v n ñ “làm th nào và t i sao ph i ki m soát ñưc các v n ñ môi tr ưng trong các l ĩnh v c c a cu c s ng. M c ñích nghiên c u nh m xây d ng các ph ươ ng pháp và mô hình theo h ưng ti p c n h th ng trong các l ĩnh v c c a cu c s ng. Nh ư v y, phân tích h th ng môi tr ưng trong nông nghi p th ưng ñưc áp d ng theo 3 h ưng chính: (i) phân tích h sinh thái nông nghi p; (ii) phân tích cân b ng dinh d ưng; và (iii) phân tích tính b n v ng c a h th ng nông nghi p (Hình: 2-6). Phân tích h sinh thái nông nghi p Phân tích h sinh thái nông nghi p ñưc Conway (1985) ñ xu t và nó ñưc ng d ng hi u qu trong các tr ưng ð i h c thu c m ng l ưi ðông Nam Á (SUAN) vào nh ng n ăm 1980. Mc ñích c a phân tích h sinh thái nông nghi p là phát hi n và tìm ra các h n ch và ti m n ăng c a HSTNN t ñó ñưa ra các gi i pháp c th nh m c i thi n các ñ c tính và môi tr ưng c a h th ng. Nó là các lu n ch ng c ơ s ñ ñưa ra các bi n pháp ñiu khi n h th ng thông qua các bi n pháp khuy n nông, chính sách và các bi n pháp k thu t. Phân tích cân b ng dinh d ưng Phân tích cân b ng dinh d ưng ñưc Smaling và ctv (1999) xây d ng và phát tri n hoàn thi n t các nghiên c u Châu Phi vào cu i 1980. M c ñích c a ph ươ ng pháp này 24
37. nh m tìm hi u môi tr ưng dinh d ưng c a h th ng s n xu t nông nghi p hay h sinh thái nông nghi p. K t qu nghiên c u cho bi t tác ñ ng c a con ng ưi ñ n kh n ăng duy trì s c sn xu t c a ñ t. Tác ñ ng c a con ng ưi có th làm h th ng môi tr ưng dinh d ưng ñ t ñưc c i thi n ho c làm suy thoái ñt. Phân tích nông nghi p b n v ng Phân tích nh m ñánh giá tính b n v ng c a h th ng, kh n ăng duy trì ch c n ăng c a h th ng tr ưc nh ng tác ñ ng t bên ngoài và xu h ưng phát tri n h th ng. Nhi u nhà nghiên c u còn s d ng phươ ng pháp phân tích h sinh thái nông nghi p (Conway, 1985; Nguy n Thanh Lâm và ctv, 2004; Rambo, 2002; ho c s d ng ph ươ ng pháp phân tích cân bng dinh d ưng ñ ñánh giá tính b n v ng c a h th ng (Tr n ð c Viên, 1998; Nguy n Thanh Lâm và ctv, 2005; Nguyn Thanh Lâm và Tr n ð c Viên, 2006). ðánh giá tác ñng môi tr ưng và phân tích h th ng môi tr ưng Mi m t ho t ñ ng c a con ng ưi ñ u có tác ñ ng ñ n môi tr ưng xung quanh theo chi u h ưng thu n l i ho c không thu n l i cho ñ i s ng và s phát tri n ca con ng ưi. S phát tri n c a k thu t nông nghi p, th công nghi p r i công nghi p trong nhi u th k qua ñã làm cho tác ñng c a con ng ưi ñ i v i môi tr ưng ngày càng t ăng lên. Cu c cách m ng khoa h c k thut và nh ng di n bi n kinh t - xã h i mang tính toàn c u trong nh ng th p k va qua ñã t ăng thêm m t b ưc nh h ưng r ng l n, sâu s c, c ơ b n t i các ñiu ki n thiên nhiên và môi tr ưng. ðánh giá tác ñng môi tr ưng ( ðTM) là m t cách ti p c n m i trong qu n lý môi tr ưng ñưc các nhà môi tr