Báo cáo đánh giá lĩnh vực cấp nước và vệ sinh môi trường Việt Nam

Nội dung text: Báo cáo đánh giá lĩnh vực cấp nước và vệ sinh môi trường Việt Nam

1. T CH C Y T B Y T QU NHI ĐNG TH GI I CC QU N LÝ LIÊN HI P QU C MƠI TR ƯNG Y T BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ L ĨNH V C C P N ƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM NĂM 2011 Tháng 8, 2012
2. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 MC L C Các t vi t t t ii 1. Gi i thi u chung 1 2. Tình hình CN&VSMT Vi t Nam 4 2.1. Tình hình CN&VSMT khu v c đơ th 4 2.1.1. Tình hình c p n ưc đơ th 4 2.1.2. Hi n tr ng thốt n ưc và x lý n ưc th i 9 2.2. Tình hình CN&VSMT khu v c nơng thơn 14 2.2.1. Hi n tr ng c p n ưc nơng thơn 15 2.2.2. Hi n tr ng v sinh mơi tr ưng khu v c nơng thơn 16 3. Nưc, v sinh và phát tri n: các khía c nh s c kh e, xã h i và kinh t 18 4. Nưc, v sinh và mơi tr ưng 25 5. Cơ c u th ch , khung pháp lý và thơng tin 29 6. Cung c p tài chính và đu t ư cho ngành 38 6.1. Đu t ư cho h th ng c p thốt n ưc và v sinh đơ th 38 6.1.1. V c p n ưc 38 6.1.2. V thốt n ưc: 38 6.1.3. V v sinh đơ th và x lý ch t th i : 39 6.1.4. V chính sách tài chính: 39 6.2. Đu t ư cho c p n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn 41 7. Các v n đ chính và h n ch trong l ĩnh v c CN&VSMT 46 8. Các k ho ch và ch ươ ng trình chính trong l ĩnh v c 48 9. Các khuy n ngh c a l ĩnh v c 51 Li c m ơn 56 Tài li u tham kh o 56 Ph l c 56 i
3. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Các t vi t t t ADB Ngân hàng phát tri n Châu Á BCR T l l i ích-chi phí BOD Nhu c u ơ xy sinh hĩa CBA Phân tích l i ích-chi phí CN&VSMT Cp n ưc và v sinh mơi tr ưng CLTS V sinh t ng th do c ng đng làm ch COD Nhu c u ơ xy hĩa h c DHS Điu tra dân s và s c kh e DO Ơ xy hịa tan ESI Sáng ki n đánh giá kinh t trong l ĩnh v c v sinh FAO T ch c l ươ ng th c và nơng nghi p qu c t GDP Tng thu nh p qu c n i GNP Tng s n ph m qu c dân GOS Tng c c th ng kê GoV Chính ph Vi t Nam IEC Thơng tin, giáo d c và truy n thơng JBIC Ngân hàng h p tác qu c t Nh t B n JICA Cơ quan h p tác qu c t Nh t B n JMP Ch ươ ng trình đng giám sát (WHO, UNICEF) Kg Kilơgam KHCN Khoa h c cơng ngh KHCNAT K ho ch c p n ưc an tồn MDG Mc tiêu Phát tri n Thiên niên k Mg/l Miligam/lít NGO T ch c phi chính ph NTP Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia ODA H tr phát tri n chính th c PTEs Các nguyên t cĩ ti m n ăng gây đc PTI Lưng dung n p cho phép PTNT Phát tri n nơng thơn QCVN Quy chu n Vi t Nam SDD Suy dinh d ưng CTR Ch t th i r n ii
4. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 TA H tr k thu t TCCP Tiêu chu n cho phép UBND y ban Nhân dân UNICEF Qu Nhi đng Liên h p qu c URENCO Cơng ty Mơi tr ưng Đơ th USD, US$ Đơ la M USAID Cơ quan phát tri n qu c t M VSMT V sinh mơi tr ưng VWSA Hi c p thốt n ưc Vi t Nam WB Ngân hàng Th gi i WHO T ch c Y t th gi i CNVS Cp n ưc và v sinh TXLNT Tr m x lý n ưc th i iii
5. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 1. Gi i thi u chung Cp n ưc và v sinh mơi tr ưng (CN&VSMT) là mt trong nh ng mc tiêu phát tri n thiên niên k (MDGs) mà Chính ph Vi t Nam đã cam k t, và lĩnh v c này luơn chi m v trí quan tr ng trong đi s ng kinh t - xã h i ca Vi t Nam. Đng, Chính ph và nhân dân Vi t Nam đang r t c g ng đ c i thi n điu ki n c ơ s h t ng, nâng cao điu ki n sng cho ng ưi dân, gĩp ph n thúc đy xĩa đĩi gi m nghèo, phát tri n kinh t -xã h i ca Qu c gia. Tuy nhiên, v n đ CN&VSMT Vi t Nam v n cịn ph i đi m t v i r t nhi u thách th c, địi h i cĩ thêm nhi u n l c đ gi i quy t. Trong khi đã cĩ nh ng kho n đu t ư đáng k đ gi i quy t các v n đ n ưc và v sinh, các m c tiêu c n đt vn cịn r t xa. Các cơng trình n ưc s ch và v sinh c ơ b n cịn r t thi u, c ũng nh ư ý th c v hành vi, thĩi quen v sinh nhi u n ơi cịn h n ch , gây nhi u tác đng tiêu c c, nh h ưng đn cu c s ng c a c ng đng và ch t l ưng mơi tr ưng. Trong l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam, cịn thi u các c ơ ch đánh giá ngành c ũng nh ư các đánh giá liên ngành liên quan. Hi u qu ph i h p và trao đi thơng tin gi a các cơ quan ch u trách nhi m qu n lý v c p n ưc, v sinh và b o v mơi tr ưng, ki m sốt ơ nhi m các vùng nơng thơn, thành th , khu cơng nghi p, cịn r t h n ch . Trong khi đĩ, đã cĩ nh ng ch ươ ng trình, d án, nh ng ho t đng liên quan đn c p nưc và v sinh mơi tr ưng đưc tri n khai hi u qu nhi u n ơi. R t c n thi t thu th p nh ng bài h c kinh nghi m rút ra t các ho t đng này, đ cĩ c ơ s đánh giá, rút kinh nghi m và tri n khai nhân r ng h ơn n a. T n ăm 2009, T ch c Y t Th gi i (WHO) đã hp tác v i Vi t Nam, h tr tri n khai ho t đng “Xây d ng quá trình giám sát, đánh giá lĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam”. Các m c tiêu c a quá trình đánh giá bao g m: • To ra cơng c d a vào b ng ch ng, nh m h tr các quy t đnh h ưng t i t ăng cưng đu t ư đ đt đưc các m c tiêu v CN&VSMT trên tồn qu c, M c tiêu phát tri n Thiên niên k , c ũng nh ư các m c tiêu c a Th p k hành đng, c a Năm Qu c t v v sinh; • Ch ng minh m i quan h gi a n ưc s ch, v sinh mơi tr ưng, s c kh e và phát tri n kinh t ; • H tr các sáng ki n đn l p quy ho ch, k ho ch, các sáng ki n đi m i chính sách liên quan c a qu c gia; • Cunng c p các h ưng d n cho các ch ươ ng trình h tr k thu t liên quan; • S d ng làm n n t ng h tr quá trình trao đi thơng tin thơng qua m t c ơ s d li u d a trên trang Web (ho c m t c ơ ch hi u qu khác) ch a thơng tin thu đưc đ phân tích ngành. Quá trình đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam, thơng qua các ho t đng thu th p, phân tích thơng tin, s xây d ng nên các báo cáo l ĩnh v c, d a vào các b ng ch ng th ưng xuyên trong th c hi n các ho t đng trong tồn l ĩnh v c CN&VSMT. Các báo cáo này s bao g m m t lo t các v n đ nh ư t ch c ngành trong l ĩnh v c, nh ng hn ch đi v i phát tri n trong l ĩnh v c, các v n đ qu n lý và th ch , v n hành và bo d ưng h th ng, vv Quá trình đánh giá trong l ĩnh v c này Vi t Nam s giúp cho vi c thu th p và chia s thơng tin gi a các nhà ho ch đnh chính sách, các nhà cung 1
6. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 cp d ch v , các nhà quy ho ch và cơng chúng t c p đa ph ươ ng đn c p trung ươ ng tr nên hài hịa h ơn. Các k t qu mong đi chính c a quá trình đánh giá: • Xây d ng đưc m t quá trình thu th p s li u, th m tra thơng tin, phân tích cĩ h th ng các thơng tin này trên ph m vi tồn qu c; • Xây d ng các Báo cáo c p qu c gia v đánh giá, giám sát l ĩnh v c CN&VSMT ti Vi t Nam; • Đ xu t các chính sách và quy t đnh d a vào thơng tin nh quá trình đánh giá ngành, l ĩnh v c; • Cĩ h th ng thơng tin đáng tin c y, đưc phân tích h p lý v k t qu th c hi n các ho t đng liên quan, thơng qua các báo cáo đánh giá l ĩnh v c th ưng xuyên, và mt h th ng thơng tin d a trên trang web n ăng đng, đưc c p nh t th ưng xuyên, v i các s li u tin c y. Quá trình th c hi n Báo cáo n ăm 2011: Cc Y t d phịng và mơi tr ưng, nay là C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t là cơ quan đu m i th c hi n Quá trình đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT. Giai đon 1 c a Quá trình (2009 – 2010), v i s h tr c a T ch c Y t Th gi i (WHO) và Qu Nhi đng liên h p qu c (UNICEF), dưi s ch trì c a Cc Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t, ph i h p v i các b, ngành liên quan, các chuyên gia tư v n, các sn ph m sau đây đã đưc so n th o: (1) Khung c u trúc và n i dung báo cáo đánh giá l ĩnh v c; (2) B câu h i thu th p thơng tin, xác đnh ngu n cung c p và ph ươ ng th c thu th p thơng tin; (3) K ho ch xây d ng quá trình l p báo cáo đánh giá và h th ng CSDL; (4) Hưng d n qu n lý h th ng CSDL và quy trình xây d ng báo cáo đánh giá. Báo cáo “ Đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam l n th 1, n ăm 2011” là m t trong nh ng s n ph m c a Giai đon 2 c a Quá trình đánh giá nĩi trên. Đơ n v ch trì th c hi n là C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t (TS. Tr n Đc Phu, ThS. Nguy n Bích Th y, CN. Cao Tuy t H nh và các chuyên viên). Báo cáo do T ch c Y t Th gi i – V ăn phịng t i Vi t Nam h tr tài chính và k thu t (ThS. Tơn Tu n Ngh ĩa, cán b Ch ươ ng trình S c kh e mơi tr ưng và chuyên gia t ư v n qu c t , TS. Jose Hueb). Báo cáo đưc biên so n b i 2 chuyên gia: PGS. TS. Nguy n Vi t Anh (Tr ưng nhĩm t ư vn) và PGS. TS. Nguy n Kh c H i. Báo cáo đã đưc các thành viên Nhĩm đánh giá k thu t (TAT) c a các b , ngành và chuyên gia t ư v n, KS. Nguy n Tr ng D ươ ng, H i Cp thốt n ưc Vi t Nam cung c p thơng tin, đc và nh n xét, gĩp ý. Các n i dung chính đưc đ c p trong Báo cáo: Báo cáo đ c p đn các ho t đng c p n ưc ph c v ăn u ng và sinh ho t cho dân c ư các khu v c đơ th và nơng thơn Vi t Nam, c ũng nh ư các lo i hình v sinh, tình hình qu n lý ch t th i h gia đình và khu dân c ư khu v c đơ th và nơng thơn, bao gm ch t th i l ng phát sinh t các ho t đng sinh ho t c ũng nh ư ch t th i v t nuơi t các trang tr i, h gia đình và v sinh cá nhân. Báo cáo c ũng đánh giá các ho t đng c p nưc và v sinh tr ưng h c, các cơng trình cơng c ng khu v c nơng thơn. Các ho t đng trên đưc đt trong b i c nh chính tr và kinh t -xã h i, các đc đim đa lý đc 2
7. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng, các ngu n tài nguyên liên quan t i CN&VSMT. Theo th i gian, các xu h ưng di n bi n v m c đ bao ph trong l ĩnh v c CN&VSMT, xu h ưng c p kinh phí cho lĩnh vc và t l c a ngân sách Nhà n ưc s d ng cho lĩnh v c CN&VSMT, các chi n l ưc và chính sách c a Chính ph nh m phát tri n lĩnh v c, phát tri n ngành c ũng đưc đ cp. Bám sát theo Khung c u trúc báo cáo đã đưc xây d ng t Giai đon 1, nhĩm chuyên gia đã ph i h p v i các b , ngành, thu th p thơng tin qua b câu h i – đưc phân lo i theo các ngành, l ĩnh v c ho t đng, k t h p v i các cu c ph ng v n sâu t i các b , ngành liên quan. giai đon này, vi c thu th p thơng tin m i ch d ng l i c p các c ơ quan trung ươ ng. Trên c ơ s các d li u chính thu th p đưc, nhĩm biên so n tp trung vào vi c đư a ra các ý ki n nh n đnh, đánh giá, phân tích k t qu th c hi n ho t đng c a ngành, c a l ĩnh v c và t đĩ đư a ra các đ xu t, ki n ngh nh m c i thi n tình hình, nâng cao hi u qu ho t đng trong l ĩnh v c. Thành viên c a Nhĩm Đánh giá k thu t (TAT) c a các b , ngành tham gia quá trình đánh giá, cung c p tài li u, tham gia nh n xét, gĩp ý cho Báo cáo bao g m đi di n c a: - V Đu t ư, B Tài chính. - C c H t ng k thu t, B Xây d ng. - V ăn phịng Ch ươ ng trình m c tiêu Qu c gia N ưc s ch và V sinh Mơi tr ưng Nơng thơn, B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. - Trung tâm Qu c gia N ưc s ch và V sinh Mơi tr ưng Nơng thơn, B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. - V Th ng kê Xã h i và Mơi tr ưng, T ng c c Th ng kê. - H i C p thốt n ưc Vi t Nam. Đây là báo cáo đánh giá l ĩnh v c c p n ưc và v sinh mơi tr ưng đu tiên Vi t Nam. Trong quá trình biên so n, do cĩ nhi u h n ch v th i gian, ngu n thơng tin, nên Báo cáo khơng tránh kh i thi u sĩt. Chúng tơi mong nh n đưc s gĩp ý c a Quý v . 3
8. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 2. Tình hình CN&VSMT Vi t Nam 2.1. Tình hình CN&VSMT khu v c đơ th Tính đn cu i n ăm 2011, theo B Xây d ng, Vi t Nam cĩ 753 đơ th , đưc phân lo i nh ư sau: - 2 đơ th đc bi t là Hà N i và thành ph H Chí Minh. - 3 thành ph tr c thu c trung ươ ng là đơ th lo i I, g m: Hi Phịng, Đà Nng và Cn Th ơ. - 8 thành ph tr c thu c t nh là đơ th lo i I, g m: Hu , Vinh, Đà L t, Nha Trang, Quy Nh ơn, Buơn Ma Thu t, Thái Nguyên và Nam Đnh. - 11 thành ph tr c thu c t nh là đơ th lo i II g m: Biên Hịa; H Long; Vũng Tàu; Vi t Trì; Hi D ươ ng; Thanh Hĩa; M Tho; Long Xuyên; Pleiku; Phan Thi t; Cà Mau. - 47 đơ th lo i III, là m t th xã ho c thành ph tr c thu c t nh - 42 đơ th lo i IV, là th xã ho c th tr n - 640 đơ th lo i V, là th tr n. Theo T ng c c Th ng kê (GSO, 2011), đn cu i n ăm 2010, dân s trung bình c nưc ưc tính 86,93 tri u ng ưi, t ăng 1,05% so v i n ăm 2009, bao g m dân s nam 42,97 tri u ng ưi, chi m 49,4% t ng dân s c n ưc, t ăng 1,09%; dân s n 43,96 tri u ng ưi, chi m 50,6%, t ăng 1%. Trong t ng dân s c n ưc n ăm 2010, dân s khu v c thành th là 26,01 tri u ng ưi, chi m 29,9% t ng dân s , t ăng 2,04% so v i n ăm tr ưc; dân s khu v c nơng thơn là 60,92 tri u ng ưi, chi m 70,1%, t ăng 0,63%. M c đ t ăng dân s nhanh, đc bi t là các trung tâm đơ th l n, càng gây áp l c lên h th ng c ơ s h t ng v n đã l c h u, khơng b t k p v i t c đ t ăng tr ưng và gây thêm nh ng khĩ kh ăn thách th c đi v i l ĩnh v c k thu t h t ng, đc bi t là c p thốt n ưc và v sinh mơi tr ưng. 2.1.1. Tình hình c p n ưc đơ th Chính ph đã ban hành Ngh đnh s 117/2007/N Đ-CP ngày 11 tháng 7 n ăm 2007 v s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch bao g m các ho t đng trong l ĩnh vc s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch trong các h th ng c p n ưc t p trung khu v c đơ th , nơng thơn, khu cơng nghi p, khu ch xu t, khu cơng ngh cao, khu kinh t ( đưc g i chung là khu cơng nghi p). Ngh đnh này quy đnh các quy n và ngh ĩa v ca t ch c, cá nhân và h gia đình tham gia vào các ho t đng cĩ liên quan đn s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch Vi t Nam. Qua m t th i gian ng n áp d ng, Ngh đnh s 124/2011 N Đ-CP ngày 28/12/2011 s a đi Ngh đnh 117/2007/N Đ-CP v sn xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch c ũng đã đưc k p th i ban hành, c p nh t nh ng điu ch nh cho Ngh đnh s 0 117/2007/N Đ-CP. Năm 2009, Chính ph Vi t Nam cũng đã c p nh t các đnh h ưng phát tri n cho lĩnh v c c p n ưc đơ th . Quy t đnh s 1929/Q Đ-TTg ngày 20/11/2009 đã mơ t các ðnh hý ng phát tri n c a ngành c p n ưc Vi t Nam t i các khu v c đơ th và khu cơng nghi p t i n ăm 2025, t m nhìn đn n ăm 2050. Quá trình phát tri n c p n ưc đơ th đưc nghiên c u nh m th a mãn 100% nhu c u dùng n ưc, v i đnh m c s d ng 4
9. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 nưc là 120 lít/ ng ưi/ ngày, gi m th t thốt n ưc xu ng cịn 15% và d ch v c p n ưc s ho t đng n đnh trong 24 gi / ngày trong t t c các đơ th Vi t Nam t i n ăm 2025. Bng 1. Các m c tiêu phát tri n c p n ưc đơ th Ch s Lo i đơ th Năm 2015 Năm 2020 Năm 2025 Lo i III ho c 90 Di n ph d ch cao h ơn 90 100 v (%) Lo i IV 70 Lo i V 50 70 Lo i III ho c Nhu c u c p 120 cao h ơn 120 nưc đơ n v (lít/ 120 Lo i IV 100 ng ưi/ngày) Lo i V - 100 Lo i III ho c Th t thu n ưc cao h ơn 25 18 15 (%) Lo i IV Lo i V 30 25 Lo i III ho c 24 Mc đ n đnh cao h ơn 24 ca d ch v (gi Lo i IV - 24 ho t đng) Lo i V - - (Ngu n: JICA, 2011, Báo cáo nghiên c u qu n lý mơi tr ưng đơ th Vi t Nam). T l bao ph c a d ch v c p n ưc đơ th . Trong th i gian qua, h th ng c p n ưc các đơ th Vi t Nam đã đưc Đng, Chính ph quan tâm ưu tiên đu t ư c i t o và xây d ng, nh v y tình hình c p n ưc đã đưc c i thi n m t cách đáng k . Nhiêù d án v i v n đu t ư trong n ưc, v n tài tr ca các Chính ph , các t ch c quc t đã và đang đưc tri n khai. Theo B Xây d ng (ADB, 2010 & MOC, 2009) hi n tr ng c p n ưc đơ th tồn qu c nh ư sau: - Ti Vi t Nam cĩ 68 cơng ty c p n ưc, th c hi n cung c p n ưc s ch cho các khu vc đơ th . Ngu n n ưc m t chi m 70% t ng ngu n n ưc c p và 30% cịn l i là nưc ng m. Cĩ h ơn 420 h th ng c p n ưc v i t ng cơng su t thi t k đt 5,9 tri u m3/ngày. Cơng su t ho t đng c p n ưc đt m c 4,5 tri u m 3/ngày t ươ ng đươ ng 77% cơng su t thi t k . - Tính đn cu i n ăm 2010, cĩ 18,15 tri u ng ưi dân đơ th cĩ th ti p c n đưc vi n ưc s ch, chi m 69% t ng s dân thành th . Ph n tr ăm s dân s d ng n ưc s ch các đơ th đưc th ng kê nh ư sau: 70% dân s đơ th đc bi t và đơ th lo i I, 45- 55% dân s đơ th lo i II và II, 30-35% dân s đơ th lo i IV và 10-15% dân s đơ th lo i V. Theo đĩ, l ưng n ưc s d ng trung bình c a các đơ th là 80-90 lít/ng ưi/ngày đêm; trong đĩ t i các thành ph l n thì l ưng n ưc này là 120-130 lít/ng ưi/ngày đêm (theo nghiên c u Bench-marking, Ngân hàng Th gi i - Hi C p thốt nưc Vi t Nam). Các s li u th c t nêu trên đu th p h ơn k ho ch m c tiêu qu c gia v phát tri n c p n ưc đơ th . 5
10. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 H th ng c p n ưc: - Cơng su t các h th ng c p n ưc cịn h n ch do s đu t ư khơng đy đ các nhà máy x lý n ưc, các m ng l ưi đưng ng truy n d n và phân ph i n ưc s ch. - Do m ng l ưi truy n d n và phân ph i n ưc s ch hi n cĩ khơng đưc c i t o và nâng c p đng b v i các nhà máy x lý, do đĩ, theo Hi Cp thốt nưc Vi t Nam, t l rị r và th t thốt n ưc s ch là 30%, đc bi t cĩ m t s thành ph t l này r t cao nh ư Hà N i và TP H Chí Minh lên t i 38-40% (ADB, 2010). - Mc dù cơng su t c p n ưc đơ th hi n t i đã t ăng lên g p 3 và g p 2 l n so vi n ăm 1975 và 1990, tuy nhiên so quá trình đơ th hĩa di n ra nhanh chĩng, r t nhi u khu cơng nghi p, khu đơ th m i đưc hình thành và dân s đơ th c ũng t ăng nhanh chĩng, nên h th ng c p n ưc v n ch ưa đáp ng đưc h t nhu c u c a dân c ư thành th . Do đĩ, hai ph n ba th t khơng cĩ h th ng c p n ưc t p trung. Bên c nh đĩ, do nh ng khĩ kh ăn v ngu n v n đu t ư c ũng nh ư n ăng l c c a các cơng ty c p n ưc, s thi u đng b khi quy ho ch phát tri n h th ng c p n ưc và th c hi n quy ho ch, nên nhi u h th ng c p n ưc đã nâng c p và nâng cao cơng su t, nh ưng khơng ho t đng ht cơng su t. - Theo s li u Bench-marking c a H i C p thốt n ưc Vi t Nam (VWSA, 2009), ch cĩ 35 trong s 67 thành ph đưc kh o sát (chi m 60%) đm b o c p n ưc liên t c 24 gi /ngày. H u h t các thành ph cịn l i ch ho t đng 14-20 gi /ngày và cĩ 3-4 thành ph ch cĩ th ho t đng 8-10 gi /ngày. Do vi c gi m nhanh áp l c trong h th ng phân ph i, n ưc ch cĩ th ch y vào các b ch a n ưc d ưi đt c a các h gia đình mà khơng th t ch y lên các b cao h ơn. H ơn n a, ch t l ưng n ưc c p đn các h gia đình c ũng khơng hồn tồn đm b o theo tiêu chu n v sinh, m c dù ch t lưng n ưc x lý t i các máy n ưc cĩ th đt các ch tiêu c a n ưc c p. Nguyên nhân là do, n ưc đưc phân ph i trong đưng ng cĩ áp l c th p hay khơng cĩ áp l c hay th m chí cĩ áp su t âm, và các đu n i b h ng, nh ng nguyên nhân trên khi n cho nưc d dàng b th m khi v n chuy n trong đưng ng n ưc. Khi áp l c n ưc bên trong ng t ăng cao đn m c đ cho n ưc cĩ th t ch y (l n h ơn 0,6m/s), nh ng c n bn lâu ngày trong h th ng ng cĩ th ch y l n trong ng và làm gi m ch t l ưng nưc khi n ưc đưc c p đn các h gia đình. Theo nh ư k t qu kh o sát, hi n nay cĩ kho ng 50% m ng l ưi phân ph i đt tiêu chu n n ưc s ch. - Theo B Xây d ng, vi c ti p t c c i t o, m r ng h th ng phân ph i n ưc s là m t v n đ ưu tiên c a ngành c p n ưc đơ th Vi t Nam. giai đon t i, các kho ng đu t ư s t p trung vào các cơng trình nh ư c ng l y n ưc thơ, đưng ng truy n t i, nhà máy x lý n ưc, đưng ng v n chuy n và đưng ng phân ph i. Ngành n ưc s ph i kh c ph c s ch m tr , l ch pha gi a s phát tri n c a các h n mc cơng trình trên đ đm b o hi u su t khai thác c a h th ng là cao nh t.Cơng ngh x lý n ưc ch y u các nhà máy n ưc v i ngu n n ưc m t Vi t Nam là tr n hĩa ch t keo t t o bơng (phèn, vơi, m t s n ơi dùng thêm ch t tr keo), l ng, l c và kh trùng b ng Clo l ng hay Javen. Đi v i ngu n n ưc ng m, cơng ngh x lý ph bi n nh t là làm thống, kh s t b ng giàn m ưa, thùng qu t giĩ hay tháp làm thống cao t i, l ng ti p xúc, l c và kh trùng. nhi u n ơi, nhi u doanh nghi p c p n ưc đơ th đã m nh d n áp d ng các cơng ngh m i trong qu n lý h th ng c p n ưc, đin hình là vi c ng d ng cơng ngh thơng tin trong qu n lý m ng l ưi c p n ưc, k t h p GIS và SCADA; l p đt các thi t b qu n lý m ng nh ư thi t b ki m sốt ch t l ưng nưc, các van gi m áp trên m ng l ưi, các thi t b phát hi n rị r , th t thốt n ưc, các 6
11. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 thi t b bi n t n trong tr m b ơm, s d ng các bi n pháp thau r a đưng ng tiên ti n nh ư vịi th y l c, qu mút, vv . - Ch t l ưng n ưc nhìn chung t i các nhà máy n ưc c p cho các đơ th đt tiêu chu n ch t l ưng n ưc c p cho ăn u ng theo QCVN 01:2009/BYT c a Bơ Y t . Tuy nhiên, do ch t l ưng đưng ng kém và t l th t thốt, rị r cịn cao, nưc c p đn h s d ng th ưng khơng đm b o yêu c u n ưc u ng tr c ti p mà ch đt tiêu chu n ch t l ưng n ưc c p cho sinh ho t theo QCVN 02:2009/BYT. Đi v i các h th ng c p nưc nơng thơn, vi c ki m sốt ch t l ưng n ưc cịn r t nhi u thách th c và b t cp. nhi u n ơi, v n đ ơ nhi m các ch t đc h i đang ngày càng n i c m nh ư ơ nhi m asen, các h p ch t nit ơ, hĩa ch t tr sâu hay hĩa ch t cơng nghi p đc h i, vv Trong b i cnh ngu n n ưc c p ngày càng b ơ nhi m, quy trình cơng ngh truy n th ng khơng cho phép lo i b các ch t ơ nhi m đc bi t nh ư ch t h u c ơ b n v ng, kim lo i n ng, các ion đc h i hịa tan, đang đt ra yêu c u b o v ngu n n ưc, c i ti n, nâng c p các nhà máy x lý n ưc và đi m i ph ươ ng th c qu n lý h th ng c p n ưc. Th c hi n K ho ch c p n ưc an tồn (KHCNAT) Khái ni m KHCNAT đưc WHO gi i thi u vào Vi t Nam n ăm 2006 và sau đĩ, các ch ươ ng trình tri n khai KHCNAT đã đưc WHO ( khu v c đơ th ) và UNICEF ( khu v c nơng thơn) th c hi n t i Vi t Nam theo ph ươ ng th c phịng ng a, ki m sốt và qu n lý nh m gi m thi u các y u t r i ro cĩ th x y ra t ngu n n ưc, nhà máy s n xu t n ưc, h th ng truy n d n, phân ph i đn l ưu tr và ti ng ưi s d ng n ưc. B Xây d ng đã ra Quy t đnh s 16/Q Đ-BXD ngày 31/12/2008 v ban hành quy đnh đm b o c p n ưc an tồn. Quy t đnh này là m t khung pháp lý chu n b , th c hi n và giám sát KHCNAT nh m đm b o an tồn trong s n xu t, cung c p và tiêu th nưc s ch. Sáng ki n KHCNAT ca Vi t Nam đã đưc WHO, US Aid và Aus Aid h tr t n ăm 2006. D ki n KHCNAT s đưc T ch c Y t th gi i ti p t c h tr c p qu c gia và s ti p t c cĩ các ho t đng nh m thúc đy th c hi n KHCNAT các t nh/ thành ph .T 2006, WHO ph i h p v i B Xây d ng và H i C p thốt n ưc Vi t Nam tp hu n, ph bi n ki n th c và quy trình áp d ng, c ũng nh ư t ch c đánh giá vi c áp dng KHCNAT cho t t c 68 cơng ty c p n ưc t i các t nh, thành ph Vi t Nam tính đn cu i n ăm 2011; đng th i t p hu n v đánh giá b ng Cơng c đm b o ch t l ưng KHCNAT cho 15 cơng ty c p n ưc. Trên tồn qu c, đã cĩ 6 mơ hình thí đim áp d ng tri n khai KHCNAT ti H i D ươ ng, Hu , V ĩnh Long, H i Phịng, Khánh Hịa, Bà R a - Vũng Tàu và 3 mơ hình thí đim c p th xã và th tr n t i Qu ng Tr . Cơng ty Cp n ưc Th a Thiên - Hu đã tri n khai KHCNAT và cơng b an tồn nưc máy dùng đ u ng (‘Tuyên b c p n ưc an tồn’) cho thành ph t tháng 6/2008. Cơng ty Cp n ưc Th a Thiên - Hu hi n đang m r ng ph m vi ph c v sang khu v c nơng thơn, song song v i vi c th c hi n ti p KHCNAT ti đơ th . Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu đang th c hi n KHCNAT t i b ưc 8, ti n ti hồn thành KHCNAT , đc bi t là gi m thi u nguy c ơ đe d a ơ nhi m ngu n n ưc. Hi n t i, ph n l n ngu n c p n ưc c a Cơng ty d a vào n ưc h Đá Đen. Theo k ho ch, Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu s cĩ th cơng b “Tuyên b c p n ưc an tồn” sau khi hồn thành các cơng trình chuy n t i n ưc thơ t h ch a đưc xây d ng trên sơng Ray. Ngồi các cơng ty đưc ch n làm mơ hình thí đim trên đây, ch ươ ng trình tri n khai nhân r ng KHCNAT do T ch c Y t Th gi i phát đng đã cĩ nh h ưng khá sâu rng t i các cơng ty cp n ưc khác trên tồn qu c. Các cơng ty c p n ưc l n nh ư 7
12. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Cơng ty C p n ưc Sài Gịn, Cơng ty N ưc s ch Hà N i, Cơng ty C p n ưc Đà N ng cũng đã cĩ k ho ch th c hi n KHCNAT. Các cơng ty c p n ưc khác đang trong giai đon chu n b tri n khai KHCNAT. T n ăm 2006, UNICEF đã ph i h p v i Trung tâm N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn, B Nơng nghi p và PTNT h tr th c hi n thí đim mơ hình c p nưc an tồn t i xã L c Bình, huy n Phú L c, t nh Th a Thiên Hu , và Đng Tháp nh m tìm ki m m t gi i pháp đ cung c p n ưc h p v sinh cho ng ưi dân, đ phịng các nguy c ơ gây ơ nhi m ngu n n ưc, nâng cao nh n th c c a ng ưi dân trong vi c s dng và b o v ngu n n ưc. Tuy nhiên, vi c tri n khai thành cơng KHCNAT cịn ph thu c r t nhi u vào vi c ngu n n ưc cĩ đưc b o v hay khơng, mà điu này ph thu c r t nhi u vào s ph i hp c a các c ơ quan ch c n ăng t i đa ph ươ ng, vào quy t tâm và cam k t th c hi n ca Ban giám đc các cơng ty Cp n ưc, n ăng l c và trình đ c a các cán b v n hành, c ũng nh ư các y u t đc thù c a điu ki n t nhiên, kinh t , xã h i c a đa ph ươ ng đĩ. Ngu n n ưc và b o v ngu n n ưc t i các đơ th l n thành ph Hà N i, khu v c đơ th ch y u đưc ph c v bng ngu n nưc ng m. Ph n l n l ưng n ưc ng m khai thác ph c v khu v c trung tâm thành ph bao gm các qu n và khu v c ngo i ơ phía tây nam sơng H ng. K t th p niên 90, m i đe da ngu n n ưc ng m đã đưc báo cáo nh ư m c n ưc ng m t i các gi ng b h th p, lưng n ưc khai thác gim, ơ nhi m n ưc và s t lún đt. Vì v y thành ph đã c m khai thác m i n ưc ng m trong khu v c n i thành và đnh h ưng vi c khai thác và s d ng nưc ng m trong khu v c n i thành s gi m d n, vi c phát tri n c p n ưc trong th i gian t i s ch y u d a vào ngu n n ưc m t l y t sơng Đà, sơng H ng và sơng Đung. Ti H i Phịng, n ăm con sơng chính là sơng B ch Đng, sơng C m, sơng L ch Tray, sơng V ăn Úc và sơng Thái Bình ch y qua thành ph và đ th ng vào v nh B c B . Vì đây là các con sơng b nh h ưng b i triu c ưng, ngu n c p n ưc chính c a thành ph H i Phịng là các chi l ưu c p 2, đưc b o v kh i nh h ưng c a tri u (xâm nh p mn). Các c ng l y n ưc thơ đưc đt khu v c ngo i ơ và hi n t i ch ưa cĩ v n đ ln v ch t l ưng n ưc thơ. S li u giám sát ch t l ưng n ưc do S TN&MT thành ph Hi Phịng thu th p cho th y ngu n n ưc m t đã cĩ d u hi u c a ơ nhi m do n ưc th i xâm nh p t các ho t đng sinh ho t c a con ng ưi. Thành ph đã ph i tính đn các bi n pháp b o v ngu n n ưc trong t ươ ng lai. Tnh Th a Thiên - Hu và thành ph Đà N ng ph i áp d ng các bi n pháp đi phĩ vi tình tr ng nh p m n t i các cơng trình l y n ưc thơ. Vì các sơng các t nh này cĩ đc tr ưng c a các sơng mi n Trung Vi t Nam, vi dao đng m c n ưc theo mùa ln, nên vi c đm b o c p n ưc c n ph i xem xét trên quan đim qu n lý tng h p tài nguyên n ưc lâu dài. H Đá Đen cung c p 94% ngu n n ưc cho các khu v c đơ th l n nh ư thành ph Vũng Tàu và th xã Bà R a t nh Bà R a - V ũng Tàu. N ăm 2010, m c n ưc h Đá Đen h th p b t th ưng do mùa khơ kéo dài. Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu đã ph i lp đt thêm các máy b ơm t i các ca l y n ưc c a h Đá Đen. Đ đi phĩ v i khĩ kh ăn t ươ ng t , UBND t nh Bà R a - V ũng Tàu đã cĩ k ho ch c p nưc b sung t m t h ch a s đưc xây d ng trên sơng Ray sang h Đá Đen qua m t kênh h trên quãng đưng 30 km. 8
13. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Sơng Đng Nai là ngu n c p n ưc l n cho thành ph H Chí Minh, t nh Đng Nai và Bình D ươ ng. Sơng hi n đang ph c v 74% ngu n n ưc cp c a thành ph H Chí Minh, 64% ca Đng Nai và 87% ca Bình D ươ ng. Tuy nhiên, m t s thơng s ch t lưng nưc thơ đã v ưt giá tr cho phép lo i A c a Quy chu n k thu t qu c gia v ch t lưng n ưc m t QCVN 08:2008/BTNMT. Vi ngu n n ưc sơng Đng Nai, quá trình x lý n ưc hi n nay cho phép bo đm tiêu chu n n ưc cp cho sinh ho t, ăn u ng trong đơ th . Tuy nhiên, n u v trí ca l y n ưc thơ s b nh h ưng b i xâm nh p m n, do tác đng c a bi n đi khí h u, thì vi c đm b o ch t l ưng n ưc s rt khĩ kh ăn. Ti cơng trình l y n ưc thơ trên sơng Sài Gịn, nguy c ơ ơ nhi m n ưc đã đn mc nghiêm tr ng. Thành ph H Chí Minh đang xem xét chuy n cơng trình ly n ưc thơ trên sơng Sài Gịn lên xa th ưng l ưu hơn, t i h D u Ti ng thu c t nh Tây Ninh. Nhìn chung, v n đ b o v ngu n n ưc là t i quan tr ng, nh h ưng đn ch t lưng c ũng nh ư s l ưng n ưc cung c p t i ng ưi s d ng, đn ho t đng c a doanh nghi p c p n ưc. Do s bi n đng l n v s l ưng và ch t l ưng n ưc theo mùa, s ch ng chéo và nh ng kho ng tr ng trong qu n lý ngu n n ưc, trong khi ngu n cung cp n ưc sinh ho t trong ph n l n tr ưng h p ph i chia s v i các ho t đng s d ng nưc, x n ưc th i di n ra trong cùng m t l ưu v c, nên ngành n ưc cịn đang ph i đi mt v i r t nhi u thách th c liên quan đn v n đ b o v ngu n n ưc. M t s v n đ cn c i thi n liên quan đn b o v ngu n n ưc là: - Cn xây d ng khuơn kh h p tác trong l ĩnh v c b o v tài nguyên n ưc gi a các t ch c ch u trách nhi m c p n ưc c ũng nh ư các t ch c cĩ liên quan; - Tăng c ưng v n đ nh n th c v b o v tài nguyên n ưc gi a các cơng ty cp n ưc, các t ch c h u quan và ng ưi dân; - Phát tri n ngu n nhân l c v b o v tài nguyên n ưc cho các cơng ty c p nưc; - Quy ho ch ngu n n ưc h p lý, đm b o nguyên t c qu n lý t ng h p tài nguyên n ưc, khuy n khích ti t ki m n ưc và các bi n pháp b c p ngu n n ưc, tái s dng n ưc; - Đu t ư vào c ơ s h t ng, các h th ng khai thác, x lý, v n chuy n và cung cp n ưc, l ng ghép trong vi c th c hi n b o v tài nguyên n ưc. 2.1.2. Hi n tr ng thốt n ưc và x lý n ưc th i Chính ph đã ban hành Ngh đnh s 88/2007/ND-CP ngày 28/5/2007 v thốt nưc đơ th và cơng nghi p, quy đnh các ho t đng liên quan đn thốt n ưc trong khu vc đơ th , các khu cơng nghi p, khu ch xu t, khu cơng ngh cao và khu kinh t . Ngh đnh quy đnh quy n và ngh ĩa v c a các t ch c, cá nhân và h gia đình tham gia vào các ho t đng thốt n ưc. Đi v i khu v c dân c ư nơng thơn, n u điu ki n cho phép, Quy t đnh c ũng khuy n khích xây d ng các h th ng thốt n ưc t p trung. Hi n nay, Ngh đnh đang đưc ti n hành rà sốt, c p nh t cho phù h p h ơn v i tình hình th c t . Năm 2009, Chính ph đã c p nh t Đnh h ưng phát tri n thốt n ưc và n ưc th i đơ th , ban hành Quy t đnh s 1930/Q Đ-TTg ngày 20/11/2009, trong đĩ mơ t các đnh h ưng phát tri n c a lĩnh v c thốt n ưc (thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th ) các đơ th và các khu cơng nghi p t i 2025 và t m nhìn t i n ăm 2050. 9
14. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Bng 2. Các m c tiêu phát tri n thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th Hng m c Năm 2015 Năm 2020 Năm 2025 S kh c ph c S kh c ph c S kh c ph c Ng p đơ th lo i II ho c đơ th lo i IV ho c Thốt tt c các đơ th cao h ơn cao h ơn nưc 90-95%, 100% mưa Di n ph d ch v 70-80% >80% các đơ th lo i IV ho c cao h ơn 40-50% đơ th 70-80% đơ th 60% đơ th lo i lo i III ho c cao lo i IV ho c cao III ho c cao h ơn hơn hơn 40% các đơ th 50% các đơ th Di n ph d ch v lo i IV, V và các lo i V và các ca h th ng thu làng ngh làng ngh gom, x lý Nhà máy x lý nưc th i phân cp qu n lý đt các làng ngh Thốt Tồn b n ưc nưc th i đưc x lý Nưc th i cơng th i Tt c các khu nghi p và b nh cơng nghi p cĩ vi n h th ng thốt nưc riêng Đưng ng, cng, kênh Nhà v sinh cơng mươ ng s đưc 20-30% n ưc Các h ng m c cng đưc l p ci t o đ tránh ơ th i x lý s khác đt t i các đơ th nhi m mơi tr ưng đưc tái s d ng lo i IV và cao h ơn ti các khu dân cư t p trung (Ngu n: JICA 2011, Báo cáo nghiên c u qu n lý mơi tr ưng đơ th Vi t Nam) Mc đ bao ph c a thốt n ưc đơ th H th ng thốt n ưc nhi u đơ th Vi t Nam bt đu hình thành t th i k ỳ thu c đa (th i th c dân Pháp xâm chi m n ưc ta), b chi n tranh phá ho i nhi u, và đưc khơi ph c l i sau khi đt n ưc th ng nh t n ăm 1975. nhi u đơ th , h th ng thốt nưc ch m i phát tri n đáng k trong 2 th p k v a qua, khi đt n ưc chuy n sang n n kinh t th tr ưng. Đc đim c a các h th ng này là thốt n ưc chung, dùng chung đưng c ng hay kênh m ươ ng cho c n ưc m ưa và n ưc th i. Các h th ng thốt n ưc các đơ th Vi t Nam đu do các doanh nghi p cơng ích nhà n ưc qu n lý (các lo i hình Cơng ty Thốt n ưc, Cơng ty C p thốt n ưc, hay Cơng ty Mơi tr ưng đơ th , ). Nưc th i sinh ho t t các h gia đình ph n l n đưc x lý s ơ b t i các b t ho i, r i đ ra c ng thốt n ưc chung, ch y th ng khơng qua x lý vào n ơi ti p nh n (sơng, su i, h, bi n). Hi n t i m i ch cĩ m t s tr m x lý n ưc th i đơ th đưc xây d ng và đang 10
15. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 ho t đng t i 6 đơ th : Hà N i, Thành ph H Chí Minh, Đà N ng, Đà L t, Buơn Ma Thu t và H Long. Lưng n ưc th i đơ th đưc x lý ưc tính chi m 10% tồn b lưng n ưc th i phát sinh (Nguy n Vi t Anh, 2008). Báo cáo D án Đánh giá ngành nưc Vi t Nam (ADB, 2009) cũng đ c p đn m t đánh giá c a B Xây d ng và H i Cp thốt n ưc Vi t Nam, cho th y t l bao ph ca dch v thốt n ưc và x lý nưc th i cịn quá th p so v i d ch v cung c p nưc s ch. T l c a d ch v thốt n ưc ch đt kho ng trung bình 40-50%, v i t l 70% các đơ th l n và ch 10-20% các đơ th lo i IV, V. Các đơ th l n c a Vi t Nam ch y u đưc hình thành trên vùng đng b ng phù sa, b nh h ưng b i ch đ tri u ho c dao đng m c n ưc theo mùa các vùng sơng/ bi n xung quanh, d n đn vi c tiêu thốt n ưc t nhiên tr nên khĩ kh ăn vào mùa m ưa. Do v y, úng ng p đơ th đưc xem là v n đ hàng đu c a thốt n ưc đơ th . Vào mùa mưa, kho ng 30% di n tích các đơ th vùng đng b ng sơng H ng b ng p do m ưa l n, vi thi gian ng p th ưng kéo dài t 1 – 12 ti ng. M c dù h th ng thốt n ưc các khu đơ th hay ng p đưc no vét, kh ơi thơng dịng ch y th ưng xuyên, tình tr ng ng p úng v n x y ra, bi các nguyên nhân sau: - Các kênh tiêu và c ng tiêu b ch n do quá trình xây d ng, do xây d ng trái phép ho c khơng