Giáo trình Chính sách nông nghiệp - GS.TS Phạm Vân Đình

Nội dung text: Giáo trình Chính sách nông nghiệp - GS.TS Phạm Vân Đình

1. bégi¸odôcv®ot¹o Tr−êng®¹ihäcn«ngnghiÖphnéi CHñBI£N:GS.TSPh¹mV©n§×nh TS.D ương V ăn Hi u; Ths. Nguy n Ph ưng Lê Gi¸o tr×nh chÝnh s¸ch n«ng nghiÖp HNéi,2008
2. LI NÓI ð U ð ñáp ng yêu c u h c t p và nghiên c u môn Chính sách nông nghi p cho sinh viên ngành Kinh t nông nghi p, Kinh doanh nông nghi p, B môn Phát tri n nông thôn Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i cho tái xu t b n cu n giáo trình Chính sách nông nghi p, có b sung, c p nh t ki n th c m i. Giáo trình do t p th giáo viên môn h c Chính sách nông nghi p c a B môn Phát tri n nông thôn biên so n và ñưc phân công so n th o nh ư sau: GS.TS. Ph m Vân ðình ch biên và so n th o các ch ươ ng 2 và 4. TS. D ươ ng V ăn Hi u so n th o các ch ươ ng 1 và 5. ThS. Nguy n Ph ưng Lê so n th o ch ươ ng 3. Chính sách nông nghi p là m t môn h c ñòi h i nhi u ki n th c t ng h p và chuyên sâu v lý lu n và th c t , m c dù ñã r t c g ng nh ưng vi c biên so n không tránh kh i khi m khuy t. Vì v y, chúng tôi kính mong nh n ñưc s góp ý c a ñ c gi và ñng nghi p. Mi góp ý xin g i v B môn Phát tri n nông thôn, Khoa Kinh t và Phát tri n nông thôn, Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i. Xin trân tr ng cám ơn! Hà N i, tháng 11 n ăm 2008 B môn Phát tri n nông thôn Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 1
3. Ch ươ ng 1 . NH P MÔN Ch ươ ng này t p trung gi i quy t các v n ñ có tính ch t chung nh t, ch y u là s c n thi t v can thi p c a Chính ph ñ i v i n n kinh t , trong ñó ñ c bi t nh n m nh lý do ñ i v i nông nghi p; b n ch t c a chính sách kinh t nói chung và v n d ng vào nông nghi p; h th ng văn b n chính sách Vi t Nam. T ñó giúp cho ng ưi h c th y d ưc ñ i t ưng, nhi m v , n i dung và ph ươ ng pháp nghiên c u môn h c. 1.1. S C N THI T V CAN THI P C A CHÍNH PH ð I V I NN KINH T 1.1.1. Các mô hình t ch c kinh t - Mô hình kinh t th tr ưng t do: ðây là mô hình kinh t s n xu t hàng hoá phát tri n trình ñ cao, khi t t c các quan h kinh t trong quá trình tái s n xu t xã h i ñ u ñưc ti n t hoá . ðc tr ưng c ơ b n c a mô hình này là s phân b , s d ng ngu n l c và s n ph m t o ra ñưc quy t ñ nh b i t ng h , t ng doanh nghi p, t ng cá nhân. Ưu ñim c a kinh t th tr ưng t do là tính n ăng ñng và s thích nghi cao, kh n ăng t ñiu ch nh l n nên ñã ñy nhanh quá trình tích t , t p trung s n xu t và phân công lao ñng xã h i. S phát tri n m nh m v trình ñ xã h i hoá và chuyên môn hoá s n xu t ñã làm cho s n xu t hàng hoá phát tri n g n li n v i vi c t ăng n ăng su t, ch t l ưng s n ph m và hi u qu kinh t trong s n xu t - kinh doanh. Tuy nhiên, kinh t th tr ưng t do c ũng b c l nhi u khuy t t t, ñó là s phát tri n phi n di n d n ñ n xem nh , lãng quên ñi v i các ngành s n xu t kém hi u qu ho c hi u qu th p, s phát tri n không n ñ nh th ưng d n ñ n kh ng ho ng kinh t và s phân ph i l i ích không công b ng trong xã h i d n ñ n tình tr ng phân hoá gi u nghèo nhanh chóng, sâu s c T m t khía c nh khác có th th y s n xu t theo quy lu t c nh tranh khó tránh kh i to nên tình tr ng ô nhi m môi tr ưng ngày càng tr m tr ng và s l a g t, làm suy thoái ño ñ c con ng ưi, thu n phong, m t c c a dân t c ðó là nh ng “th t b i” c a kinh t th tr ưng t do. Nh ư v y ngoài các m t t t, kinh t th tr ưng t do ch a ñ ng các y u t suy thoái, gây ra kh ng ho ng kinh t , làm lãng phí các ngu n l c c a xã h i. - Mô hình kinh t ch huy (kinh t k ho ch hoá t p trung): ðây là mô hình kinh t mà t khâu s n xu t ñ n khâu phân ph i l ưu thông ñu do m t trung tâm ñiu khi n, ñó là Nhà n ưc. ðc tr ưng c ơ b n c a mô hình này là nh ng quy t ñ nh v vi c phân b , s d ng ngu n lc và sn ph m t o ra ñưc quy t ñ nh b i Nhà n ưc. Nhà n ưc giao ch tiêu k ho ch s n xu t, k ho ch tiêu th s n ph m và ñnh giá v t t ư c ũng nh ư giá s n ph m ñ i v i t ng ñơn v kinh t cơ s và ñnh giá bán cho các s n ph m hàng hóa tiêu dùng. Ngoài ra, Nhà n ưc còn s d ng ch ñ ñ nh l ưng v t ch t trong phân ph i s n ph m và áp d ng ñ ng th i c hai hình th c thù lao lao ñng trong nông nghi p là phân ph i b ng hi n v t và b ng ti n. S bó h p c a c ơ ch Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 2
4. qu n lý trong mô hình này ñã h n ch tính n ăng ñ ng sáng t o c a các c ơ s s n xu t kinh doanh, gây nên s trì tr trong phát tri n kinh t . N n kinh t s lâm vào tình tr ng kh ng ho ng nghiêm tr ng m t khi Chính ph ñưa ra nh ng chính sách không phù h p. - Mô hình kinh t h n h p: ðây là mô hình kinh t s n xu t hàng hoá ñng th i có s tác ñng c a các quy lu t c a kinh t th tr ưng và s can thi p c a Chính ph . ð c tr ưng c ơ b n c a ca mô hình này là các quan h kinh t ñ u ñưc tin t hoá, vai trò c a th tr ưng và giá c ñưc tôn tr ng, tính ưu vi t c a kinh t th tr ưng và vai trò c a Chính ph ñưc phát huy, các khuy t tt c a kinh t th tr ưng và các nh ưc ñim c a kinh t ch huy tng b ưc ñưc kh ng ch . Chính ph can thi p vào n n kinh t b ng các chính sách kinh t và s d ng công c trong qu n lý. Nh ư v y, trong n n kinh t h n h p s phân b và s d ng ngu n l c v a ñưc quy t ñ nh b i tng cá nhân, doanh nghi p v a ch u s qu n lý v ĩ mô c a Chính ph . 1.1.2. Vai trò ca Chính ph trong n n kinh t h n h p Nu ñ buông l ng mà không có s qu n lý c a Nhà n ưc, s phát tri n t phát c a n n kinh t th tr ưng t do s d n ñ n nh ng thi t h i khôn l ưng. Vì v y Chính ph có vai trò r t quan tr ng trong s phát tri n kinh t c a ñ t n ưc. Vai trò c a Chính ph trong n n kinh t h n h p th hi n các ñim ch y u sau: - Th nh t, Chính ph có vai trò trong vi c t o l p khuôn kh pháp lý cho các ho t ñ ng sn xu t - kinh doanh. Khuôn kh pháp lý c a Chính ph ph i b o ñ m tính dân ch , bình ñng cho m i t ch c, cá nhân có th tham gia vào các ho t ñ ng c a th tr ưng mà không b ai ng ăn cn. Khuôn kh pháp lý ñó ñưc th hi n trong các v ăn b n chính sách bu c c ng ưi s n xu t và c ng ưi tiêu dùng ph i tuân theo. - Th hai, Chính ph có vai trò trong vi c phân b , ñiu ch nh và nâng cao hi u qu s dng ngu n l c, t o l p các cân ñ i v ĩ mô, ñiu ti t th tr ưng nh m n ñ nh và t ăng tr ưng kinh t ñ t n ưc. ð ñáp ng nhu c u ngày càng cao tiêu dùng c a xã h i, v m t v ĩ mô, Chính ph có k ho ch phân b ngu n l c c a các ngành kinh t cho các khu v c, vùng s n xu t. B ng các chính sách kinh t , Chính ph s giúp cho các cá nhân, doanh nghi p l a ch n ngành ngh , quy mô, kh i l ưng s n xu t - kinh doanh phù h p v i kh n ăng c a mìmh ñ nâng cao hi u qu ho t ñng s n xu t - kinh doanh. Chính ph còn h ưng các ho t ñ ng c a các t ch c, cá nhân t ng bưc h i nh p n n kinh t . ð n n kinh t phát tri n n ñ nh, Chính ph h ưng các ho t ñ ng c a các doanh nghi p, cá nhân vào phát tri n toàn di n các ngành, k c các ngành s n xu t - kinh doanh kém hi u qu . Chính ph còn tìm m i cách ki m soát tình hình l m phát, ng ăn ch n s suy gi m c a chu k ỳ kinh doanh, t o vi c làm, gi m th t nghi p và h tr các t ch c, cá nhân m r ng m i quan h , tìm ki m th tr ưng, hi nh p kinh t qu c t Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 3
5. - Th ba, Chính ph có vai trò b o ñ m s công b ng xã h i. Trong n n kinh t h n h p vn ñ ng theo có ch th tr ưng s cho phép m i t ch c, cá nhân t do s n xu t - kinh doanh các ngành ngh , lo i s n ph m mà pháp lu t không c m. Chính ph khuy n khích và t o ñiu ki n cho m i ng ưi c ng hi n s c l c, trí tu , tài n ăng làm gi u cho b n thân và cho ñt n ưc. Nh ư vy, thu nh p c a m i ng ưi trong xã h i s không gi ng nhau, có m t b ph n ng ưi có thu nh p cao và c ũng s có m t b ph n ng ưi có thu nh p th p. Xã h i ngày càng phát tri n thì kho ng cách chênh l ch v thu nh p c a b ph n c ư dân gi u nh t và nghèo nh t ngày càng t ăng lên. Do vy, Chính ph ñư a ra các chính sách ñ ñiu ch nh s b t công b ng xã h i. Nh ng chính sách xã hi v giúp ñ nh ng ng ưi già, ng ưi tàn t t, ng ưi th t nghi p, ng ưi không n ơi n ươ ng t a, ng ưi có hoàn c nh ñ c bi t khó kh ăn khác ñã th hi n vai trò ñiu ti t v ĩ mô c a Chính ph gi m s b t công b ng trong xã h i. Th c t Chính ph m i qu c gia ñã s d ng c công c kinh t và công c hành chính trong qu n lý Nhà n ưc ñ th hi n vai trò b o ñ m công b ng xã h i. 1.1.3. S c n thi t v can thi p c a Chính ph ñ i v i n n kinh t Th c t hi n nay cho th y nn kinh t c a ñ i b ph n các n ưc ñưc vn hành theo mô hình kinh t h n h p, trong ñó s can thi p c a Chính ph ñóng vai trò vô cùng quan tr ng. Chính ph can thi p vào kinh t th tr ưng nói chung và vào nông nghi p nói riêng vì các lý do sau: - Do s tác ñ ng ngo i ng ðó là nh ng tác ñ ng mà không ph i lúc nào ng ưi tiêu dùng c ũng ph i chi tr t t c cho nh ng l i ích mà h ñưc h ưng t xã h i và ng ưc l i c ũng không ph i lúc nào ng ưi s n xu t cũng gánh ch u t t c nh ng gì mà h làm t n h i ñ n môi tr ưng và xã h i. Các ngu n l c có tính ch t công c ng nh ư tài nguyên r ng, n ưc m t khi ñã cung c p cho ng ưi s d ng thì khó mà ng ăn c n ñưc s s d ng không h p lý và lãng phí c a h . S th t b i t vi c cung c p các d ch v công s n ñã d n ñ n tình tr ng c n ki t tài nguyên và t n h i ñ n môi tr ưng s ng. Xã h i ph i b ra mt kho n ti n g p nhi u l n so v i nh ng chi phí mà ng ưi s d ng tài nguyên công c ng tr l i cho xã h i. T ñó, Chính ph c a m i qu c gia ñ u th c hi n s can thi p c a mình ñ phân b h p lý ngu n tài nguyên, b o v môi tr ưng, cung c p các d ch v công c ng h p lý cho ng ưi tiêu dùng. - Trong nông nghi p + L ưng nông s n c a t ng h nông dân bán ra thu ưng không l n, kh n ăng m c c c a nông dân th ưng th p, nên d b t ư th ươ ng ép c p, ép giá. Nông dân th ưng là ng ưi thi u nh ng thông tin, nên không có nh ng quy t ñ nh chính xác trong vi c mua v t t ư và bán s n ph m. C ơ s h t ng nông thôn th ưng y u kém nên chi phí v n chuy n, tiêu th s n ph m th ưng cao, t l hao h t s n ph m l n. Do v y, Chính ph c n can thi p vào th tr ưng nông nghi p nh m giúp cho nông dân bán ñưc s n ph m, t ăng thu nh p. + S không ñ ng b v th tr ưng trong nông nghi p, nông thôn Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 4
