›
›

Giáo trình Hướng dẫn học tập vật lý đại cương (A1)

pdf 104 trang phuongnguyen 7270
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Hướng dẫn học tập vật lý đại cương (A1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_huong_dan_hoc_tap_vat_ly_dai_cuong_a1.pdf

Nội dung text: Giáo trình Hướng dẫn học tập vật lý đại cương (A1)

  1. HỌC VIỆN CƠNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THƠNG === === SÁCH HƯỚNG DẪN HỌC TẬP VẬT LÝ ĐẠI CƯƠNG (A1) (Dùng cho sinh viên hệ đào tạo đại học từ xa) Lưu hành nội bộ HÀ NỘI - 2005
  2. Giới thiệu mơn học GIỚI THIỆU MƠN HỌC 1. GIỚI THIỆU CHUNG: Mơn Vật lý học là mơn khoa học tự nhiên nghiên cứu các dạng vận động tổng quát nhất của thế giới vật chất để nắm được các qui luật, định luật và bản chất của các sự vận động vật chất trong thế giới tự nhiên. Con người hiểu biết những điều này để tìm cách chinh phục thế giới tự nhiên và bắt nĩ phục vụ con người. Vật lý học nghiên cứu các dạng vận động sau: 9 Vận động cơ: là sự chuyển động và tương tác của các vật vĩ mơ trong khơng gian và thời gian. 9 Vận động nhiệt: là sự chuyển động và tương tác giữa các phân tử nguyên tử. 9 Vận động điện từ: là sự chuyển động và tương tác của các hạt mang điện và photon. 9 Vận động nguyên tử: là sự tương tác xảy ra trong nguyên tử, giữa hạt nhân với các electron và giữa các electron với nhau. 9 Vận động hạt nhân: là sự tương tác giữa các hạt bên trong hạt nhân, giữa các nuclêon với nhau. Trong phần Vật lý đại cương A1 của chương trình này sẽ xét các dạng vận động cơ, nhiệt và điện từ. Do mục đích nghiên cứu các tính chất tổng quát nhất của thế giới vật chất, những quy luật tổng quát về cấu tạo và vận động của vật chất, đứng về một khía cạnh nào đĩ cĩ thể coi Vật lý là cơ sở của nhiều mơn khoa học tự nhiên khác như hố học, sinh học, cơ học lý thuyết, sức bền vật liệu, điện kỹ thuật, kỹ thuật điện tử -viễn thơng, kỹ thuật nhiệt Vật lý học cũng cĩ quan hệ mật thiết với triết học. Thực tế đã và đang chứng tỏ rằng những phát minh mới, khái niệm, giả thuyết và định luật mới của vật lý làm phong phú và chính xác thêm các quan điểm của triết học đồng thời 2
  3. Giới thiệu mơn học làm phong phú hơn và chính xác hơn tri thức của con người đối với thế giới tự nhiên vơ cùng vơ tận. Vật lý học cĩ tác dụng hết sức to lớn trong cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện nay. Nhờ những thành tựu của Vật lý học, khoa học kỹ thuật đã tiến những bước dài trong trong nhiều lĩnh vực như: 9 Khai thác và sử dụng các nguồn năng lượng mới: năng lượng hạt nhân, năng lượng mặt trời, năng lượng giĩ, năng lượng nước 9 Nghiên cứu và chế tạo các loại vật liệu mới: vật liệu siêu dẫn nhiệt độ cao, vật liệu vơ định hình, vật liệu nanơ, các chất bán dẫn mới và các mạch tổ hợp siêu nhỏ siêu tốc độ . 9 Tạo cơ sở cho cuộc cách mạng về cơng nghệ thơng tin và sự thâm nhập của nĩ vào các ngành khoa học kỹ thuật và đời sống . 2. MỤC ĐÍCH MƠN HỌC: 9 Cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về Vật lý ở trình độ đại học, 9 Tạo cơ sở để học tốt và nghiên cứu các ngành kỹ thuật cơ sở và chuyên ngành, 9 Gĩp phần rèn luyện phương pháp suy luận khoa học, tư duy logich, phương pháp nghiên cứu thực nghiệm, 9 Gĩp phần xây dựng thế giới quan khoa học và tác phong khoa học cần thiết cho người kỹ sư tương lai. 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MƠN HỌC: Để học tốt mơn học này, sinh viên cần lưu ý những vấn đề sau : 1- Thu thập đầy đủ các tài liệu : ◊ Bài giảng Vật lý đại cương. Võ Đinh Châu, Vũ Văn Nhơn, Bùi Xuân Hải, Học viện Cơng nghệ BCVT, 2005. ◊ Bài tập Vật lý đại cương. Võ Đinh Châu, Vũ Văn Nhơn, Bùi Xuân Hải, Học viện Cơng nghệ BCVT, 2005. Nếu cĩ điều kiện, sinh viên nên tham khảo thêm: 3
  4. Giới thiệu mơn học ◊ Đĩa CD- ROM bài giảng điện tử Vật lý Đại cương do Học viện Cơng nghệ BCVT ấn hành. ◊ Vật lý đại cương; Bài tập Vật lý đại cương (tập I, II). Lương Duyên Bình, Dư Trí Cơng, Bùi Ngọc Hồ. Nhà Xuất bản Giáo dục, 2003. 2- Đặt ra mục tiêu, thời hạn cho bản thân: 9 Đặt ra mục các mục tiêu tạm thời và thời hạn cho bản thân, và cố gắng thực hiện chúng Cùng với lịch học, lịch hướng dẫn của Học viện của mơn học cũng như các mơn học khác, sinh viên nên tự đặt ra cho mình một kế hoạch học tập cho riêng mình. Lịch học này mơ tả về các tuần học (tự học) trong một kỳ học và đánh dấu số lượng cơng việc cần làm. Đánh dấu các ngày khi sinh viên phải thi sát hạch, nộp các bài luận, bài kiểm tra, liên hệ với giảng viên. 9 Xây dựng các mục tiêu trong chương trình nghiên cứu Biết rõ thời gian nghiên cứu khi mới bắt đầu nghiên cứu và thử thực hiện, cố định những thời gian đĩ hàng tuần. Suy nghĩ về thời lượng thời gian nghiên cứu để “Tiết kiệm thời gian”. “Nếu bạn mất quá nhiều thì giờ nghiên cứu”, bạn nên xem lại kế hoạch thời gian của mình. 3- Nghiên cứu và nắm những kiến thức đề cốt lõi: Sinh viên nên đọc qua sách hướng dẫn học tập trước khi nghiên cứu bài giảng mơn học và các tài liệu tham khảo khác. Nên nhớ rằng việc học thơng qua đọc tài liệu là một việc đơn giản nhất so với việc truy cập mạng Internet hay sử dụng các hình thức học tập khác. Hãy sử dụng thĩi quen sử dụng bút đánh dấu dịng (highline maker) để đánh dấu các đề mục và những nội dung, cơng thức quan trọng trong tài liệu. 4- Tham gia đầy đủ các buổi hướng dẫn học tập: Thơng qua các buổi hướng dẫn học tập này, giảng viên sẽ giúp sinh viên nắm được những nội dung tổng thể của mơn học và giải đáp thắc mắc; đồng thời sinh viên cũng cĩ thể trao đổi, thảo luận của những sinh viên khác cùng lớp. Thời gian bố trí cho các buổi hướng dẫn khơng nhiều, do đĩ đừng bỏ qua những buổi hướng dẫn đã được lên kế hoạch. 5- Chủ động liên hệ với bạn học và giảng viên: 4
  5. Giới thiệu mơn học Cách đơn giản nhất là tham dự các diễn đàn học tập trên mạng Internet. Hệ thống quản lý học tập (LMS) cung cấp mơi trường học tập trong suốt 24 giờ/ngày và 7 ngày/tuần. Nếu khơng cĩ điều kiện truy nhập Internet, sinh viên cần chủ động sử dụng hãy sử dụng dịch vụ bưu chính và các phương thức truyền thơng khác (điện thoại, fax, ) để trao đổi thơng tin học tập. 6- Tự ghi chép lại những ý chính: Nếu chỉ đọc khơng thì rất khĩ cho việc ghi nhớ. Việc ghi chép lại chính là một hoạt động tái hiện kiến thức, kinh nghiệm cho thấy nĩ giúp ích rất nhiều cho việc hình thành thĩi quen tự học và tư duy nghiên cứu. 7 -Trả lời các câu hỏi ơn tập sau mỗi chương, bài. Cuối mỗi chương, sinh viên cần tự trả lời tất cả các câu hỏi. Hãy cố gắng vạch ra những ý trả lời chính, từng bước phát triển thành câu trả lời hồn thiện. Đối với các bài tập, sinh viên nên tự giải trước khi tham khảo hướng dẫn, đáp án. Đừng ngại ngần trong việc liên hệ với các bạn học và giảng viên để nhận được sự trợ giúp. Nên nhớ thĩi quen đọc và ghi chép là chìa khố cho sự thành cơng của việc tự học! 5
  6. Chương 1 - Động học chất điểm CHƯƠNG 1 - ĐỘNG HỌC CHẤT ĐIỂM 1.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Sau khi nghiên cứu chương 1, yêu cầu sinh viên: 1. Nắm được các khái niệm và đặc trưng cơ bản như chuyển động, hệ quy chiếu, vận tốc, gia tốc trong chuyển động thẳng và chuyển động cong. 2. Nắm được các khái niệm phương trình chuyển động, phương trình quỹ đạo của chất điểm. Phân biệt được các dạng chuyển động và vận dụng được các cơng thức cho từng dạng chuyển động. 1.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1. Vị trí của một chất điểm chuyển động được xác định bởi tọa độ của nĩ trong một hệ tọa độ, thường là hệ tọa độ Descartes Oxyz, cĩ các trục Ox, Oy, Oz vuơng gĩc nhau, gốc O trùng với hệ qui chiếu. Khi chất điểm chuyển động, vị trí của nĩ thay đổi theo thời gian. Nghĩa là vị trí của chất điểm là một hàm của thời gian: G G r = r(t) hay x=x(t), y=y(t), z=z(t). Vị trí của chất điểm cịn được xác định bởi hồnh độ cong s, nĩ cũng là một hàm của thời gian s=s(t). Các hàm nĩi trên là các phương trình chuyển động của chất điểm. Phương trình liên hệ giữa các tọa độ khơng gian của chất điểm là phương trình quỹ đạo của nĩ. Khử thời gian t trong các phương trình chuyển động, ta sẽ thu được phương trình quỹ đạo. G G G dr ds 2. Vectơ vận tốc v = = đặc trưng cho độ nhanh chậm, phương chiều dt dt của chuyển động, cĩ chiều trùng với chiều chuyển động, cĩ độ lớn bằng: G G G dr ds v = v = = dt dt G G dv 3.Vectơ gia tốc a = đặc trưng cho sự biến đổi của véctơ vận tốc theo dt thời gian. Nĩ gồm hai thành phần: gia tốc tiếp tuyến và gia tốc pháp tuyến. G Gia tốc tiếp tuyến a t đặc trưng cho sự thay đổi về độ lớn của vectơ vận tốc, cĩ độ lớn: dv at = dt 7
  7. Chương 1 - Động học chất điểm G cĩ phương tiếp tuyến với quỹ đạo, cĩ chiều cùng chiều với véctơ vận tốc v G nếu chuyển động nhanh dần, ngược chiều với v nếu chuyển động chậm dần. G G Gia tốc pháp tuyến a n (vuơng gĩc với a t ) đặc trưng cho sự biến đổi về phương của vectơ vận tốc, cĩ độ lớn v 2 an = , R G a cĩ phương vuơng gĩc với quỹ đạo (vuơng gĩc với t ), luơn hướng về tâm của quỹ đạo. Như vậy gia tốc tổng hợp bằng: G G G a = an + at Nếu xét trong hệ tọa độ Descartes thì: G G G G a = a x i + ay j + azk 2 2 2 dvx d x dvy d y dvz d z trong đĩ, ax= = , ay= = , az= = . dt dt 2 dt dt 2 dt dt 2 4. Trường hợp riêng khi R = ∞, quĩ đạo chuyển động là thẳng. Trong chuyển động thẳng, an = 0, a = at. Nếu at= const, chuyển động thẳng biến đổi đều. Nếu t0= 0, ta cĩ các biểu thức: ds v = = v + at dt o at 2 Δs = v t + 0 2 2 2 2a.Δs = v -v0 2 at 2 2 Nếu s0 = 0 thì Δs= s = v t + , và 2a.s = v - v o 2 0 Nếu a>0, chuyển động nhanh dần đều. Nếu a 0 nhanh dần đều, β<0 chậm dần đều), và cũng cĩ các cơng thức ( coi to= 0): 8
  8. Chương 1 - Động học chất điểm 1 ϕ = ϕ + ω t + βt 2 , ω = ω + βt , ω 2 - ω 2 = 2βΔϕ 0 0 2 0 0 Nếu ϕo = 0, các cơng thức này trở thành: 1 ϕ = ω t + βt 2 , ω = ω + βt , ω 2 - ω 2 = 2βϕ 0 2 0 0 1.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Hệ qui chiếu là gì? Tại sao cĩ thể nĩi chuyển động hay đứng yên cĩ tính chất tương đối. Cho ví dụ. 2. Phương trình chuyển động là gì? Quỹ đạo chuyển động là gì? Nêu cách tìm phương trình qũy đạo. Phương trình chuyển động và phương trình quỹ đạo khác nhau như thế nào? 3. Phân biệt vận tốc trung bình và vận tốc tức thời? Nêu ý nghĩa vật lý của chúng. 4. Định nghĩa và nêu ý nghĩa vật lý của gia tốc? Tại sao phải đưa thêm khái niệm gia tốc tiếp tuyến và gia tốc pháp tuyến? Trong trường hợp tổng quát viết G dv a = cĩ đúng khơng? Tại sao? dt 5. Từ định nghĩa gia tốc hãy suy ra các dạng chuyển động cĩ thể cĩ. 6. Tìm các biểu thức vận tốc gĩc, gia tốc gĩc trong chuyển động trịn, phương trình chuyển động trong chuyển động trịn đều và trịn biến đổi đều. 7. Tìm mối liên hệ giữa các đại lượng a, v, R, ω, β, at, an trong chuyển động trịn. 8. Nĩi gia tốc trong chuyển động trịn đều bằng khơng cĩ đúng khơng? Viết biểu thức của gia tốc tiếp tuyến và gia tốc pháp tuyến trong chuyển động này. 9. Chuyển động thẳng thay đổi đều là gì? Phân biệt các trường hợp:a = 0, a >0, a ω1, ω2 < ω1. 12. Khi vận tốc khơng đổi thì vận tốc trung bình trong một khoảng thời gian nào đĩ cĩ khác vận tốc tức thời tại một thời điểm nào đĩ khơng? Giải thích. 1.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP A. BÀI TẬP VÍ DỤ 9
  9. Chương 1 - Động học chất điểm Thí dụ 1. Một chiếc ơ tơ chuyển động trên một đường trịn bán kính 50m. Quãng đường đi được trên quỹ đạo cĩ cơng thức: s = -0,5t2 + 10t + 10 (m). Tìm vận tốc, gia tốc tiếp tuyến, gia tốc pháp tuyến và gia tốc tồn phần của ơtơ lúc t = 5s. Đơn vị của quãng đường s là mét (m). Lời giải G ds a 1.Vận tốc của ơ tơ lúc t: v = = −t +10 t dt αα Lúc t = 5s, v =-5 +10 = 5m/s. a G n a dv Gia tốc tiếp tuyến a = = −1m /s2 t dt at < 0, do đĩ ơ tơ chạy chậm dần đều. 2.Gia tốc pháp tuyến lúc t = 5s: v 2 52 = = = m a 0,5 2 n R 50 s 2 2 m 3. Gia tốc tồn phần a = a t + a n = 1 + 0,25 = 1,12 s 2 G G Vectơ gia tốc tồn phần a hợp với bán kính quĩ đạo (tức là hợp với a n ) một gĩc α được xác định bởi: a + 1 tg α = t = = 2 , α = 63 o 25' 48' ' ≈ 63 o 26' 0 5 a n , Thí dụ 2. Một vật được ném lên từ mặt đất theo phương thẳng đứng với vận tốc ban đầu vo = 20 m/s. Bỏ qua sức cản của khơng khí, lấy gia tốc trọng trường g = 10 m/s2. a. Tính độ cao cực đại của vật đĩ và thời gian để đi lên được độ cao đĩ. b. Từ độ cao cực đại vật rơi tới mặt đất hết bao lâu? Tính vận tốc của vật khi vật chạm đất. Bài giải a. Khi vật đi lên theo phương thẳng đứng, chịu sức hút của trọng trường nên chuyển động chậm dần đều với gia tốc g ≈ 10m/s2; vận tốc của nĩ giảm dần, khi đạt tới độ cao cực đại thì vận tốc đĩ bằng khơng. v = vo – gt1 = 0, với t1 là thời gian cần thiết để vật đi từ mặt đất lên đến độ cao cực đại. v 20 Từ đĩ ta suy ra: t = o = = 2s 1 g 10 1 v 2 Ta suy ra: độ cao cực đại: h = v t - gt 2 = o =20m max o 1 2 1 2g 2 2 (Ta cĩ thể tính hmax theo cơng thức v –v o=2gs. 10