ưng trên th gi i ñưa ra trong nh ng n ăm c a th p k 70 g n ñây. ðn nay, ðTM ñã có nh ng b ưc phát tri n ñáng k và ñã tr thành m t b môn khoa h c riêng ñưc nhi u ng ưi quan tâm nghiên c u ñ ti p t c phát tri n và hoàn thi n. D ưi các góc ñ khác nhau, ng ưi ta ñã ñư a ra các khái ni m, ñ nh ngh ĩa khác nhau v ðTM. Cho ñ n nay có khá nhi u khái ni m, ñ nh ngh ĩa khác nhau v ðTM và nhìn chung ñu cho r ng ðTM là m t công c b o v môi tr ưng áp d ng cho giai ñon xem xét, phê duy t m t d án phát tri n. Do có nh ng nét ñ c thù Vi t Nam, nên Lu t B o v môi tr ưng ñưc Qu c h i Nưc CHXHCN Vi t Nam thông qua ngày 27 tháng 12 n ăm 1993 ñã ñư a ra ñnh ngh ĩa riêng v ðTM nh ư sau: “ðánh giá tác ñng môi tr ưng là quá trình phân tích, ñánh giá, d báo nh h ưng ñ n môi tr ưng c a các d án, quy ho ch phát tri n kinh t -xã h i c a các c ơ s sn xu t, kinh doanh, công trình kinh t , khoa h c-k thu t, y t , v ăn hoá, xã h i, an ninh, qu c phòng và các công trình khác, ñ xu t các gi i pháp thích h p v b o v môi tr ưng ”. Khái ni m v ðTM theo ñ nh ngh ĩa này có khác v i nh ng khái ni m thông th ưng c a Th gi i ch : ðTM áp d ng cho c các c ơ s ñang ho t ñ ng ch không ch riêng cho d án. ðiu này th hi n r t rõ trong Lu t B o v môi tr ưng, t c là: ðiu 17 c a Lu t quy ñ nh vi c ðTM ñi v i các c ơ s ñang ho t ñ ng và ðiu 18 c a Lu t quy ñ nh vi c ðTM ñ i v i d án. Nh ư v y, phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p là m t n i dung n m trong ñánh giá tác ñng môi tr ưng trong l ĩnh v c s n xu t nông nghi p. V ph ươ ng pháp ti p c n, phân tích h th ng môi tr ưng và ñánh giá tác ñng môi tr ưng ñ u d a trên n n t ng lý thuy t h th ng. Tuy nhiên, phân tích h th ng môi tr ưng nông nghi p ñưc áp d ng r ng rãi cho m i 25
38. ñi t ưng, ñánh giá tác ñ ng môi tr ưng ñưc th c hi n theo quy mô, m c ñ nguy h i, vùng nh y c m c a t ng tác ñ ng. Nghiên c u trong t ươ ng lai Hi n nay, ngành k thu t và t nhiên ñã phát tri n m t cách t ươ ng ñi hoàn thi n trong xã h i c a chúng ta v l ĩnh v c n ăng l ưng và dòng v t ch t chuy n ñ ng trong h th ng. Tuy nhiên chúng ta v n thi u ti p c n v m t xã h i ñ hoà nh p v i hai tr ưng phái trên. S k t h p th ng nh t c 3 l ĩnh v c v k thu t, t nhiên và xã h i là nhi m v hàng ñu ñ xây d ng m t n n nông nghi p sinh thái b n v ng. Ý ngh ĩa c a phân tích h th ng môi tr ưng Tt c các s v t và hi n t ưng ñ u có m i quan h ch t ch v i nhau. S thay ñ i m t vài nhân t trong h th ng s d n ñ n m t lo t thay ñ i trong h th ng. Ý ngh ĩa c a phân tích h th ng môi tr ưng là xác ñnh các nhân t tác ñ ng ñ n h th ng trong m t môi tr ưng c th và phân tích tác ñng c a nhân t ñó nhi u góc ñ nh m ñ xu t các bi n pháp h p lý vi m c ñích là nâng cao n ăng su t nông nghi p và gi m thi u