6. S không ñ ng b c a th tr ưng nông nghi p là t t y u x y ra gi a các qu c gia hay các vùng trong m t qu c gia trong quá trình phát tri n kinh t , d d n ñ n ñ c quy n, gây nhi u b t l i cho c ng ưi s n xu t và c ng ưi tiêu dùng, làm h n ch hi u qu c a xã h i. - S can thi p c a Chính ph còn nh m th c hi n c ươ ng l ĩnh v chính tr S can thi p c a Chính ph không ch nh m vào m c tiêu v kinh t mà còn th c hi n mc tiêu v chính tr c a ð ng c m quy n mà Chính ph là ng ưi th c hi n. Thông qua s can thi p, Chính ph th hi n vai trò c a mình trong quá trình phát tri n kinh t c a ñ t n ưc, hưng n n kinh t phát tri n theo m c tiêu ñã ñnh (k c m c tiêu trong ng n h n và m c tiêu dài h n). Chính ph có vai trò ñiu hành, phát tri n toàn di n các ngành kinh t c a ñ t n ưc, phân b , s d ng các ngu n l c m t cách h p lý. V i ch c n ăng và quy n l c c a mình, Chính ph s gi i quy t khó kh ăn, tháo g ách t c trong quá trình th c thi các nhi m v phát tri n kinh t c a ñ t n ưc b ng các chính sách kinh t . Tu ỳ theo t ng th i k ỳ, t ng tr ưng h p c th , Chính ph th c hi n các ki u can thi p khác nhau. Nhìn chung có 3 ki u can thi p: a) Ki u c ng r n (b t bu c m i ng ưi ph i làm theo); b) Ki u m m d o (h ưng s ho t ñ ng c a con ng ưi vào m c tiêu ñã ñnh) và c) Ki u th ni (th n i không có s ki m soát và th n i trong vòng ki m soát). 1.2. CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 1.2.1. S c n thi t ph i có chính sách nông nghi p - Nông nghi p là ngành s n xu t kém hi u qu nh t trong n n kinh t song Nhà n ưc vn ph i quan tâm phát tri n (thông qua các chính sách kinh t c a Chính ph ñ i v i nông nghi p) b i vì a) nông s n là s n ph m thi t y u ñ i v i toàn xã h i; b) s n xu t nông nghi p còn ph thu c nhi u vào ñiu ki n t nhiên nên nông nghi p th ưng g p nhi u r i ro; c) dân s s ng trong l ĩnh v c nông nghi p và khu v c nông thôn chi m t tr ng l n ( Vi t Nam có 70% dân s s ng b ng ngh nông, nông thôn). Do v y, s can thi p c a Chính ph vào nông nghi p nh m b o ñ m l i ích c a ng ưi s n xu t nông nghi p là c n thi t. - ðng trên giác ñ ngành hàng, nông s n là s n phm ñ u tiên c a m t chu i hàng ly nông s n ñó làm nguyên li u. Vi c th c hi n các ho t ñ ng ti p theo trong chu i hàng s to vi c làm và t ăng thu nh p cho ng ưi lao ñ ng nông thôn. ðn l ưt mình, các khâu ch bi n và tiêu th nông s n ph m s kích thích s phát tri n c a nông nghi p. - Cu i cùng thu nh p c a nông dân th ưng th p, trình ñ dân trí khu v c nông nghi p, nông thôn th ưng th p nên kh n ăng ti p c n v i kinh t th tr ưng kém và hi n nay nghèo ñói v n là m t thách th c nhi u vùng nông thôn. Chính ph mu n phát tri n kinh t ñt n ưc thì ph i t ng b ưc nâng cao m c s ng cho ng ưi dân, ñ c bi t là nh ng ng ưi s ng bng ngh nông. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 5
7. 1.2.2. Bn ch t c a chính sách nông nghi p - Khái ni m v chính sách nông nghi p Chúng ta có th ñim qua m t s quan ni m v chính sách nh ư sau: Chính sách ñưc hi u là ph ươ ng cách, ñưng l i ho c ph ươ ng h ưng d n d t hành ñng trong vi c phân b và s d ng ngu n l c. Chính sách là t p h p các quy t sách c a Chính ph ñưc th hi n h th ng quy ñnh trong các văn b n pháp quy nh m tng b ưc tháo g nh ng khó kh ăn trong th c ti n, ñiu khi n n n kinh t h ưng t i nh ng m c tiêu nh t ñ nh, b o ñ m s phát tri n n ñ nh c a nn kinh t . Chính sách nông nghi p là t ng th các bi n pháp kinh t ho c phi kinh t th hi n s tác ñng, can thi p c a Chính ph vào l ĩnh v c s n xu t nông nghi p theo nh ng m c tiêu xác ñnh, trong m t th i h n nh t ñ nh. Chính sách nông nghi p th hi n hành ñng c a Chính ph nh m thay ñ i môi tr ưng c a sn xu t nông nghi p, t o ñiu ki n cho nông nghi p phát tri n. Các quan ni m v chính sách, chính sách nông nghi p trên ñây ñng trên các góc ñ nghiên c u, ph ươ ng th c ti p c n khác nhau, nh ưng nhìn chung ñu th ng nh t nh ng n i dung cơ b n và cùng nh m vào m c ñích phát tri n n n kinh t nói chung và nông nghi p nói riêng t s can thi p c a Chính ph . Chính sách nông nghi p có liên quan ñn r t nhi u l ĩnh v c s n xu t, phân ph i l ưu thông và tiêu th s n ph m. Các v n ñ có liên quan ñn s n xu t g m các tác ñng ñ n giá th tr ưng yu t ñ u vào, th tr ưng t ư li u s n xu t, các tác ñng ñ n s ti n b c a khoa h c, k thu t và công ngh , các v n ñ có liên quan ñn t ch c ph i h p các ngu n l c. Các v n ñ có liên quan ñn lưu chuy n s n ph m g m th tr ưng s n ph m c a nông nghi p, giá bán s n ph m, thu tiêu th s n ph m, ch bi n, bo qu n, v n chuy n, bán s n ph m. Các v n ñ có liên quan ñn tiêu dùng s n ph m g m ch ñ phân ph i s n ph m, giá mua s n ph m, thu xu t nh p kh u s n ph m Nh ư v y có th hi u tác ñ ng c a chính sách nông nghi p h ưng vào giá c a th tr ưng các y u t ñ u vào, giá c c a th tr ưng s n ph m ho c làm thay ñi v m t t ch c và khuy n khích áp d ng công ngh m i vào s n xu t, t o ñiu ki n cho nông nghi p phát tri n. Chính sách nông nghi p ñưc th hi n qua các quy ñnh, các quy t c, th t c ñưc thi t l p ñ làm c ơ s pháp lý cho các hành ñng th c t . Theo ñiu 109 c a Hi n pháp n ưc ta thì “Chính ph là c ơ quan ch p hành c a Qu c h i, cơ quan hành chính Nhà n ưc cao nh t c a n ưc ta”. Chính ph là nhóm ng ưi th a hành vi c qu n lý ñ t n ưc và ch u trách nhi m v ho ch ñ nh và ban hành các v ăn b n chính sách. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 6
8. - ðc ñim c a chính sách nông nghi p + Do nông nghi p s n xu t ra các s n ph m tiêu dùng thi t y u, hàng ngày s d ng tr c ti p ho c gián ti p ñ i v i m i ng ưi dân cho nên chính sách nông nghi p tác ñ ng không ch ñ n nông dân mà còn ñn t t c m i t ng l p nhân dân trong xã h i. + Nông nghi p là m t l ĩnh v c ho t ñ ng trên ña bàn r ng l n, ph c t p và ña d ng, cho nên ph m vi tác ñ ng c a chính sách nông nghi p r ng. M i nông h , m i ñơn v s n xu t - kinh doanh nông nghi p ho t ñ ng trên m t ñ a bàn nh t ñ nh, g n v i tính ch t xã h i, nhân văn và l ch s phát tri n c a t ng ñ a ph ươ ng. Vì v y, m i chính sách nông nghi p áp d ng chung cho qu c gia c n ñưc c th hoá cho phù h p v i t ng vùng, ña ph ươ ng ( ñc bi t ñ i vi nh ng vùng ch m phát tri n thì chính sách nông nghi p ph i mang nét ñ c thù riêng bi t). Do v y, chính sách nông nghi p không ch thu n tuý nh m ñ t ñưc m c tiêu v kinh t mà còn ph i ñ t ñưc c v m c tiêu v xã h i. + S n xu t nông nghi p ph thu c nhi u vào ñiu ki n t nhiên, m c ñ r i ro cao, cho nên chính sách nông nghi p nhi u khi không l ưng h t ñưc nh ng ñiu ki n b t thu n ca các y u t khách quan mang l i. Do v y, khi ho ch ñ nh chính sách và ch ñ o th c hi n chính sách, ng ưi ta không ch tính ñ n tác ñ ng c a y u t kinh t - xã h i mà còn ph i tính ñn c các y u t t nhiên. + Chính sách nông nghi p không ch tác ñ ng ñ n h nông dân, các doanh nghi p kinh doanh nông nghi p mà còn tác ñng ñ n c các ngành kinh t khác, nh t là các ngành có liên quan ñn nông nghi p, nông thôn. + Do ñi t ưng ti p nh n và ph m vi tác ñ ng c a chính sách nông nghi p r ng, trình ñ c a ng ưi dân các vùng không ñng ñu, cho nên vi c ti p thu và th c hi n chính sách nông nghi p không ñ ng ñ u gi a các ñ a ph ươ ng và ngay c gi a nh ng nhóm ng ưi trong cùng ña ph ươ ng. Nghiên c u ñ c ñim c a chính sách nông nghi p có ý ngh ĩa to l n trong vi c ho ch ñnh và tri n khai th c hi n chính sách ñ i v i ng ưi dân trong t ng vùng, ña ph ươ ng. Trong nh ng ñiu ki n c th , vi c tri n khai th c hi n chính sách c n ñưc v n d ng sáng t o, linh ho t nh m ñ t ñưc c m c tiêu v kinh t , chính tr , xã h i và môi tr ưng. - M c tiêu c a chính sách nông nghi p + Chính sách nông nghi p nh m b o ñ m cho nông nghi p, nông thôn phát tri n toàn di n. S phát tri n toàn di n c a nông nghi p ñưc th hi n ña d ng hoá các s n ph m nông nghi p, v a phát huy th m nh c a vi c s n xu t s n ph m v a t n d ng m i kh n ăng ñ s n xu t ra nhi u lo i s n ph m ñáp ng nhu c u ngày càng l n c a xã h i. Chính sách nông nghi p còn nh m k t h p phát tri n các ngành kinh t trong nông thôn nh ư công nghi p, ti u th công nghi p, nông nghi p, và th ươ ng m i d ch v . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 7
9. + Chính sách nông nghi p nh m m c tiêu phát tri n nông nghi p b n v ng, ñưc th hi n trong t t c các l ĩnh v c kinh t , xã h i và môi tr ưng. Trong l ĩnh v c kinh t m t m t v a bo ñ m t c ñ t ăng tr ưng kinh t , v a ph i phát tri n toàn di n các ngành (nông nghi p ph i cung c p ñ l ươ ng th c, th c ph m cho nhu c u tiêu dùng ngày càng t ăng trong n ưc và phát huy l i th so sánh c a các ngành h ưng m nh ra xu t kh u). V m t xã h i, chính sách nông nghi p m t m t ph i t o ra môi tr ưng s n xu t - kinh doanh thu n l i, m t khác ph i h ưng ñn xoá ñói, gi m nghèo trong nông thôn, t ng b ưc th c hi n s công b ng xã h i. Chính sách nông nghi p còn h ưng ñ n vi c b o v môi tr ưng sinh thái. + Chính sách nông nghi p ph i b o ñ m cho n n kinh t phát tri n n ñ nh, gi v ng ñc l p ch quy n qu c gia, an ninh chính tr và qu c phòng. 1.2.3. Các lo i v ăn b n chính sách Vi t Nam - Ngh ñ nh: Ngh ñ nh là v ăn b n pháp quy c a Chính ph v m t l ĩnh v c ho c m t ngành c th . Ngh ñ nh th ưng ñ nh ra cho m t th i gian dài và phát huy tác d ng trong th i gian dài. ðây là lo i v ăn b n mang tính pháp quy cao nh t, quan tr ng nh t, ch a ñ ng ñ y ñ nh t tinh th n c a m t chính sách. Ngh ñ nh ñưc ban hành do Th t ưng Chính ph ho c Phó Th t ưng Chính ph ký thay Th t ưng. - Ngh quy t, Quy t ñ nh: Ngh quy t c a H i ñ ng B tr ưng ho c Quy t ñ nh c a Th tưng Chính ph là v ăn b n pháp quy v nh ng v n ñ t ươ ng ñi bc xúc c n ñưc gi i quy t trong th c ti n. V ăn b n này do Th t ưng ký, ho c do các Phó Th t ưng ký thay Th t ưng. - Thông t ư: Thông t ư là v ăn b n do các B /Ngành ch c n ăng ban hành nh m hưng dn th c hi n Ngh ñ nh, Ngh quy t, Quy t ñ nh c a Chính ph . Có hai lo i Thông t ư là Thông t ư liên t ch và Thông t ư riêng b . Thông t ư liên t ch là Thông t ư h ưng d n vi c th c hi n Ngh ñ nh và có liên quan ñn nhi u B /Ngành ñưc các B /Ngành liên t ch so n th o và ban hành. Thông t ư riêng b là Thông t ư h ưng d n vi c th c hi n Ngh ñ nh c a m t B/Ngành nào ñó v vi c th c hi n chính sách. Thông t ư do B tr ưng ký ho c Th tr ưng ký thay B tr ưng. - Quy t ñ nh c a các B /Ngành : do B /Ngành ban hành ñưc B tr ưng ký ho c Th tr ưng ký thay B tr ưng. Các Quy t ñ nh c a B /Ngành th ưng ban hành kèm theo v ăn b n quy ñnh c th v m t v n ñ d a trên c ơ s c a Lu t, Pháp l nh, Ngh ñ nh, Ngh quy t, Quy t ñ nh và ý ki n ch ñ o c a Th t ưng Chính ph . - Ch th : Là v ăn b n ñôn ñ c, nh c nh vi c th c hi n chính sách. Tùy theo n i dung và ph m vi thi hành mà Th t ưng Chính ph , các B /Ngành ñư a ra các ch th cho các ngành, các c p t ch c h ưng d n th c hi n các v ăn b n chính sách c a Chính ph . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 8
10. - Công v ăn: Công v ăn c ũng là m t lo i v ăn b n c a chính sách, do Th t ưng Chính ph ho c các B /Ngành ban hành. Ni dung Công v ăn nh m h ưng d n, nêu ý ki n ch ñ o c a c p trên ñi v i c p d ưi trong vi c tri n khai th c hi n các chính sách. Trên ñây là nh ng lo i văn b n chính sách Vi t Nam. Trong quá trình tri n khai th c hi n, m i ñ a ph ươ ng v i ñiu ki n khác nhau, tùy theo ñc ñim, ñiu ki n c a mình có th v n d ng th c hi n chính sách m t cách linh ho t, nh ưng không ñưc trái v i nh ng quy ñ nh trong các v ăn b n chính sách ñã ñưc Chính ph ho c các B /Ngành ban hành. 1.3. ðI T ƯNG, NHI M V , NI DUNG VÀ PH ƯƠ NG PHÁP NGHIÊN CU MÔN H C 1.3.1. ði t ưng nghiên c u ði t ưng nghiên c u c a môn h c này là s tác ñ ng c a chính sách t i n n nông nghi p, bao g m các v n ñ sau: - H th ng chính sách và tác ñng c a nó ñ n s phát tri n nông nghi p - Vic ho ch ñ nh và ch ñ o th c hi n chính sách nông nghi p hi n hành Vi t Nam. 1.3.2. Nhi m v nghiên c u - Góp ph n h th ng hóa nh ng v n ñ lý lu n c ơ b n và th c ti n v chính sách trong nông nghi p. - Nghiên c u nhng v n ñ c n ph i ti p t c hoàn thi n trong ho ch ñnh, ch ñ o th c hin chính sách nông nghi p Vi t Nam. - Trang b các ph ươ ng pháp ñánh giá tác ñng c a m t chính sách nông nghi p. - ðánh giá tác ñng c a h th ng chính sách ñ n s phát tri n nông nghi p Vi t Nam; Th y ñưc nh ng b t c p c a h th ng chính sách nông nghi p hi n hành; ðư a ra các quan ñim giúp cho vi c hoàn thi n chính sách, thúc ñy phát tri n nông nghi p. 1.3.3. N i dung nghiên c u Môn h c g m 2 n i dung (v lý lu n và th c ti n) ñưc k t c u thành 5 ch ươ ng Vn ñ lý lu n g m 3 ch ươ ng (Ch ươ ng 1: Nh p môn; Ch ươ ng 2: Ho ch ñ nh chính sách nông nghi p và Ch ươ ng 3: Phươ ng pháp lu n v phân tích chính sách nông nghi p). Vn ñ th c ti n g m 2 ch ươ ng (Ch ươ ng 4: Chính sách nông nghi p ñin hình trên th gi i và Ch ươ ng 5: Chính sách nông nghi p Vi t Nam). 1.3.4. Ph ươ ng pháp nghiên c u Môn h c s d ng các ph ươ ng pháp ch y u sau: - Ph ươ ng pháp phân tích h th ng: ph ươ ng pháp này ñưc s d ng ñ nghiên c u chính sách nông nghi p trong h th ng chính sách c a n n kinh t ñ t n ưc, s tác ñ ng c a Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 9