  10. Chương 1 - Động học chất điểm 2 2 2 v - vo 20 Từ đĩ: hmax = s = = = 20m ) 2g 2.10 b. Từ độ cao cực đại vật rơi xuống với vận tốc tăng dần đều v=gt và 2 s=gt /2=20m. Từ đĩ ta tính được thời gian rơi từ độ cao cực đại tới đất t2: 2h 20.2 t = max = = 2s 2 g 10 Lúc chạm đất nĩ cĩ vận tốc = = v= gt 2 10.2 20m / s Thí dụ 3. Một vơlăng đang quay với vận tốc 300vịng/phút thì bị hãm lại. Sau một phút vận tốc của vơ lăng cịn là 180 vịng/phút. a. Tính gia tốc gốc của vơlăng lúc bị hãm. b. Tính số vịng vơlăng quay được trong một phút bị hãm đĩ. Bài giải 300 180 ω= .2π( rad / s )=10π (rad/s), ω= .2π = 6π (rad/s) 1 60 2 60 a. Sau khi bị hãm phanh, vơlăng quay chậm dần đều. Gọi ω1, ω2 là vận tốc lúc hãm và sau đĩ một phút. Khi đĩ ω2 = ω1 + βt ω - ω 4π β = 2 1 = - rad / s 2 = - 0,209rad / s 2 Δt 60 β = -0,21rad/s 2 b. Gĩc quay của chuyển động chậm dần đều trong một phút đĩ: 1 4π θ = ω t + βt 2 = 10π.60 + 0,5( - ).60 2 = 480π( rad ) 1 2 60 Số vịng quay được trong thời gian một phút đĩ là: θ n = = 240 vịng 2π Thí dụ 4. Một ơtơ bắt đầu chuyển động nhanh dần đều trên một đoạn đường thẳng ox. Ơtơ đi qua 2 điểm A và B cách nhau 20m trong khoảng thời gian τ = 2 giây. Vận tốc của ơtơ tại điểm B là 12m/s. Tính: a. Gia tốc của ơtơ và vận tốc của ơtơ tại điểm A. b. Quãng đường mà ơtơ đ đi được từ điểm khởi hành O đến điểm A. Lời giải a. Chọn gốc toạ độ tại vị trí xuất phát x0 = 0, thời điểm ban đầu t0 = 0, vận tốc ban đầu v0 = 0. − − v B v A = v B v A Gia tốc của ơtơ: a= − τ . t B t A Ta suy ra vB-vA =aτ , với vB=12m/s (theo đầu bài). 11
  11. Chương 1 - Động học chất điểm Khoảng cách giữa hai điểm A và B: Δx = 20m. Áp dụng cơng thức: 2 − 2 = Δ G G v B v A 2a. x vo v A v O B x x x Ta suy ra: o A x B (vB –vA)( vB +vA)=2a.Δx 2.a.Δx 2.a.Δx 2.Δx vA + vB = = = v B - v A aτ τ 2.Δx 2.20 v = - v = -12 = 8m / s A τ B 2 b. Gọi quãng đường từ O đến A là Δx0, áp dụng cơng thức: v - v 12 - 8 2 a = B A = =2m/s τ 2 2 2 v A - v0 = 2a.Δx 0 2 2 v A 8 Trong đĩ: v0 = 0, vA = 8m/s, ta suy ra: Δx = = = 16m 0 2.a 2.2 Vậy, quãng đường ơtơ đi được từ lúc khởi hành đến điểm A là: Δx0 = 16m. B. BÀI TẬP TỰ GIẢI CHƯƠNG I 1. Một chất điểm chuyển động theo hai phương trình x = 2 cosωt ; y = 4 sinωt Tìm dạng quĩ đạo của chất điểm đĩ. x 2 y 2 Đáp số: + = 1 4 16 2. Một ơ tơ chạy trên đường thẳng từ A đến B với vận tốc v1 = 40 Km/h, rồi quay lại A với vận tốc v2 = 30 Km/h. Tính vận tốc trung bình của ơtơ trên quãng đường khứ hồi đĩ. 2v v Đáp số: v = 1 2 = 34,3Km / h v1 +v2 Hướng dẫn Theo định nghĩa về vận tốc trung bình, vtb =(s1+s2)/(t1+t2). Vì s1 = s2 = s =AB, t1 2v1v2 =s/v1, t2 =s/v2. Từ đĩ, ta suy ra v = = 34,3Km / h v1 +v2 3. Một vật rơi tự do từ độ cao h = 19,6m. a. Tính thời gian để vật rơi hết độ cao đĩ. b. Tính quãng đường mà vật đi được trong 0,1 giây đầu và trong 0,1 giây cuối cùng của sự rơi đĩ. c. Tính thời gian để vật rơi được 1m đầu tiên và 1m cuối cùng của quãng đường. Bỏ qua ma sát của khơng khí. Cho g = 9,8m/s2. 12
  12. Chương 1 - Động học chất điểm Đáp số: a. t= 2s; b. h1 = 4,9cm, h2 = 19,1m; c. t1 = 0,45s, t2 = 0,05s 4. Một động tử chuyển động với gia tốc khơng đổi và đi qua quãng đường giữa hai điểm A và B trong 6s. Vận tốc khi đi qua A là 5m/s, khi qua B là 15m/s. Tính chiều dài quãng đường AB. Đáp số: AB = 60m Hướng dẫn v − v 15 − 5 2 Gia tốc của vật trên đoạn đường AB: a = A B = = 1,66m/s . Δt 6 2 − 2 = vA vB 2as , v − v 152 − 52 suy ra: s = B A = = 60m 2.a 2.1,66 5. Một vật chuyển động thẳng với gia tốc khơng đổi a lần lượt qua 2 quãng đường bằng nhau, mỗi quãng đường dài s=10m. Vật đi được quãng đường thứ nhất trong khoảng thời gian t1=1,06s, và quãng đường thứ hai trong thời gian t2= 2,2s. Tính gia tốc và vận tốc của vật ở đầu quãng đường thứ nhất. Từ đĩ nĩi rõ tính chất của chuyển động. 2s( t2 t1 ) 2 Đáp số: a = = 3,1m/s , vo=11,1m/s t1t2 ( t1 + t2 ) Chuyển động chậm dần đều. Hướng dẫn 1 Ký hiệu AB=BC=s. Ở đoạn đường thứ nhất: s = v .t + at 2 . A 1 2 1 s at1 Suy ra: vA = - t1 2 at 1 2 → s − 2 Ở đoạn đường thứ hai: s = vB.t2 + at 2 vB= 2 t 2 2 Chú ý là vB = a.t1+vA ; Ta tì̀m được vB - vA= a.t1 2s(t − t ) và suy ra: a= 2 1 . + t1t 2 (t1 t 2 ) 6. Từ một đỉnh tháp cao h = 25m ta ném một hịn đá theo phương nằm ngang với vận tốc ban đầu vo = 15m/s. Bỏ qua sức cản của khơng khí. Lấy g = 9,8m/s2. a. Thiết lập phương trình chuyển động của hịn đá. b. Tìm quĩ đạo của hịn đá. c. Tính tầm bay xa (theo phương ngang) của nĩ. d. Tính thời gian hịn đá rơi từ đỉnh tháp xuống mặt đất. e. Tính vận tốc, gia tốc tiếp tuyến và pháp tuyến của nĩ lúc chạm đất. Đáp số: 13
  13. Chương 1 - Động học chất điểm 1 a ) x = 15t, y = gt 2 = 4,9t 2 2 gx 2 b) y = = 2,18x 2( parabol ), 2 2vo 2 2 c) xmax = 33,9m ; d) tr=2,26s ; e) v =26,7m/s, at = 8,1m/s , an = 5,6m/s . 7. Từ độ cao h =2,1m, người ta ném một hịn đá lên cao với vận tốc ban o đầu vo nghiêng một gĩc α = 45 so với phương ngang. Hịn đá đạt được tầm bay xa l = 42m. Tính: a. Vận tốc ban đầu của hịn đá, b. Thời gian hịn đá chuyển động trong khơng gian, c. Độ cao cực đại mà hịn đá đạt được. Đáp số: a. vo = 19,8 m/s, b. t = 3s, c. ymax = 12m. 8. Trong nguyên tử Hydro, ta cĩ thể coi electron chuyển động trịn đều xung quanh hạt nhân với bán kính quĩ đạo là R = 0,5. 10-8 cm và vận tốc của electron trên quĩ đạo là v = 2,2.108cm/s. Tìm: a. Vận tốc gĩc của electron trong chuyển động xung quanh hạt nhân, b. Thời gian nĩ quay được một vịng quanh hạt nhân, c. Gia tốc pháp tuyến của electron trong chuyển động xung quanh hạt nhân. Đáp số: a. 4,4.1016 rad/s, b. 1,4.10-16s, c. 9,7.1022m/s2 9. Một bánh xe bán kính 10cm quay trịn với gia tốc gĩc 3,14 rad/s2. Hỏi sau giây đầu tiên: a. Vận tốc gĩc của xe là bao nhiêu? b. Vận tốc dài, gia tốc tiếp tuyến, pháp tuyến và gia tốc tồn phần của một điểm trên vành bánh xe là bao nhiêu? 2 Đáp số: a. vo= βt = 3,14 rad/s; b.v = 0,314 m/s, at = 0,314 m/s , 2 an = 0,986 m/s . 10. Một vật nặng được thả rơi từ một quả khí cầu đang bay với vận tốc 5m/s ở độ cao 300m so với mặt đất. Bỏ qua sức cản của khơng khí. Vật nặng sẽ chuyển động như thế nào và sau bao lâu vật đĩ rơi tới mặt đất, nếu: a. Khí cầu đang bay lên theo phương trhẳng đứng, b. Khí cầu đang hạ xuống theo phương thẳng đứng, c. Khí cầu đang đứng yên, d. Khí cầu đang bay theo phương ngang. 14
  14. Chương 1 - Động học chất điểm Đáp số: a.8,4m/s, lúc đầu đi lên, sau đĩ rơi thẳng xuống đất . b.7,3m/s, rơi thẳng; c.7,8m/s, rơi thẳng; d.7,8m/s, cĩ quĩ đạo parabol. 11. Một máy bay bay từ vị trí A đến vị trí B cách nhau 300km theo hướng tây-đơng. Vận tốc của giĩ là 60km/h, vận tốc của máy bay đối với khơng khí là 600km/h. Hãy tính thời gian bay trong điều kiện: a-lặng giĩ, b-giĩ thổi theo hướng đơng-tây, c-giĩ thổi theo hướng tây-đơng Đáp số: a) t1=25phút, b) t2=22,7phút, c) t3=25,1phút. 12. Một bánh xe bán kính 10cm, lúc đầu đứng yên và sau đĩ quay quanh trục của nĩ với gia tốc gĩc bằng 1,57rad/s2. Xác định: a. Vận tốc gĩc và vận tốc dài, gia tốc tiếp tuyến gia tốc pháp tuyến và gia tốc tồn phần của một điểm trên vành xe sau 1 phút. b. Số vịng bánh xe đã quay được sau 1 phút. Đáp số: 2 2 2 a.ω=94,2rad/s, v=9,42m/s,at=0,157m/s , an=0,246m/s , a=0,292m/s , b. 450 vịng. 13. Một xe lửa bắt đầu chuyển động thẳng nhanh dần đều đi qua trước mặt một người quan sát đang đứng ngang với đầu toa thứ nhất. Cho biết toa xe thứ nhất đi qua mặt người quan sát hết 6s. Tính khoảng thời gian để toa xe thứ n đi qua trước mặt người quan sát. Áp dụng cho n=10. Đáp số: τ n=6( n − n − 1) = 6( 10 − 10 − 1) = 0,97s 14. Một vật được thả rơi từ độ cao H+h theo phương thẳng đứng DD’ (D’ là chân độ cao đĩ). Cùng lúc đĩ một vật thứ hai được ném lên từ D’ theo phương thẳng đứng với vận tốc ban đầu v0. a. Để hai vật gặp nhau ở h thì vận tốc v0 phải bằng bao nhiêu? b. Xác định khoảng cách s giữa hai vật trước khi gặp nhau theo thời gian. c. Vật thứ hai sẽ đạt độ cao lớn nhất bằng bao nhiêu nếu khơng bị cản bởi vật thứ nhất?. H +h Đáp số: a. v0= 2gH , 2H 15
  15. Chương 1 - Động học chất điểm H + h ( H + h ) 2 b. x = (2H − 2gH t) , c. hmax= . 2H 4H 15. Kỷ lục đẩy tạ ở Hà Nội (cĩ g=9,727m/s2) là 12,67m. Nếu cùng điều kiện tương tự (cùng vận tốc ban đầu và gĩc nghiêng) thì ở nơi cĩ gia tốc trọng trường g=9,81m/s2 kỷ lục trên sẽ là bao nhiêu? Đáp số: 12,63m. 16. Tìm vận tốc dài của chuyển động quay của một điểm trên mặt đất tại Hà Nội. Biết Hà Nội cĩ vĩ độ là 210. Đáp số: v = Rωcosα = 430m/s. 17. Phương trình chuyển động chuyển động của một chất điểm cĩ dạng: x=acosωt, y=bsinωt. Cho biết a=b=20cm, ω=31,4 (rad/s). Xác định: a. Quỹ đạo chuyển động của chất điểm, b. Vận tốc v và chu kỳ T của chất điểm. c. Gia tốc của chất điểm. Đáp số: a. x2+y2 = R2 =0,04 (đường trịn); b. v = 6,28m/s, T = 0,2s, c. a ≈ 197m/s2 18. Một vật rơi tự do từ độ cao h xuống mặt đất. Trong khoảng thời gian τ = 3,2s trước khi chạm đất, vật rơi được một đoạn 1/10 của độ cao h. Xác định độ cao h và khoảng thời gian t để vật rơi chạm đất. Lấy g = 9,8m/s2. Đáp số: t = 1,6s; h≈ 12,5m. 19. Một vật rơi tự do từ điểm A ở độ cao H = 20m xuống mặt đất theo phương thẳng đứng AB (điểm B ở mặt đất). Cùng lúc đĩ, một vật thứ 2 được ném lên theo phương thẳng đứng từ điểm B với vận tốc ban đầu vo. Xác định thời gian chuyển động và vận tốc ban đầu vo để hai vật gặp nhau ở độ cao h=17,5m. Bỏ qua sức cản của khơng khí. Lấy g =9,8m/s2. 2( H - h) H Đáp số: τ = = 0,71s. vo= = 28m/s. g τ 20. Một máy bay phản lực bay theo phương ngang với vận tốc v =1440km/h ở độ cao H=2,5km. Khi máy bay vừa bay tới vị trí nằm trên đường thẳng đứng đi qua đầu nịng của khẩu pháo cao xạ thì viên đạn được bắn khỏi nịng pháo. Đầu nịng pháo cách mặt đất một khoảng một khoảng h=3,6m. Bỏ qua trọng lực và lực cản của khơng khí. Lấy g =9,8m/s2. 16
  16. Chương 1 - Động học chất điểm Xác định giá trị nhỏ nhất của vận tốc viên đạn vo ở đầu nịng pháo và gĩc bắn α để viên đạn bay trúng máy bay. 2 Đáp số: vo = v + 2g( H - h ) =457m/s. gĩc bắn α phải cĩ giá trị sao cho tgα = 2g( H - h) = 0,55. v 17
  17. Chương 2 - Động lực học chất điểm CHƯƠNG 2 - ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM 2.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Sau khi nghiên cứu chương 2, yêu cầu sinh viên: 1. Nắm được các định luật Newton I,II,III, định luật hấp dẫn vũ trụ, các định lý về động lượng và định luật bảo tồn động lượng, vận dụng được để giải các bài tập. 2. Hiểu được nguyên lý tương đối Galiléo, vận dụng được lực quán tính trong hệ qui chiếu cĩ gia tốc để giải thích các hiện tượng thực tế và giải các bài tập. 3. Nắm được khái niệm về các lực liên kết và vận dụng để giải các bài tập. 2.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1. Theo định luật Newton thứ nhất, trạng thái chuyển động của một vâṭ cơ lập luơn luơn được bảo tồn. Tức là nếu nĩ đang đứng yên thì sẽ tiếp tục đứng yên, cị nếu nĩ đang chuyển động thì nĩ tiếp tục chuyển động thẳng đều. Theo định luật Newton thứ 2, khi tương tác với các vật khác thì trạng thái G chuyển động của vật sẽ thay đổi, tức là nĩ chuyển động cĩ gia tốc a được xác định bởi cơng thức: G G F a = m , G trong đĩ, F là tổng hợp các ngoại lực tác dụng lên vật, gây ra sự biến đổi G trạng thái chuyển động, gia tốc a đặc trưng cho sự biến đổi trạng thái chuyển động, m là khối lượng của vật, đặc trưng cho quán tính của vật. Nếu biết các điều kiện của bài tốn, ta cĩ thể dựa vào định luật Newton II để xác định được hồn tồn trạng thái chuyển động của vật. Vì thế, phương trình trên được gọi là phương trình cơ bản của động lực học. G Vận tốc v đặc trưng cho trạng thái chuyển động về mặt động học, cịn G G động lượng k = mv đặc trưng về mặt động lực học, nĩ cho biết khả năng truyền chuyển động của vật trong sự va chạm với các vật khác. Kết quả tác dụng của lực lên vật trong một khoảng thời gian Δt nào đĩ được đặc trưng bởi xung lượng của lực: t 2 G ∫ Fdt t 1 17