ô nhi m môi tr ưng. Ví d : hi n t ưng gi m canh tác lúa n ươ ng, nh ưng t ăng c ưng phát tri n ch ăn nuôi và thu ho ch lâm s n ph b n Tát. o Tt c h th ng ñ u có kh n ăng t ñiu ch nh ñ duy trì cân b ng → ðiu ch nh gián ti p m t nhân t nào ñó trong h th ng nhi u khi cho k t qu t t h ơn so v i tác ñng phi n di n gây m t cân b ng sinh thái → S c môi tr ưng Ví d : Ng ưi dân b n Tát t ñiu ch nh c ơ c u n ươ ng r y ñ phù h p v i th tr ưng, chính sách giao ñt giao r ng và ch ăn nuôi. o Khoán 10 (1987) ñã m ra m t k ỳ tích cho nông nghi p Vi t Nam t n ưc ph i nh p kh u l ươ ng th c chuy n sang n ưc xu t kh u g o ñ ng th 2 trên th gii. Khi chúng ta s d ng thu c tr sâu ñ tiêu di t các loài sâu h i thì có nhi u tác ñ ng mà chúng ta c n ph i tính ñ n: o Kh n ăng kháng thu c c a các loài sâu b nh; o Dư l ưng thu c tr sâu trong ñ t và trong s n ph m; o S l ưng các loài thiên ñch; o S ch p nh n c a th tr ưng và s c kho ng ưi tiêu dùng; o Hi u qu kinh t c a vi c s d ng thu c tr sâu. Tài li u ñ c thêm Tr n ð c Viên (Ch biên) và Nguy n Thanh Lâm. Giáo trình Sinh thái h c ñ ng ru ng. NXBNN. Hà N i. 2006. Ph m Chí Thành, Ph m Ti n D ũng, Ðào Châu Thu, Tr n Ðc Viên. H th ng nông nghi p. Nhà xu t b n nông nghi p. Hà N i. 1996. Tr n Ðc Viên. Sinh thái h c nông nghi p. Nhà xu t b n Giáo d c. Hà Ni. 1998. 26
39. Tóm t t Ch ươ ng này trình bày tóm t t các khái ni m chung và các ph ươ ng pháp ti p c n h th ng, ñ c bi t là ti p c n h sinh thái nông nghi p. Các ñ c tính và quan ni m xây d ng h sinh thái nông nghi p ñưc mô t theo 6 ñ c tính: tính công bng, tính n ăng su t, tính n ñ nh, tính b n v ng, tính t tr và tính ña d ng. Ý ngh ĩa c a quan ni m h th ng ñóng vai trò vô cùng to l n trong nghiên c u. Tri t h c duy v t ñã ch ra r ng ñ nghiên c u m t hi n t ưng hay m t s v t ta ph i xem xét nó trong m i quan h v i các hi n t ưng khác vì m i hi n tưng ñ u có m i quan h h u c ơ v i nhau. M t khác m i hi n t ưng ñ u luôn n m trong tr ng thái bi n ñ i và phát tri n mà ngu n g c và ñng l c ch y u c a hi n t ưng ñó n m trong b n thân s v t, vì v y vic nghiên c u m t s v t ph i xem lý thuy t h th ng là n n tng c a ph ươ ng pháp lu n. H th ng ch s môi tr ưng nông nghi p ñưc xây d ng nh m ñánh giá hi n tr ng và ch c n ăng c a h th ng. Phân tích h th ng môi tr ưng là nh m tìm hi u ch c năng c a h th ng ñưc th c hi n nh ư th nào và nó có tác ñng nh ư th nào ñi v i môi tr ưng xung quanh. Kt qu nghiên c u s ñưc s d ng trong quá trình ra quy t ñ nh ho c quy ho ch cho phát tri n b n vng các c p ñ qu c gia, c ng ñ ng, t ch c và cá nhân. Phân tích h th ng môi tr ưng ñòi h i ti p c n ña ngành và liên ngành th hi n thành ph n các nhà nghiên c u và các n i dung ti p c n (kinh t , k thu t, xã h i, môi tr ưng). Tuy