11. chính sách nông nghi p trong tác ñng c a h th ng các chính sách kinh t trong t ng th i gian nh t ñ nh. - Ph ương pháp t ng h p nh m phân tích làm rõ b n ch t, tác ñ ng c a chính sách kinh t ñ i v i các ñ i t ưng ch u tác ñng c a chính sách. - Ph ươ ng pháp mô hình hoá: ph ươ ng pháp này ñưc s d ng ñ mô hình hoá các mô hình s n xu t, nh m phân tích làm rõ b n ch t, tác ñ ng c a chính sách nông nghi p ñ i v i các ñơ n v kinh t c ơ s . - Ph ươ ng pháp t i ưu (t i thi u hoá ho c t i ña hoá): ph ươ ng pháp này ñưc s d ng ñ nghiên c u hoàn thi n chính sách và tìm ra ph ươ ng sách tác ñng hi u qu c a chính sách. - Ma tr n phân tích chính sách: ph ươ ng pháp này ñưc s d ng ñ ñánh giá tác ñ ng s tr giúp c a Chính ph ñ i v i nông nghi p. Ph ươ ng pháp này còn cho phép nghiên c u li th so sánh trong s n xu t s n ph m, ñ t ñó có chính sách phù h p phát tri n toàn di n nông nghi p. - Môn h c còn s d ng ph ươ ng pháp th ng kê mô t , th ng kê so sánh, ph ươ ng pháp phân tích ch s , phương pháp k ch b n và th o lu n nhóm ñ phân tích, so sánh tác ñng ca chính sách trong các ñiu ki n khác nhau. ð th c hi n các ph ươ ng pháp nghiên c u trên, sinh viên c n ph i ñưc truy n ñ t các bài gi ng trên l p t giáo viên và nghe các báo cáo ngo i khoá t các cán b th c t chuyên ngành. M t khác sinh viên ph i tìm ñc tài li u tham kh o và t h c, th o lu n nhóm và làm ti u lu n môn h c d ưi s h ưng d n c a giáo viên. Câu h i th o lu n 1. Nêu rõ các lý do c n thi t v s can thi p c a Nhà n ưc ñ i v i n n kinh t ? 2. Phân tích vai trò c a Chính ph trong n n kinh t h n h p? 3. T i sao Chính ph ph i ñưa ra các chính sách nông nghi p? 4. Phân tích b n ch t c a chính sách nông nghi p? 5. Trình bày ñi t ưng, nhi m v , n i dung và ph ươ ng pháp nghiên c u môn h c? Tài li u tham kh o 1. V ũ ðình Bách và t p th tác gi , ði m i và th c hi n ñ ng b các chính sách, c ơ ch qu n lý kinh t, Nhà xu t b n Chính tr Qu c gia, Hà N i, 1997. 2. Ngô ðc Cát, V ũ ðình Th ng, Phân tích chính sách nông nghi p, nông thôn , Nhà xu t b n Th ng kê, Hà N i, 2001. 3. Frank Ellis, Chính sách nông nghi p trong các n ưc ñang phát tri n, Nhà xu t b n Nông nghi p, Hà N i, 1995. 4. Nguy n Xuân Khoát, Các chính sách kinh t v ĩ mô c n thi t ñ phát tri n kinh t nông thôn, T p chí Kinh t châu Á Thái Bình D ươ ng, s 3 (16), tháng 9/1997. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 10
12. Ch ươ ng 2. HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P Ch ươ ng này ñ c p t i nh ng v n ñ lý lu n c ơ b n v chính sách nh ư b n ch t c a ho ch ñ nh chính sách, c ơ s ho ch ñ nh chính sách, yêu c u và ñiu ki n ho ch ñ nh chính sách, phân lo i chính sách, công c và trình t ho ch ñ nh chính sách, trong ñó có ñi sâu vào lĩnh v c nông nghi p. ðây là nh ng v n ñ lý lu n không th thi u, giúp cho ng ưi hc có nh ng nh n th c ñ y ñ và chu n m c v b n ch t ho ch ñ nh chính sách kinh t nói chung và chính sách nông nghi p nói riêng. 2.1. KHÁI NI M V HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P Ho ch ñ nh chính sách có th hi u là quá trình hình thành và cho ban hành m t chính sách. Quá trình ñó ph i tr i qua m t lo t ho t ñ ng k ti p có liên quan m t thi t v i nhau t nh ng ý t ưng cho ra ñ i m t chính sách ñ n vi c l a ch n các n i dung c n thi t trong v ăn bn chính sách, xây d ng các quy ñ nh trong v ăn b n chính sách và t ch c tri n khai th c hi n chính sách. T p h p các quá trình ho t ñ ng ñó chính là ho ch ñ nh chính sách. Các ho t ñ ng trong ho ch ñ nh chính sách ñưc chia thành các nhóm nh ư sau: a) Nhóm ho t ñ ng ñ hình thành nh ng ý t ưng cho ra ñ i m t chính sách; b) Nhóm ho t ñ ng v so n th o nh ng n i dung c th c a chính sách (nh ng quy ñnh trong v ăn b n chính sách) và c) Nhóm ho t ñ ng t ch c ban hành chính sách. Nh ng ý t ưng c a m t chính sách ñưc hình thành rõ nét d n, ñ y ñ và hoàn ch nh dn. ð ñ t ñưc ñiu ñó c n c n tr l i mt lo t câu h i sau: C n ñưa ra chính sách gì? T i sao l i ph i ñưa ra chính sách ñó trong lúc này? M c ñ c p thi t c a vi c ban hành chính sách ñó? ði t ưng ch u tác ñ ng c a chính sách ñó là ai? Ý ngh ĩa và tác d ng c a chính sách ñó? Nh ng m t ñưc/m t khi ban hành chính sách ñó? V trí c a chính sách ñó trong h th ng chính sách chung nh ư th nào? ðó là chính sách m c tiêu hay chính sách h tr ? Th c ch t mi câu h i trên ñu t p trung vào vi c gi i thích v tính c n thi t c a chính sách ñó. Trên c ơ s tình hình th c t phát tri n nông nghiêp, c n ñưa ra ñưc các chính sách nh m c i thi n tình hình, thúc ñy s phát tri n c a nông nghi p. T m t khía c nh khác c n th y ñưc các ñiu ki n b o ñ m cho vi c th c thi chính sách ñó. Các ý t ưng cho ra ñ i m t chính sách th ưng b t ngu n t chi n l ưc phát tri n kinh t nói chung, ñnh h ưng và t o ñiu ki n thu n l i cho nông nghi p phát tri n trong gu ng máy v n hành chung c a n n kinh t . Khi ñư a ra nh ng ý t ưng bao gi ng ưi ta ñã cân nh c ñ n s thành công và r i ro c a m t chính sách. Vi c hình thành nên các ý t ưng có ý ngh ĩa ñ nh h ưng quy t ñ nh ñ i v i s thành bi c a m t chính sách. Thông th ưng các ý t ưng ñó ñưc hình thành do cân nh c, la ch n ca Chính ph thông qua t ư v n c a ñ i ng ũ chuyên gia ho ch ñ nh chính sách. Vì v y trình ñ uyên bác và b d y kinh nghi m th c t c a các chuyên gia cũng nh ư t m nhìn c a Chính Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 11
13. ph là nh ng y u t c ơ b n b o ñ m s thành công trong vi c ñưa ra các ý t ưng ñúng ñ n ca mt chính sách. Tinh th n c a các ý t ưng c a chính sách ñưc ph n nh trong n i dung c th c a chính sách, ñưc H i ñ ng Chính ph xem xét thông qua v i s ñ m nh n so n th o b i các chuyên gia ho ch ñ nh chính sách. Các n i dung ñó ñưc th hi n thành nh ng quy ñnh trong các ñiu kho n c th ñ i v i t ng v ăn b n chính sách. Ni dung c th c a m t chính sách bao g m các v n ñ sau: Nh ng mc tiêu c n ñ t ñưc c a chính sách (bao g m c m c tiêu dài h n và m c tiêu ng n h n) và các ñiu kho n quy ñnh trong v ăn b n. ðó là các quy ñnh mang tính pháp lý trong khuôn kh c a chính sách, là c ơ s pháp lý cho vic gi i quy t các v n ñ ny sinh trong th c t . Bên c nh các quy ñnh v ñ nh tính, trong m t s ñiu kho n c th có th có các quy ñnh v ñ nh l ưng. Các quy ñnh này ph i th c s chu n m c, ñi din cho l i ích chung và ñưc s p x p theo m t tr t t logic. Vì các quy ñnh này nh h ưng tr c ti p ñ n l i ích kinh t c a các ñ i t ưng th c hi n chính sách nên c n h t s c th n tr ng khi cân nh c, không ñưc tu ỳ ti n trong vi c ñư a ra các quy ñnh và m c ñ ñnh l ưng trong các quy ñnh. Trong khi l a ch n, tính toán cn có nh ng d tính cho t ươ ng lai sau khi ban hành chính sách. ðiu quan tr ng là ph i d báo ñưc s ph n ng nh y c m c a các ñ i t ưng th c hi n chính sách ñ i v i các quy ñnh ñó, t c là ph i ñưa ra nh ng quy ñnh có tác d ng thi t th c ñ chính sách ñi vào cu c s ng. Ngoài ra trong các v ăn b n chính sách còn có các quy d nh v ði t ưng ch u tác ñ ng c a chính sách và ðiu kho n thi hành, nói rõ cách t ch c th c hi n chính sách. Trong m t s chính sách có th có quy ñnh v bãi b m t s quy ñnh không thích h p ñã ban hành tr ưc ñó. Sau khi ñã có v ăn b n chính sách, vi c làm ti p theo không kém ph n quan tr ng là t ch c ban hành và ch ñ o th c hi n chính sách ñó nh ư th nào. Ho t ñ ng này s ñưa chính sách vào cu c s ng. Làm cho các ñi t ưng hi u ñưc tinh th n c a chính sách và th c hi n ñúng chính sách là yêu c u cu i cùng c a ho t ñ ng này. Trong ch ng m c nh t ñ nh có th th y ngay ñưc tác ñ ng c a chính sách qua ph n ng nh y c m c a các ñ i t ưng th c hi n chính sách. ðươ ng nhiên ho t ñ ng này liên quan t i s hi u bi t và trình ñ ch ñ o th c hi n chính sách c a ng ưi ch ñ o. Nhóm ho t ñ ng này bao g m m t lo t các công vi c c th nh ư a) Xác ñnh v trí c a chính sách m i công b trong h th ng chính sách nói chung; b) Xác ñnh hi u l c c a chính sách v m t th i gian; c) Xác ñ nh ñ i t ưng ch u tác ñ ng c a chính sách; d) Quy ñnh nhi m v c a các B /Ngành ch c n ăng trong vi c h ưng d n th c hi n chính sách; e) T ch c m ng l ưi các c ơ quan ch c n ăng trong vi c ch ñ o th c hin chính sách; f) T ch c tri n khai cho các ñ i t ưng c a chính sách hi u bi t và th c hi n t t chính sách và g) Ch tài x lý các tr ưng h p vi ph m chính sách Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 12
14. 2.2. C ĂN C HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 2.2.1. ðnh h ưng phát tri n lâu dài c a nông nghi p Chính sách là m t công c ñ c l c c a Chính ph trong vi c t ch c qu n lý ñiu khi n s phát tri n nn kinh t . Chính ph không th phó m c s phát tri n tu ỳ ti n t ñiu ch nh c a n n kinh t nói chung và nông nghi p nói riêng. Nông nghi p c n ñưc phát tri n theo nh ng m c tiêu dài h n. ðó là c ơ s tr ưc tiên và là m c tiêu theo ñui c a chính sách nông nghi p. M c tiêu chi n l ưc phát tri n nông nghi p tu ỳ thu c vào quan ñim phát tri n kinh t c a tng n ưc. Tr ưc ñây có nh ng n ưc xem nh vai trò c a nông nghi p, ph n l n nông s n ph m tiêu dùng trong n ưc là do nh p kh u gây nên nh ng h u qu to l n v kinh t - xã h i - môi tr ưng, trong khi ñó nh ng n ưc khác l i coi nông nghi p là m t b ph n không th thi u c a n n kinh t qu c dân. Theo ñó là các chính sách khác nhau ñi v i nông nghi p. Ngày nay h u h t các n ưc, s phát tri n nông nghi p nông thôn ñưc quan tâm hơn và tr thành chi n l ưc phát tri n c a m i qu c gia. nh ng n ưc ñang phát tri n, m c dù hi u qu s n xu t nông nghip th p nh ưng các Chính ph v n theo ñui nh ng m c tiêu r t khó kh ăn ñi v i nông nghi p là an ninh l ươ ng th c, cung c p nguyên li u cho công nghi p và ñc s n cho xu t kh u. Ng ưc l i nông nghi p ch chi m t tr ng nh bé trong c ơ c u GDP ca nh ng n ưc phát tri n (m c dù nh ng n ưc này nông nghi p ñưc phát tri n trình ñ cao). T p trung s c phát tri n nông nghi p, ñưa nông nghi p thoát kh i tình tr ng l c h u, ñ c canh lúa, t c p t túc, ti n t i m t n n nông nghi p hàng hoá ña canh, chuyên môn hoá, hi n ñi, hi u qu cao là ch tr ươ ng phát tri n lâu dài n ưc ta. 2.2.2. Th c tr ng v nh ng v n ñ c n tháo g ñ i v i s n xu t nông nghi p Ngoài ñnh h ưng cho s phát tri n lâu dài, chính sách th ưng xuyên ph i tháo g nh ng khó kh ăn c n tr s phát tri n bình th ưng c a n n kinh t , nh t là ñi v i nông nghi p (ph i th ưng xuyên ch u tác ñ ng c a t nhiên và th tr ưng do tính cung mu n c a nó). Chính sách nông nghi p v a ph i gi i quy t các v n ñ v kinh t , v a ñ ng ñ n các ngóc ngách trì tr ca ñ i s ng kinh t - xã h i nông thôn. Mu n t o nên s hoà nh p c a nông dân vào qu ĩ ñ o ca cu c s ng sôi ñ ng, c n t ng b ưc liên ti p có nh ng chính sách c i t o phong t c, t p quán sn xu t l c h u, tâm lý t ư h u c a ng ưi ti u nông. T t c nh ng ñiu ñó không th gi i quy t dt ñim m t vài chính sách trong ng n h n vì nh ng quan h kinh t th tr ưng th ưng mâu thu n v i cách ngh ĩ, cách làm truy n th ng mang n ng tính trì tr . T ñó các chính sách ñưa ra cn d a vào các v n ñ n y sinh c n gi i quyt ñ thúc ñ y s v t phát tri n. 2.2.3. nh h ưng c a các tác ñ ng khách quan Nông nghi p ch u tác ñ ng l n c a các ñiu ki n ngo i c nh ñin hình nh ư ñiu ki n t nhiên, chi n tranh và s n l ưng n ưc ngoài. ðiu ki n t nhiên có th là “m ưa thu n gió hoà”, c ũng có th là thiên tai. Theo ñó là mùa màng b i thu hay k t qu s n xu t b p bênh, tình tr ng d ư th a hay khan hi m v nông Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 13