quy ho ch; - Nhi u h và ao đã b l p đ xây nhà và làm đưng, làm gi m n ăng l c tr và tiêu thốt n ưc m ưa; - Vi m t đ nhà và đưng xá bê tơng hĩa cao, l ưu l ưng n ưc m ưa t ăng nhanh, do m t th m th c v t, cây xanh cĩ kh n ăng làm ch m dịng ch y và th m; - Tình tr ng x ph th i b a bãi, khơng ki m sốt đưc c ũng gây ra tình tr ng tc ngh n dịng ch y n ưc m ưa trong h th ng thốt n ưc. Theo Báo cáo điu tra c ơ b n v Các v n đ qu n lý v sinh các khu v c đơ th ca Vi t Nam (WB, 2010), t l dân s đơ th đưc ti p c n vi dch v v sinh n ăm 2008 là 91%. Cơng trình v sinh h gia đình ph biên nh t các đơ th là b t ho i, chi m 80% s h gia đình. T l này r t khác nhau các đơ th . M t s v n đ t n t i đi v i thốt n ưc h gia đình đơ th là: - Cĩ nhi u h gia đình cĩ nhà tiêu t ho i nh ưng l i khơng đưc đu n i vào h th ng c ng chung, do khơng cĩ m ng l ưi c ng trong các ngõ. K t qu là n ưc th i ch y vào các rãnh h ho c ch y ra xung quanh ho c ng m vào đt. - Mt s h gia đinh cĩ nhà v sinh di n ưc, x th ng ch t th i vào c ng chung mà khơng qua b t ho i hay các cơng trình x lý cc b khác. - Các b t ho i nĩi chung th ưng cĩ dung tích nh , trong khi vi c hút bùn khơng đưc th c hi n đnh k ỳ. Nhi u h gia đình hàng ch c n ăm khơng hút bùn b t ho i c a mình. N ưc th i, do v y, đưc x vào các c ng chung, cĩ l n theo bùn t các b ph t, khi n các c ng d b l ng c n và n ng mùi xú u , nh t là vào mùa khơ. - Ho t đng hút, v n chuy n và th i b phân bùn b t ho i t các h gia đình, cơ quan, xí nghi p, c ơ s kinh doanh, d ch v các đơ th cịn b ng . Ch ưa cĩ thành ph nào qu n lý t t đưc ho t đng này. Các doanh nghi p t ư nhân cung c p dch v hút phân bùn m t cách t phát, và h u h t đu đang th i b phân bùn b a bãi ra các bãi đt tr ng, vào m ươ ng, c ng thốt n ưc hay tr c ti p ra sơng, h , g n n ơi hút phân bùn ( đ ti t ki m chi phí v n chuy n) mà khơng b ki m sốt, gây ơ nhi m mơi 11
16. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng và lây lan d ch b nh. M i n ăm, theo nghiên c u c a Vi n Khoa hc và K thu t mơi tr ưng, l ưng phân bùn b t ho i phát sinh các thành ph Hà N i, H i Phịng, H Chí Minh t ươ ng ng là 189.000, 80.500 và 336.000 m 3 (Nguy n Vi t Anh và nnk, 2012). Các tr m thu gom và x lý phân bùn b t ho i khơng đ đáp ng kh i l ưng này. Cơng ty Thốt n ưc H i Phịng cung c p d ch v hút phân bùn b t ho i mi n phí cho các h gia đình theo l ch trình, và chi phí này đưc bù đp b ng cách trích t phí thốt n ưc c a các h gia đình, thơng qua ngân sách Thành ph , nh ưng c ũng ch đáp ng đưc m t ph n nhu c u c a th tr ưng, và l ưng phân bùn đưc đư a v x lý t i tr m x lý Tràng Cát r t h n ch . Kinh doanh c a các doanh nghi p cơng ích ho t đng trong m ng này đu b l và ph i bù đp t các ho t đng kinh doanh khác, hay b ng ngân sách thành ph (Nguy n Vi t Anh và nnk, 2012). Theo Đánh giá chi n l ưc và l trình c p n ưc và v sinh c a Vi t Nam (ADB, 2010), m c đu t ư c n thi t đ đt đưc m c tiêu ph h th ng thốt n ưc c a Chính ph dành cho ch ươ ng trình thốt n ưc đơ th trong vịng 10 n ăm t 2005 đn 2015 d tính là 1,4 t USD (theo ưc tính n ăm 2004). Theo tính tốn c a chuyên gia ngành thốt nưc và v sinh đơ th g n đây, m c đu t ư c n thi t ph i là 4,3 - 16,2 t USD t i n ăm 2020, tùy thu c vào cơng ngh đưc l a ch n (Nguy n Vi t Anh, 2008). Cơng ngh thốt n ưc và x lý n ưc th i đơ th H th ng thốt n ưc các đơ th Vi t Nam hi n nay đu là lo i h th ng thốt nưc chung, ph n l n đã hình thành t lâu, ch y u đ ph c v tiêu thốt n ưc th i các khu v c trung tâm, tiêu thốt n ưc b m t, ch ng úng ng p d c các tuy n đưng ph , ri d n d n, các cơng trình xây d ng m c lên và đu n i đưng x n ưc th i vào đĩ, to nên m t h th ng thốt n ưc chung v i tình tr ng xây d ng, v n hành ch p vá, khơng đáp ng đưc nhu c u. Nhi u n ơi, các tuy n c ng cĩ cao đ khơng đưc ki m sốt, gây l ng c n và úng ng p, gâp nhi u khĩ kh ăn trong qu n lý v n hành, b o d ưng và c i t o. các khu đơ th m i, h th ng thốt n ưc là h th ng riêng, tuy nhiên, do nưc th i h u h t ch ưa đưc x lý, n ưc th i và n ưc b m t t các khu đơ th này l i ch y chung trong các tuy n c ng t p trung n ưc d c các tuy n đưng ngồi khu đơ th hay kênh m ươ ng thốt n ưc chính c a thành ph . Mt s d án thốt n ưc đơ th đã tri n khai áp d ng ph ươ ng án thốt n ưc riêng, đin hình là d án thốt n ưc thành ph Buơn Ma Thu t (ngu n v n Đan M ch, đư a vào s d ng giai đon 1 t n ăm 2008), d án c p n ưc và v sinh cho các th tr n nh Vi t Nam (ngu n v n Ph n Lan, b t đu đư a vào s d ng). V cơng ngh x lý nưc th i đi v i các tr m x lý n ưc th i t p trung, cơng ngh ph bi n đưc áp d ng là cơng ngh b aeroten v i bùn ho t tính. M t s d án áp d ng cơng ngh x lý n ưc th i chi phí th p, v i h sinh h c, nh ư d án thốt n ưc đơ th các t nh ven bi n mi n Trung ( Đng H i, L ăng Cơ, ) c a Ngân hàng Th gi i, d án xây d ng tr m x lý n ưc th i Bình Tân (ngu n v n B ) Thành ph H Chí Minh, Mt s d án đã m nh d n áp d ng cơng ngh m i: aeroten ho t đng (SBR) theo m nh ư tr m x lý n ưc th i H Long và Bãi Cháy, Qu ng Ninh, thu c d án v sinh 3 thành ph v i ngu n v n Ngân hàng Th gi i, d án tr m x lý n ưc th i Yên S (mơ hình BT), hay k t h p b aeroten ho t đng theo m và h sinh h c (tr m x l ư n ưc th i Bãi Cháy, Qu ng Ninh). Ph ươ ng th c x lý n ưc th i phân tán cho các c ơ s d ch v , s n xu t, c ơ s y t, các c m dân c ư đưc áp d ng ngày càng nhi u Vi t Nam, do nhu c u đáp ng các tiêu chu n mơi tr ưng đi v i n ưc th i ngày càng ch t ch , và ưu đim gi m chi 12
17. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 phí xây d ng c ng, tính linh ho t trong đu t ư và qu n lý. Bên c nh các s n ph m nh p ngo i, đã xu t hi n ngày càng nhi u các s n ph m cơng ngh x lý n ưc th i phân tán do các đơ n v trong n ưc nghiên c u, phát tri n hay Vi t Nam hĩa, nh ư các b t ho i ki u m i b ng bê tơng c t thép thành m ng đúc s n (Cơng ty Thốt n ưc đơ th Bà Ra– V ũng Tàu), b x lý k t h p k khí và hi u khí ch t o s n b ng v t li u composite theo cơng ngh BASTAFAT và AFSB (Vi n Khoa h c và K thu t Mơi tr ưng, Đi h c Xây d ng), các b x lý n ưc th i phân tán b ng bê tơng c t thép v i cơng ngh bùn ho t tính, cơng ngh l c sinh h c, bioten c a nhi u đơ n v trong n ưc. Nhi u gi i pháp cơng ngh , thi t b m i c ũng đưc áp d ng ngày càng nhi u trong v n hành và b o d ưng m ng l ưi, qu n lý tài s n, qu n lý khách hàng, nh ư qu n lý m ng l ưi thốt n ưc, qu n lý khách hàng trong d ch v hút bùn b t ho i bng GIS, gi i pháp thơng r a c ng b ng t i v n hành c ơ khí, Mt s v n đ cịn t n t i: hi n các đơ th Vi t Nam cịn r t thi u các tr m x lý nưc th i. Tuy nhiên nhi u n ơi, m