  18. Chương 2 - Động lực học chất điểm Từ định luật Newton II ta chứng minh được các định lý về động lượng, cho biết mối liên hệ giữa lực và biến thiên động lượng: t G 2 G dk G Fdt = F G ∫ Δ t dt hoặc k = 1 Đây là các dạng tương đương của định luật Newton II, nhưng nĩ tổng quát hơn, nĩ áp dụng được cả khi ra khỏi cơ học cổ điển. Từ các định lý này, ta tìm được định luật bảo tồn động lượng đối với hệ chất điểm cơ lập, hoặc khơng cơ lập nhưng hình chiếu của lực tổng hợp của các ngoại lực lên một phương nào đĩ bị triệt tiêu. Định luật này cĩ nhiều ứng dụng trong khoa học kỹ thuật và đời sống, như để giải thích hiện tượng súng giật lùi khi bắn, chuyển động phản lực trong các tên lửa, máy bay, các tàu vũ trụ 2. Định luật Newton thứ 3 nêu mối liên hệ giữa lực và phản lực tác dụng giữa hai vật bất kỳ. Đĩ là hiện tượng phổ biến trong tự nhiên. Nhờ định luật này, ta tính được các lực liên kết như phản lực, lực masát của mặt bàn, lực căng của sợi dây, lực Hướng tâm và lực ly tâm trong chuyển động cong 3. Định luật hấp dẫn vũ trụ cho phép ta tính được lực hút F giữa hai vật bất kỳ (coi như chất điểm) cĩ khối lượng m1, m2 cách nhau một khoảng r: m .m F = G 1 2 r 2 trong đĩ G là hằng số hấp dẫn vũ trụ cĩ giá trị G =6,67.10-11Nm2/kg2. Cơng thức trên cũng cĩ thể áp dụng cho hai quả cầu đồng chất cĩ khối lượng m1, m2 cĩ hai tâm cách nhau một khoảng r. Từ định luật trên, ta cĩ thể tìm được gia tốc trọng trường của vật ở độ cao h so với mặt đất: GM g = (R + h)2 trong đĩ R, M là bán kính và khối lượng của quả đất. Ta suy ra gia tốc trọng trường tại một điểm tại mặt đất: GM g = o R 2 Cũng từ đĩ, cĩ thể tính được khối lượng của quả đất: g R 2 M = o G Vận dụng định luật này cũng cĩ thể tính được khối lượng của các thiên thể, vận tốc vũ trụ cấp 1, cấp 2 v.v 18
  19. Chương 2 - Động lực học chất điểm 4. Các định luật Newton I và II chỉ nghiệm đúng trong các hệ qui chiếu quán tính, là hệ qui chiếu trong đĩ định luật quán tính được nghiệm đúng. Nguyên lý tương đối Galiléo phát biểu: “ Mọi hệ qui chiếu chuyển động thẳng đều đối với hệ qui chiếu quán tính cũng là hệ qui chiếu quán tính”, nĩi cách khác, “các hiện tượng cơ học xảy ra giống nhau trong các hệ qui chiếu quán tính khác nhau”, do đĩ “dạng của các phương trình cơ học khơng đổi khi chuyển từ hệ qui chiếu quán tính này sang hệ qui chiếu quán tính khác”. Cơ học cổ điển (cơ học Newton) được xây dựng dựa trên 3 định luật Newton và nguyên lý tương đối Galilê. Theo cơ học cổ điển, thời gian cĩ tính tuyệt đối, khơng phụ thuộc vào hệ qui chiếu. Nhờ đĩ, rút ra mối liên hệ giữa các tọa độ khơng gian và thời gian x,y,z,t trong hệ qui chiếu quán tính O và các tọa độ x’,y’,z’,t’ trong hệ qui chiếu quán tính O’ chuyển động thẳng đều đối với O. Từ đĩ ta rút ra kết quả: Δt’ = Δt, Δl’ =Δl Nghĩa là khoảng thời gian xảy ra Δt của một quá trình vật lý và độ dài Δl của một vật là khơng đổi dù đo trong hệ O hay trong hệ O’. 5. Ta cũng thu được qui tắc cộng vận tốc: G G G v = v'+V , G G G và qui tắc cộng gia tốc: a = a'+A , G G G trong đĩ v và a là vận tốc và gia tốc của chất điểm xét trong hệ O, cịn v' G và a' là vận tốc và gia tốc cũng của chất điểm đĩ xét trong hệ O’ chuyển động G G với vận tốc V so với O. A là gia tốc của hệ O’ chuyển động so với O. Nếu hệ O’ chuyển động thẳng đều đối với O (khi đĩ O’ cũng là hệ qui G G G chiếu quán tính) thì A = 0, a' = a , do đĩ: G G G G F = ma = ma' = F' Nghĩa là các định luật cơ học giữ nguyên trong các hệ qui chiếu quán tính. G G G G Nếu hệ O’ chuyển động cĩ gia tốc so với hệ O thì A ≠ 0, a = a'+A . Trong hệ O’, định luật Newton II cĩ dạng: G G G G F' = ma' = ma -m A G G Nghĩa là ngồi lực F = ma vật cịn chịu thêm tác dụng của lực quán tính G G G Fqt =-m A cùng phương, ngược chiều với gia tốc A của hệ qui chiếu O’chuyển động so với O. 2.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Định nghĩa hệ cơ lập. Phát biểu định luật Newton thứ nhất. Định luật này áp dụng cho hệ qui chiếu nào? Tại sao? 19
  20. Chương 2 - Động lực học chất điểm 2. Phân biệt sự khác nhau giữa hai hệ: “hệ khơng chịu tác dụng” và “hệ chịu tác dụng của các lực cân bằng nhau”. Hệ nào được coi là cơ lập. 3. Nêu ý nghĩa của lực và khối lượng. Phát biểu định luật Newton thứ hai. Trọng lượng là gì? Phân biệt trọng lượng với khối lượng. 4. Chứng minh các định lý về động lượng và xung lượng của lực. Nêu ý nghĩa của các đại lượng này. 5. Thiết lập định luật bảo tồn động lượng. Giải thích hiện tượng súng giật lùi khi bắn. Viết cơng thức Xiơncơpxki và nêu ý nghĩa của các đại lượng trong cơng thức. 6. Nêu điều kiện cần thiết để chất điểm chuyển động cong. Lực ly tâm là gì? Cĩ những loại lực masát nào, viết biểu thức của từng loại lực masát. 7. Phát biểu định luật Newton thứ ba. Nêu ý nghĩa của nĩ. 8. Phát biểu định luật hấp dẫn vũ trụ. Tìm biểu thức gia tốc g của một vật phụ thuộc vào độ cao h so với mặt đất. 9. Nêu vài ứng dụng của định luật hấp dẫn vũ trụ (tính khối lượng của quả đất, của mặt trời ). 10. Hệ qui chiếu quán tính là gì? Hệ qui chiếu quán tính trong thực tế? 11. Lực quán tính là gì? Nêu vài ví dụ về lực này. Phân biệt lực quán tính ly tâm và lực ly tâm. Nêu ví dụ minh họa về trạng thái tăng trọng lượng, giảm trọng lượng và khơng trọng lượng. 12. Cơ học cổ điển quan niệm như thế nào về khơng gian, thời gian? 13. Trình bày phép tổng hợp vận tốc và gia tốc trong cơ học Newton. 14. Trình bày phép biến đổi Galiléo và nguyên lý tương đối Galiléo. 2.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 1. Một vật nặng nhỏ trượt khơng ma sát từ đỉnh A cĩ độ cao h1 xuống chân B của mặt phẳng AB nghiêng một gĩc α = 450 so với mặt phẳng ngang. Độ dài của mặt AB là s1 = 2,00m. Tính vận tốc v1 của vật nặng khi nĩ tới chân B của mặt nghiêng AB. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Sau đĩ, vật nặng tiếp tục trượt khơng ma sát với vận tốc v1 từ chân B lên phía trên của mặt phẳng BC nghiêng một gĩc β = 300 so với mặt phẳng ngang. Tính độ cao h2 ứng với vị trí cao nhất của vật nặng trên mặt nghiêng BC. So sánh h1 với h2. Kết quả tìm được cĩ phụ thuộc vào α và β khơng? 20
  21. Chương 2 - Động lực học chất điểm A N 1 N 1 M C P2 P2 P1 α 1 P β A P P H B K Hình 2-1bt 0 Đáp số: v1 = 2.s1 .g.sin45 = 5,26m. 2 v1 h2 = s2 . sinβ = =1,41m. 2g 2 v1 h1 = s1 . sinα = = 1,41m = h2. 2g Kết quả này khơng phụ thuộc vào α, β: 2. Một ơ tơ khối lượng m = 1000kg chạy trên đoạn đường phẳng. Hệ số ma sát giữa bánh xe và mặt đường bằng k = 0,10. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định lực kéo của động cơ ơtơ khi: a. Ơtơ chạy thẳng nhanh dần đều với gia tốc 2m/s2 trên đường phẳng ngang. b. Ơtơ chạy thẳng đều lên dốc trên đường phẳng nghiêng cĩ độ dốc 4% (gĩc nghiên α của mặt đường cĩ sin α = 0,04). Đáp số: a. Fk = m (a + kg) = 2980N b. F’k = mg (sinα + kcosα) ≈ 1371N. 3. Một xe tải khối lượng m1 = 10 tấn kéo theo nĩ một xe rơ-moĩc khối lượng m2 = 5tấn. Hệ xe tải và rơ-moĩc chuyển động thẳng nhanh dần đều trên đoạn đường phẳng ngang. Sau khoảng thời gian t = 100s kể từ lúc khởi hành, vận tốc của hệ xe tải và rơ-moĩc đạt trị số v = 72 km/h. Hệ số ma sát giữa bánh xe và mặt đường là k = 0,10. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. a. Tính lực kéo F của động cơ xe tải trong thời gian t = 100s nĩi trên. b. Khi hệ xe tải và rơ-moĩc đang chuyển động với vận tốc v = 72kg/h thì xe tải tắt máy và hãm phanh. Khi đĩ, hệ này chuyển động chậm dần đều và dịch chuyển thêm một đoạn s = 50m trước khi dừng hẳn. Tính lực hãm Fh của phanh xe và lực F’ do xe rơ-moĩc tác dụng lên xe tải. Đáp số: 3 a. F = (m1 + m2) (a + kg) = 17,7.10 N. 3 b. Fh = (m1 +m2) (a’ + kg) = -45,3.10 N. (Fh ngược chiều chuyển động của xe) 21
  22. Chương 2 - Động lực học chất điểm 4. Một bản gỗ phẳng A cĩ khối lượng 5kg bị ép giữa hai mặt phẳng thẳng đứng song song. Lực ép vuơng gĩc với mỗi mặt của bản gỗ bằng 150N. Hệ số ma sát tại mặt tiếp xúc là 0,20. Lấy g = 9,80m/s2. Hãy xác định lực kéo nhỏ nhất cần để dịch chuyển bản gỗ A khi nâng nĩ lên hoặc hạ nĩ xuống. Đáp số: - Khi kéo bản gỗ A lên phía trên: F ≥ mg + 2kN (N là phản lực pháp tuyến). Fmin = mg + 2kN = 109N. - Khi kéo bản gỗ A xuống, F’ ≥ 2Fms – P = 2kN – mg = 11N. 5. Một vật nặng trượt trên mặt phẳng nghiêng hợp với mặt phẳng ngang một gĩc α = 300. Lúc đầu vật đứng yên. Hệ số ma sát giữa vật và mặt nghiêng là k = 0,20. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a. Gia tốc của vật trên mặt phẳng nghiêng. b. Vận tốc của vật sau khi trượt được một đoạn đường dài s = 0,90m. Đáp số: a. a = (sinα - kcosα)g = 3,2m/s2. b. v = 2as = 2,4m/s. 6. Một tàu điện chạy trên đoạn đường thẳng ngang với gia tốc khơng đổi là 0,25m/s2. Sau 40s kể từ lúc khởi hành, người ta tắt động cơ và tàu điện chạy chậm dần đều tới khi dừng hẳn. Hệ số ma sát giữa bánh xe và đường ray là 0,05. Lấy g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a. Vận tốc lớn nhất và gia tốc chuyển động chậm dần đều của tàu điện. b. Thời gian chuyển động của tàu điện và đoạn đường tàu đã đi được. Đáp số: a. vmax = v1 ở cuối đoạn đường, v1 = a1T1 = 10m/s; 2 2 T1 = 40s; a1 = 0,25m/s . a2 = -k.g = - 0,49m/s v1 b. T = T1 + T2 = T1 + ( − ) = 60,4s, s = s1 + s2 = 302m. a 2 7. Một ơtơ khối lượng 2,0 tấn chạy trên đoạn đường phẳng cĩ hệ số ma sát là 0,10. Lấy g = 9,80m/s2. Tính lực kéo của động cơ ơtơ khi: a. Ơtơ chạy nhanh dần đều với gia tốc 2,0m/s2 trên đường nằm ngang. b. Ơtơ chạy lên dốc với vận tốc khơng đổi. Mặt đường cĩ độ dốc 4% (gĩc nghiêng α của mặt đường cĩ sin α = 0,04). Đáp số: a. F = m(a + kg) = 5.960N. b. F’ = mg (sinα + kcosα) ≈ 2.744N. 8. Một bản gỗ A được đặt trên một mặt phẳng nghiêng hợp với mặt phẳng ngang một gĩc α = 300. Dùng một sợi dây mảnh khơng dãn vắt qua rịng rọc R, một đầu dây buộc vào bản A, đầu dây cịn lại buộc vào bản gỗ B (Hình.2-2bt). Khối lượng của bản A là m1 = 1,0kg và của bản B là m2 = 1,5kg. Hệ số ma sát 22
  23. Chương 2 - Động lực học chất điểm của mặt nghiêng là k = 0,20. Bỏ qua khối lượng của rịng rọc và ma sát của trục quay. Lấy g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a. Gia tốc của các bản gỗ A và B . R b. Lực căng của sợi dây Đáp số: a. Gia tốc của a và b A − α − B (m 2 m1.sin km1.cos)g a = + α m1 m 2 ≈ 3,85m/s2. Hình 2-2bt b. T = m2 (g – a) ≈ 8,93N. 9. Một xe khối lượng 20,0kg cĩ thể chuyển động khơng ma sát trên đoạn đường phẳng ngang. Trên xe cĩ đặt một hịn đá khối lượng 4,0kg. Hệ số ma sát giữa hịn đá và sàn xe là 0,25. Lần thứ nhất, kéo hịn đá bằng một lực 6,0N. Lần thứ hai, kéo hịn đá bằng một lực 12,0N. Các lực kéo đều hướng dọc chiều chuyển động của xe. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Trong mỗi trường hợp trên, hãy xác định: a. Lực ma sát giữa hịn đá và sàn xe. N1 b. Gia tốc của hịn đá của xe đối với mặt đất. a Fms F Đáp số: a. Fms = m2 a = 5N = F’ms. Fms b. Gia tốc của hịn đá: P1 a − F Fms 2 a1 = = 0,75m/s . m 1 Hình 2-3bt F'ms 2 Gia tốc của xe: a2 = = 0,40m/s . m 2 F’ms là ma sát của hịn đá tác dụng lên sàn xe: F’ms = -Fms (theo định luật Newton 3). 10. Một viên đạn cĩ khối lượng bằng 10g được bắn theo phương ngang trong T T khơng khí với vận tốc ban đầu v0 = R1 500m/s. Cho biết lực cản Fc của khơng khí tỷ B C T B C lệ và ngược chiều với vận tốc v của viên A A -3 m2 m2 đạn: Fc = - r . v , với r = 3,5.10 N.m/s là m1 m1 hệ số cản của khơng khí. Hãy xác định: P2 P2 a. Khoảng thời gian τ để vận tốc viên P1 P1 đạn bằng nửa vận tốc ban đầu v0. Hình 2-4bt b. Đoạn đường viên đạn bay được theo 23
  24. Chương 2 - Động lực học chất điểm phương ngang trong thời gian τ . m Đáp số: a. τ = ln (2)= 1,98s. r ⎛ r ⎞ mv − t 0 ⎜ − m ⎟ ≅ b. x = ⎜1 e ⎟ 714m r ⎝ ⎠ 11. Một sợi dây vắt qua một rịng rọc tĩnh R1 và một rịng rọc động R2. Một đầu sợi dây buộc cố định tại điểm O và đầu kia treo một quả nặng khối lượng m1. Một quả nặng khối lượng m2 được treo vào rịng rọc động R2 (H.2-4bt). Bỏ qua ma sát, khối lượng của các rịng rọc và của sợi dây. Lấy gia tốc trọng 2 trường g = 9,80m/s . Hãy xác định gia tốc của vật m2 và lực căng của sợi dây khi m1 = m2 = 0,50kg. 2m − m 2 1 2 g Đáp số: a2= + =1,96m/s . L 4m1 m 2 T R 1 a1=2a2 a 1 A A T T R 1 T = m1(g – a1) = 2,94N m 1 m 1 B C B C 12. Một sợi dây vắt ngang qua rịng rọc a a a a tĩnh R , một đầu dây treo vật nặng m , và đầu m 2 m 2 1 1 1 P 1 P a m 3 a m 3 kia treo rịng rọc động R2. Một sợi dây khác P 3 P 3 P 2 P 2 vắt ngang qua rịng rọc động R2 và hai đầu của nĩ treo hai vật nặng m2 và m3. Rịng rọc Hình 2-5bt tĩnh R1 được treo vào giá đỡ bằng một lực kế lị xo (H.2-5bt). Hãy xác định gia tốc của vật nặng m3 và số chỉ của lực kế lị xo 2 khi m1 = 500g, m2 = 300g, m3 = 100g. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s . F 2 Đáp số: a3 = - g + = 8,575m/s . 4m 3 16m1m 2m 3 g với F = 2T = + + = 7,35N (chính là chỉ số của lực kế). m1(m 2 m 3 ) 4m 2m 3 13. Một xe chở đầy cát cĩ khối lượng M = 5000kg đang đỗ trên đường ray nằm ngang. Một viên đạn khối m v lượng m = 5kg bay dọc đường ray theo phương hợp với α mặt phẳng ngang một gĩc α = 360 với vận tốc v = 400m/s, M tới xuyên vào xe cát và nằm ngập trong cát (H.2-6bt). Bỏ qua ma sát giữa xe và mặt đường. Hãy tìm vận tốc của xe cát sau khi viên đạn xuyên vào cát. Hình 2-6 bt mv.cos α Đáp số: vx = ≅ 0,32m/s. M + m 24