15. sn ph m. S b t l c c a nông dân tr ưc thiên tai hay r i ro c a th tr ưng ñ u là nh ng b t li, ñòi h i s có m t c a các chính sách h tr nông nghi p. T ñó tình tr ng di n bi n ph c tp c a ñiu ki n t nhiên tr thành m t c ăn c không th không tính ñ n khi ñưa ra các chính sách v nông nghi p, ñ c bi t là các chính sách t ăng c ưng c ơ s h t ng cho nông nghi p và các chính sách h tr khác ñ i v i nông dân. Chi n tranh gây nh h ưng l n ñ n c c di n phát tri n kinh t c a ñ t n ưc. Chi n tranh có th ñem l i thu n l i cho m t s n ưc nh ưng c ũng có th gây nên nh ng thi t h i to ln ñ i v i m t s n ưc khác. Ch ng h n trong khi M sa l y vào các cu c chi n tranh xâm lưc mi n Nam Vi t Nam và mi n Nam Tri u Tiên thì Nh t B n ñã s d ng 2 cu c chi n tranh này nh ư nh ng “ng n gió th n” cho n n kinh t c a mình. Các cu c chi n tranh c a ngo i bang ñ i v i Vi t Nam ñã gây bao t n h i v s c ng ưi, s c c a và ñ l i nh ng h u qu n ng n cho ñ t n ưc và s phân tán v nhi m v chi n l ưc là nh ng m t mát mà Vi t Nam ñã ph i gánh ch u. M t lo t chính sách th i chi n ñã ñưc ban hành trong th i gian chi n tranh v n còn nh h ưng mãi v sau này trong quá trình phát tri n kinh t c a ñ t n ưc. Ngo i th ươ ng có vai trò to l n trong quá trình phát tri n kinh t , nh t là ñi v i nh ng nn kinh t h i nh p cao vì kinh t c a các n ưc h i nh p ñ u là m t m t xích trong h th ng kinh t th gi i, t ñó m i m t bi n ñ ng v kinh t , chính tr trên th gi i ñ u tr c ti p nh hưng ñ i v i m t n n kinh t m . Thông th ưng các n ưc nh ưc ti u ph i dùng các chính sách c ưng l i s c ép c a ngo i th ươ ng, b o h s n xu t trong n ưc, còn các n ưc có nn kinh t hùng m nh th ưng dùng ngo i th ươ ng ñ chèn ép các n ưc y u kém. “S ki n 11/9”, cu c kh ng ho ng tài chính c a Nh t B n, M g n ñây, cu c kh ng ho ng kinh t th gi i hi n nay ñu gây nên s t n h i c a kinh t th gi i và khu v c. 2.2.4. S c mnh kinh t c a ñ t n ưc Sc m nh kinh t c a ñ t n ưc th hi n s v ng m nh v c ơ s h t ng, s d i dào ca ngu n ngân sách Nhà n ưc, ngu n d tr s n ph m, v t tư và ngo i t m nh c ũng nh ư quy mô GDP c a ñ t n ưc. Chính ph s d ng s c m nh kinh t như m t công c h u hi u trong vi c c i bi n n n kinh t và th c hi n nh ng nhi m v chi n l ưc (trong ñó có nông nghi p) và h tr cho s n xu t, ñ c bi t ñ i v i nông nghi p. Chính ph Nh t B n ñã r t thành công trong vi c s d ng chính sách giá c ñ gi i quy t v n ñ l ươ ng th c nh có ti m lc kinh t to l n, Chính ph các n ưc phát tri n th ưng áp d ng chính sách tr giá r t có hi u l c ñ i v i nhi u lo i nông s n , trong khi ñó h tr ph n nào qua chính sách giá sàn ca Chính ph Vi t Nam m i ch áp d ng ñ i v i m t s n ph m có ý ngh ĩa qu c k dân sinh (là thóc g o). 2.2.5. Kh n ăng ti p nh n chính sách c a các ñ i t ưng ch u tác ñ ng Mi chính sách ñưa ra ñu nh m ñáp ng yêu c u phát tri n s n xu t nên có th nói rng thành công c a m t chính sách th hi n s h ưng ng tích c c c a các ñ i t ưng ch u Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 14
16. tác ñng. Trên th c t có r t nhi u ki u ph n ng v i chi u h ưng và m c ñ khác nhau c a các ñi t ưng ch u tác ñ ng. ðiu ñó tr ưc h t tu ỳ thu c vào s tho mãn l i ích v t ch t c a các ch th . Tuy nhiên không m t chính sách nào có th ñáp ng ñ y ñ nhu c u mong mu n ca m i tng l p nhân dân trong xã h i. ðiu quan tr ng là s ñáp ng l i ích c a c ng ñ ng nh ư th nào và m t chính sách ch ñưc ch p nh n khi tho mãn l i ích c a các cá th trên c ơ s l i ích kinh t to l n c a ñ t n ưc vì nó t o nên tình tr ng n ñ nh trong quá trình phát tri n kinh t . T m t giác ñ khác, trình ñ dân trí c ũng ñưc xem là m t c ăn c quan tr ng trong quá trình ho ch ñ nh chính sách vì nó giúp ng ưi dân hi u và có nh ng quy t ñ nh h p lý ñúng ñn ñ i v i chính sách c a Chính ph . Vì v y c n d báo kh n ăng ti p nh n chính sách ca các ñ i t ưng ch u tác ñ ng ñ ñưa ra các chính sách v i nh ng n i dung và m c ñ quy ñnh phù h p. 2.2.6. Trình ñ phát tri n c a k thu t và công ngh Yu t c ơ b n nh h ưng ñ n s c s n xu t trong nông nghi p là k thu t. Vì v y h th ng chính sách ñươ ng th i ph i ti p c n ñưc trình ñ k thu t và công ngh . Các chính sách c i bi n nông nghi p không th không phát huy vai trò c a k thut và công ngh nh ưng cũng không th phiêu l ưu áp ñt trong khi k thu t và công ngh còn trình ñ non kém. 2.3. YÊU C U C A CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 2.3.1. Tính khoa h c Tính khoa h c là yêu c u tr ưc tiên khi ho ch ñ nh chính sách nông nghi p. V n ñ ñó ñưc gi i thích b i m t s lý do sau: - Chính sách nông nghi p th hi n s l a ch n cân nh c c a Chính ph nh m h ưng nn nông nghi p phát tri n theo xu h ưng công nghi p hoá, hi n ñ i hoá. - Chính sách nông nghi p ch a ñ ng các quy ñnh nh m gi i quy t các v n ñ ñ t ra trong thc ti n. - Văn b n chính sách là c ơ s pháp lý ñ gi i quy t các tranh ch p gi a các ñ i t ưng ch u tác ñ ng c a chính sách V i ph m vi tác ñ ng r ng rãi, liên quan ñn l i ích c a ñông ño dân c ư, các chính sách nông nghi p càng c n b o ñ m tính khoa h c. Tr ưc h t tính khoa h c c a chính sách th hi n quan ñim ti n b trong v ăn b n chính sách. Tính khoa h c yêu c u chính sách ph i ñáp ng xu h ưng phát tri n ti n b c a nông nghi p, ph i h ưng n n nông nghi p vào “qu ĩ ñ o” phát tri n theo quy lu t khách quan c a nó, tránh áp ñt c a các ý t ưng ch quan duy ý chí không d a trên c ơ s khoa h c ñúng ñ n. Th c t ñã ch ng t r ng m i vi c làm trái quy lu t ñ u gây nên nh ng h u qu khôn l ưng. Tính khoa h c còn th hi n s ch t ch trong các v ăn b n chính sách. Các ñiu kho n trong v ăn b n ph i ñưc trình bày rõ ràng, ñưc s p x p theo m t tr t t logic. S ng n gn, d hi u là yêu c u c n thi t ñ i v i m t v ăn b n chính sách. N u v ăn b n không rõ ràng, Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 15
17. ng ưi ta có th vì hi u sai mà vô tình vi ph m chính sách, và c ũng không lo i tr kh n ăng mt s ng ưi c tình l i d ng các “k h ” trong v ăn b n chính sách ñ m ưu c u l i ích riêng ca mình, làm ph ươ ng h i ñ n l i ích c ng ñ ng. Tính khoa h c có th ñưc coi là ñnh h ưng ý t ưng c a m t chính sách và chi ph i toàn b các khâu trong quá trình ho ch ñ nh chính sách. 2.3.2. Tính th c ti n Mt chính sách ñưa ra không th tách r i v i th c ti n cu c s ng. Chính sách ph i phù hp v i tình hình th c ti n là m t yêu c u b o ñ m cho tính kh thi c a nó. Th c ti n nông nghi p c n ñưc c i bi n qua các chính sách nông nghi p, t c là các chính sách nông nghi p ph i b t ngu n t vi c gi i quy t các v n ñ n y sinh trong th c ti n. Tính th c ti n ñòi h i ph i v n d ng sáng t o nh ng kinh nghi m phong phú t nh ng hoàn c nh th c t khác nhau, không th r p khuôn máy móc trong khi gi i quy t v n ñ . Tính th c ti n giúp cho vi c phát huy n i l c s n có cho phát tri n s n xu t nông nghi p, làm cho các quy ñnh trong v ăn b n chính sách sát v i tình hình th c t . Xa r i th c t (hay lý thuy t xuông) s gây khó kh ăn trong ch ñ o th c hi n và không mang l i k t qu ho t ñ ng thi t th c. Trong ñiu ki n kinh t h i nh p ph i r t chú ý khi v n d ng kinh nghi m t bên ngoài và trong ñiu ki n chuy n sang n n kinh t th tr ưng ph i kiên quy t ñon tuy t v i t ư t ưng ch quan duy ý chí. 2.3.3. Tính qu n chúng Chính sách ñư a ra vì l i ích c a qu n chúng, c n ñưc s h ưng ng c a ñông ñ o qu n chúng. Qu n chúng s h ưng ng cao khi nguy n v ng c a h ñưc ñáp ng và t ch i ti p nh n khi th y chính sách ñó không ñem l i l i ích gì cho h . T p h p ñưc s c m nh c a qu n chúng là mong mu n c a Chính ph . V i các ph n ng tích c c, s c m nh ñó có th “d i non l p bi n”, nh ưng s h h ng c a qu n chúng c ũng là nh ng ñiu ñáng s , t o nên sc ỳ, làm kéo dài tình tr ng trì tr c a n n kinh t . “Dân bi t, dân ñ xu t, dân bàn, dân làm, dân ki m tra và dân h ưng” ph i tr thành ph ươ ng châm hành ñng trong vi c xây d ng và ch ñ o th c hi n chính sách. Phát huy vai trò c a qu n chúng s t ăng thêm s g n bó gi a Nhà n ưc và nhân dân, qu n chúng có th v ưt qua khó kh ăn và ti p t c tin t ưng vào chính sách, còn n u ñ dân” ñ ng ngoài cu c” thì không bao gi xoay chuy n ñưc tình hình. 2.3.4. Tính ñng b Mt v n ñ th c t th ưng ñưc gi i quy t qua m t h th ng chính sách và vi c ch ño th c hi n m t chính sách th ưng liên quan t i nhi u B /Ngành. Vì v y c n nhìn nh n mt cách toàn di n ñ có h th ng chính sách phù h p và c n có s nh t quán trong ch ñ o ca các B /Ngành có liên quan ñi v i t t c các n i dung, các công ñon trong t ng th i ñim c a m t chính sách. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 16
18. S cân nh c k l ưng v m t h th ng chính sách ban hành c ũng nh ư vi c xác ñ nh rõ ràng ch c n ăng, nhi m v c a các B /Ngành và c ơ ch k t h p gi a các B /Ngành trong quá trình ho ch ñ nh, ch ñ o th c hi n chính sách là nh ng b o ñ m c n thi t cho tính ñ ng b ca chính sách. 2.3.5. Tính th i ñim Vi c ban hành chính sách ñúng th i ñim là m t yêu c u tình th . M i chính sách dù ti n b ñ n ñâu c ũng ch thích h p cho nh ng th i kỳ nh t ñ nh và nó s m t ñi tác d ng vào nh ng th i gian không thích h p. N u cho ra ñ i quá s m, các ñiu ki n th c hi n chính sách ch ưa có, dân chúng ch ưa s n sàng h ưng ng thì chính sách ñó “có phát mà không có ñng” , còn n u ch m cho ra ñ i m t chính sách c n thi t s làm cho tình tr ng trì tr kéo dài, làm m t ñi các c ơ h i trong phát tri n kinh t . V y th nào là ñúng th i ñim khi cho ra ñi m t chính sách? Yêu c u ñây không ph i là c n ban hành th ưng xuyên các chính sách mi khi có m t hi n t ưng kinh t x y ra. M t chính sách m i ch xu t hi n khi các ñiu ki n ra ñi c a nó ñã chín mu i và chính sách m i ra ñ i s có tác ñ ng làm xoay chuy n tình hình. S ñúng ñ n v th i ñim ban hành chính sách ch ñưc ñánh giá sau khi chính sách ñó ñưc ban hành nên c n th n tr ng. Mc dù s chuy n bi n c a nông nghi p th ưng ch m h ơn so v i các l ĩnh v c khác, nhi u chính sách kinh t không phát huy t c thì nh ưng ban hành chính sách ñúng th i ñim s ñáp ng k p th i yêu c u c a s n xu t nông nghi p, ñ c bi t là các chính sách giá tr n ñ i v i vt t ư k thu t nông nghi p và chính sách giá sàn ñi v i nông s n. ð i v i m t s chính sách cn l a ch n th i gian ban hành phù h p v i th i v s n xu t nông nghi p. 2.3.6. Tính hoàn thi n Hoàn thi n chính sách là m t v n ñ t t y u b i nh ng lý do sau: - Mt chính sách ch phát huy tác d ng trong nh ng ñiu ki n c th , khi ñiu ki n kinh t xã h i bi n ñ i c n có các chính sách khác thay th . Nh ư v y m t chính sách ch có th gi i quy t m t khâu trong m t chu i liên ti p các khâu c n gi i quy t. - Có th ph i ñiu ch nh nh ng ñiu ch ưa th c s chu n m c trong m t s v ăn b n chính sách (rút g n, b sung, ñiu ch nh m c ñ ). - Cn gi i quy t nh ng v n ñ m i n y sinh trong quá trình th c hi n chính sách Ni dung hoàn thi n ca chính sách là: - ðiu ch nh (thêm, b t các ñiu kho n, thay ñ i m c ñ quy ñnh hay s a l i văn phong ) trong các v ăn b n chính sách ñã ban hành. - Bãi b mt s v ăn b n ho c m t s quy ñ nh ñã ban hành khi th y chúng không c n thi t. - Ban hành chính sách m i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 17