nhiên h th ng bình ñng trong vi c chia s thông tin và quan ñim gi a các nhà khoa h c thu c các l ĩnh v c khác nhau ph i ñưc thi t l p m t cách rõ ràng. Thông th ưng ch trì quá trình phân tích là nhà khoa h c có kinh nghi m v h th ng canh tác và có ki n th c t ươ ng ñi r ng v i các ngành khác. Ý ngh ĩa c a phân tích h th ng môi tr ưng là xác ñnh các nhân t tác ñ ng ñ n h th ng trong m t môi tr ưng c th và phân tích tác ñng c a nhân t ñó nhi u góc ñ nh m ñ xu t các bi n pháp h p lý nh m nâng cao n ăng su t nông nghi p và gi m thi u ô nhi m môi tr ưng. Câu h i ôn tp 1. Khái ni m v h th ng? T i sao ph i ti p c n h th ng? L y ví d c th trong nghiên cu s n xu t nông nghi p? 2. Mc ñích c a nghiên c u h th ng nông nghi p/h th ng canh tác? 3. Phân lo i các ph ươ ng pháp ti p c n trong nghiên c u h sinh thái nông nghi p? 4. Hãy trình bày các ñc thù c a nghiên c u h sinh thái nông nghi p? 5. Các giai ñon c ơ b n trong nghiên c u h th ng canh tác và khuy n nông? ðiu gì s xy ra khi ta ñơn gi n hoá m t vài giai ñon? 6. Ý ngh ĩa và vai trò c a các thông s môi tr ưng nông nghi p là gì? 7. Anh (ch ) hi u nh ư th nào v môi tr ưng trong nông nghi p? 8. Hi n nay nông nghi p Vi t Nam ñang g p nh ng thuân l i và khó kh ăn gì? 9. Hãy trình bày khái ni m v h th ng môi tr ưng? 10. Anh (ch ) hi u nh ư th nào v các dòng n ăng l ưng/v t ch t chuy n d ch trong h sinh thái nông nghi p? 11. Hã y trình bày các ph ươ ng pháp ti p c n trong nghiên c u h th ng môi tr ưng nông nghi p? 12. Hãy trình bày khái ni m v phân tích h th ng môi tr ưng? 13. Phân tích h th ng môi tr ưng trong nông nghi p có ý ngh ĩa nh ư th nào? 27
40. CH ƯƠ NG II. PHÂN TÍCH H SINH THÁI NÔNG NGHI P Ni dung Trong l ĩnh v c s n xu t nông nghi p, con ng ưi ph i có ph ươ ng th c ti p c n m t cách h th ng ñ tìm hi u và gi i quy t các v n ñ liên quan ñn môi tr ưng và ch t l ưng nông s n. Qu n th cây tr ng phát tri n trên ñng ru ng c ũng nh ư qu n th ñ ng v t ñ t có mi quan h ch t ch không ch v i ñiu ki n khí t ưng, ñ t ñai, ch ñ n ưc mà còn ch u nh hưng sâu s c b i các m i quan h v i các loài sinh v t khác và các ñiu ki n kinh t xã h i ca t ng ñ a ph ươ ng. Tuy nhiên, nhi u ch ươ ng trình/d án ñã g p nh ng r i ro ñáng ti c do không n m v ng ñiu ki n kinh t , xã h i, ñ t ñai c a ñ a bàn th c hi n d án. Con ng ưi ñã có nhi u n l c c i ti n m t s thành ph n hay ñ c tính c a h sinh thái nông nghi p, nh ưng các h th ng này luôn luôn b c l nh ng h n ch nh t ñ nh. Do v y, nhi u nghiên c u ñã kh ng ñ nh r ng vi c phân tích chi ti t c u trúc và ch c n ăng c a h sinh thái nông nghi p trong ñiu ki n h th ng môi tr ưng c th là ñiu ki n tiên quy t mang l i các thành công trong s n xu t nông nghi p. Các n i dung sau ñây s ñưc ñ c p trong ch