  25. Chương 2 - Động lực học chất điểm 14. Một hoả tiễn lúc đầu đứng yên, sau đĩ phụt khí đều đặn ra phía sau với vận tốc khơng đổi u = 300m/s đối với hoả tiễn. Trong mỗi giây, lượng khí phụt ra khỏi hỏa tiễn bằng μ = 90g. Khối lượng tổng cộng ban đầu của hỏa tiễn bằng M0 = 270g. Bỏ qua lực cản của khơng khí và lực hút của Trái Đất. Hỏi: a. Sau bao lâu, hoả tiễn đạt được vận tốc v = 40m/s. b. Khi khối lượng tổng cộng của hỏa tiễn chỉ cịn bằng 90g, thì vận tốc của hoả tiễn bằng bao nhiêu?. ⎛ v ⎞ M ⎜ − ⎟ τ O 1 − e u Đáp số: a. = μ ⎜ ⎟ = 0,375s. ⎝ ⎠ M O b. v = u ln μ = 330m/s. 15. Một phi cơng lái một máy bay thực hiện một vịng A nhào lộn cĩ bán kính 200m trong mặt phẳng thẳng đứng. P Khối lượng của phi cơng bằng 75kg. Lấy gia tốc trọng N 2 trường g = 9,80m/s . Hãy xác định: N a. Lực nén của phi cơng tác dụng lên ghế ngồi tại điểm thấp nhất và điểm cao nhất của vịng nhào lộn khi vận B tốc của máy bay trong vịng nhào lộn luơn khơng đổi và P bằng 360km/h. Hình 2-7bt b. Với vận tốc nào của máy bay khi thực hiện vịng nhào lộn, người phi cơng bắt đầu bị rơi khỏi ghế ngồi? Đáp số: 2 a. Tại điểm thấp nhất N’ = mg + mv = 4485N; N’ = 6p R ⎛ 2 ⎞ ⎜ v ⎟ Tại điểm cao nhất N’ = m ⎜ − g⎟ = 3015N; N’= 4p. ⎝ R ⎠ b. v = gR ≈ 159km/h = 44,3m/s (Khi lực nén của người lên ghế bằng khơng) 16. Một vật nhỏ khối lượng m = 1,0kg được đặt N trên một đĩa phẳng ngang và cách trục quay của đĩa một m v khoảng r = 0,50m. Hệ số ma sát giữa vật và mặt đĩa Fms bằng k = 0,25. Hãy xác định: P a. Giá trị của lực ma sát để vật được giữ yên trên mặt đĩa khi đĩa quay với vận tốc n = 12 vịng/phút (vg/ph). Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. b. Với vận tốc gĩc nào của đĩa quay thì vật bắt đầu Hình 2-8 bt trượt trên đĩa? 25
  26. Chương 2 - Động lực học chất điểm 2 Đáp số: a. Fms = aht . m = m (2πn ) r ≈ 0,79N. kg kg b. w ≥ → wmin = ≅ 2,2rad/s. r m 26
  27. Chương 3 - Cơng và năng lượng CHƯƠNG 3 - CƠNG VÀ NĂNG LƯỢNG 3.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Sau khi nghiên cứu chương 3, yêu cầu sinh viên: 1. Nắm vững khái niệm cơng và cơng suất. Thiết lập các biểu thức đĩ. 2. Nắm được khái niệm năng lượng, mối liên hệ giữa cơng và năng lượng, định luật bảo tồn và chuyển hố năng lượng. 3. Nắm được khái niệm động năng và thế năng, các định lý về động năng và thế năng. 4. Nắm được khái niệm về trường lực thế, thế năng của một chất điểm trong trường lực thế, tính chất của trường lực thế, cơ năng và định luật bảo tồn cơ năng của một chất điểm trong trường lực thế. 5. Vận dụng được hai định luật bảo tồn cơ năng và định luật bảo tồn động lượng để giải các bài tốn về va chạm. 3.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1. Một lực thực hiện cơng khi điểm đặt lực dịch chuyển. Cơng nguyên tố dA của lực trên đoạn đường ds bằng: G G dA= Fds = F.ds.cosα = =Fs ds, Fs là hình chiếu của lực lên phương dịch chuyển ds. Cơng của lực trên cả đoạn đường chuyển động được tính bằng tích phân: G G A = ∫ dA = ∫ Fds ( CD ) ( CD ) Để đặc trưng cho sức mạnh của động cơ (máy tạo ra lực), người ta dùng khái niệm cơng suất của động cơ, bằng cơng thực hiện được trong một đơn vị thời gian, ký hiệu là p: G G dA Fds G G P= = = F.v dt dt Đơn vị của cơng trong hệ SI là Jun (J), của cơng suất là ốt (W). 2. Đại lượng đặc trưng cho mức độ mạnh yếu của mọi dạng chuyển động của một hệ gọi là năng lượng. Mỗi dạng chuyển động cĩ một dạng năng lượng tương ứng. Chuyển động cơ học cĩ cơ năng, chuyển động nhiệt ứng với nội năng Độ biến thiên năng lượng của hệ bằng cơng mà hệ nhận được: A =W2 – W1 = ΔW Khi ΔW > 0, hệ nhận cơng từ ngồi, năng lượng của hệ tăng. Khi ΔW < 0, hệ thực hiện cơng lên vật khác (ngoại vật), năng lượng của hệ giảm. 26
  28. Chương 3 - Cơng và năng lượng Cơ năng W của một vật trong trường lực thế gồm động năng Wđ (phụ thuộc vào vận tốc của vật) và thế năng Wt (phụ thuộc vào vị trí của vật ở trong trường lực): W= Wđ + Wt Khi vật tương tác với vật khác (ngoại vật), nĩ trao đổi năng lượng với vật khác, làm vận tốc của nĩ thay đổi, do đĩ động năng của nĩ thay đổi, độ biến thiên động năng của vật bằng cơng A12 trao đổi giữa vật với ngoại vật: mv 2 mv 2 A = W - W = 2 - 1 (1) 12 đ2 đ1 2 2 Nếu A12 > 0 thì động năng của vật tăng, vận tốc tăng, đĩ là cơng phát động. Nếu A12 < 0 thì động năng của vật giảm, vận tốc giảm, đĩ là cơng cản. Xét một vật chuyển động trong trọng trường, dưới tác dụng của trọng lực, vật rơi từ độ cao h đến h (h <h ), việc xét chuyển động của chất điểm trong 1 2 2 1 G trọng trường đều cho ta kết quả: cơng của trọng lực P bằng độ giảm thế năng mgh trong trọng trường A12 = mgh1-mgh2 (2) Khi vật rơi từ độ cao h1 xuống độ cao h2 thì vận tốc của vật tăng từ v1 đến v2. Kết hợp với biểu thức của độ biến thiên động năng, ta thu được: 2 2 mv2 mv1 - = mgh1 - mgh2 (3) 2 2 2 2 mv2 mv1 hay + mgh2 = + mgh1 2 2 Nĩi cách khác, tổng động năng và thế năng của một vật ở trong trọng trường là một đại lượng khơng đổi. Tức là: mv 2 + mgh = const 2 Từ cơng thức (2) ta suy ra: dA = Fsds = - dWt ∂ dWt Wt Từ đĩ ta rút ra: Fs = - hay Fs = − (4) ds ∂s Dùng biểu thức (4) ta dễ dàng xác định giới hạn của chuyển động của một vật trong một trường lực thế cho trước. Cuối cùng, xét bài tốn va chạm của 2 vật. Cĩ hai loại va chạm: va chạm đàn hồi và va chạm khơng đàn hồi (hay va chạm mềm). Đối với va chạm đàn hồi, động năng của hệ trước và sau va chạm bằng nhau (bảo tồn). Đối với va chạm mềm, một phần năng lượng của hệ dùng để làm biến dạng vật hoặc toả nhiệt khi va chạm, do đĩ năng lượng của hệ sau va 27
  29. Chương 3 - Cơng và năng lượng chạm nhỏ hơn trước khi va chạm. Nếu bỏ qua các ngoại lực (kể cả lực masát) thì động lượng của hệ trong cả hai loại va chạm đều bảo tồn trước và sau va chạm. Đối với va chạm mềm thì năng lượng của hệ trước va chạm vẫn bằng năng lượng của hệ sau va chạm, nhưng sau va chạm thì ngồi động năng của hệ, cịn phải tính đến cả phần năng lượng bị tổn hao do toả nhiệt hoặc để làm biến dạng vật. 3.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Khi nào nĩi lực thực hiện cơng. Viết biểu thức cơng của lực trong trường hợp tổng quát. Nêu ý nghĩa của các trường hợp: A>0, A<0, A=0. 2. Phân biệt cơng và cơng suất. Đơn vị của cơng và cơng suất? 3. Khái niệm về năng lượng, định luật bảo tồn năng lượng và ý nghĩa của nĩ. Nêu các thành phần của cơ năng. Nêu ý nghĩa của động năng và thế năng. 4. Khái niệm về trường lực thế? Tính chất của trường lực thế, áp dụng cho trường lực thế của quả đất? 5. Chứng minh định lý động năng và định lý thế năng. Động năng của một chất điểm cĩ được xác định sai khác một hằng số cộng khơng? Tại sao? 6. Chứng minh định luật bảo tồn cơ năng trong trọng trường. 7. Tại sao nĩi thế năng đặc trưng cho sự tương tác giữa các vật? 8. Thiết lập định luật bảo tồn cơ năng. Xét trường hợp hệ gồm chất điểm và quả đất. 3.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 1. Một ơtơ khối lượng 10 tấn đang chạy trên D đoạn đường phẳng ngang với vận tốc khơng đổi m bằng 36km/h. Sau khi tắt máy và hãm phanh, ơtơ chạy chậm dần và dừng lại. Hệ số ma sát của mặt 3 đường là 0,30 và lực hãm của phanh bằng 82.10 a1 N. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy A B C xác định cơng của lực ma sát và đoạn đường ơtơ l đi được từ khi tắt máy đến khi dừng lại. s ≅ 6 Đáp số: Ams = - Fms .s - 20,9 . 10 J Hình 3-1bt A s = c ≅ 355m. + Fh Fms 2. Một ơtơ khối lượng 1 tấn, khi tắt máy và chạy xuống dốc thì cĩ vận tốc khơng đổi v = 54km/h. Độ nghiêng của dốc là 4%. Lấy gia tốc trọng trường g = 28
  30. Chương 3 - Cơng và năng lượng 9,80m/s2. Hỏi động cơ ơtơ phải cĩ cơng suất bằng bao nhiêu để nĩ cĩ thể chạy lên dốc trên với cùng vận tốc v = 54km/h. Đáp số: 11,8kW. 3. Một xe chuyển động từ đỉnh xuống chân của mặt phẳng nghiêng DC và dừng lại sau khi đã đi được một đoạn đường nằm ngang CB (H.3-1bt). Cho biết AB = s = 2,50m; AC = l = 1,50m; DA = h = 0,50m. Hệ số ma sát k trên các đoạn DC và CB là như nhau. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định hệ số ma sát và gia tốc của xe trên các đoạn DC và CB. Đáp số: 0,20; 1,24m/s2; -1,96m/s2. 4. Một viên đạn cĩ khối lượng 10g bay với vận tốc 500m/s tới xuyên sâu vào tấm gỗ dày một đoạn bằng 5,0cm. Hãy xác định: a. Lực cản trung bình của tấm gỗ tác dụng lên viên đạn. b. Vận tốc của viên đạn sau khi xuyên qua tấm gỗ nếu tấm gỗ chỉ dày s’=2,4cm. 2 mv 3 Đáp số: a. Fc = = 25. 10 N. 2s 2F s ' b. v’ = v 2 − c ≅ 360m/s. m (s’ = 2,4cm) 5. Một máy bay cĩ khối lượng bằng 3000kg và phải mất 60s để bay tới độ cao 1000m (so với mặt đất). Động cơ máy bay phải cĩ cơng suất bằng bao nhiêu? Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Đáp số: 493kW. 6. Một khẩu pháo cĩ khối lượng 500kg bắn theo phương ngang. Viên đạn cĩ khối lượng 5,0kg và cĩ vận tốc đầu nịng là 400m/s. Ngay sau khi bắn, khẩu pháo giật lùi một đoạn 45cm. Hãy xác định lực hãm trung bình tác dụng lên khẩu pháo. Đáp số: 4000N. S N 7. Một vật khối lượng m trượt khơng ma m sát từ đỉnh S của một nửa mặt cầu bán kính H M R = 90cm và rơi xuống mặt phẳng ngang αPn h1 (H.3-2bt). Hãy xác định độ cao h1 của điểm M P trên mặt cầu tại đĩ vật rời khỏi mặt cầu. O Đáp số: h = 2 R = 60cm. 3 Hình 3-2 bt 8. Từ độ cao h = 20m, người ta ném một hịn đá khối lượng 200g với vận tốc ban đầu bằng 18m/s theo phương nghiêng so với mặt phẳng ngang. Khi rơi 29
  31. Chương 3 - Cơng và năng lượng chạm đất, hịn đá cĩ vận tốc bằng 24m/s. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy tính cơng của lực cản do khơng khí tác dụng lên hịn đá. m 2 2 Đáp số: Ac = (v – v 0) – mgh = -14J: 2 9. Một quả nặng buộc ở đầu một sợi dây khơng dãn cĩ B độ dài l = 36cm. Quả nặng cùng với sợi dây được quay trịn G G TB trong mặt phẳng thẳng đứng xung quanh đầu dây cố định tại P điểm O (H.3-3bt). Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s. Hãy O xác định vận tốc nhỏ nhất cần phải truyền cho quả nặng và G TA lực căng của sợi dây tại điểm thấp nhất A. A Đáp số: vB≥ gl , vAmin = 5gl = 4,2m/s. G P TAmin = 6mg = 29,4N. Hình 3-3bt 10. Hai quả cầu được treo ở đầu của một sợi dây dài khơng dãn song song và cĩ độ dài bằng nhau. Đầu cịn lại của hai sợi dây này được buộc cố định vào một giá đỡ sao cho hai quả cầu tiếp xúc với nhau và tâm của chúng đều nằm trên một mặt phẳng ngang. Khối lượng của hai quả cầu lần lượt bằng 200g và 100g. Quả cầu thứ nhất được nâng lên độ cao 4,5cm và sau đĩ được thả ra để nĩ tự chuyển động đến va chạm vào quả cầu thứ hai đang đứng yên. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Bỏ qua ma sát ở các điểm treo và lực cản của khơng khí. Hỏi sau va chạm các quả cầu được nâng lên tới độ cao bằng bao nhiêu? Xét hai trường hợp: a. Va chạm hồn tồn đàn hồi. b. Va chạm mềm (khơng đàn hồi). Đáp số: Va chạm đàn hồi: h’1 ≈ 5,0mm; h2’ ≈ 80mm. Va chạm mềm: h’1 = h’2 ≈ 20mm. 11. Tính cơng cần thiết để một lị xo giãn thêm 20cm, biết rằng lực kéo giãn lị xo tỷ lệ với độ giãn dài của lị xo và muốn lị xo giãn thêm 1cm thì phải tác dụng lên nĩ một lực kéo bằng 30N. Đáp số: A = 60J. 12. Một quả cầu khối lượng 2,0kg chuyển động với vận tốc 3,0m/s tới va chạm xuyên tâm vào quả cầu thứ hai khối lượng 3,0kg đang chuyển động với vận tốc 1,0m/s cùng chiều với quả cầu thứ nhất. Hãy xác định vận tốc của hai quả cầu sau khi va chạm trong hai trường hợp: a. Hai quả cầu va chạm hồn tồn đàn hồi. 30
  32. Chương 3 - Cơng và năng lượng b. Hai quả cầu va chạm mềm. Khi đĩ nhiệt lượng toả ra trong quá trình va chạm bằng bao nhiêu? Đáp số: a) v1’= 0,6m/s, v2’=2,6m/s b) v’=1,8m/s, Q = 2,4J. 13. Một ơtơ khối lượng 20 tấn đang chuyển động với vận tốc khơng đổi trên đoạn đường phẳng nằm ngang thì phanh gấp. Cho biết ơtơ dừng lại sau khi đi thêm được 45m. Lực hãm của phanh xe bằng 10800N. Hệ số masát giữa bánh xe và mặt đường bằng 0,20. Lấy gia tốc trọng trường g= 9,8m/s2. Hãy xác định: a.Cơng cản của các lực tác dụng lên ơtơ. b.Vận tốc của ơtơ trước khi hãm phanh. - 2A Đáp số: a) A= -2,25.106J. b) =15m/s. m 14. Tìm cơng cần thiết để làm cho đồn tàu cĩ khối lượng 800 tấn tăng tốc từ 36km/h đến 54km/h. Đáp số: 54.107J. 15. Đồn tàu cĩ khối lượng 800 tấn đang chuyển động với vận tốc 72km/h. Tính cơng cần thiết để hãm phanh đồn tàu dừng lại. Đáp số: 16.109J. 16. Nâng một vật cĩ khối lượng m =2kg lên độ cao h = 1m theo phương thẳng đứng bằng một lực F khơng đổi. Cho biết lực đĩ đã thực hiện một cơng A=78,5J. Tìm gia tốc của vật. Đáp số: 29,4m/s2. 17. Một vật cĩ khối lượng m =1kg. Tìm cơng cần thực hiện để tăng vận tốc chuyển động của vật từ 2m/s lên 6m/s trên đoạn đường 10m. Cho biết lực masát khơng đổi trên cả đoạn đường chuyển động và bằng 19,6N. Đáp số: 35,6J 18. Một vật cĩ khối lượng m = 3 kg chuyển động với vận tốc 4m/s đến va chạm vào một vật đứng yên cĩ cùng khối lượng. Coi va chạm là xuyên tâm và khơng đàn hồi. Tìm nhiệt lượng toả ra khi va chạm. Đáp số: 12J. 31