19. ð hoàn thi n chính sách c n có s phân tích, rà sóat tính phù h p c a h th ng v ăn bn chính sách ñã ban hành, ñư a nh ng quan ñim ti n b m i vào trong các ý t ưng chính sách, h p lý các quy ñ nh trong các v ăn b n chính sách. 2.4. ðIU KI N ð HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 2.4.1. Trình ñ ho ch ñ nh chính sách ð ho ch ñ nh m t chính sách, Chính ph c n có s t ư v n c a ñ i ng ũ chuyên gia có năng l c và dày d n kinh nghi m. ð i ng ũ chuyên gia s t ư v n cho Chính ph v vi c xác ñnh toàn b tinh th n, n i dung và ph ươ ng án tri n khai ch ñ o th c hi n chính sách trên c ơ s phân tích các thông tin có liên quan. Xét trên ý ngh ĩa ñó, n ăng l c c a ñ i ng ũ chuyên gia là v n ñ vô cùng quan tr ng. Các chuyên gia phân tích chính sách c n ñưc kinh qua các l p ñào t o c ơ b n, tr i qua th c ti n nghiên c u phân tích chính sách. ð i ng ũ chuyên gia th ưng ñưc l a ch n trong các vi n nghiên c u và có th tr ưng t p ng n h n t m th i t các c ơ quan, tr ưng ñi h c ð i ng ũ chuyên gia có nhi m v t p h p và phân tích các thông tin có liên quan ñ so n th o nh ng v ăn b n chính sách ñ trình xét. T các v ăn b n ñưc so n th o b i các chuyên gia, H i ñ ng Chính ph hay các B/Ngành (tu ỳ theo lo i v ăn b n) xem xét và ra quy t ñ nh ban hành chính sách. Nh ư v y m t mt Chính ph ñã khai thác ñưc trình ñ t các chuyên gia, m t khác ch u trách nhi m t i cao v các quy ñnh trong các v ăn b n và ban hành chính sách. N u trình ñ chuyên gia cao có th tư v n cho ra ñi nh ng chính sách ñúng. N u Chính ph có quan ñim ti n b , t m nhìn xa, ti p thu có ch n l c t ư v n c a chuyên gia, s cho ban hành nh ng chính sách có giá tr . Nh ư vy trình ñ c a ñ i ng ũ chuyên gia, quan ñim và t m nhìn c a Chính ph là các y u t quy t ñnh ñ n vi c ho ch ñ nh chính sách. Có th nói r ng trong l ĩnh v c ho ch ñ nh chính sách, ñt nưc ñã “trao v n m nh” c a mình cho Chính ph và Chính ph l i r t c n t ư v n c a ñ i ng ũ chuyên gia. 2.4.2. S c m nh v t ch t c a n n kinh t ð tránh r ơi vào tình tr ng “l c b t tòng tâm” c n có các y u t v t ch t c n thi t cho vi c tri n khai th c hi n m t chính sách. Chính sách ch có th tr thành hành ñng c a qu n chúng khi có nh ng ñiu ki n v t ch t ñ th c hi n nó. N u không có các ñiu ki n v t ch t cn thi t, chính sách ñó s th t b i, th m chí làm cho tình tr ng tr nên gay g t thêm. Ch ng hn khi ñ nh ra chính sách giá tr n ñ i v i v t t ư k thu t nông nghi p, Nhà n ưc c n có m t kh i l ưng v t t ư l n ñ làm h giá th tr ưng. N u l ưng v t t ư ñó không ñ ki m soát th tr ưng, l p t c s b các nhà ñu c ơ l i d ng và ng ưi mua hàng (nông dân) ph i ch u giá ñ u cơ cao h ơn m c giá th tr ưng tr ưc khi ban hành chính sách giá tr n. T phân tích trên cho th y không th thi u m t trong hai ñiu ki n v ho ch ñ nh chính sách và m c ñ hoàn t t c a các ñiu ki n ñó s b o ñ m v m c ñ k t qu ho ch ñ nh chính sách. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 18
20. 2.4.3. Trình ñ dân trí T góc nhìn thu c v xã h i, trình ñ dân trí có th ñưc hi u là s nh n th c v chính sách và ý th c ch p hành lu t pháp c a ng ưi dân. ðó là y u t vô cùng quan tr ng b o ñ m cho m t chính sách ñưc th c hi n. Chính sách ñ t ra d a trên c ơ s trình ñ dân trí và ñn lưt mình trình ñ dân trí giúp cho vi c th c thi chính sách m t cách tr n v n. Ng ưi có trình ñ dân trí cao s có nh n th c xã h i ñúng ñ n, hi u bi t v chính sách s rõ ràng. Ng ưi có ý th c chính tr t t s có nh n th c ñ y ñ v l i ích c a c ng ñ ng và theo ñó là các quy t ñ nh có tính chu n m c, có th t cùng nhau gi i quy t các v n ñ tranh ch p trong n i b dân c ư, to ñiu ki n thu n l i cho c ng ñ ng trong quá trình th c hi n chính sách. Trong nông nghi p dân trí th p không ch xét góc ñ trình ñ v ăn hoá c a c ư dân nông thôn th p mà trong nông thôn còn t n t i nhi u phong t p t c l c hu và tính ti p c n ca c ư dân nông thôn ñi v i các v n ñ kinh t còn nhi u h n ch , t m nhìn c a ng ưi dân hn h p nên v n ñ dân trí trong nông nghi p r t ph c t p. 2.5. PHÂN LO I CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 2.5.1. Theo tính ch t Xét v m t tính ch t có th phân chính sách nông nghi p thành 2 nhóm là chính sách mc tiêu và chính sách h tr . Chính sách m c tiêu th ưng ñòi h i b n thân nông nghi p ph i ñáp ng nh ng yêu cu c a xã h i nh ư an ninh l ươ ng th c, gi i quy t vi c làm cho c ư dân nông thôn, cung ng sn ph m cho công nghi p nh và xu t kh u. Chính sách m c tiêu th ưng ñ t ra cho m t th i gian dài v i các b ưc th c hi n trong t ng ñiu ki n c th và m t khi chính sách này thành công s góp ph n chuy n n n nông nghi p sang b ưc phát tri n m i cao h ơn. ð ñáp ng yêu cu các chính sách m c tiêu, c n t n d ng t t s giúp ñ t bên ngoài trên c ơ s phát huy t t ni l c trong nông nghi p. Chính sách h tr chính là nh ng can thi p có l i cho nông nghi p t Chính ph . Bng chính sách h tr , Chính ph ñã t o nên s n ñ nh v s n xu t và ñi s ng trong nông nghi p nông thôn, t c là chính sách h tr góp ph n tháo g khó kh ăn cho nông nghi p, ñ c bi t là v v n, k thu t và tiêu th s n ph m, góp ph n gi i quy t nh ng v ưng m c tr ưc m t cn tr ho c gây khó kh ăn cho s n xu t nông nghi p. Thành công c a chính sách h tr s làm cho nông nghi p thoát kh i tình tr ng b t c tr ưc m t, tr l i th cân b ng, t o ñà thu n li cho các b ưc phát tri n ti p theo. Trong nông nghi p chính sách h tr th ưng ñưc áp dng khi mùa màng th t bát, khi hàng hoá b khê ñng và nh t là ñi v i các ñ i t ưng nghèo ñói. Vì v y chính sách h tr th ưng ñưc s h ưng ng cao c a nông dân. Tuy nhiên nu duy trì lâu dài chính sách h tr s gây tâm lý d a d m trông ch c a nông dân, làm tê li t ñ ng l c phát tri n kinh t . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 19
21. 2.5.2. Theo th i gian Theo th i gian có th phân các chính sách nông nghi p thành các chính sách dài h n và ng n h n. Các chính sách dài h n th ưng gi i quy t các m c tiêu phát tri n dài h n c a nông nghi p nh ư các m c tiêu phát tri n lâu dài c a nông nghi p hay xây d ng c ơ s h t ng cho sn xu t, ch bi n và tiêu th nông s n Chính sách dài h n là vô cùng quan tr ng, giúp ñ nh hưng cho s phát tri n c a nông nghi p hay t o ñiu ki n v t ch t cho các bưc phát tri n ti p theo c a nông nghi p. Chính sách dài h n trong nông nghi p liên quan t i c l ĩnh v c kinh t , xã h i và môi tr ưng. Không có chính sách dài h n n n nông nghi p khó có th phát tri n b n v ng và hi u qu . Chính sách ng n h n áp d ng trong m t th i gian ng n, th ưng th c hi n t ng b ưc ca chính sách dài h n hay gi i quy t nh ng khó kh ăn v ưng m c tr ưc m t trong t ng khâu, tng th i gian ng n t o nên tình tr ng n ñ nh t m th i cho nông nghi p. Trong ch ng m c nh t ñ nh chính sách ng n h n có th góp ph n ñiu ch nh các m c tiêu ñt ra trong dài h n. 2.5.3. Theo n i dung Theo n i dung có th k ñ n các nhóm chính sách v i s phân chia khá ña d ng nh ư sau: - Nhóm chính sách v ñ u t ư cho s n xu t nông nghi p nh ư t ăng c ưng c ơ s h t ng trong nông nghi p và nông thôn. - Nhóm chính sách v quan h s d ng các y u t s n xu t trong nông nghi p (chính sách ñt ñai, chính sách tín d ng, chính sách khuy n nông, chính sách áp d ng ti n b k thu t hay công ngh , chính sách gi i quy t vi c làm, chính sách s d ng tài nguyên môi tr ưng ). - Nhóm chính sách v cung ng các y u t ñ u vào cho s n xu t nông nghi p nh ư chính sách cung ng v t t ư k thu t nông nghi p (phân hoá h c, thu c tr sâu, th c ăn gia súc, thu c thú y, các ch t kích thích sinh tr ưng và phát d c c a cây tr ng, v t nuôi ). • Nhóm chính sách b o hi m gi ng cây tr ng, v t nuôi • Nhóm chính sách b o hi m mùa màng • Nhóm chính sách marketing và tiêu th s n ph m nông nghi p • Nhóm chính sách h tr s n xu t nông nghi p nh ư chính sách giá trn, chính sách giá sàn, chính sách xoá ñói gi m nghèo • Nhóm chính sách v phát tri n các hình th c liên k t kinh t trong nông nghi p nh ư chính sách phát tri n h p tác xã, chính sách phát tri n kinh t trang tr i, chuy n d ch c ơ c u kinh t • Nhóm chính sách ñi m i c ơ ch qu n lý kinh t trong nông nghi p Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 20
22. 2.5.4. Theo ñi t ưng tác ñ ng Theo ñi t ưng tác ñ ng có th th y ñó là các chính sách tác ñng vào t ng tác nhân trong n n kinh t nh ư nông h , ch trang tr i, ch doanh nghi p, ng ưi nghèo Các chính sách này th ưng quan tâm t i vi c ñiu ch nh l i ích v t ch t gi a các tác nhân hay mang tính h tr gi i quy t nh ng khó kh ăn cho các ñ i t ưng ch u tác ñ ng c a chính sách 2.5.5. Theo ph m vi tác ñ ng Theo ph m vi tác ñ ng có th th y t r t nhi u khía c nh v th i gian, không gian, n i dung, ñi t ưng tác ñ ng Các khía c nh khác ñã th y các cách phân lo i trên, ph m vi vùng không gian ñưc gi i h n theo vùng ( ñng b ng, ven ñô, ven bi n, mi n núi ) hay toàn qu c, ph m vi xét cho các l ĩnh v c ñưc gi i h n theo các khâu c a quá trình s n xu t (s n xu t, ch bi n hay tiêu th nông s n ). Trên th c t m i chính sách có gi i h n tác ñ ng khác nhau. 2.6. CÔNG C ð HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P ð ho ch ñ nh chính sách nông nghi p c n s dng t ng h p các công c (nh ư ñi ng ũ chuyên gia, ph ươ ng ti n, trang thi t b thông tin, h th ng v ăn b n ñ nh h ưng ), trong ñó ch c năng c a t ng lo i công c ñưc phát huy m t cách ñ y ñ và ñưc k t h p t t trong quá trình s dng. ði ng ũ chuyên gia là m t lo i công c ñ c bi t, là b ph n t ư v n quan tr ng c a Chính ph trong quá trình ho ch ñ nh chính sách va có ch c n ăng t ư v n, v a là ng ưi ph n bi n (t vi c hình thành nên m t chính sách ñ n vi c xây d ng các v ăn b n chính sách v i nh ng quy ñnh c th và vi c t ch c tri n khai ch ñ o th c hi n chính sách). Trình ñ thành th o c a ñ i ng ũ chuyên gia (trình ñ uyên bác v chuyên môn và s dày d n kinh nghi m trong th c t ) là y u t quy t ñ nh ñ n vi c s d ng các công c khác. Chuyên gia chính sách th ưng ñưc t p trung các vi n nghiên c u chi n l ưc chính sách c a các B . Tu ỳ theo t ng chính sách, Chính ph có th s d ng các chuyên gia trong n ưc hay qu c t . Ngoài ñi ng ũ chuyên gia, trong ch ng m c nh t ñ nh m t s cán b chuyên môn có th ñưc huy ñ ng cho các công vi c c n thi t trong quá trình ho ch ñ nh chính sách. Ph ươ ng ti n, trang thi t b thông tin làm t ăng hi u qu làm vi c c a ñ i ng ũ chuyên gia. Trong "th i ñ i thông tin" h th ng trang thi t b thông tin là m t lo i công c l i h i ñưc các chuyên gia s d ng có hi u qu trong vi c t p h p, phân lo i và c p nh t nhanh chóng nh ng thông tin c n thi t và xây d ng n ng “k ch b n” cho vi c phân tích và ho ch ñnh chính sách. H th ng v ăn b n ñ nh h ưng (nh ư V ăn ki n c a ð ng Cng s n Vi t Nam, Lu t c a Qu c h i), các tài li u v lý lu n và phân tích chính sách (tài li u th c p), các tài li u kh o sát H th ng v ăn b n tài li u s giúp cho các chính sách mang tính th c ti n h ơn. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 21