ươ ng này: o Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p; o ðc ñim c a h sinh thái nông nghi p; o Các g i ý trong phân tích h sinh thái nông nghi p; o Ni dung, ph ươ ng pháp nghiên c u h sinh thái nông nghi p; o Phân tích các ñc tính c a HSTNN theo không gian, th i gian, dòng n ăng l ưng và quy t ñ nh c a ng ưi dân; o Câu h i khoá và câu h i ph ; o Xây d ng ñ c ươ ng nghiên c u và th c hi n. nh 3-1. Phun thuc tr sâu cho rau Mc tiêu Sau khi h c xong ch ươ ng này, sinh viên c n: Nm ñưc khái ni m và ñc ñim c a h sinh thái nông nghi p và h th ng môi tr ưng liên quan; Nm ñưc n i dung, k n ăng và m c ñích phân tích h sinh thái nông nghi p. 28
41. I. Khái ni m v phân tích h sinh thái nông nghi p Các b ưc phân tích h sinh thái nông nghi p l n ñ u tiên ñưc ñ c p ñ n trong nghiên c u h sinh thái cây b i hoang m c t i Nam Phi vào nh ng n ăm 1970 (Walker và ctv., 1978). Ti p c n phân tích h sinh thái nông nghi p là ph ươ ng pháp phân tích các thành ph n ca h th ng ( pattern analysis ) nh m tìm hi u các ch c n ăng chính c a t ng ñơn v c u thành ñu ra c a t t c các h th ng nông nghi p và phát hi n các nhân t môi tr ưng c n tr s phát tri n c a h th ng. Trong các thành ph n c a h sinh thái nông nghi p, môi tr ưng h th ng ñóng m t vai trò quan tr ng trong vi c quy t ñ nh ch c n ăng và ñu ra c a h th ng. Do v y, vi c phân tích và ñiu khi n h th ng môi tr ưng th ưng ñưc các nhà nghiên c u, nhà ho ch ñ nh chính sách và ng ưi nông dân áp d ng. Trong khi ñó, các tác ñ ng ph c ũng cn ñưc xem xét m t cách k l ưng tr ưc khi ti n hành tác ñng vào m t nhân t nào ñó trong h th ng. M c tiêu c a các d án phát tri n nh m nâng cao m t s ñ c ñim c a HSTNN b ng cách tác ñng và c i ti n m t s thành ph n và các quá trình trong khu v c c a d án. Conway (1985) ñã khái quát hoá các quan ñim trong phân tích nh ư ñã trình bày ph n trên và t ng k t 4 nguyên t c mang tính ch t g i ý trong phân tích và ti p c n h sinh thái nông nghi p t i h i th o c a các tr ưng ð i h c thu c m ng l ưi ðông Nam Á t i Khon Kaen n ăm 1985 nh ư sau: o Không nh t thi t ph i bi t t t c v h sinh thái nông nghi p ñ ñưa ra các phân tích hi u qu và thi t th c. o Hi u bi t hành vi và các ñc tính c ơ b n c a h sinh thái nông nghi p ch yêu c u các ki n th c v m t s m i quan h ch c n ăng chính. o ð ñưa ra các c i thi n ho c c i ti n b t k ỳ m t h sinh thái nông nghi p nào ch c n thay ñi m t vài ñim then ch t trong quy t ñ nh c a ng ưi nông dân. o ð xác ñ nh và tìm hi u các m i quan h và ph ươ ng th c ra quy t ñ nh c a ng ưi nông dân ch c n các nhà nghiên c u ñưa ra m t s câu h i khoá và ñư a ra m t s ph ươ ng th c ti p c n và ph ươ ng pháp thu th p s li u h p lý ñ tr l i các câu h i ñưa ra. Các b ưc phân tích ñưc trình bày t