  33. Chương 3 - Cơng và năng lượng 19. Để đo vận tốc của một viên đạn, người ta dùng con lắc thử đạn gồm một bao cát nhỏ treo ở đầu một sợi dây khơng dãn cĩ độ dài l=0,5m. Khi viên đạn bay với vận tốc v xuyên vào bao cát thì nĩ bị mắc lại trong bao cát và chuyển động lên đến độ cao h làm cho sợi dây hợp với phương thẳng đứng một gĩc 200. Cho biết khối lượng của viên đạn là 5,0g và của bao cát là 3,0kg. Bỏ qua sức cản của khơng khí. Xác định vận tốc của viên đạn. m + M α Đáp số: v = 2 gl sin ≈ 462m/s. m 2 20. Hai quả cầu được treo ở hai đầu của hai sợi dây song song dài bằng nhau. Hai đầu kia buộc cố định sao cho hai quả cầu tiếp xúc nhau và tâm của chúng cùng nằm trên đường nằm ngang. Các quả cầu cĩ khối lượng 200g và 300g. Quả cầu thứ nhất được nâng lên đến độ cao h và thả xuống. Hỏi sau va chạm, các quả cầu được nâng lên đến độ cao bao nhiêu nếu: a.Va chạm là đàn hồi; b.Va chạm là mềm. Đáp số: a) h1= 0,5cm; h2= 8cm. b) h1=h2 = 2cm. 32
  34. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn CHƯƠNG 4 - CHUYỂN ĐỘNG CỦA HỆ CHẤT ĐIỂM VÀ VẬT RẮN 4.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Sau khi nghiên cứu chương 4, yêu cầu sinh viên: 1. Nắm được khái niệm khối tâm và các đại lượng đặc trưng cho chuyển động của khối tâm, qui luật chuyển động của khối tâm. 2. Thiết lập được phương trình chuyển động của vật rắn quanh một trục cố định. 3. Chứng minh được định lý mơmen động lượng và định luật bảo tồn mơmen động lượng. 4. Thiết lập được biểu thức tính cơng và động năng của vật rắn trong chuyển động quay quanh một trục cố định. 5. Vận dụng định lý biến thiên động năng để giải thích các bài tốn trong chuyển động quay. 6. Giải thích hiệu ứng con quay. 4.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1. Việc xét chuyển động của hệ chất điểm được qui về việc xét chuyển động khối tâm của nĩ. Kết quả cho thấy: chuyển động của khối tâm của hệ chất điểm giống như chuyển động của một chất điểm mang khối lượng bằng tổng khối lượng của cả hệ và chịu tác dụng của một ngoại lực bằng tổng hợp tất cả các ngoại lực tác dụng lên hệ. Thật vậy, phương trình động lực học cơ bản của chuyển động của khối tâm của hệ chất điểm cĩ dạng giống như phương trình động lực học cơ bản của chất điểm: G trong đĩ a , m tương ứng là gia tốc của khối tâm và tổng khối lượng của cả G hệ, F là tổng hợp các ngoại lực tác dụng lên hệ. 2. Vật rắn là một hệ chất điểm trong đĩ khoảng cách giữa các chất điểm luơn khơng đổi. Mọi chuyển động của vật rắn đều cĩ thể phân tích thành hai dạng chuyển động cơ bản: chuyển động tịnh tiến và chuyển động quay quanh một trục. Phương trình cơ bản của vật rắn chuyển động tịnh tiến cĩ dạng giống như phương trình cơ bản của chuyển động của chất điểm đặt tại khối tâm của hệ, 33
  35. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn mang khối lượng của cả vật rắn và chịu tác dụng của một lực bằng tổng hợp các ngoại lực tác dụng lên chất điểm đĩ. 3. Trong chuyển động của vật rắn quay quanh một trục cố định Δ, trong cùng khoảng thời gian Δt mọi chất điểm của vật rắn đều quay được một gĩc Δθ như nhau, vạch nên những đường trịn nằm trong những mặt phẳng vuơng gĩc với trục quay Δ và cĩ tâm nằm trên trục đĩ. Tại mỗi thời điểm t, mọi chất điểm G G của vật rắn đều cĩ cùng vận tốc gĩc ω và gia tốc gĩc β . G G Khi vật rắn chịu tác dụng một ngoại lực F , chỉ cĩ thành phần Ft tiếp tuyến với quỹ đạo trịn vuơng gĩc với Δ, nằm trong mặt phẳng quỹ đạo này là cĩ tác dụng làm cho vật rắn quay quanh trục Δ. G Thực nghiệm chứng tỏ tác dụng của lực F làm quay vật rắn khơng những G t G phụ thuộc vào độ lớn của F mà cịn phụ thuộc vào điểm đặt của lực F , nghĩa là t G t phụ thuộc vào bán kính r của quỹ đạo của điểm đặt lực Ft . Đại lượng cĩ thể hiện những phụ thuộc này là vectơ mơmen lực đối với trục quay G G G ∧ M =r Ft G G trong đĩ, bán kính vectơ r tính từ tâm quỹ đạo đến điểm đặt lực F , và G G t cũng hướng từ tâm quỹ đạo đến điểm đặt lực Ft . Vectơ momen lực M cĩ: G G − phương: vuơng gĩc với 2 vectơ r và F , tức là vuơng gĩc vớ mặt G t phẳng quỹ đạo của điểm đặt lực Ft , − G G G chiều: sao cho ba vectơ r , Ft , M theo thứ tự đĩ hợp thành tam diên thuận, G G − = α G độ lớn: M r.Ft .sinα , trong đĩ là gĩc hợp bởi 2 vectơ r và Ft . Áp dụng cơng thức này cho phần tử thứ i (cĩ khối lượng Δmi, cách tâm O G G G G ∧ một đoạn ri ) của vật rắn, ta được: M i =ri Ft i . Tổng hợp tất cả các vectơ M i đối với mọi phần tử của vật rắn, ta thu được phương trình: G G M = Iβ . Đĩ là phương trình cơ bản của vật rắn chuyển động quay quanh một trục G G cố định, trong đĩ M là mơmen ngoại lực tác dụng lên vật rắn, β là gia tốc gĩc, 2 Δ I =∑ Δm i ri là mơmen quán tính của vật rắn đối với trục quay . Phương trình i G G này cĩ dạng giống như phương trình F = ma đối với chuyển động của chất 34
  36. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn G G G G điểm. Ba đại lượng M ,β , I cĩ vai trị tương tự như ba đại lượng F , a ,m trong G G chuyển động của chất điểm, nhưng ba đại lượng M ,β , I đều phụ thuộc vào r. 2 4. Mơmen quán tính được tính I theo cơng thức I =∑ Δm i ri nếu các i phần tử của vật rắn phân bố rời rạc. Cịn nếu các phần tử của vật rắn phân bố liên tục thì I = ∫ r 2dm toan vat Dựa vào các cơng thức này, ta cĩ thể tính mơmen quán tính của các vật rắn quay quanh một trục cố định Δo trùng với trục đối xứng của vật rắn và đi qua khối tâm của nĩ. Ví dụ, với 2 2 - khối cầu: Io= mR , 5 2 - vành trịn rỗng (hoặc trụ rỗng): Io = m R , ml 2 - thanh dài đồng chất: Io= 12 ml 2 - khối trụ đặc, đĩa đặc: Io= . 12 Nếu trục quay Δ khơng trùng với trục đối xứng Δo và khơng đi qua khối tâm của vật mà cách khối tâm một đoạn d và song song với trục Δ thì theo định lý Steiner-Huyghens: 2 I = Io +md G G 5. Vectơ mơmen động lượng L = Iω đặc trưng cho chuyển động quay về mặt động lực học và từ phương trình cơ bản của vật rắn quay quanh một trục cố định ta rút ra 2 định lý về mơmen động lượng: G dL G Định lý 1: = M dt G t2 G G G G Định lý 2: ΔL = ∫ Mdt (hoặc ΔL = M.Δt khi M = const). t1 6. Từ hai định lý trên ta suy ra định luật bảo tồn mơmen động lượng: Vật rắn quay cơ lập hoặc khơng cơ lập nhưng tổng hợp các mơmen ngoại lực tác dụng lên vật rắn bằng khơng, thì mơmen động lượng của vật rắn được bảo tồn: G L = const. Từ đĩ nếu các phần của vật rắn cĩ thể dịch chuyển đối với nhau làm cho mơmen quán tính của vật thay đổi thì làm cho vận tốc gĩc thay đổi, nhưng G G vectơ L = Iω khơng đổi (bảo tồn). 35
  37. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn Nếu cĩ nhiều vật rắn cĩ liên kết nhau thành một hệ vật rắn cùng tham gia chuyển động quay thì định luật bảo tồn mơmen động lượng cĩ dạng: Vận dụng định luật này, ta giải thích dễ dàng các hiện tượng như quay người khi nhảy cầu bơi, múa balê Đặc biệt, dựa trên định luật bảo tồn này, người ta thu được một tính chất quan trọng của con quay cĩ trục quay tự do: “trục quay tự do của con quay sẽ giữ nguyên phương của nĩ trong khơng gian chừng nào chưa cĩ ngoại lực tác dụng làm thay đổi phương của trục đĩ”. Tính chất này của con quay cĩ trục quay tự do được ứng dụng làm la bàn xác định hướng chuyển động của các tàu biển, các tàu vũ trụ Đối với con quay cĩ trục quay cĩ một điểm tựa cố định, dựa vào định lý về mơmen động lượng, người ta tìm được một tính chất đặc biệt, đĩ là hiệu ứng hồi chuyển “khi con quay đang G quay nhanh, nếu tác dụng vào trục quay một ngoại lực F thì trục quay sẽ dịch G chuyển trong mặt phẳng vuơng gĩc với phương tác dụng của lực F đĩ”. Tính chất này được dùng để giải thích chuyển động tuế sai của con quay. Hiệu ứng hồi chuyển được ứng dụng để biến các chuyển động lắc ngang của thân tàu biển (do sĩng giĩ va đập mạnh) thành chuyển động dập dềnh dọc thân tàu, tránh cho tàu khơng bị lật. 7. Khi làm cho vật rắn quay, mơmen lực thực hiện cơng. Cơng nguyên tố của ngoại lực tác dụng lên vật rắn quay quanh một trục cố định bằng: dA = F.ds = r.Ft.dϕ = Mdϕ. dω dω Thay M = I.β = I. vào biểu thức trên ta được: dA= Iω và cơng dt dt tồn phần: ω2 2 2 Iω2 Iω1 A12 = ∫ Iωdω = − . 2 2 ω1 Áp dụng biểu thức (3-10) cho trường hợp này, ta được: A12 = Wđ2-Wđ1, và suy ra động năng của vật rắn quay quanh một trục: Iω2 Wđ = . 2 Nếu vật rắn vừa quay vừa tịnh tiến, động năng tồn phần của nĩ bằng tổng động năng quay và động năng tịnh tiến của nĩ: Iω2 mv 2 Wđ = + 2 2 Nếu vật rắn lăn khơng trượt thì v = R.ω . 4.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Khái niệm về khối tâm của hệ chất điểm? So sánh chuyển động của khối tâm với chuyển động tịnh tiến của vật rắn và chuyển động của chất điểm. 36
  38. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn 2. Thành phần nào của lực cĩ tác dụng thực sự gây ra chuyển động quay của vật rắn quanh một trục cố định? Phân tích tại sao? 3. Thiết lập phương trình cơ bản của chuyển động quay, nêu ý nghĩa của các đại lượng trong cơng thức. 4. Những đại lượng nào đặc trưng cho chuyển dộng quay của vật rắn xung quanh một trục cố định? 5. Định nghĩa mơmen quán tính của vật rắn, nêu cách tính mơmen quán tính của một số vật rắn. Viết cơng thức tính mơmen quán tính của một vật rắn đồng chất quay quanh trục đối xứng và đi qua khối tâm của nĩ. 6. Khái niệm về mơmen động lượng và chứng minh các định lý về mơmen động lượng đối với vật rắn quay xung quanh một trục cố định. 7. Nếu các đại lượng trong chuyển động quay cĩ vai trị tương tự với các đại lượng trong chuyển động tịnh tiến. Sự tương tự này thể hiện như thế nào (ở những cơng thức nào). 8. Chứng minh và phát biểu định luật bảo tồn mơmen động lượng. Cho vài ví dụ ứng dụng và giải thích. Định luật này được thoả mãn trong những điều kiện nào? 9. Định nghĩa con quay. Phân biệt con quay cĩ trục quay tự do và con quay cĩ trục tựa trên một điểm cố định. Nêu tính chất của các con quay này. Hiệu ứng hồi chuyển là gì, chuyển động tuế sai là gì, và cĩ ứng dụng gì trong thực tế? 10. Thiết lập cơng thức tính cơng và cơng suất trong chuyển động quay của vật rắn. 11. Xét trường hợp một vật rắn lăn khơng trượt. Chọn một ví dụ để minh hoạ. Tìm động năng của vật rắn trong trường hợp này. 4.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 1. Một trục quay hình trụ đặc bán kính 20mm và khối lượng 100kg cĩ thể quay quanh một trục nằm ngang. Một sợi dây khơng dãn được quấn thành một lớp sít nhau trên thân trục quay và đầu tự do của sợi dây cĩ treo một vật nặng khối lượng 20 kg (Hình 4 - 1bt). Bỏ qua ma sát của trục quay, lực cản của khơng khí và khối lượng của sợi dây. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80/s2. Để vật nặng tự nĩ chuyển động. Hãy xác định: a. Gia tốc của vật nặng. b. Lực căng của dây treo vật nặng. 37
  39. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn Đáp số: a) gia tốc a = mg =2,8 m/s2 M m + 2 b) T, = T = Ma = 140 N. (M = 100 kg là khối lượng của trục quay). 2 2. Một thanh nặng thẳng cĩ tiết diện đều và dài 0,70m 0 H α cĩ thể quay quanh một trục nằm ngang đi qua một đầu của G thanh. Lúc đầu, thanh được giữ ở vị trí nằm ngang. Sau đĩ, β nĩ được thả ra để tự quay (H.4–2bt). Lấy gia tốc trọng P trường g= 9,80m/s2 Hãy xác định gia tốc gĩc của thanh này lúc bắt đầu được thả rơi và lúc đi qua vị trí thẳng đứng. Hình 4-2bt 3g cosα rad Đáp số: β = = 2l , 2l s 2 lúc đi qua vị trí thẳng đứng. β = 0 3. Một vật nặng khối lượng 100kg trượt trên một mặt phẳng nghiêng hợp với mặt phẳng ngang một gĩc 300 và làm quay một bánh xe cĩ dạng một trụ trịn bán kính 0,26m và khối lượng 25kg (H.4–3bt). Hệ số ma sát giữa vật nặng và mặt phẳng nghiêng là 0,25. Bỏ qua ma sát của trục quay và khối lượng của sợi dây. Lấy Hình 4-3bt gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a. Gia tốc dài của vật nặng và gia tốc gĩc của bánh xe. b. Lực căng của dây kéo α − α Đáp số: a) a = sin k cos )g ≅ 2,47m/s2. M 1 + 2m β = a ≈ 9,5 rad/s2. R b) T’ = T = Ma ≅ 30,9 N ; M = 25kg là khối lượng của trục quay. 2 4. Trên một mặt phẳng nằm ngang nhẵn cĩ một T chất điểm khối lượng m chuyển động. Chất điểm 0 m được buộc vào một sợi dây khơng dãn, đầu kia của sợi dây được kéo qua một lỗ nhỏ O với vận tốc P khơng đổi (H.4– 4bt). Hình 4-4bt Khi r = r0 thì vận tốc gĩc của chất điểm là ω0. Hãy xác định sự phụ thuộc của lực căng của sợi dây vào khoảng cách r giữa 38