23. 2.7. TRÌNH T HO CH ð NH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 2.7.1. Thu th p và x lý thông tin ðây là b ưc ñ u tiên r t quan tr ng. S ñ y ñ v các thông tin ñ ng th i là ñiu ki n cn cho vi c phân tích tình hình. Khi ho ch ñ nh chính sách, các nhà ho ch ñ nh c n thông tin sau: - Lý do và hoàn c nh ra ñ i c a chính sách - Quá trình hình thành và phát tri n c a chính sách - Kinh nghi m ho ch ñ nh chính sách trên th gi i và Vi t Nam - Th c tr ng th c hi n chính sách - Nh ng v n ñ phát sinh c n gi i quy t trong quá trình th c hi n chính sách - Nh ng d báo c n thi t có liên quan (v ñiu ki n t nhiên, v di n bi n th tr ưng, v ngo i th ươ ng, v nh ng ti n b k thu t ). Thông tin ñưc l y t nhi u ngu n khác nhau, ñưc chia làm 2 lo i là thông tin th cp và tài li u s ơ c p. Thông tin thu th p ñưc c n phân thành các nhóm và ñưc x lý theo nh ng n i dung h p thành c a chính sách, làm c ơ s cho vi c hình thành nên nh n th c. Bưc 2 Hình thành nh n th c Bưc 3 Bưc 1 ðư a ra Thu th p và quy t ñ nh x lí thông tin Bưc 5 Bưc 4 Phát hi n Ch ñ o các v n ñ th c hi n Hình 2.1. Các b ưc ho ch ñ nh chính sách nông nghi p 2.7.2. Hình thành nh n th c Nh n th c ñưc hình thành trên c ơ s k t qu phân tích thông tin. ðây là b ưc quy t ñnh th hi n quan ñim c a Chính ph v s can thi p ñ i v i nông nghi p. S l a ch n c a Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 22
24. Chính ph là vô cùng quan tr ng và ñưc th hi n trong tinh th n c a chính sách. Yêu c u ñ t ra ñây là ph i hình thành nên nh ng nh n th c m i ti n b , phù h p v i quy lu t phát tri n và xu th phát tri n c a th i ñ i. 2.7.3. ðư a ra quy ñnh ðây là b ưc cân nh c trong vi c l a ch n các ñiu kho n thích h p c u thành nên chính sách, nh ng quy ñnh v l ưng ñ i v i các tiêu chí có liên quan. Nh ng quy ñnh này s nh h ưng tr c ti p ñ n l i ích c a các ñ i t ưng ch u tác ñông c a chính sách. S cân nh c v các quy ñnh c n h ưng vào s ñiu ch nh l i ích v t ch t c a các ñ i t ưng ñó, nh m t o nên s n ñ nh trong s n xu t và ñi s ng c a h . Nh ư v y các quy ñnh s có tác d ng tháo g khó kh ăn, t ng b ưc h ưng n n nông nghi p phát tri n. 2.7.4. Ch ñ o trong th c t Ch ñ o là khâu không kém ph n quan tr ng vì nó làm cho chính sách ñi vào cu c sng. Yêu c u ñ i v i khâu này là: - Làm cho ñi t ưng th c hi n chính sách hi u ñúng tinh th n c a chính sách - ðng viên ñưc s c ng ưi, s c c a ñ hoàn thành t t chính sách - T ch c ki m tra, giám sát, theo dõi vi c th c hi n chính sách - Kp th i phát hi n các nhân t ñin hình th c hi n chính sách t t ñ nhân r ng ra di n, thúc ñy quan tr ng th c hi n chính sách theo xu h ưng lành m nh - Kp th i phát hi n và x lý k p th i các tr ưng h p vi ph m chính sách. Trong ch ng mc nh t ñ nh, c n phát hi n nh ng v n ñ c n ñiu ch nh ñ cho chính sách ngày m t hoàn thi n h ơn. 2.7.5. Phát hi n các v n ñ phát sinh c n gi i quy t S d ng k t qu c a b ưc tr ưc, c ăn c vào quá trình phát tri n c a s v t ñ phát hi n các v n ñ phát sinh. Các v n ñ phát sinh có th là s phát tri n ti p theo c a m t chính sách, c ũng có th là v n ñ m i m xu t hi n trong b i c nh m i. ðây là b ưc chu n b cho s ra ñ i c a các chính sách m i nên r t c n các ki n th c uyên bác và s dày d n kinh nghi m c a ñ i ng ũ chuyên gia. ðiu l ưu ý là c n phát hi n các v n ñ phát sinh t chính ñòi hi c a nông nghi p theo quy lu t phát tri n c a nó. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 23
25. Câu h i th o lu n 1. Phân tích s c n thi t v ho ch ñ nh chính sách nông nghi p? 2. Phân tích các c ăn c ñ ho ch ñ nh chính sách nông nghi p? 3. Phân tích các yêu c u ñ i v i chính sách nông nghi p? 4. Phân tích các ñiu ki n ho ch ñ nh chính sách nông nghi p? Tài li u tham kh o 1. V ũ ðình Bách và t p th tác gi , ði m i và th c hi n ñ ng b các chính sách, c ơ ch qu n lý kinh t, Nhà xu t b n Chính tr Qu c gia, Hà N i, 1997. 3. Lê ðă ng Doanh, 2002, Hình thành ñng b h th ng chính sách kinh t v ĩ mô thúc ñ y công nghi p hóa, hi n ñ i hóa , Nhà xu t b n Chính tr qu c gia, Hà N i, 2002. 3. Frank Ellis, Chính sách nông nghi p trong các n ưc ñang phát tri n, Nhà xu t b n Nông nghi p, Hà N i, 1995. 4. Nguy n Xuân Khoát, Các chính sách kinh t v ĩ mô c n thi t ñ phát tri n kinh t nông thôn, T p chí Kinh t châu Á Thái Bình D ươ ng, s 3 (16), tháng 9/1997. 5. Lê ðình Th ng, ði m i và hoàn thi n chính sách phát tri n nông nghi p nông thôn, Nhà xu t b n Nông nghi p, Hà N i, 1995. 6. T p th tác gi , Ph ươ ng pháp phân tích chính sách kinh t trong nông nghi p, Nhà xu t b n U ban K ho ch Nhà n ưc, Hà n i, 1993. 7. Vi n Chi n l ưc phát tri n, B K ho ch và ðu t ư, La ch n và th c hi n chính sách phát tri n kinh t Vi t Nam, Hà N i, 1998. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 24
26. Ch ươ ng 3. PH ƯƠ NG PHÁP LU N V PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P Phân tích chính sách nông nghi p là m t ho t ñ ng c n thi t ñi v i vi c ñánh giá quá trình ra ñi và th c hi n chính sách. M c tiêu c a ch ươ ng này là giúp cho ng ưi h c n m ñưc c ơ s lý lu n và th c ti n c a vi c phân tích chính sách nông nghi p. V i m c tiêu ñó, các bài gi ng ñưc thi t k nh m cung c p cho ng ưi h c nh ng ki n th c c ơ b n v s c n thi t ph i phân tích chính sách nông nghi p, n i dung c a phân tích chính sách nông nghi p, các công c ñ phân tích chính sách nông nghi p và ph ươ ng pháp ch y u trong phân tích chính sách nông nghi p. 3.1. S C N THI T PH I PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P Phân tích chính sách nông nghi p s giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách, các c ơ quan, các nhà lãnh ño th y rõ h ưng tác ñ ng c a chính sách ñ i v i s phát tri n nông nghi p, nông thôn. T ñó rút ra ñưc s c n thi t ph i hoàn thi n, c i ti n hay ñ i m i chính sách ñi v i l ĩnh v c nông nghi p và nông thôn. Vì v y phân tích chính sách nông nghi p là c n thi t, giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách b sung và l a ch n ñúng ñ n các chính sách, ñ ng th i giúp cho các ñi t ưng hi u bi t ñưc s v n hành c a chính sách. Chính sách nông nghi p không ch có quan h ñ n t t c nh ng v n ñ c a s n xu t nông nghi p mà còn có quan h ñ n quá trình phát tri n nông thôn m t cách toàn di n và b n vng, vì th phân tích chính sách nông nghi p ñóng vai trò quan tr ng trong vi c phát hi n quy lu t v n ñ ng c a l ĩnh v c nông nghi p, nông thôn t ñó tìm ra các ph ươ ng pháp can thi p h u hi u c a Nhà n ưc vào l ĩnh v c này. 3.2. VAI TRÒ C A PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P Phân tích chính sách nông nghi p ñóng vai trò quan tr ng t vi c so n th o ban hành, cho ñn vi c th c hi n và ñánh giá chính sách. ði v i m i giai ñon, vai trò c a phân tích chính sách ñưc th hi n khác nhau. Vai trò trong so n th o và ban hành chính sách nông nghi p, nông thôn: V th c ch t, phân tích chính sách nông nghi p là s v n d ng các lý thuy t, các công c và các ph ươ ng pháp c a kinh t h c và xã h i h c ñ ñ tìm ra các m i quan h và b n ch t c a các mi quan h ñó, t ñó tìm ra tr ng thái c n có s tác ñ ng c a chính sách. Th nh t, nh có phân tích chính sách các nhà so n th o chính sách m i tìm ñưc ñ i tưng c n thi t nh t có s can thi p c a chính sách. Nông nghi p, nông thôn là m t h th ng các v n ñ ph c t p và luôn bi n ñ ng. S tác ñ ng c a chính sách là c n thi t và có hi u qu Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 25
27. khi nó tác ñng ñ n các ñ i t ưng ñang c n có s can thi p, nó cách khác khi nó gi i quy t ñưc nhu c u c p thi t c a th c ti n. Th hai, nh có phân tích chính sách các nhà ho ch ñ nh chính sách xác ñnh ñúng các n i dung c a v ăn b n chính sách t m c tiêu c a chính sách ñ n các n i dung tác ñ ng và cu i cùng là các ñiu ki n th c hi n c a chính sách. Nh có phân tích chính sách các nhà ho ch ñ nh so n th o ñưc v ăn b n chính sách phù h p v i yêu c u và nh ng ñiu ki n tác ñng ñ n nông nghi p, nông thôn. Th ba, thông qua phân tích tr ng thái nông nghi p, nông thôn các nhà so n th o chính sách ñánh giá ñúng hi u qu các ph ươ ng án tác ñng tr ưc khi ñưa ra th c hi n ñ ñiu ch nh và l a ch n các ph ươ ng án c a v ăn b n chính sách, t ñó tìm ra nh ng ñim ch ưa h p lý và các bi n pháp kh c ph c. Vai trò trong t ch c th c hi n chính sách : Phân tích chính sách có vai trò r t quan tr ng, nó giúp cho các c ơ quan tri n khai chính sách th y rõ tính hai m t c a nh ng n i dung tác ñng c a v ăn b n chính sách. T ñó, các nhà t ch c th c hi n chính sách tìm m i bi n pháp khai thác các tác ñng tích c c và h n ch nh ng m t tiêu c c c a t ng v ăn b n chính sách. Cn ph i th y rõ r ng, chính sách nói chung, chính sách nông nghi p nói riêng luôn luôn t o ra nh ng tác ñ ng 2 chi u (tích c c và tiêu c c). Tính tích c c và tiêu c c có th ñưc xem xét theo t ng ñ i t ưng khác nhau, tích c c ñ i v i ñ i t ưng, tiêu c c v i ñ i tưng khác. Do v y chính sách nông nghi p v n ñưc l a ch n khi nó góp ph n c i thi n an sinh xã h i, nói m t cách khác chính sách ñó có tác ñ ng tích c c nhi u h ơn tác ñng tiêu cc. 3.3. N I DUNG C A PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 3.3.1. Phân tích c ơ s khoa h c và th c ti n c a chính sách Mt trong nh ng nhi m v c a các nhà phân tích chính sách là ph i ch ra s b o ñ m ñưc v tính khoa h c và th c ti n c a chính sách. ðiu ñó có ngh ĩa là vi c ho ch ñ nh chính sách ñó có d a trên c ơ ch v n hành c a các quy lu t khách quan hay không. S d n t i thành công n u chính sách ban hành phù h p v i s v n ñ ng c a các quy lu t kinh t khách quan và ng ưc l i. Tuy nhiên, khi v n d ng các quy lu t kinh t khách quan trong ho ch ñ nh chính sách còn ph i l ưu ý ñn tình hình kinh t - xã h i th c t c a ñ t n ưc trong t ng th i k ỳ c th . 3.3.2. Phân tích tính c n thi t v s ra ñ i c a chính sách Phân tích chính sách s cho th y chính sách ñó ra ñ i có th c s c n thi t ñ i v i quá trình phát tri n kinh t - xã h i c a ñ t nưc hay không? có gi i quy t ñưc nh ng v n ñ b c xúc c a s n xu t và cu c s ng hay không? N u s ra ñ i c a m t chính sách góp ph n gi i Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 26