i hình 2-1. Kinh nghi m th c ti n cho th y r ng các th t c phân tích s ñưc th c hi n m t cách hi u qu n u nó ñưc d a trên các k t qu th o lu n c a các nhóm liên ngành/ ña ngành trong các h i th o/seminar. M c dù ñ t ch c hi th o ñ c thù nh ư v y r t t n th i gian c a ñơn v t ch c và c a các v ñ i bi u. H i th o ln ñ u tiên t i Chi ng Mai ph i kéo dài m t g n 01 n ăm (Gypmantasiri và ctv., 1980). Hi n nay các h i th o ki u này ñã ñưc rút ng n l i xu ng 01 tu n v i h ơn 1 tháng chu n b thu th p s li u. B ng 2-1 trình bày n i dung công vi c ñưc b trí trong th i gian m t tu n h i th o. Chìa khoá c a s thành công là các cu c trao ñ i th ng th n và h u ích gi a các thành viên ña ngành tham gia h i th o. Trong quá trình phân tích h sinh thái nông nghi p, các chuyên gia ph i ñưa ra và b o v các quan ñim c a mình sao cho các thành viên khác nh n th c ñưc t m quan tr ng c a các quan ñim ho c các tình ti t m i n y sinh trong quá trình phân tích. ð quá trình th o lu n di n ra m t cách hi u qu , ng ưi ta th ưng s d ng các s ơ ñ, s ơ ñ Venn, ñ th , hình nh, cây v n ñ , cây quy t ñ nh c a ng ư i dân, cây logic, v.v. Phòng h i th o/th o lu n ph i ñưc trang b ñ y ñ máy chi u, máy overhead, gi y Ao v.v. 29
42. Mc ñích NC Xác ñnh h th ng Ranh gi i h th ng Không gian Th i gian Phân tích ñc ñim ðc ñim HT Dòng NL Quy t ñ nh Câu h i khoá Gi thi t nghi ên c u Thi t k và th c hi n Thí nghi m, ñiu tra, th nghiên c u nghi m Hình 2-1. Các b ưc c ơ b n trong phân tích h sinh thái nông nghi p Bng 2-1. Phân b th i gian trong 1 tu n c a h i th o v phân tích HSTNN Ngày Ni dung công vi c 1 Gi i thi u các ñ i bi u tham gia h i th o Mc ñích, n i dung và trình t các b ưc trong h i th o Gi i thi u ch ñ ho c ñ a ñim nghiên c u 2 Rà soát các s li u ñã thu ñưc t ñim nghiên c u Xác ñnh ranh gi i h th ng b i t t c thành viên trong h i th o Phân nhóm theo phân c p c a h th ng (Nhóm kinh t h , nhóm chính sách/th ch , nhóm sinh thái nông nghi p, nhóm GIS, v.v) Mi nhóm ñ u ti n hành phân tích ñc ñim và c u trúc c a h th ng các góc ñ khác nhau. 3 Ti p t c công vi c các nhóm Phân tích các ñc ñim c a h th ng và xác ñnh các câu h i khoá 4 ði xu ng các ñim nghiên c u 5 Các nhóm trình bày các k t qu thu ñưc. 6 Các nhóm th o lu n v các t khoá và xây d ng các ñ c ươ ng nghiên c u và các b ưc th c hi n. 7 Vi t báo cáo phác th o do t biên t p th c hi n. (Ngu n: Conway, 1985) II. Các d ng nghiên c u/phân tích h sinh thái nông nghi p 2.1 Phân lo i theo m c ñích nghiên c u Trong th c ti n, nghiên c u th ưng ñưc chia ra làm 3 d ng: nghiên c u khám phá, nghiên cu mô t , nghiên c u gi i thích v n ñ . Tu ỳ thu c vào th i gian, kh n ăng tài chính, yêu c u ca nghiên c u, mà t ng ph ươ ng pháp nghiên c u ñưc ch n l a. 30