  40. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn chất điểm và lỗ nhỏ O. a4 Đáp số: T = m.ω 2. 0 . 0 r 3 5. Một bánh đà (vơlăng) cĩ dạng một đĩa phẳng trịn đang quay quanh trục của nĩ với vận tốc 480 vịng/phút thì bị tác dụng một mơmen lực hãm. Bánh đà cĩ khối lượng 500kg và bán kính 20cm. Hãy xác định mơmen của lực hãm trong hai trường hợp: a. Bánh đà dừng lại sau khi hãm 50s. b. Bánh đà dừng lại sau khi quay thêm được 300 vịng. π 2 Đáp số: a) M = - .m.R n ≅ - 10 Nm, Δt π 2 b) M, = - .m.(Rn) ≅ - 7,0 Nm 600 6. Một cuộn dây chỉ khối lượng m đặt trên một mặt phẳng ngang. Bán kính của vành cuộn chỉ là R, bán kính của lớp dây chỉ ngồi cùng quấn trên lõi cuộn chỉ là r (H.4–5bt). Người ta cầm một đầu của sợi dây chỉ và bắt đầu kéo cuộn chỉ này bằng một lực Hình 4-5bt F khơng đổi và hợp với phương ngang một gĩc nghiêng α sao cho cuộn chỉ lăn khơng trượt trên mặt phẳng ngang. Hệ số ma sát giữa cuộn chỉ và mặt phẳng ngang là k, mơmen quán tính của cuộn chỉ đối với trục của nĩ là I. Hình xác định: a. Độ lớn và hướng của gia tốc để cuộn chỉ lăn khơng trượt. b. Độ lớn của lực kéo F . c. Cơng của lực F làm cuộn chỉ chuyển động lăn khơng trượt trong thời gian t giây đầu tiên. F.R.(R.cosα − r) r Đáp số: a) a= ; cosα> ; I + m.R 2 R 2 b) F ≤ k.mg(I _ m.R ) r I(cosα + k sinα) + m.R 2 .( + k.sinα) R 1 .F 2 .(R.cosα − r) 2 c) A = . .t 2 , 2 I + m.R 2 7. Một người ngồi trên một chiếc ghế quay (ghế Giucốpxki) sao cho phương của trọng lực tác dụng lên người và ghế trùng với trục quay của ghế. Người đĩ giang hai tay và mỗi tay cầm một quả tạ cĩ khối lượng 2,0kg. Khoảng cách từ mỗi quả tạ đến trục quay của ghế là 0,80m. Cho người và ghế quay với 39
  41. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn vận tốc 30 vịng/phút. Mơmen quán tính của người và ghế (khơng kể các quả tạ) đối với trục quay là 2,5kg.m2. Hãy xác định vận tốc quay của người và ghế khi người đĩ co hai tay lại để khoảng cách từ mỗi quả tạ đến trục quay chỉ cịn bằng 0,60m. Đáp số: 38,5 vịng/phút. 8. Thiết bị dùng để xác định cơng suất của động cơ gồm hai kẹp cĩ thể kẹp chặt vào trục quay của động cơ (H.4–6bt). Hàm kẹp phía trên gắn với một tay địn, cuối tay địn, cuối tay địn này cĩ treo một vật nặng.Vật nặng L được chọn sao cho trọng lượng của nĩ cân bằng với lực P ma sát và giữ cho tay địn nằm ngang. Hãy xác định Hình 4-6 bt cơng suất của động cơ, nếu trục của động cơ quay với vận tốc 120 vịng/phút. Trọng lượng của vật nặng của vật nặng bằng 490N, độ dài của tay địn kể từ tâm trục quay đến điểm treo vật nặng là 100cm. Bỏ qua trọng lượng của tay địn. Đáp số: 6,15KW 9. Trên thân một ống trụ khối lượng 1,5kg, người ta quấn một sợi dây khơng dãn thành một lớp xít nhau. Đầu tự do của sợi dây gắn trên giá cố định (H.4–7bt,a). Ống trụ được thả để tự chuyển động dưới tác dụng của trọng lực. Khối lượng và đường kính của sợi dây nhỏ khơng đáng kể. Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a) Gia tốc của ống trụ. Hình 4-7bt b) Lực căng của sợi dây. Đáp số: a) a = g = 4,9m/s2. 2 b) T = m (g – a) = mg = 7,35N. 2 10. Một trụ đặc khối lượng 2,50kg và một vật nặng khối lượng 0,50kg được nối với nhau bằng một sợi dây khơng dãn vắt qua một rịngrọc (H.4-8bt). Bỏ qua khối lượng của sợi dây, của rịng rọc và của khung gắn với trụ đặc. Khi thả vật nặng để nĩ tự chuyển động thì trụ đặc lăn khơng trượt trên mặt phẳng ngang. Hệ số ma sát giữa mặt phẳng ngang và trụ đặc bằng 0,10.Lấy gia tốc trọng trường g = 9,80m/s2. Hãy xác định: a. Gia tốc của vật nặng. 40 Hình 4-8bt
  42. Chương 4 - Chuyển động của hệ chất điểm và vật rắn b. Lực căng của sợi dây. Đáp số: a) a = mg = 1,15m/s2. 3M m + 2 b) T = m (g – a) ≈ 4,32N. Với M là khối lượng của hình trụ đặc: M = 2,5kg. 41
  43. Chương 5 - Các định luật thực nghiệm về chất khí CHƯƠNG 5 - CÁC ĐỊNH LUẬT THỰC NGHIỆM VỀ CHẤT KHÍ 5.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Chương này giới thiệu các đại lượng cơ bản, các định luật về chất khí. Do đĩ học viên cần nắm vững các đại lượng và phương trình Mendeleev-Clapeyron. 5.2. TĨM TẮT NỘI DUNG Khí lý tưởng: chất khí lý tưởng là chất khí trong đĩ áp suất (P) thể tích (V) và nhiệt độ liên hệ với nhau theo phương trình: PV= nRT (phương trình Mendeleev-Clapeyron) n= m : số mol chất khí μ R= 8,31 J/mol K Hằng số khí lý tưởng. Phương trình trạng thái khí lý tưởng: Khi nhiệt độ khơng đổi (đẳng nhiệt): P1V1= P2V2 V V Khi áp suất khơng đổi (đẳng áp): 1 = 2 T1 T2 P P Khi thể tích khơng đổi (đẳng tích): 1 = 2 T1 T2 1. Việc xét chuyển động của hệ chất điểm được qui về việc xét chuyển động khối tâm của nĩ. Kết quả cho thấy: chuyển động của khối tâm của hệ chất điểm giống như chuyển động của một chất điểm mang khối lượng bằng tổng khối lượng 5.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Trình bày các khái niệm cơ bản về: áp suất; nhiệt độ và nhiệt giai. 2. Nêu đặc điểm của khí lý tưởng? Trình bày phương trình trạng thái khí lý tưởng. 3. Nêu nội dung định luật, cơng thức tính của các định luật thực nghiệm khí lý tưởng? 5.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP A. BÀI TẬP VÍ DỤ Bài tập 1. Cĩ 10g khí oxi ở áp suất 3 at. Sau khi hơ nĩng đẳng áp khối khí chiếm thể tích 10l. Tìm nhiệt độ sau khi hơ nĩng .Coi khối khí oxi là lý tưởng. 41
  44. Chương 5 - Các định luật thực nghiệm về chất khí Giải m =10g=10 .10-3 Kg 4 P1= 3 at = 3.9,81.10 N/m o T1 = 10 C = 10+273=283 K -3 3 V2 = 10l = 10.10 m T2 =? P P V 1 = 2 ⇒ = 2 Quá trình đẳng áp ta cĩ: T2 T1 T1 T2 V1 Từ phương trình Mendeleev-Claperon m T P μ P V = RT ⇒ 1 = 1 1 1 μ 1 V1 mR V P μ ⇒ T = 2 1 2 mR Với μ=32 g/mol = 32.10-3 Kg/mol 10.10−3. .3.9,81.10432.10−3 T = = 1133,3K 2 10.10−3.8,31 Bài tập 2. Một khối khí oxi chiếm thể tích 3l, áp suất 10at và nhiệt độ 19,5 oC. a) Tính khối lượng riêng của khối khí. b) Hơ nĩng đẳng tích khối khí đĩ đến nhiệt độ 100oC. Tính áp suất của khối khí sau khi hơ nĩng. Giải -3 3 V1= 3l = 3.10 m 4 2 P1=10 at =10.9,81.10 N/m o T1= 19,5 C = 19,5+273 = 292,5 K o T2= 100 C = 100+ 273 = 373K m2 ? P2 ? a) Phương trình Mendeleev-Clapeyron m PV μ P V = RT ⇒ m = 1 1 1 1 μ 1 RT1 Với μ= 32g/mol = 32.10-3 Kg/mol 10.9,81.104.3.10−3.32.10−3 m = = 0,0387Kg 8,31.292,5 b) Theo quá trình đẳng tích ta cĩ: P P P T 4 1 = 2 ⇒ = 1. 2 = 10.9,81.10 .373 = 4 2 P2 12,75.9,81.10 N / m T1 T2 T1 292,5 42
  45. Chương 5 - Các định luật thực nghiệm về chất khí hay P2= 12,75 at. B. BÀI TẬP TỰ GIẢI 5.1. Cĩ 40 g khí oxy chiếm thể tích 3l ở áp suất 10 at. a) Tính nhiệt độ của khối khí b) Cho biết khối khí giãn nở đẳng áp đến thể tích 4l. Tính nhiệt độ của khối khí sau khi giãn nở. 5.2. Một bình chứa 10 kg khí ở áp suất 107N/m2. Người ta lấy bớt khí trong bình và giữ nhiệt độ khí khơng đổi đến khi áp suất trong bình cịn 2,5.106 N/m2. Hãy xác định khối lượng khí lấy ra. 5.3. Bơm khí nitơ vào một bình thép cĩ thể tích cố định V1 = 8,3l đến áp o suất P1=15 at ở nhiệt độ T1 = 27 C. a- Tính khối lượng của khối khí này. o b- Nếu hơ nĩng bình khí này đến nhiệt độ T2 = 127 C thì áp suất của nĩ là bao nhiêu? o 5.4. Một bĩng đèn dây tĩc chứa khí trơ ở nhiệt độ t1 = 27 C và áp suất P1= 0,6at. Khi đèn sáng áp suất khí trong đèn P2 = 1at. Hãy tính nhiệt độ t2 của khối khí trong đèn khi đèn sáng. 5.5 Bình A cĩ dung tích V1= 3l chứa một chất khí ở áp suất P1=2at. Bình B cĩ dung tích V2= 4l chứa một chất khí ở áp suất P2= 1 at. Nối hai bình lại với nhau bằng một ống dẫn nhỏ. Biết rằng nhiệt độ hai bình như nhau và khơng xảy ra phản ứng hố học. Hãy tính áp suất của hỗn hợp khí. Hướng dẫn, Đáp số 5.1 . T1= 292,5K T2= 390 K 5.2 . Δm= 7,5 Kg 5.3 . m = 0,137 Kg P2= 20 at o 5.4 . t2=227 C 5.5 . Gọi áp suất riêng phần của mỗi chất khí khi hai bình thơng nhau là ’ P 1 và P’2 Quá trình đẳng nhiệt V P V = P’ (V +V ) ⇒ P' = 1 P 1 1 1 1 2 1 + 1 V1 V2 V P V = P’ (V +V ) ⇒ P' = 2 P 2 2 2 1 2 2 + 2 V1 V2 43
  46. Chương 5 - Các định luật thực nghiệm về chất khí PV + P V ⇒ P = P’ + P’ = 1 1 2 2 =1,43at 1 2 + V1 V2 44
  47. Chương 6 - Các nguyên lý của nhiệt động lực học CHƯƠNG 6 - CÁC NGUYÊN LÝ CỦA NHIỆT ĐỘNG LỰC HỌC 6.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Chương này khảo sát năng lượng trong chuyển động nhiệt và hai nguyên lý của nhiệt động học từ đĩ khảo sát hiệu suất của động cơ hoạt động theo chu trình Carnot. 6.2. TĨM TẮT NỘI DUNG Thuyết động học chất khí liên hệ đến tính chất vĩ mơ của các chất khí (áp suất, nhiệt độ) với các tính chất vi mơ của các phân tử khí (tốc độ, động năng ). V2 Cơng thực hiện: A = ∫ pdV V1 3 Nhiệt độ và động năng: W = RT d 2 R − K= = 1,38.10 23 J / K là hằng số Bolztmann N A A Q2 T Hiệu suất động cơ nhiệt: η = = 1− , η = 1− 2 Q1 Q1 T1 Hiệu suất máy làm lạnh: Q Q T η = 2 = 1 −1 → η = 2 − A A T1 T2 6.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Trình bày các khái niệm, cơng thức tính về: năng lượng của chuyển động nhiệt, nội năng, cơng và nhiệt?. 2. Nêu nguyên lý, hệ quả, ý nghĩa của nguyên lý thứ nhất của nhiệt động học?. 3. Trình bày hạn chế của nguyên lý thứ nhất của nhiệt động học?. 4. Nêu nguyên lý, biểu thức của nguyên lý thứ hai của nhiệt động học?. 5. Nêu nội dung của định lý Carnot? 44
  48. Chương 6 - Các nguyên lý của nhiệt động lực học 6.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 1. BÀI TẬP VÍ DỤ Bài tập 1: Một động cơ ơtơ cĩ hiệu suất nhiệt 22% . Trong mỗi giây nĩ hoạt động 95 chu trình và thực hiện cơng 120 mã lực. Hãy tính trong một chu trình động cơ này: a) Thực hiện một cơng bằng bao nhiêu? b) Hấp thụ nhiệt lượng bao nhiêu từ nguồn nĩng? c) Thải ra nhiệt lượng bao nhiêu cho nguồn lạnh? Giải: a) Cơng thực hiện trong 1 giây: × A 0 =120 746 = 89520 J Cơng thực hiện trong mỗi chu trình A 89520 A = 0 = = 942,3 J 95 95 A A b) Hiệu suất η = ⇒ Q = 1 η Q1 742,3 Q = = 4283 J, 1 0,22 vậy nhiệt lấy từ nguồn nĩng Q 1 = 4283 J c) Nhiệt thải cho nguồn lạnh = − = − = Q2 Q1 A 4283 942,3 3340,7 J. Bài tập 2: Một động cơ nhiệt hoạt động theo chu trình Carnot cĩ cơng suất 0 P = 73600W, nhiệt độ của nguồn nĩng T 1 = 100 C nhiệt độ của nguồn lạnh 0 T 2 = 0 C. Tính: a) Hiệu suất của động cơ, b) Nhiệt lưọng mà tác nhân nhận được trong 1 phút, c) Nhiệt lượng mà tác nhân thải cho nguồn lạnh trong 1 phút . Giải: T 273 a) Hiệu suất động cơ: η = 1− 2 = 1− = 0,27 hay η = 27% T1 373 45
  49. Chương 6 - Các nguyên lý của nhiệt động lực học b) Trong 1s động cơ sinh cơng A 0 = 73600 J, nhiệt lượng tác nhân nhận được trong 1s là: A A η = 0 ⇒ Q = 0 1 η Q1 Nhiệt lượng nhận trong 1 phút: 73600 Q' = 60.Q = 60. = 16470 KJ 1 1 0,27 c) Nhiệt lượng thải cho nguồn lạnh trong 1s = − Q2 Q1 A0 Nhiệt lượng thải trong 1 phút = = − = − − Q'2 60.Q2 60(Q1 A0 ) 60.Q1 60.A0 = Q'1 60.A0 = 16470 - 60.73,6 = 12054 KJ Bài tập 3: Một tủ lạnh cĩ hiệu suất 4,7 rút nhiệt từ buồng lạnh với tốc độ 250 J trong mỗi chu kỳ. Vậy trong mỗi chu kỳ tủ lạnh này đã: a) Nhận bao nhiêu cơng để hoạt động? b) Nhả ra bao nhiêu nhiệt lượng cho căn phịng? Giải: Q 250 a) Cơng nhận vào: A = 2 = ≈ 53 J η 4,7 Cơng này đựơc chuyển vào hệ, ta nĩi cơng thực hiện trên tủ lạnh là +53 J hoặc cơng do hệ thực hiện được là -53 J = + b) Nhiệt toả ra: Q1 A Q2 = 53 + 250 = 303 J 2. BÀI TẬP TỰ GIẢI 6-1. Một động cơ nhiệt lý tưởng chạy theo chu trình Carnot nhả cho nguồn lạnh 80% nhiệt lượng mà nĩ thu được của nguồn nĩng. Nhiệt lượng thu được trong một chu trình là 1,5 Kcal.Tìm: a) Hiệu suất của chu trình Carnot nĩi trên. b) Cơng mà động cơ sinh ra trong 1 chu trình. o 6-2. Nhiệt độ của hơi nước từ lị hơi vào máy hơi là t1 = 227 C, nhiệt độ o của bình ngưng là t2= 27 C . Hỏi khi tốn một lượng nhiệt Q= 1Kcal thì ta thu được một cơng cực đại là bao nhiêu? 46
  50. Chương 6 - Các nguyên lý của nhiệt động lực học 6-3. Một máy làm lạnh tiêu thụ cơng suất 36800w nhiệt độ của nguồn lạnh là -10oC, nhiệt độ của nguồn nĩng là 17oC. Tính: a) Hiệu suất làm lạnh. b) Nhiệt lượng lấy được từ nguồn lạnh trong 1giây. c) Nhiệt lượng nhả cho nguồn nĩng trong một giây. 6-4. Khi thực hiện chu trình carnot, khí sinh cơng 8600J và nhả nhiệt 2,5 Kcal cho nguồn lạnh. Tính hiệu suất của chu trình. 6-5. Khi thực hiện chu trình carnot hệ nhận được nhiệt lượng 10Kcal từ nguồn nĩng và thực hiện cơng 15KJ. Nhiệt độ của nguồn nĩng là 100oC. Tính nhiệt độ của nguồn lạnh. Hướng dẫn và Đáp số − A Q1 Q2 6-1. a)η = = Với Q2= 80%Q1 Q1 Q1 Tính được η = 20% η = = b) A= Q1 0,3Kcal 1,254KJ A T 6-2. η = = 1− 2 ⇒ A =1,7KJ Q1 T1 Q T 6-3. a) η = 2 = 2 ≈ 9,74 − A T1 T2 b) Q2= ηA = ηPt ≈ 86000Cal c) Q1 = Q2+ A ≈ 94800 Cal A A 6-4. η = = = 45% + Q1 Q A T η = A = η = − 2 ⇒ ≈ 6-5. 0,36 1 T2 239K . Q1 T1 47