28. quy t nh ng v n ñ b c xúc thì chính sách ñó s nhanh chóng ñi vào cu c s ng và ñưc các ñi t ưng th c hi n chính sách nhi t tình h ưng ng và ng ưc l i. 3.3.3. Phân tích k t qu th c hi n chính sách Kt qu th c hi n m t chính sách không ph i khi nào c ũng mang l i là s thành công mà ñôi khi còn có c nh ng th t b i. K t qu thành công c a chính sách s làm cho phúc l i xã h i t ăng lên và ng ưc l i th t b i s làm cho tình tr ng kinh t - xã h i tr nên x u h ơn so vi tr ưc khi th c hi n chính sách. 3.3.4. Phân tích nh h ưng c a chính sách Mt trong nh ng n i dung quan tr ng c a phân tích chính sách là tìm ra các tác ñng ca chính sách ñ i v i n n kinh t . Chính sách kinh t nói chung và chính sách nông nghi p nói riêng s gây ra nh ng tác ñng ch y u sau: - Tác ñng v giá s n ph m: chính sách không ch tác ñ ng ñ n giá c a chính s n ph m ñang xem xét mà còn tác ñng ñ n nhi u s n ph m có liên quan. - Tác ñng v s n xu t: các chính sách làm cho cung s n ph m thay ñ i s gây nh hưng tr c ti p ñ n l ưng ñ u vào ñưc s d ng. - Tác ñng v tiêu dùng: chính sách không ch tác ñ ng ñ n l ưng c u c a s n ph m phân tích mà còn c c u các s n ph m có liên quan khác. - Tác ñng ñ n cân b ng th ươ ng m i: ñây ch y u mu n nói ñ n cân b ng gi a xu t kh u và nh p kh u (các chính sách thu quan, quota ). - Tác ñng ñ n cân b ng ngân sách: b t k ỳ m t chính sách nào khi th c hi n s gây nh h ưng ñ n cân b ng ngân sách Nhà n ưc. - Tác ñng ñ n phân ph i thu nh p và phúc l i xã h i. Quy mô tác ñng c a chính sách ñ i v i t ng l ĩnh v c ph thu c vào ñi t ưng th c hi n chính sách ñó. M c ñ tác ñ ng c a chính sách m nh hay y u ph thu c vào s ph n ng c a các ñ i t ưng th c hi n chính sách ñó. Các tác ñng trên c a chính sách có th theo chi u h ưng tích c c thúc ñ y n n kinh t phát tri n ho c tiêu c c d n n n kinh t ñ n suy thoái. Ngoài phân tích các tác ñng, phân tích chính sách còn nh m ch ra l i ích c ũng nh ư chi phí c a t ng chính sách, t ñó th y ñưc vi c th c hi n chính sách ñó s làm cho phúc l i xã h i t ăng lên hay gi m ñi. 3.4. C NG C PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 3.4.1. ð co giãn Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 27
29. ð co giãn (h s co giãn) ñưc hi u chung là l ưng ph n tr ăm thay ñ i c a ñ i l ưng kt qu so v i m t ph n tr ăm thay ñ i c a ñ i l ưng nguyên nhân nh h ưng. 3.4.2. Th ng d ư ng ưi s n xu t và th ng d ư ng ưi tiêu dùng Th ng d ư ng ưi s n xu t (Producer's Surplus - PS) Th ng d ư ng ưi s n xu t là ph n di n tích n m trên ñưng cung và d ưi ñưng giá ca m t công ty hay m t ngành t ươ ng ng. Quá trình phân tích chính sách giúp cho vi c xác ñnh nh h ưng c a các chính sách ñ i v i s phát tri n nông nghi p, nông thôn, ñ ng th i giúp các nhà ho ch ñ nh chính sách c ũng nh ư các nhà lãnh ño ñánh giá ñúng m c ñ nh hưng cu các công c ñ n m c tiêu chính sách, t ñó giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách s a ñ i, b sung ho c ñiu chnh chính sách. 1. Chính ph tr giá ñ u ra cho s n ph m P S P 2 e c P1 a b 0 Q Q2 Q Hình 3.1. Tác ñng c a tr giá ñ u ra ñ i v i ng ưi s n xu t Hình 3.1 cho th y b là chi phí khi s n xu t ra Q 1 s n ph m và mang l i th ng d ư ng ưi sn xu t là a. Do ñó, khi giá t ăng t P 1 lên P 2 làm cho th ng d ư ng ưi s n xu t t ăng t a lên (a+c+e), trong ñó: a là th ng d ư c a ng ưi s n xu t; c là ph n th ng d ư t ăng lên do t ăng giá ñi v i l ưng s n ph m c ũ; e là l ưng th ng d ư gia t ăng do t ăng giá ñi v i l ưng s n ph m mi. 2. Tr giá ñ u vào cho s n xu t nông nghi p P S2 S1 P 0 c a b P Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 28 0 Q1 Q2 Q
30. Hình 3.2 ch ra r ng khi ch ưa có tác ñng c a chính sách, ng ưi s n xu t cung ng s n ph m ra th tr ưng theo ñưng cung S 1, nu bán s n ph m v i giá P 0 thì th ng d ư ng ưi s n xu t ñ t ñưc là a. Dưi tác ñ ng c a chính sách tr giá ñ u vào, chi phí s n xu t gi m khi n cho ñưng cung d ch chuy n t S 1 ñn S 2 và (a+b+c) là th ng d ư s n xu t m i - t ăng lên m t lưng là (b+c) so v i th ng d ư c ũ, trong ñó: b là ph n th ng d ư t ăng lên do ti t ki m ñ i v i sn l ưng c ũ Q 1; c là ph n t ăng lên do s n l ưng t ăng vì ñưc s d ng ñ u vào tr giá. Chú ý: Trong tr ưng h p này c n ph i quan tâm ñ n: (i) ð co giãn c a n ăng su t/ phân bón; (ii) ð co giãn c a c u phân bón ñ i v i giá và (iii) Trong tr ưng h p 100% nông dân là ng ưi ñi thuê ñt mà cung v ñ t không co giãn thì th ng d ư t p trung vào tay ch cho thuê ñt nhi u h ơn là nông dân. Th ng d ư ng ưi tiêu dùng (Consumer's Surplus - CS) P a P0 D 0 Q0 Q Hình 3.3. Th ng d ư ng ưi tiêu dùng Th ng d ư ng ưi tiêu dùng là ph n n m d ưi ñưng c u và trên ñưng giá. ðó là ph n mà l ra ng ưi tiêu dùng ph i tr nh ưng h ñã tránh ñưc. Trong hình 3.3 di n tích tam giác a chính là th ng d ư ng ưi tiêu dùng. Tươ ng t nh ư vy, b t k ỳ thay ñ i nào c a chính sách ñ u có nh h ưng ñ n th ng d ư ng ưi tiêu dùng, ñc bi t là ñi v i các chính sách liên quan ñn giá c s n ph m. Ví d P: Chính ph tr giá cho ng ưi tiêu dùng a P b c P D Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 29 0 Q1 Q2 Q Hình 3.4. Tác ñng ca tr giá ñn thng dư ngưi tiêu dùng
31. Hình 3.4 ch ra r ng, d ưi tác ñ ng c a chính sách tr giá cho ng ưi tiêu dùng, giá gi m t P 1 xu ng P 2 , khi n cho th ng d ư ng ưi tiêu dùng t ăng t a lên thành (a+b+c), trong ñó: b là ph n th ng d ư t ăng do giá gi m ñ i v i l ưng c u c ũ: b = (P 1 - P2)xQ 1 c là l ưng th ng d ư ñưc t o ra trên c u t ăng lên do gi m giá: c = (P 1- P 2)x(Q 2- Q 1)/2 3.4.3. Th tr ưng m t s n ph m Vi c phân tích th ng d ư ng ưi s n xu t và th ng d ư ng ưi tiêu dùng ch là s xem xét tách r i gi a cung và c u. Trong th c t , cung, c u tác ñ ng l n nhau, h u h t nh ng thay ñ i chính sách s nh h ưng ñ n c cung và c u trên th tr ưng hàng hoá. Nh ng thay ñ i ñó cũng có th nh h ưng t i các th trưng ñ u vào v phía ng ưi s n xu t và các th tr ưng hàng hoá có liên quan. Vi c xem xét m i quan h cung c u c a m t lo i s n ph m ñưc g i là ph ươ ng pháp phân tích th tr ưng m t s n ph m. 3.4.4. Giá th gi i và chi phí c ơ h i Giá th gi i (hay giá bi n gi i) là giá th tr ưng qu c t t i c ng ñưc tính b ng ti n ni t . Có 2 lo i giá biên gi i ñó là: (i) giá FOB (Free On Board) là giá t i c ng c a các s n ph m xu t kh u; và (ii) giá CIF (Cost for Insurance and Freight) là giá t i c ng c a các s n ph m nh p kh u. Dùng giá qu c t ñ th hi n chi phí c ơ h i c a m t n ưc khi s n xu t hay tiêu dùng mt lo i s n ph m nào ñó. N u nh ư giá trong n ưc c a m t m t hàng l n h ơn giá qu c t thì ng ưi tiêu dùng trong n ưc s có l i khi Nhà n ưc cho phép nh p kh u s n ph m ñó. Trong tr ưng h p ng ưc l i, giá trong n ưc c a s n ph m nh h ơn giá qu c t s làm cho ng ưi s n xu t s có l i nhu n cao h ơn trên th tr ưng qu c t (n u xu t kh u). ðó là l i th so sánh trong vi c s n xu t ra m t hàng này. Tuy nhiên, ñ ñưa ra quy t ñ nh v s n xu t trong n ưc hay nh p kh u; tiêu dùng trong n ưc hay xu t kh u ñ i v i m t lo i hàng hoá nào ñó, ng ưi ta ph i s d ng 2 khái ni m ñó là (i) giá ngang b ng xu t kh u và (ii) giá ngang b ng nh p kh u. Giá ngang b ng xu t kh u = giá FOB - (chi phí v n chuy n + chi phí b n bãi + chi phí marketing và hao h t + thu xu t kh u + chi phí khác). Ng ưi ta s ñưa ra quy t ñ nh bán s n ph m trong n ưc hay xu t kh u d a trên m i quan h gi a giá ngang b ng xu t kh u và giá bán c ng tr i trong n ưc. N u giá ngang b ng xu t kh u l n h ơn giá c ng tr i thì nên xu t kh u s n ph m, ng ưc l i giá ngang b ng xu t kh u nh h ơn giá c ng tr i thì s n ph m ñó nên bán cho ng ưi tiêu dùng trong n ưc. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 30
32. Giá ngang b ng nh p kh u = CIF + (chi phí v n chuy n + chi phí hao h t + chi phí bn bãi + thu nh p kh u + chi phí khác). Giá ngang b ng nh p kh u ñưc s d ng ñ ñưa ra quy t ñ nh xem có nên nh p kh u s n ph m hay không. N u giá ngang b ng nh p kh u nh h ơn giá bán l trong n ưc thì Nhà n ưc nên có chính sách khuy n khích nh p kh u s n ph m. Ng ưc l i n u giá ngang b ng nh p kh u l n h ơn giá bán l trong n ưc thì nhà n ưc nên khuy n khích s n xu t trong n ưc. 3.4.5. Giá cá th và giá xã h i Giá cá th là giá th c t mà ng ưi tiêu dùng (ho c ng ưi s n xu t) ph i tr (ho c nh n ñưc). Nh ng phân tích chính sách ch nh m xác ñ nh nh h ưng phúc l i xã h i theo giá th c t ñó g i là phân tích phúc l i theo giá cá th . Tuy nhiên, nhi u chính sách làm sai l ch giá trong n ưc v i giá qu c t c a các ñu vào và ñu ra, do ñó làm sai l ch m c thi t h i và l i ích mà xã h i ph i gánh ch u c ũng nh ư ñưc h ưng. Vì th ñ ph n ánh chính xác h ơn nh h ưng c a m t chính sách, ng ưi ta s dng m t lo i giá th 2 ñưc g i là giá kinh t . Giá kinh t ñưc tính b ng chi phí c ơ h i c a sn ph m (ho c ngu n l c). Trong phân tích chi phí - l i ích c a toàn xã h i ng ưi ta còn s d ng m t lo i giá th 3 ñưc g i là giá xã h i. Giá xã h i khác giá kinh t ch là nó ph i ñưc ñiu ch nh ti p ñ th y m c tiêu phân b thu nh p c ũng nh ư m c tiêu s n l ưng. Ví d , n u chính sách có m c tiêu riêng là t o thêm ch làm vi c cho lao ñ ng nông thôn thì m c l ươ ng tính toán trong chi phí s n xu t xã h i có th gi m t i m c th p h ơn chi phí c ơ h i c a lao ñ ng. ðiu ñó s làm cho chính sách xu t hi n kh n ăng sinh l i v m t xã h i nhi u h ơn. 3.4.6. Phúc l i xã h i Phúc l i xã h i là t ng kh i l ưng hàng hoá và d ch v có th có cho tiêu dùng trong mt xã h i. Vi c t ăng phúc l i xã h i luôn g n v i tiêu dùng v t ch t và v i c u cu i cùng c a n n kinh t mà không g n v i ngu n l c ho c b n thân s n xu t. Kinh t h c phúc l i làm n n t ng cho nhi u ý t ưng v phát tri n chính sách. Nó ñưc tp trung vào v n ñ hi u qu kinh t . Tuy nhiên, ng ưi ta quan tâm t i s ñánh giá v các tr ng thái khác nhau c a th gi i hi n th c ho c c a tình hình kinh t xu t phát t quan ñim c a m t xã h i. Có 2 k t lu n quan tr ng ñưc ñưa ra trong phân tích phúc l i. Th nh t là kh n ăng cho th y r ng b ng cách chuy n t i m t tr ng thái m i c a th gi i hi n t i, phúc l i có th cao h ơn; và th hai là ch ra r ng làm th nào ñ c i thi n phúc l i ñó. Tm quan tr ng c a l ĩnh v c kinh t này ñi v i phân tích chính sách ch là nó thi t lp m t khung c ơ b n cho các phân tích nh ư v y. ðó là m t t p h p nh ng khái ni m c ơ b n nh t mà t ñó phân tích chính sách ñưc phát tri n lên. Ví d , xem xét m t chính sách ñ thay Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 31
33. ñi m c ñ tr giá cho s d ng phân bón nông tr i. Phân tích b n ch t c a l i ích và chi phí liên quan t i s xoá b chính sách tr giá nh ư th nào? Làm th nào ñ có th so sánh nh ng cái ñưc và nh ng cái m t? Nh ng cái ñưc (ho c m t) ñó th hi n nh ư th nào trong n n kinh t ? 3.5. TRÌNH T PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 3.5.1. Giai ñon ch n ñoán Ch n ñoán là khâu kh i ñ u c a quá trình phân tích chính sách. Giai ñon này bao gm ho t ñ ng thu th p thông tin, x lý thông tin và t ng h p ñ rút ra nh ng thông tin c n thi t ph c v cho yêu c u phân tích. Quá trình này ph i ñưc ti n hành m t cách th n tr ng, t m , giúp cho vic vi c ch n ñoán ñưc chính xác. 3.5.2. Giai ñon phân tích/d báo chính sách Trên c ơ s nh ng thông tin ñã ñưc x lý trong giai ñon ch n ñoán, các nhà phân tích chính sách ti n hành d báo v tình hình s n xu t - tiêu dùng, v giá c th tr ưng trong và ngoài nưc, v c ơ ch t ch c kinh t vi mô 3.5.3. Giai ñon ñ xu t các ñiu ch nh chính sách Kt qu phân tích chính sách cho th y m c ñ nh h ưng c a các chính sách ñ i v i s phát tri n nông nghi p, nông thôn, trên c ơ s ñó giúp cho các nhà ho ch ñ nh chính sách sa ñ i, b sung ho c ñiu ch nh chính sách. ð i v i nh ng ph ươ ng án chính sách ñang trong giai ñon th m ñ nh thì phân tích chính sách giúp cho các nhà ho ch ñ nh l a ch n ñưc ph ươ ng án chính sách mang tính t i ưu. Ch n ñoán ti p theo Ch n ñoán D báo tươ ng lai Th c hi n D báo Qu n lý La chính sách ch n Công c hoá Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 32 Hình 3.5. Các giai ñon c a quá trình phân tích chính sách