43. Nghiên c u khám phá : khám phá các ch ñ m i/v n ñ m i phát sinh trong nông nghi p. Ví d: vi c s d ng các thu c BVTV m i ñưa vào s n xu t; vi c xu t hi n b nh cúm gà H5N1. Nghiên c u mô t : M c ñích c a nhi u nghiên c u là mô t ho c th ng kê các s vi c ho c s ki n ñã di n ra. Nhà nghiên c u quan sát và mô t nh ng gì mà h ñã ñưc ch ng ki n. Nghiên c u gi i thích v n ñ : Nhà nghiên c u mu n lý gi i t i sao s ki n ñó l i x y ra. Ví d: T i sao ng ưi dân Tây Nguyên thích tr ng cà phê, m c dù có nh ng giai ñon nhi u gia ñình ph i ñ n hàng lo t cà phê? 2.2 Phân lo i nghiên c u phân tích h sinh thái nông nghi p theo th i gian 2.2.1 Nghiên c u l y không gian bù th i gian o Nghiên c u l y không gian bù th i gian: nghiên c u t t c các ñim trong cùng m t th i gian v i cùng ph ươ ng pháp và ng ưi ñiu tra, sau ñó so sánh s khác bi t gi a các ñim nghiên c u v các ñ c tính c a HSTNN. o Ví d : Nghiên c u v kh n ăng ph c h i c a n ươ ng b hoá: l a ch n các n ươ ng có ñ tu i khác nhau sau ñó s d ng các ph ươ ng pháp l y m u ñ t, m u cây cho t t c nươ ng b hoá. M c nh n: n ươ ng b hoá nhi u n ăm s khác v i n ươ ng m i b hoá. o Ưu ñim: ti t ki m th i gian, kinh phí, cho k t qu nhanh. o Nh ưc ñim: k t qu ch mang tính ch t t ươ ng ñi và có r t nhi u nhân t tác ñ ng mà con ng ưi không ki m soát ñưc. K t lu n ch ñ nh h ưng v m t th i ñim quan sát, nh ưng s dao ñ ng theo mùa và di n th t nhiên v n x y ra. 2.2.2 Nghiên c u lâu dài o Nghiên c u tr ưng k ỳ (lâu dài) là ph ươ ng pháp nghiên c u và quan sát các v t th các s ki n trong m t th i gian dài. ðiu tra c ơ b n/ ñiu tra ph ng v n k t h p v i quan sát và ph ng v n k l ưng c ũng ñưc x p vào nghiên c u lâu dài. Tuy nhiên, các nhà nghiên c u s g p khó kh ăn khi th c hi n nghiên c u ñ nh l ưng vì nó ñòi h i th i gian, kinh phí, s c lao ñ ng. o Nghiên c u lâu dài bao g m: Nghiên c u xu h ưng; Nghiên c u nhóm theo th i gian (Cohort Studies); Nghiên c u m u thay ñ i theo th i gian (Panel); Nghiên c u tr n l n c 3 h ưng trên; Nghiên c u ñưc coi nh ư là nghiên c u lâu dài n u nó k t h p ph ng v n sâu và nghiên c u “l y không gian bù th i gian”. 2.3 ðơ n v phân tích ðơ n v phân tích ñưc xác ñ nh tu ỳ theo m c ñích nghiên c u. N u ñơn v phân tích là qun xã thì các ñơ n v phân tích b tr là h sinh thái và qu n th nh m tìm hi u các m i tươ ng tác/liên h gi a các dòng v t ch t/thông tin qua l i v i nhau gi a các t ch c th b c ca sinh thái h c. Thông th ưng ñơn v phân tích trong nghiên c u h th ng môi tr ưng nh ư sau: o Các cá th (Cây tr ng, v t nuôi, côn trùng ); o Qu n th (Qu n th cây tr ng, qu n th c d i, qu n th vi sinh v t, qu n th ñ ng v t ñt); o H sinh thái (H gia ñình, t ch c xã h i liên quan ñn qu n lý cây tr ng và v t nuôi trong nông nghi p); 31