  51. Chương 7 - Trường tĩnh điện CHƯƠNG 7 - TRƯỜNG TĨNH ĐIỆN 7.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: 1. Yêu cầu đối với người học là phải nắng vững định nghĩa và hiểu được ý nghĩa vật lý cùng đơn vị đo của các đại lượng: 9 véctơ cường độ điện trường, 9 điện thế, 9 hiệu điện thế, 9 điện thơng; 2. Hiểu và vận dụng được định luật Coulomb, định lý Ơxtrơgratxki – Gauss, nguyên lý chồng chất điện trường để giải các bài tốn tĩnh điện; 3. Hiểu định nghĩa và tính chất của lưỡng cực điện; nhớ và vận dụng được biểu thức mơ tả mối quan hệ giữa véctơ cường độ điện trường và điện thế 7.2. TĨM TẮT NỘI DUNG kq q 1) Lực tương tác Coulomb giữa hai điện tích điểm: F = 1 2 r εr 3 F 2) Véctơ cường độ điện trường E = q kq Cường độ điện trường gây bởi một điện tích điểm q: E = r εr 3 3) Véctơ cảm ứng điện (điện cảm) D = ε0ε E φ 4) Định lý O – G: e = ∫ DdS = ∑qi (S ) i N 5) Cơng của lực tĩnh điện: AMN = q ∫ Eds = q (VM - VN) M 6) Tính chất thế của trường tĩnh điện: ∫ Eds = 0 (C) 7) Hiệu điện thế giữa hai điểm M và N trong điện trường N VM – VN = ∫ Eds M 8) Điện thế gây bởi một điện tích điểm V = kQ εr dV 9) Liên hệ giữa E và V: Es = - hay E = -grad V. ds 48
  52. Chương 7 - Trường tĩnh điện 7.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Nếu các electron trong một kim loại như đồng cĩ thể chuyển động tự do, chúng thường bị chặn lại ở bề mặt kim loại. Tại sao chúng khơng chuyển động tiếp và rời khỏi kim loại? 2. Một điện tích điểm chuyển động vuơng gĩc với đường sức trong một điện trường. Cĩ lực tĩnh điện nào tác dụng lên nĩ khơng? 3. Hai điện tích điểm chưa biết độ lớn và dấu ở cách nhau một khoảng d. Điện trường bằng khơng ở một điểm nằm trên đường thẳng nối chúng. Ta cĩ thể kết luận như thế nào về các điện tích? 4. Bạn quay một lưỡng cực điện sao cho hai đầu của nĩ hốn vị cho nhau trong một điện trường đều. Cơng mà bạn thực hiện phụ thuộc như thế nào vào sự định hướng ban đầu của lưỡng cực đối với điện trường. 5. Một mặt bao trọn một lưỡng cực điện. Điện thơng qua mặt này bằng bao nhiêu? 6. Một quả bĩng cao su hình cầu cĩ một điện tích được phân bố đều trên mặt của nĩ. Khi quả bĩng được bơm lên, cường độ điện trường thay đổi như thế nào cho các điểm (a) bên trong quả bĩng, (b) ở bề mặt quả bĩng và (c) ở ngồi quả bĩng? 7. Electron cĩ xu hướng chuyển động đến nơi cĩ điện thế cao hay điện thế thấp? 8. Hai mặt đẳng thế khác nhau cĩ thể cắt nhau khơng? 9. Phân biệt giữa hiệu điện thế và hiệu thế năng. Cho các phát biểu trong đĩ mỗi thuật ngữ đĩ được dùng một cách chính xác. 10. Làm thế nào anh (chị) cĩ thể khẳng định điện thế trong một miền cho trước của khơng gian cĩ cùng một giá trị trong tồn miền đĩ? 7.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP -6 7.4.1. Hai viên bi nhỏ giống hệt nhau, cĩ điện tích q1 = 2.10 C và -6 q2 = 4.10 C đặt cách nhau một khoảng r trong chân khơng thì chúng hút nhau một lực F = 0,8N. a) Tính khoảng cách r. b) Cho chúng tiếp xúc nhau rồi đưa về vị trí cũ thì chúng sẽ đẩy nhau hay hút nhau với lực F’ bằng bao nhiêu? Đáp số: a) r = 30cm; b) đẩy nhau với F’ = 0,1N 49
  53. Chương 7 - Trường tĩnh điện 7.4.2. Đặt bốn điện tích điểm +q giống nhau ở bốn đỉnh của một hình vuơng cạnh a. Hỏi phải đặt điện tích điểm Q ở đâu, cĩ độ lớn và dấu như thế nào để cả năm điện tích đĩ đều đứng yên? Đáp số: Q = 2 2 +1 q tại tâm của hình vuơng 4 7.4.3. Theo giả thuyết Bohr, trong nguyên tủ Hydro, electron chuyển động quanh hạt nhân theo quỹ đạo trịn bán kính r = 0,53.10-10m. Tính vận tốc dài và tần số vịng của electron. Hướng dẫn: 2 Lực hướng tâm là lực tĩnh điện Coulomb ke2/r2 = mv , v = 2,2.106m/s; ω r = v/r = 6,5 .1015s-1. 7.4.4. Hai viên bi nhỏ giống hệt nhau, tích điện +q1 và –q2 đặt cách nhau 2m trong khơng khí. Mỗi viên gây ra cường độ điện trường tại trung điểm M của đoạn thẳng nối chúng cĩ độ lớn E1 = 150V/m và E2 = 300V/m. Cho chúng tiếp xúc nhau rồi trả về chỗ cũ. Hãy xác định: a) Điện tích của mỗi viên bi. b) Véctơ cường độ điện trường tại M. 2 Đáp số: a) q’ = q’ = - 50r = -5,55.10-9C; b) E’ = 0 1 2 k M 7.4.5. Một đĩa trịn, tâm O, bán kính R, tích điện đều, mật độ điện mặt σ > 0. Hãy xác định véctơ cường độ điện trường tại một điểm nằm trên trục của đĩa và cách tâm O một đoạn h. σ 1 E n Đáp số: = [1 - 2 ] 2ε0ε 1+(R/h) 7.4.6. Xác định véctơ cảm ứng điện D do một dây thẳng dài vơ hạn, tích điện đều, mật độ điện dài λ > 0 gây ra tại điểm cách dây một khoảng x. λ Đáp số: D = n 2πx 7.7. Giữa mặt phẳng rất rộng, thẳng đứng, tích điện đều, mật độ điện mặt σ = +4.10-6C/m2 treo con lắc gồm sợi dây khơng giãn, khơng dẫn điện và hịn bi khối lượng m = 1g sao cho dây căng, thẳng đứng. Tích cho hịn bi điện tích q = 10-9C thì dây lệch gĩc α bằng bao nhiêu so với phương thẳng đứng? (Hệ thí nghiệm đặt trong khơng khí). Hướng dẫn: 50
  54. Chương 7 - Trường tĩnh điện Ở vị trí cân bằng Fe + T + P = 0 với Fe = q E + α α σ ε α 0 ‘ ‘’ từ Fe = T P = Ptg , ta suy ra: tg = q /2 0 mg; suy ra: = 1 17 49 . 7.4.8. Bên trong một khối cầu tâm O1, bán kính R1 tích điện đều với mật độ điện khối ρ người ta khoét một lỗ hổng hình cầu tâm O2, bán kính R2 sao cho hai tâm cách nhau một khoảng O1O2 = a. Xét điểm M ở trong phần rỗng, cĩ hình chiếu của đoạn O1M xuống phương O1O2 là O1H = h. Hãy xác định cường độ điện trường tại M. Hướng dẫn: B Dùng phương pháp chồng chất điện trường A C ρ ρa E M = = O O = = const εε 1 2 3εε 3 0 0 Hình 7-22.Cho bài 7.10 -9 -9 -9 7.4.9. Ba điện tích điểm q1 = +12.10 C, q2 = -6.10 C, q3 = + 5.10 C đặt tại ba đỉnh của một tam giác đều cĩ cạnh a = 20cm trong khơng khí. Xác định điện thế tại tâm của tam giác đĩ. Đáp số: 857,2V 7.4.10. Ba điểm A, B, C nằm trong điện trường đều tạo thành tam giác vuơng tại C, trong đĩ: AC = 4cm, BC = 3cm, E = 5.103V/m. Tính: a) Hiệu điện thế UAC, UBC, UAB b) Cơng của lực điện khi di chuyển một electron từ A đến B. Đáp số: a) UAC = 200v, UCB = 0, UAB = 200V. -17 b) AAB = -3,2.10 J 7.4.11. Tính điện thế do một đĩa trịn tâm O bán kính R tích điện đều với điện tích Q gây ra tại một điểm nằm trên trục của đĩa và cách tâm một đoạn là h: Hướng dẫn: Tính tương tự như bài 7.5 Đáp số: V = 2kQ ( R2 + h2 – h) εR2 7.4.12. Căn cứ vào kết quả bài tập 7.8, chọn gốc tính điện thế ở vơ cực, hãy tính điện thế ở điểm M. Hướng dẫn: Áp dụng bài tốn 4 và phương pháp tương tự bài 7.8, ta cĩ: 51
  55. Chương 7 - Trường tĩnh điện ρ 2 2 VM = 2 [3(R1 – R2 ) + a(a - 2h)] 6ε0 52
  56. Chương 8 - Vật dẫn CHƯƠNG 8 - VẬT DẪN 8.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: 1. Mục đích: Khảo sát các tính chất của vật dẫn cân bằng tĩnh điện và ứng dụng; Tìm hiểu khái niệm điện dung và cách tính điện dung của tụ điện phẳng; Suy cơng thức tính mật độ năng lượng điện trường và cơng thức tổng quát tính năng lượng điện trường. 2. Yêu cầu: Sau khi nghiên cứu chươn này, sinh viên cần : 9 Hiểu và chứng minh được các tính chất của vật dẫn cân bằng tĩnh điện. 9 Nắm và vận dụng tốt các cơng thức tính điện dung của vật dẫn cơ lập, của tụ điện để giải các bài tốn điện. 9 Hiểu và nhớ cơng thức tính ωe, We. 8.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1) Liên hệ giữa điện thế và điện tích của một vật dẫn cơ lập Q = CV 2) Điện dung của một quả cầu kim loại (cơ lập) C = 4πε 0εR 3) Điện dung của tụ điện phẳng ε εS C = 0 d 4) Điện dung C của một bộ tụ điện − Ghép song song C = ∑Ci i − Ghép nối tiếp 1 = ∑ 1 C i Ci 5) Năng lượng của tụ điện phẳng 2 2 1 1 2 1 Q 1 2 1 σ Sd W = QU = CU = = ε0εE Sd = 2 2 2 C 2 2 ε0ε 52
  57. Chương 8 - Vật dẫn 6) Mật độ năng lượng điện trường 1 2 1 ω = ε εE = E D 2 0 2 7) Năng lượng điện trường trong thể tích V 1 W = ∫ ED dV. 2 V 8.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 8.3.1. Cĩ một bức tượng bằng đồng bị nhiễm điện âm. Hãy cho biết: a) Điện tích phân bố như thế nào? b) Vị trí nào trong lịng bức tượng cĩ điện thế cao nhất? c) Vị trí nào trong lịng bức tượng cĩ điện trường mạnh nhất? 8.3.2. Khi đặt một thanh nhơm vào điện trường thì cĩ phải tất cả các electron tự do trong thanh nhơm đều dồn về một đầu của thanh hay khơng? Tại sao? 8.3.3. Nếu đặt một quả cầu rỗng bằng kim loại vào trong một điện trường khơng đều thì nĩ sẽ bị lực điện trường đẩy về phía nào? Tại sao? 8.3.4. Tụ điện phẳng khơng khí được mắc (nối) cố định với ác quy. Giả sử ta cho hai bản cực dịch lại gần nhau một chút thì các đại lượng sau đây tăng hay giảm: a) Trị số điện tích trên mỗi bản cực. b) Cường độ điện trường trong lịng tụ điện. c) Hiệu điện thế giữa hai bản cực. d) Các câu hỏi trên, sau khi tụ điện ngắt khỏi nguồn điện. 8.3.5. Hai tụ điện phẳng khơng khí, khoảng cách giữa các bản cực là như nhau nhưng C1 > C2. Hãy so sánh các đại lượng S, Q, U, E của chúng nếu chúng được ghép: a) Nối tiếp b) Song song 53
  58. Chương 8 - Vật dẫn 8.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 8-1. Hai tụ điện cĩ điện dung C1 = 4μF và C2 = 6μF mắc nối tiếp vào nguồn hiệu điện thế U = 2000V. Sau đĩ người ta tháo bỏ nguồn rồi mắc chúng song song với nhau. Tính độ biến thiên năng lượng của hệ tụ điện. Đáp số: ΔWe = 0,192J 8.4.2. Tụ điện cầu gồm hai mặt cầu kim loại đồng tâm, khoảng cách giữa chúng rất nhỏ. Mặt cầu nhỏ bán kính R1, tích điện +Q, mặt cầu lớn bán kính R2, tích điện –Q. Tính điện dung của tụ cầu này. Hướng dẫn: Sử dụng các cơng thức C = Q , E = - dv U s ds kQ và E = 0 khi r R2 ; E = khi R1 R2. Cách tính như bài tập 8-7. 2πε εL Đáp số: C = 0 ln(R2/R1) 54
  59. Chương 9 - Điện mơi CHƯƠNG 9 - ĐIỆN MƠI 9.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: 1. Mục đích: Khảo sát hiện tượng phân cực điện mơi, tính tốn điện trường trong chất điện mơi và tìm hiểu tính chất của một số chất đặc biệt (các hiệu ứng áp điện thuận, ngược trong điện mơi sécnhét). 2. Yêu cầu: Giải thích được hiện tượng phân cực điện mơi, hiểu khái niệm véctơ phân cực điện mơi và phương pháp tính điện trường trong chất điện mơi. Biết các tính chất của điện mơi sécnhét và phân biệt được sự khác nhau giữa hiệu ứng áp điện thuận với hiệu ứng áp điện nghịch. 9.2. TĨM TẮT NỘI DUNG Điện mơi là chất khơng cĩ điện tích tự do nên khơng dẫn điện. Cĩ hai loại chất điện mơi: Điện mơi cĩ phân tử tự phân cực và điện mơi cĩ phân tử khơng phân cực. Khi đặt điện mơi trong điện trường ngồi thì xảy ra hiện tượng phân cực điện mơi: xuất hiện các điện tích phân cực (hay liên kết) định xứ trong khối điện mơi. Véctơ phân cực điện mơi Pe đặc trưng cho mức độ phân cực của chất điện mơi và hình chiếu của nĩ lên phương pháp tuyến của bề mặt giới hạn cĩ độ lớn bằng mật độ điện tích phân cực của mặt giới hạn đĩ. Độ lớn của điện trường trong lịng chất điện mơi sẽ giảm đi ε lần so với điện trường ngồi E0 hay điện trường trong một mơi trường bất kì sẽ giảm đi ε lần so với cùng điện trường ấy nhưng trong chân khơng. Đường sức điện trường bị gián đoạn khi đi qua mặt phân cách giữa hai lớp điện mơi, cịn đường cảm ứng điện thì khơng. Các chất điện mơi Sécnhét cĩ nhiều tính chất đặc biệt và các hiệu ứng áp điện thuận, áp điện nghịch đều cĩ thể xảy ra trong chúng. Các cơng thức cần nhớ − Liên hệ giữa véctơ cường độ điện trường E và véctơ cảm ứng điện D D = ε0ε E − Định lý O – G trong điện mơi: ε ε 0 ∫ EdS = ∑ qi (S ) i − Véctơ phân cực điện mơi Pe = ε0χE và D = ε0 E + Pe − Liên hệ giữa Pe và σ’: σ’ = Pen = ε0εEn. 55
  60. Chương 9 - Điện mơi 9.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 9.3.1. Chứng minh rằng điện trường trong chất điện mơi giảm đi ε lần so với trong chân khơng. 9.3.2. Hãy giải thích tại sao người ta dùng muối Sécnhét để chế tạo các tụ điện cĩ điện dung rất lớn nhưng kích thước nhỏ gọn? 9.4. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP 9.4.1. Một tụ điện phẳng khơng khí cĩ S = 100cm2, d = 10mm. Ta đưa tấm kim loại phẳng cĩ bề dày b = 8mm vào sao cho nĩ song song với hai bản cực của tụ điện. a) Tính điện dung của hệ thống đĩ. b) Thay tấm kim loại bằng một tấm điện mơi cĩ cùng kích thước và cĩ hằng số điện mơi ε = 5. Tính điện dung của hệ thống mới. ε S Đáp số: a) C = 0 = 44,25pF a d - b ε0S b) Xem hệ thống là ba tụ ghép nối tiếp Cb = = 24,58pF d - b (1 - 1/ε) 9.4.2. Một tụ điện phẳng, hai bản cực cách nhau d = 10mm, và được lấp đầy bằng chất điện mơi cĩ ε = 4,5. Muốn cho mật độ điện tích liên kết trên mặt điện mơi là 6,2 x 10-8C/m2 thì cần phải đặt vào tụ điện một hiệu điện thế bằng bao nhiêu? σ'd Đáp số: U = = 90,1V ε0(1 - 1/ε) 9.4.3. Tụ điện phẳng khơng khí, khoảng cách hai bản cực d = 10mm, mật độ -5 2 -5 2 điện mặt σ1 = 0,666 x 10 C/m và σ2 = 0,333 x 10 C/m . Ta đặt tấm điện mơi cĩ bề dày a = 5mm, hằng số điện mơi ε = 2 vào trong lịng tụ điện sao cho nĩ song song với các bản cực. Hãy tính hiệu điện thế giữa hai bản tụ điện. σ - σ Đáp số: U = 1 2 [d – a(1 - 1 )] = 1412V 2ε0 ε 9.4.4. Giả sử cĩ một tụ điện phẳng, diện tích mỗi bản cực là S, khoảng cách hai bản là d, đặt thẳng đứng trong khơng khí, được tích điện đến hiệu điện thế U0, rồi ngắt khỏi nguồn. Sau đĩ ta nâng bình đựng chất điện mơi lỏng cĩ hằng số điện mơi ε từ dưới lên sao cho điện mơi ngập đúng một nửa chiều cao 56