34. Chu trình phân tích này c di n ra liên t c, k t thúc m i chu trình l i hình thành s l a ch n chính sách m i. 3.6. MÔ HÌNH PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHI P 3.6.1. Mô hình chung v phân tích chính sách nông nghi p Mc tiêu can thi p c a Chính ph có nhi u và ña d ng trong ph m vi và không gian nh t ñ nh. Nhìn chung các chính sách nông nghi p c a chính ph ñ u nh m vào 2 m c tiêu chính, ñó là: (i) T ăng tr ưng kinh t ( hay tính hi u qu ) – c th là v i m t ngu n l c có h n, làm th nào s d ng ñ ñ t ñưc l i ích v t ch t t t nh t; (ii) C i thi n phân ph i thu nh p (hay tính công b ng) - s n ph m ñưc phân ph i cho các cá nhân, t ch c, cho nhóm ng ưi trong xã h i theo s ñóng góp c a h ñ i v i xã h i. Tuy nhiên, trên th c t quá trình th c hi n hai m c tiêu này th ưng x y ra mâu thu n. Vì v y, phúc l i xã h i s là m c tiêu bao trùm trong mô hình phân tích chính sách. Nh ng bi n Quan h các bi n trong Nh ng bi n Mc tiêu bên ngoài mô hình bên trong cu i cùng Công c chính sách Các bi n m c tiêu Phúc l i Các ràng bu c xã h i Tác ñng kèm Các nhân t n m theo (ngoài s ngoài t m ki m mong mu n) soát Hình 3.6. Mô hình phân tích chính sách c a Tinbergen - 1952 Nh ng bi n bên ngoài mô hình + Các ràng bu c: Các ràng bu c ñ xây d ng và th c hi n chính sách là nh ng nhân t ch quan hay khách quan c a qu c gia, hay vùng nh h ưng ñ n vi c ra các quy t ñ nh và th c hi n m t chính sách c th . Các ràng bu c c a chính sách s ñưc xem xét cho t ng tr ưng h p c th . Ví d , Giá bán không n ñ nh s là ràng bu c c a trang tr i, khi ñó công c nh m tác ñ ng vào giá ñ n ñ nh giá s là tr ng tâm c a chính sách. Ho c thi u n ưc là ràng bu c, khi ñó chính sách s là ph i h tr cho công tác thu l i. + Các nhân t n m ngoài t m ki m soát c a mô hình: ñó là nh ng nhân t n m ngoài ý mu n c a ng ưi ho ch ñ nh chính sách, ch ng h n nh ư r i ro do thiên tai Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 33
35. + Công c c a chính sách: Công c c a chính sách là các ph ươ ng ti n mà Chính ph can thi p vào n n nông nghi p tính ñ n c m c tiêu và các ràng bu c cho phép. N u coi ràng bu c là khái ni m tuy t ñ i ví nh ư nhi t ñ trung bình, l ưng m ưa, tính ch t ñ t ñai, thì công c ñưa ra ph i xoay quanh ràng bu c (nh ư vi c tr ng cây gì, nuôi con gia súc nào ñ phù h p vi các ñiu ki n t nhiên, kinh t ñó. M t công c c a chính sách có th ñ t ñưc nhi u m c tiêu. Tuy nhiên, công c là nh m vào m c tiêu ch y u. Ch ng h n nh ư phát tri n ch ăn nuôi ln, gia c m là m t h ưng nh m xoá ñói, gi m nghèo. Do v y, vi c làm cho t ăng giá th t l n, gia c m s là công c ñ i v i nông dân nghèo (bên c nh ñó l i ñ t ñưc m c tiêu v công bng xã h i). Quan h gi a các bi n trong mô hình Tu ỳ theo b n ch t tác ñ ng c a m i lo i chính sách mà các bi n s trong mô hình có các quan h khác nhau. Các quan h này có th là tuy n tính, phi tuy n Nh ng bi n bên trong mô hình Nh ng bi n bên trong g m các bi n m c tiêu và các tác ñng ngoài s mong mu n. Bin m c tiêu là nh ng m c tiêu c th c n ñ t ñưc c a m t chính sách. Ch ng h n thu nh p, vi c làm, l ươ ng th c bình quân ñu ng ưi Tác ñng kèm theo là nh ng tác ñ ng ngoài s mong mu n c a ng ưi ho ch ñ nh chính sách, bao g m c tác ñ ng tích c c và tác ñng tiêu c c. Mc tiêu cu i cùng Mc tiêu cu i cùng là phúc l i xã h i, ñó là cái ñích mà Chính ph trông ñ i. K t qu ca m c tiêu cu i cùng này ñưc ñem l i do các bi n bên trong ñưc th c hi n c ng v i tác ñng kèm theo. Trong mô hình phân tích chính sách trên, m c tiêu cu i cùng, các bi n bên trong, bên ngoài, quan h gi a các bi n có liên quan ch t ch v i nhau. Ch trên c ơ s xác ñ nh ñưc bi n m c tiêu và tác ñng kèm theo thì m i xác ñ nh ñưc m c tiêu cu i cùng. Các bi n m c tiêu ñưc xác ñnh d a trên c ơ s c a các ràng bu c. Khi ñã xác ñnh ñưc các ràng bu c thì ph i s d ng công c phù h p ñ phân tích chính sách. Mô hình c a Tinbergen là mô hình th hi n b n ch t c a phân tích chính sách. 3.6.2. Mô hình phân tích c u Hàm c u Hàm c u có d ng t ng quát nh ư sau: Qd = F (xi) (i = 1, n) Trong ñó: Q d là l ưng c u s n ph m hàng hoá X i là các y u t xác ñ nh c u Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 34
36. Hàm c u có th d ng tuy n tính (Q = a + bx) ho c phi tuy n (Q = a + bx + cx 2 hay Q α1 α2 αn = a 1.x 1 + a 2.x 2 + + a n.x n ). Các y u t xác ñinh c u nh ư giá c a s n ph m ñó, giá c a s n ph m có liên quan, thu nh p Các h s phân tích c u ñưc xem nh ư là ñ co giãn gi a các y u t ñó v i c u. T nghiên c u ñ co giãn này ng ưi ta s bi t ñưc ph i tác ñ ng vào ñâu ñ h n ch (ho c khuy n khích) c u c a m t lo i s n ph m nào ñó. Ưu ñim c a mô hình này là ñơ n gi n, d ưc l ưng ñ th y ñưc m c ñ nh h ưng các yu t . Ng ưi ta có th dùng phép h i quy t ươ ng quan ñ phân tích. Tuy nhiên mô hình này l i có nh ưc ñim là ch ưa xem xét m i quan h c u gi a các lo i s n ph m. Hàm ph n ng c u Cu m t lo i s n ph m không ch b nh h ưng b i s thay ñ i c a giá s n ph m ñó mà còn ch u nh h ưng r t l n c a giá các s n ph m khác có liên quan. ð mô t m i quan h gi a c u và giá c a các lo i s n ph m có liên quan v i nhau, ng ưi ta dùng m t mô hình có tên g i là "H th ng phân tích c u g n nh ư lý t ưng" (Almost Ideal Demand System - AIDS). QA PA PB PC QB PA PB PC QC PA PB PC Kt qu tính toán c a mô hình này giúp các nhà phân tích chính sách th y ñưc s thay ñi c a chính sách giá ñ i v i s n ph m này có tác ñng nh ư th nào ñn giá c c ũng nh ư l ưng c u c a các s n ph m có liên quan. 3.6.3. Mô hình phân tích cung Hàm cung Hàm cung có d ng t ng quát nh ư sau: QS = F (xi) (i = 1, n) Trong ñó: Q S là l ưng cung s n ph m hàng hoá và X i là các y u t xác ñ nh cung. Hàm cung có th d ng tuy n tính (Q = a + bx) ho c phi tuy n (Q = a + bx + cx 2 hay α1 α2 αn Q = a 1.x 1 + a 2.x 2 + + a n.x n ). Hàm l i nhu n Hàm l i nhu n là hàm dùng ñ xem xét ng x c a ng ưi s n xu t. L i nhu n b tác ñng b i nhi u y u t nh ư giá ñu vào, giá ñu ra, l ưng s n ph m cung trên th tr ưng T s phân tích hàm l i nhu n mà ng ưi ta có th ch ra y u t quan tr ng nh t tác ñ ng lên li nhu n. Hàm l i nhu n có d ng sau: T R = F(Z 1 Z n) - G(C 1 C n) Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 35
37. Trong ñó: T R là l i nhu n; F(Z i) là hàm doanh thu và G(C i) là hàm chi phí. M i quan h c a các yu t trong hàm có th là d ng tuy n tính ho c phi tuy n. Hàm ph n ng cung Hàm ph n ng cung là hàm dùng ñ ñánh giá, phân tích ng x c a ng ưi s n xu t trong vi c s n xu t ra m t lo i s n ph m nào ñó ñ ñưa ra th tr ưng. Ch ng h n, cung s n ph m ph thu c vào giá s n ph m, m c ñ u t ư chi phí, giá ñt, giá thuê lao ñng Th c ch t ca hàm ph m ng cung là các d ng c a hàm s n xu t. 3.6.5. Mô hình cân b ng không gian Mô hình cân b ng không gian ch y u dùng ñ nghiên c u các chính sách marketing và th ươ ng m i gi a các vùng trong m t n ưc hay gi a các n ưc v i nhau. Mô hình này ñưc phân tích trên m i quan h cung, c u, nguyên lý l i th so sánh trong nông nghi p. Mô hình này còn phân tích s tác ñ ng c a chính sách ñ i v i các vùng và m i quan h gi a các vùng, mi quan h qu c t . Mô hình này có th d ng tuy n tính ho c d ng phi tuy n. Gi s , A là d ư cung Vi t Nam ; B là d ư c u Trung ðông. V i giá P 1 l ưng c u g o Vi t Nam là Q 1; V i giá P 2 l ưng c u g o Trung ðông là Q 2; Trong tr ưng h p không có thu và chi phí v n chuy n thì toàn b l ưng cung g o d ư th a Vi t Nam s ñưc chuy n ñ n Trung ðông, th hi n l ưng trao ñ i trên th tr ưng qu c t là Q 0 (t S V ñn S’ V; và c u g o c a Trung ðông s di chuy n t D t ñn D’ t) v i giá cân b ng m i P W. B St A S' v P P2 Sv t Dư cung PW Dư c u P Dt 1 Dv D' t Q1 Q' 1 Q Q' 0 Q0 Q2 Q' 2 Q Hình 5 7. Mô hình cân b ng không gian Khi có thu và chi phí v n chuy n (t) s làm cho giá g o xu t kh u c a Vi t Nam gi m xu ng và giá g o nh p kh u mà Trung ðông t ăng lên, do ñó l ưng g o trao ñ i trên th tr ưng qu c t gi m xu ng (t Q 0 ñn Q' 0). Do v y, trong chính sách xu t kh u g o ph i làm sao d ư cung c a Vi t Nam ph i chuy n ñưc cho Trung ðông, t c là ph i xu t kh u ñưc g o. Nh ư v y, khi ñánh thu xu t Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 36
38. kh u g o ph i cân nh c làm sao cho các công ty th ươ ng m i xu t kh u g o ph i có lãi thì m i khuy n khích ñưc vi c xu t kh u g o. 3.6.6. Ma tr n phân tích chính sách (PAM) Ma tr n phân tích chính sách là b n chi ti t các ch tiêu kinh t trong m t ngành hàng tu ỳ theo ngu n g c c a chúng xu t phát t l i nhu n cá th hay c a toàn xã h i. S khác nhau gi a hai cách tính là do tác ñng c a chính sách giá. Ma tr n phân tích chính sách cho phép thi t l p các ph ươ ng án khác nhau ñ so sánh, la ch n các chính sách giá, công ngh và ñu t ư cho các ngành s n ph m. Ma tr n phân tích chính sách có d ng t ng quát nh ư sau: Doanh Vt t ư Tài nguyên Li thu hàng hoá trong n ưc nhu n 1. Giá cá th (L i ích cá bi t) A D G J 2. Giá xã h i (L i ích xã h i) B E H K 3. Chuy n d ch (Chênh l ch) C F I L T ma tr n này s tính ra các h s th hi n s can thi p c a chính sách vào n n kinh t nói chung và t ng l ĩnh v c s n xu t kinh doanh nói riêng nh ư h s b o h danh ngh ĩa (NPC), h s b o h h u hi u (EPC), h s chi phí tài nguyên trong n ưc (DRC) 3.7. PH ƯƠ NG PHÁP PHÂN TÍCH CHÍNH SÁCH NÔNG NGHIP 3.7.1. Ph ươ ng pháp phân tích phúc l i Ph ươ ng pháp phân tích phúc l i hay còn g i là ph ươ ng pháp phân tích kinh t vi mô và vĩ mô s d ng nh ng công c ch y u c a kinh t h c vi mô và kinh t h c v ĩ mô nh ư ñ co giãn, th ng d ư ng ưi s n xu t và th ng d ư ng ưi tiêu dùng, và phúc l i xã h i ñ xác ñ nh tác ñng c a chính sách ñ i v i toàn b n n kinh t . a) Phân tích tác ñng c a chính sách giá * Tác ñng c a chính sách tr giá ñ u vào cho nông dân P S1 S 2 e P0 c a b d Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 37 0 Q1 Q2 Q Hình 3.8 . Tác ñng c a tr giá ñ u vào
39. nhi u n ưc, chính ph ñã tr giá cho nông dân thông qua h giá v t t ư ñu vào c a sn xu t, ñưc mô t nh ư hình 3.8. Nh ư ñã phân tích trên, tr giá ñ u vào s có tác ñ ng ñ n cung nông s n khi n cho ñưng cung d ch chuy n t S 1 (là cung nông s n tr ưc tr giá) sang S 2 (là cung nông s n sau tr giá). Do giá ñ u vào th p nên nông dân t ăng s n xu t. S n ph m tăng t Q 1 lên Q 2. L i ích ng ưi s n xu t t ăng t a lên (a+b+c), trong ñó b là ph n th ng d ư tăng thêm do ti t ki m ñưc chi phí m c s n l ưng c ũ (hay chính là chi cho tr giá c a chính ph ); c là ph n th ng d ư t ăng thêm do t ăng s n l ưng; d là ph n chi phí t ăng thêm ñ sn xu t ra l ưng s n ph m t Q 1 lên Q 2. • V thay ñ i phúc l i xã h i Th ng d ư c a ng ưi s n xu t t ăng lên b+c. Chính ph ph i chi cho tr giá là b+c+e Phúc l i xã h i b m t (gi m) m t l ưng là e • V d ch chuy n tài nguyên: Do tr giá ñ u vào cho s n xu t nên ngu n l c s ñưc s d ng thêm là c+d+e (gi m). Ti t ki m ñưc ngo i t c+d (t ăng). Kt qu : tài nguyên ñưc s d ng thêm là e (gi m). Tóm l i, tr giá ñu vào cho nông dân trong th i gian dài là không t t, ng ưi nông dân s s d ng v t t ư không hi u qu , có th s d n ñ n s l m d ng v t t ư quá m c, ph m c p ca nông s n b gi m. Do v y ch nên tr giá ñ u vào cho nông dân t ng th i ñim, và ch tr giá cho các lo i v t t ư c n thi t. * Tác ñng c a chính sách gi m giá cho ng ưi tiêu dùng Mc ñích c a chính sách là làm l i cho ng ưi tiêu dùng. P a P1 b c P2 D 0 Q1 Q2 Q Hình 3.9. Tác ñng c a chính sách gi m giá cho ng ưi tiêu dùng Chính sách làm cho giá gi m t P 1 xu ng P 2. Th ng d ư ng ưi tiêu dùng t ăng t a lên (a + b + c), t ăng lên m t l ưng là (b+c) so v i th ng d ư c ũ, trong ñó: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Chính sách Nông nghi p 38