  61. Chương 9 - Điện mơi mỗi bản cực. Coi mặt phân cách giữa điện mơi và khơng khí là phẳng và bỏ qua độ cong của đường sức tại mặt phân cách. Tính: a) Điện dung của tụ điện. b) Hiệu điện thế giữa hai bản cực. c) Cường độ điện trường trong phần khơng khí và điện mơi. d) Điện tích trên mỗi phần và tổng diện tích của tụ điện. e) Độ biến thiên năng lượng của tụ điện. Độ biến thiên này đã chuyển hố thành dạng năng lượng nào? Hướng dẫn: Xem hệ thống là hai tụ mắc song song với nhau. Đáp số: ε S a) C = 0 (1 + ε) 2d 2 b) U = U0 1 + ε U 2 U0 2 c) E1 = E2 = = = E0 d 1 + ε d 1 + ε ε0εSU0 ε0εSU0 ε0SU0 d) Q1 = C1U = , Q2 = C2V = , Q1 + Q2 = Q = d(1 + ε) d(1 + ε) d 2 1 2 1 2 ε0SU0 1 - ε e) ΔW = W - W0 = CU - C0U0 = 1). 2 2 2d 1 + ε (chuyển hố thành nhiệt năng Jun – Lenx). 57
  62. Chương 10 - Dịng điện khơng đổi CHƯƠNG 10 - DỊNG ĐIỆN KHƠNG ĐỔI 10.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: 1. Mục đích của chương này là nghiên cứu về dịng điện khơng đổi: xem xét bản chất của dịng điện, trình bày các đại lượng đặc trưng của dịng điện, khảo sát định luật Ohm, định luật Kirchhoff và giới thiệu khái niệm suất điện động của nguồn điện. 2. Học xong chương này, yêu cầu đối với người học là nắm vững các định nghĩa về cường độ dịng điện, véctơ mật độ dịng điện; hiểu và vận dụng tốt các cơng thức của định luật Ohm, định luật Kirchhoff để giải các bài tốn về mạch điện một chiều. 10.2. TĨM TẮT NỘI DUNG Dưới tác dụng của điện trường các điện tích sẽ chuyển động cĩ hướng và tạo thành dịng điện. Chiều của dịng điện được qui ước là chuyển động của các điện tích dương. Đặc trưng cho độ mạnh của dịng điện qua một tiết diện nào đĩ của mơi trường dẫn người ta dùng đại lượng cường độ dịng điện i = dq/dt; đặc trưng cho độ mạnh và phương chiều dịng điện tại một điểm nào đĩ là véctơ mật độ dịng điện j với j = dI/dSn. Để duy trì được dịng điện trong mạch điện cần phải cĩ nguồn điện với suất điện động là đại lượng đặc trưng của nĩ. Suất điện động của nguồn điện đặc trưng cho khả năng sinh cơng của trường lạ tồn tại trong nguồn. Để giải các bài tốn về dịng khơng đổi ta cĩ thể sử dụng các định luật Ohm (cho đoạn mạch thuần trở, cho đoạn mạch cĩ nguồn điện) hoặc định luật Kirchhoff (cho nút hoặc cho vịng kín). Các cơng thức quan trọng: ™ Cường độ dịng điện qua một mặt S: I = ∫ jds s ™ Véctơ mật độ dịng điện do hai loại hạt tải điện tạo nên: ™ j = n01q1v1 + n02q2v 2 ™ Suất điện động của một nguồn điện: ξ = ∫ E * ds (c) ™ Định luật Ohm: ƒ Cho đoạn mạch: I = U R ƒ Cho đoạn mạch cĩ nguồn: UAB = ± I(R + r) ± ξ . 58
  63. Chương 10 - Dịng điện khơng đổi ƒ Dạng vi phân: j = σE ™ Định luật Kirchhoff = ∑ Ii ∑ I j ƒ Cho nút: i j ξ ∑ I R ∑ j i i j ƒ Cho vịng kín: i = 10.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 10.3.1. Con chim nhỏ đậu trên dây điện cao thế mà khơng bị giật. Vì sao? 10.3.2. Đặt đoạn dây dẫn AB vào điện trường B khơng đổi như hình bên. Rõ ràng là VA > VB và VA – VB = const > 0. Như vậy, theo định luật Ohm phải tồn tại E một dịng điện khơng đổi chạy từ A đến B. Điều đĩ cĩ A xảy ra khơng? Tại sao? 10.3.3. Chuỗi đèn trang trí gồm nhiều bĩng đèn pin ChoCâu câu 10-2 hỏi 10-2 mắc nối tiếp sao cho mỗi bĩng chịu một hiệu điện thế 3V (và cả chuỗi được mắc vào hiệu điện thế 220VAC chẳng hạn). Khi một bĩng bị hỏng, bạn tháo nĩ ra khỏi ổ gài (đui đèn) và nến chạm tay vào hai cực của ổ gài thì điện bị giật rất mạnh (nguy hiểm, đừng chạm vào!). Tại sao? 10.3.4. Dây kim loại đồng chất, điện trở suất ρ = 1,6x10-8Ωm, tiết diện đều 2 28 3 S = 10mm , mật độ electron tự do n0 = 2.10 /cm . Cho dịng điện cĩ cường độ I = 1,6A chạy qua đây. Hãy tính: a) Số lượng electron đi qua tiết diện dây trong một giây. b) Độ lớn mật độ dịng điện. c) Điện trở của mỗi mét chiều dài của dây. d) Vận tốc trung bình cĩ hướng của các electron tự do. Đáp số: ξ ,r R a) 1019; 1 1 1 b) j = 1,6 .105A/m2 ; - + c) R = 0,0016Ω; A V B d) v = 0,05mm/s. -+ 10.3.5. Mạch điện như hình vẽ, biết ξ 1 = 3V, R ξ ,r ξ 2 = 6V, r1 = r2 = 1Ω, R1 = R2 = 5Ω, điện trở vơn 2 2 2 kế vơ cùng lớn. Hãy cho biết số chỉ của vơn kế. Bài 10.5 59
  64. Chương 10 - Dịng điện khơng đổi Hướng dẫn: Dùng định luật Kirchhoff cho vịng kín xác định dịng điện chạy trong mạch (độ lớn và chiều). Sau đĩ dùng định luật Ohm cho đoạn mạch cĩ nguồn để tính. UBA = 4,5V. R 10.3.6. Cho mạch điện như hình vẽ, biết ξ 1 = ξ 2 = 1,5V; r1 = 0,2Ω; r2 = 0,3Ω, C1 = 0,3 μF; C1 C2 μ Ω C2 = 0,6 F; R = 0,5 . A B a) Khố K mở, tính cường độ dịng điện k qua R và điện tích Q1, Q2 ở mỗi tụ điện. - + - + b) Đĩng khố K lại, tính điện lượng chuyển ξ ,r ξ ,r qua khố K. 1 1 2 2 -6 Bài tập 10-6 Đáp số: a) I = 3A; Q1 = Q2 = 0,3.10 C; b) Δq = 0,18.10-6C. 10.3.7. Cho mạch điện như hình vẽ, biết ξ 1 = 3V, ξ 2 = 6V, r1 = r2 = 1Ω, R1 = R2 = 5Ω, điện trở ampe kế A khơng đáng kể, bỏ qua điện trở của dây nối. Hãy cho biết số chỉ của ampe kế. Đáp số: IA = 1,5A ξ1 ,r1 R1 A A B + - ξ 2 ,r2 R2 Bài tập 10-7 60
  65. Chương 11 - Từ trường của dịng điện khơngđổi CHƯƠNG 11 - TỪ TRƯỜNG CỦA DỊNG ĐIỆN KHƠNG ĐỔI 11.1. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU: Sau nghiên cứu chương này, yêu cầu sinh viên: 1. Hiểu được và nhớ các định luật: Ampère, Boit-Savart-Laplace, các định lý: Oxtrogratxki-Gaux về từ thơng qua mặt kín, định lý Ampère về dịng điện tồn phần. 2. Vận dụng được các định lý và định luật trên để tính được từ trường gây bởi: dịng điện thẳng, dịng điện trịn, cuộn dây hình xuyến, cuộn dây thẳng dài, khung dây điện kín 3. Xác định được từ trường gây bởi hạt điện chuyển động và lực Lorentz tác dụng lên hạt điện chuyển động trong từ trường. 11.2. TĨM TẮT NỘI DUNG 1. Thực nghiệm xác nhận cĩ lực tương tác giữa các dịng điện tương tự như tương tác giữa các nam châm. Lực này được gọi là từ lực. G G Ampère đã đưa ra định luật thực nghiệm: lực từ dF do phần tử dịng I dl tác G dụng lên phần tử dịng I odlo cách nĩ một khoảng r được xác định bởi tích vectơ kép (11-3): G G G G μμ I dl ∧( Idl ∧ r ) dF = o 0 0 (1) 4π r 3 -7 trong đĩ, μo là hằng số từ: μo = 4π.10 H/m. 2. Dịng điện gây ra xung quanh nĩ một từ trường, từ trường truyền lực tương tác giữa các dịng điện, nĩ tác dụng lên bất kỳ dịng điện nào đặt trong nĩ. Đại lượng đặc trưng cho từ trường về mặt tác dụng lực là vectơ cảm ứng từ G G B và cường độ từ trường H . G G Phần tử dịng điện Idl gây ra vectơ cảm ứng từ dB tại điểm M cách nĩ một đoạn r được xác định bởi định luật Biot-Savart-Laplace (11-6): G G G μμ Idl∧ r dB = 0 . (2) 4π r3 G G Idl Như vậy, lực do phần tử dịng tác dụng lên phần tử dịng I o dlo biểu G G G dF dB diễn qua cảm ứng từ là: = I o dlo ∧ (3) 61
  66. Chương 11 - Từ trường của dịng điện khơngđổi G Người ta cịn đưa ra vectơ cường độ từ trường H để đặc trưng cho tác dụng của từ trường, trong trường hợp mơi trường đồng nhất và đẳng hướng, liên hệ G G G với vectơ B theo biểu thức: B =μoμH G G 3. Từ trường tuân theo nguyên lý chồng chất: B = ∫ dB ( L ) G G hay B =∑ Bi i G Từ cơng thức (2), ta tìm được độ lớn của vectơ cảm ứng từ B gây bởi một đoạn dây dẫn điện thẳng cĩ dịng điện I tại điểm cách nĩ một đoạn a bằng: μ μI B = o (cosθ - cosθ ) 4πa 1 2 Nếu dịng điện thẳng dài vơ hạn thì μ μI I B = o suy ra H = 2πa 2πa Cũng từ (2) ta tính được cảm ứng từ do dịng điện trịn cường độ I bán kính R gây ra tại điểm nằm trên trục cách tâm O một khoảng h (11-17): G G μμ 0IS μ.μ0 G B= = .pm 2π()Rh2232+ / 2π( R 2 + h 2 ) 3 / 2 G G trong đĩ p = IS là mơmen từ của dịng điện trịn, cĩ phương trùng với trục m G đường trịn, cĩG chiều trùng với chiều của vectơ B . Nếu cho h=0, ta tìm được cảm ứng từ B gây bởi dịng điện trịn tại tâm O. G G 4. Từ (2), nếu chú ý đến mối liên hệ Idl = nq v , với n là tổng số hạt điện G trong phần tử dịng Idl ta dễ dàng tìm được vectơ cảm ứng từ do hạt điện q chuyển động với vận tốc v gây ra tại điểm cách nĩ một đoạn r (11-19): G G G μ μ qv ∧ r B = 0 q 4π r 3 5. Để biểu diễn từ trường một cách trực quan, người ta đưa ra khái niệm đường sức từ trường (đường cảm ứng từ). Khác với đường sức của trường tĩnh điện, đường sức từ là những đường cong kín. Do đĩ từ thơng qua mặt kín S bằng khơng: G G G ∫ B.dS = 0 và suy ra div B = 0. Đĩ là định lý O-G đối với từ trường. Định lý cho thấy các đường sức từ là những đường cong kín. 6. Tính chất xốy của từ trường cịn được thể hiện ở định lý về dịng điện tồn phần (định lý Ampère) (11-32): G G n ∫ Hdl. = ∑ I k ()C k =1 62
  67. Chương 11 - Từ trường của dịng điện khơngđổi n trong đĩ, ∑ I k là tổng đại số các dịng điện xuyên qua diện tích giới hạn bởi k =1 đường cong kín C. Định lý Ampère giúp tính tốn thuận lợi cảm ứng từ B và cường độ từ trường H tại một điểm bên trong ống dây điện hình xuyến: nI B=μoμ 2πR trong đĩ, n là tổng số vịng dây quấn trên ống, R là bán kính của vịng trịn tâm O của vịng xuyến đi qua điểm tính B. Từ đĩ ta tính được cảm ứng từ gây bởi ống dây thẳng dài vơ hạn cĩ số vịng dây trên một đơn vị dài no: B = μoμnoI G G dF Idl 7. Từ biểu thức (3) ta suy Gra lực từ tác dụng lên phần tử dịng đặt trong từ trường cĩ cảm ứng từ B : G G G dF = Idl ∧ B Ta suy ra một đoạn dây dẫn dài l cĩ dịng điện I đặt trong từ trường cĩ cảm G ứng từ B (trên l vectơ B = const) sẽ chịu tác dụng một lực từ: G G G F = I.l ∧ B Đĩ là lực Ampère. Từ đĩ ta suy ra hai dịng điện I1, I2 song song nhau sẽ hút nhau nếu cùng chiều, sẽ đẩy nhau nếu ngược chiều. Lực do dịng điện này tác dụng lên một đoạn dài l của dịng điện kia là (11-39): μ μ 0 F21 = I1 I2.l = F12 2πd 8. Một khung dây điện kín cĩ dịng điện I đặt trong từ trường B sẽ chịu tác G dụng của một mơmen lực M (11-40): G G G M = Pm ∧ B G G trong đĩ, pm = IS là mơmen từ của của dịng điện I chạy trong khung dây. Khung dây như vậy ở trong từ trường B sẽ cĩ một thế năng: G G Wm= - Pm .B 9. Khi từ thơng qua mạch điện thay đổi, lực từ thực hiện một cơng: A= I(φm2 - φm1) =IΔφm, trong đĩ, Δφm là độ biến thiên từ thơng gửi qua diện tích của mạch điện cĩ cường độ dịng I khơng đổi. G 10. Nếu hạt điện q chuyển động trong từ trường B với vận tốc v sẽ chịu tác dụng của lực Lorentz: G G G FL =q v ∧ B 63
  68. Chương 11 - Từ trường của dịng điện khơngđổi G G G Lực Lorentz FL vuơng gĩc với v và B , nên cơng của lực này bằng khơng, nĩ chỉ làm đổi phương chuyển động của hạt điện, khơng làm cho động năng của hạt điện thay đổi và đĩng vai trị của lực hướng tâm. Nếu từ trường là đều và vận G G tốc v vuơng gĩc với B thì hạt điện sẽ chuyển động theo quĩ đạo trịn trong mặt G G G phẳng vuơng gĩc với B , cịn nếu v hợp với B một gĩc α thì hạt điện sẽ chuyển G G động theo đường xoắn ốc cĩ trục cùng phương với B , cùng chiều với B nếu α là G gĩc nhọn, ngược chiều với B nếu α là gĩc tù. 11.3. CÂU HỎI ƠN TẬP 1. Nêu thí nghiệm để minh hoạ tương tác giữa dịng điện và nam châm, giữa dịng điện và dịng điện. G G 2. Phát biểu định luật Ampère, viết biểu thức dB gây bởi phần tử dịng Idl G tại một điểm trong từ trường của nĩ. Nêu rõ phương chiều và độ lớn của dB . 3. Phát biểu nguyên lý chồng chất từ trường. Áp dụng nguyên lý này như thế nào để tính từ trường gây bởi các dịng điện. 4. Tính cảm ứng từ B và cường độ từ trường H gây bởi dịng điện thẳng nĩi chung, dịng điện thẳng dài vơ hạn, bởi dịng điện trịn. 5. Xác định cảm ứng từ B gây bởi điện tích q chuyển động với vận tốc v. 6. Định nghĩa đường sức từ và từ phổ. Nêu tính chất của phổ đường sức từ. Vẽ phổ các đường sức của từ trường gây bởi một vài dịng điện. 7. Định nghĩa từ thơng, rút ra định lý O-G đối với từ trường. 8. Tại sao nĩi từ trường cĩ tính chất xốy? Viết biểu thức tốn học thể hiện tính chất xốy của từ trường. G 9. Định nghĩa lưu số của vectơ cường độ từ trường H . Thiết lập định lý Ampère. Cho ví dụ minh hoạ định lý này. 10. Ứng dụng định lý Ampère về dịng điện tồn phần để tính cường độ từ trường H (và tính B) tại một điểm bên trong cuộn dây hình xuyến. Từ đĩ suy ra biểu thức của cường độ từ trường H và cảm ứng từ B gây bởi ống dây điện thẳng dài vơ hạn. 11. Viết biểu thức lực Ampère của từ trường B tác dụng lên phần tử dịng G điện Idl . Nêu rõ phương chiều độ lớn của lực này. 12. Tìm lực tác dụng giữa hai dịng điện thẳng song song dài vơ hạn cùng chiều và ngược chiều nhau. 13. Tính cơng của từ lực khi làm di chuyển một mạch điện kín trong từ trường. 14. Tìm từ lực tác dụng lên hạt điện q chuyển động trong từ trường (lực Lorentz). 64