t s tr m x lý n ưc th i đã đưc xây d ng l i ho t đng khơng h t cơng su t, do vi c đu t ư khơng đng b , thi u c ng thu gom nưc th i nên khơng cĩ n ưc th i ch y v tr m x lý. Nhi u n ơi h n ch , gi m thi u chi phí, v n hành tr m x lý khơng đúng ch đ thi t k . Nhìn chung, ch ưa cĩ m t nghiên cu đy đ,đánh giá tình hình áp d ng cơng ngh x lý n ưc th i các đơ th Vi t Nam và làm c ơ s đ đnh h ưng áp d ng các cơng ngh phù h p trong t ươ ng lai. Các v n đ: k t h p gi a b t ho i v i m ng l ưi thốt n ưc chung, riêng hay h n h p, t ch c thốt n ưc và x lý n ưc th i t p trung hay phân tán, v n đ tái s d ng n ưc th i, x lý và tái s d ng bùn c n, l a ch n cơng ngh x lý n ưc th i, t i ưu hĩa v n hành và b o d ưng các cơng trình trong h th ng thốt n ưc là nh ng v n đ c n đưc quan tâm gi i quy t. Mơ hình qu n lý d ch v Theo Báo cáo Đánh giá ngành n ưc Vi t Nam (ADB, 2009), cĩ 76 cơng ty hi n đang cung c p d ch v thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th , trong đĩ cĩ 49 cơng ty c a các thành ph tr c thu c trung ươ ng ho c t nh, 23 đơ th lo i IV thu c t nh, và 4 th tr n huy n tr c thu c thành ph ho c t nh. Trong s này, ch cĩ 4 cơng ty thu c các thành ph Hà N i, H Chí Minh, H i Phịng và Bà R a - V ũng Tàu là chuyên v d ch v thốt nưc và x lý n ưc th i, cịn l i các cơng ty khác v a cung c p d ch v thốt n ưc, x lý nưc th i đơ th , va cung c p các d ch v khác nh ư thu gom ch t th i r n, qu n lý đưng ph , cơng viên, cây xanh, chi u sáng đơ th và ngh ĩa trang, vv . Mơ hình qu n lý d ch v thốt n ưc hi n nay các đơ th l n ch y u v n hành theo c ơ ch đt hàng, trong đĩ các doanh nghi p thốt n ưc đưc chính quy n thành ph giao qu n lý tài s n ca h th ng thốt n ưc đơ th , do chính quy n t nh, thành ph làm ch s h u (m ươ ng, c ng, xe máy, nhà x ưng, ). Ngân sách v n hành và b o trì h th ng thốt nưc và x lý n ưc th i đơ th hồn tồn l y t ngu n ngân sách c a thành ph hay ca t nh. Ngh đnh s 88/2007/ND-CP quy đnh s c n thi t ph i thu kinh phí t các h thốt n ưc đ đ trang tr i chi phí v n hành b o d ưng h th ng thốt n ưc. Tuy nhiên phí n ưc th i ph bi n hi n nay ch đưc quy đnh là 10% ph thu trên hĩa đơ n ti n nưc, d ưi s giám sát c a UBND thành ph . Phí thốt n ưc này nhìn chung ch đáp ng 10 – 20% chi phí v n hành, b o d ưng h th ng thu gom n ưc th i, ch ưa k đn chi phí v n hành, b o d ưng các tr m x lý n ưc th i (n u cĩ) và các chi phí đu t ư quy đi h ng n ăm (kh u hao). Duy nh t ch cĩ Thành ph H i Phịng thu m c phí thốt nưc là 15% giá nưc c p, và đang d ki n t ăng phí thốt n ưc theo l trình lên đn 45% giá n ưc c p vào n ăm 2015. Thành ph Sĩc Tr ăng c ũng m i nghiên c u áp d ng 13
18. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 khung giá n ưc th i m i, h ưng t i bù đp đ chi phí v n hành c a h th ng thốt nưc và x lý n ưc th i. hai thành ph này, trách nhi m qu n lý h th ng thốt n ưc cũng t ăng lên. Các h gia đình H i Phịng đưc cung c p d ch v hút bùn b t ho i theo l ch trình mi n phí (n u ngồi l ch trình thì v n tr phí), cịn Cơng ty Cơng trình đơ th Sĩc Tr ăng ch u trách nhi m qu n lý h th ng thốt n ưc đn c đim đu n i vào các h gia đình. Trong quan ni m truy n th ng c a chính quy n đơ th , h th ng thốt n ưc đơ th bao g m các tuy n c ng rãnh, ao h và kênh m ươ ng mà vi c qu n lý t ươ ng đi đơ n gi n, khơng c n nhi u ki n th c và gi i pháp k thu t. Tuy nhiên ngày nay khi di n tích đơ th ngày càng l n, t l bao ph d ch v ngày càng t ăng, nhu c u ti p c n d ch v c a ng ưi nghèo c n đưc đáp ng, yêu c u b o v mơi tr ưng ngày càng ch t ch , nhi u cơng ngh ph c t p h ơn đưc áp d ng, yêu c u chi phí ngân sách cho thốt n ưc ngày càng phình to ra, thì cách qu n lý truy n th ng theo ph ươ ng th c qu n tr tài s n c a chính quy n đơ th đi v i l ĩnh v c thốt n ưc khơng cịn thích h p n a, c n đưc đi mi và chuy n sang ph ươ ng th c cung ng d ch v thốt n ưc d a trên các nguyên tc th ươ ng m i. Mơ hình đt hàng – đu th u th c hi n d ch v cơng ích: v n hành, duy tu, b o d ưng h th ng thu gom và x lý n ưc th i là h ưng đi thích h p trong giai đon hi n nay cho m ng thốt n ưc đơ th , trong khi kh i t ư nhân ch ưa tìm th y s h p dn đu t ư trong các ho t đng này vì các ngu n thu thu khơng b bù đp chi phí. Đi v i ho t đng qu n lý n ưc th i b nh vi n, k t qu kh o sát t i 854 b nh vi n trên tồn qu c c a Vi n Y h c lao đng và V sinh mơi tr ưng, B Y t n ăm 2006 cho th y: 41% b nh vi n cĩ h th ng c ng thu gom n ưc th i riêng tách kh i n ưc mưa; 34% b nh vi n cĩ h th ng x lý n ưc th i, nh ưng ch cĩ 27% h th ng x lý nưc th i đang ho t đng, s cịn l i đã h ng khơng s d ng n a. Vi kh i l ưng n ưc th i trung bình c a m i b nh vi n dao đng t 20 – 360 m3/ngày đêm, nhi u b nh vi n b trí xen k trong các khu dân c ư và cơng x n ưc th i chung v i h th ng thốt n ưc khu dân c ư, v n đ ki m sốt ơ nhi m mơi tr ưng do nưc th i b nh vi n trên tồn qu c đang là m t thách th c l n. Ngày 15/11/2011, Th tưng Chính ph đã ký Quy t đnh s 2038/Q Đ-TTg Phê duy t Đ án t ng th x lý ch t th i y t giai đon 2011 - 2015 và đnh h ưng đn n ăm 2020, trong đĩ đi v i nưc th i m c tiêu c th đn 2015 là: - 100% các c ơ s y t tuy n Trung ươ ng, 70% các c ơ s y t tuy n t nh, 50% các c ơ s y t tuy n huy n và 100% các c ơ s y t t ư nhân th c hi n x lý n ưc th i bo đm tiêu chu n, quy chu n k thu t qu c gia v mơi tr ưng. Trong đĩ đn h t n ăm 2012, 100% các c ơ s y t gây ơ nhi m mơi tr ưng nghiêm tr ng th c hi n x lý n ưc th i b o đm tiêu chu n, quy chu n k thu t qu c gia v mơi tr ưng; - 30% các c ơ s y t cịn l i tuy n t nh, 50% các c ơ s y t cịn l i tuy n huy n và 100% các tr m y t , n ưc th i nguy h i t i các c ơ s này đưc x lý ban đu tr ưc khi th i ra mơi tr ưng. 2.2. Tình hình CN&VSMT khu v c nơng thơn Khi th c hi n Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia v nưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 1 (1998 – 2005) và giai đon 2 (2006 – 2011), v i s quan tâm đu t ư c a Nhà n ưc, s h tr qu c t và s tham gia tích c c c a nhân dân, mt ph n đáng k h th ng cơ s h t ng n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn đã 14
19. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 đưc xây d ng, trong đĩ vùng sâu, vùng xa, vùng khĩ kh ăn đưc quan tâm ưu tiên đu tư. T p quán và hành vi v sinh l c h u c a ng ưi dân đã và đang đưc c i thi n. Tình tr ng khơng s d ng nhà tiêu ho c s d ng phân ch ưa qua x lý gi m d n nhi u đa ph ươ ng, đc bi t vùng núi phía B c, vùng đng b ng sơng H ng. Nhà tiêu ao cá đng b ng sơng C u Long t ng b ưc đưc thay th b ng nhà tiêu h p v sinh. Mơi tr ưng nơng thơn đang thay đi theo h ưng tích c c. T l ng ưi dân nơng thơn đưc hưng d ch v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn t ăng lên. Tuy nhiên, so v i yêu c u đt ra c a Chi n l ưc Qu c gia v N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn đn n ăm 2020, v i ch tiêu 100% dân s nơng thơn đưc h ưng d ch v c p n ưc s ch và nhà tiêu h p v sinh, các thành t u đt đưc v n cn r t khiêm t n, và cn r t nhi u thách th c đt ra đ cĩ th hồn thành đưc m c tiêu này. 2.2.1. Hi n tr ng c p n ưc nơng thơn Theo tài li u Chươ ng trình m c tiêu Quc gia v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 3 (2011 – 2015), tính đn n ăm 2010, t ng s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc hp v sinh là 48.752.457 ng ưi, t ăng 8.630.000 ng ưi so v i cu i năm 2005, t l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc h p v sinh t ăng t 62% lên 80%, th p h ơn k ho ch 5%, trung bình t ăng 3,6%/n ăm. Trong đĩ, t l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc sinh ho t đt QCVN 02/2009:BYT tr lên là 40%, th p h ơn k ho ch 10%. Trong 7 vùng kinh t - sinh thái, vùng Đơng Nam b cĩ t l s dân nơng thơn s dng n ưc sinh ho t h p v sinh đt 90%, cao h ơn trung bình c n ưc 10%. Th p nh t là vùng Tây Nguyên 72% và B c Trung b 73%, th p h ơn trung bình 8% (B Y t , 2011). Mt s ti n b khoa h c - cơng ngh c p n ưc phù h p v i điu ki n đa hình, khí t ưng, thu v ăn c a đa ph ươ ng đã đưc áp d ng. Trong c p n ưc nh l đã c i ti n và áp d ng cơng ngh , k thu t x lý n ưc nh ư dàn m ưa và b l c cát đ x lý s t và ơ nhi m Asen t các gi ng khoan s d ng n ưc ng m t ng nơng. Nhi u thi t b đng b b ng nhi u lo i v t li u phù h p đ x lý n ưc đưc gi i thi u và áp d ng trên c n ưc. M t s cơng trình c p n ưc t p trung đã áp d ng cơng ngh l c t đng khơng van, x lý hố h c (x lý s t, mangan, asen, x lý đ c ng ), h th ng b ơm bi n t n, h th ng tin h c trong qu n lý v n hành Cơng ngh h treo đưc c i ti n cĩ quy mơ và ch t l ưng khá h ơn gĩp ph n gi i quy t khan hi m ngu n n ưc vùng cao núi đá trong mùa khơ. Khi x y ra thiên tai, l ũ l t các đa ph ươ ng đã s d ng cloramin B và Aqua tab, túi PUR đ x lý n ưc ph c v ăn u ng. Mt s mơ hình và c ơ ch qu n lý v n hành, b o d ưng cơng trình c p n ưc t p trung và v sinh cơng c ng phù h p, b ưc đu cĩ hi u qu đã xu t hi n nhi u đa ph ươ ng nh ư mơ hình s nghi p cĩ thu (Trung tâm Nưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn t nh), mơ hình doanh nghi p cơng t ư ph i h p d a vào k t qu đu ra, mơ hình tư nhân đu th u qu n lý h th ng c p n ưc Nhi u đơ n v c p n ưc đã t ch c h ch tốn, tính đúng, tính đ các chi phí, xây dng giá thành n ưc trên c ơ s Ngh đnh s 117/N Đ-CP ngày 11 tháng 7 n ăm 2007 ca Chính ph v s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch; Thơng t ư liên t ch s 95/TTLT-BTC-BXD-BNN trình c p th m quy n phê duy t giá bán cho ng ưi s d ng. Nhi u t nh đã ban hành khung giá n ưc t i đa ph ươ ng v i m c giá tính đúng, tính đ chi phí v n hành b o d ưng h p lý, thu m t ph n kh u hao c ơ b n. Khung giá n ưc 15
20. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 này đã t o điu ki n ch đng cho ho t đng tài chính, thúc đy s sáng t o và h p d n các đơ n v c p n ưc. Tuy nhiên, cịn nhi u mơ hình, cơ ch qu n lý khai thác các cơng trình c p n ưc tp trung nhi u n ơi ch ưa hi u qu và thi u b n v ng. Ph ươ ng th c ho t đng c ơ b n vn mang tính ph c v , ch ưa chuy n đưc sang ph ươ ng th c d ch v , th tr ưng hàng hĩa. Vi c l a ch n mơ hình qu n lý nhi u n ơi ch ưa phù h p, cịn t n t i nhi u mơ hình qu n lý thi u tính chuyên nghi p, nh ư mơ hình UBND xã, c ng đng, t h p tác qu n lý. N ăng l c cán b , cơng nhân qu n lý v n hành cịn y u. Nhi u đa ph ươ ng ch ưa ban hành quy ch qu n lý v n hành, b o d ưng cơng trình c p n ưc t p trung. Cơ ch qu n lý, nh t là c ơ ch tài chính ch ưa phù h p, nên ch ưa đm b o ho t đng b n v ng c a cơng trình. Cơng tác ki m tra, giám sát, ki m sốt ch t l ưng n ưc ch ưa đưc quan tâm đy đ. Trách nhi m c a ng ưi dân trong qu n lý, s d ng, b o v và giám sát cơng trình c p n ưc ch ưa cao. Nhi u n ơi đã cĩ cơng trình c p n ưc t p trung v i ch t l ưng tt, nh ưng t l đu n i cịn th p, nhi u h ch dùng n ưc máy đ ăn u ng, cịn sinh ho t v n dùng n ưc ch ưa đm b o v sinh. Nhi u cơng trình c p n ưc nơng thơn xây d ng xong nh ưng khơng ho t đng đưc, ho c ho t đng kém hi u qu , gây lãng phí và tác đng tiêu c c đn cu c s ng ca ng ưi dân, đn quan đim và thái đ c a c ng đng v i d ch v c p n ưc và v sinh. 2.2.2. Hi n tr ng v sinh mơi tr ưng khu v c nơng thơn Theo tài li u Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 3 (2011-2015), kho ng 11.436.500 h gia đình nơng thơn cĩ nhà tiêu, chi m 77% t ng s h , trong đĩ 8.905.988 h gia đình cĩ nhà tiêu h p v sinh, tăng 1.762.000 h so v i khi b t đu th c hi n Ch ươ ng trình giai đon 2 (2006 – 2011), trung bình t ăng 2%/n ăm, nâng t l s h gia đình nơng thơn cĩ nhà tiêu h p v sinh là 40% cu i n ăm 2005 lên 55% n ăm 2010, th p h ơn k ho ch 15%. Kho ng 32.006 tr ưng h c ph thơng, m m non cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, đt 80% th p h ơn k ho ch 20%. S tr ưng h c cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh t ăng 4.000 tr ưng so v i khi b t đu th c hi n Ch ươ ng trình giai đon 2, trung bình t ăng 2%/n ăm. Kho ng 8.675 tr m y t xã cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, t ăng 24% so v i cu i n ăm 2005, trung bình m i n ăm t ăng 4,6% đt 80%, th p h ơn k ho ch 20%. S cơng trình n ưc s ch và v sinh t i ch nơng thơn là 1.537 cơng trình t ăng t 17% cu i n ăm 2005 lên 48%, th p h ơn k ho ch 52% (B Y t , 2011) Trong s 9.728 tr s UBND xã đã cĩ 7.003 tr s cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, đt 72%; trong đĩ, 1.459 cơng trình đưc xây m i trong Ch ươ ng trình NTP2 giai đon 2006 – 2010 (B Y t, 2011). S chu ng tr i ch ăn nuơi đưc c i t o và xây d ng m i đáp ng vi c qu n lý ch t th i đã t ăng lên. Đn n ăm 2010, kho ng 2.700.000 h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi hp v sinh, chi m 45% trên t ng s 6.000.000 h ch ăn nuơi; kho ng 18.000 trang tr i ch ăn nuơi t p trung h u h t ch t th i đã đưc thu gom và x lý. S chu ng tr i đã cĩ cơng trình Biogas là 1.000.000 chu ng tr i, chi m g n 17% (B Y t , 2011). Vi c thu gom, x lý rác th i c ũng b t đu đưc quan tâm, kho ng 3.310 xã và th tr n cĩ t thu gom rác th i, đt 32% trên t ng s 9.728 xã trên c n ưc. 16
21. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Hi n c n ưc cĩ 2.790 làng ngh , phân b khơng đng đu gi a các vùng, mi n; mi n B c kho ng 60%, mi n Trung 30%, mi n Nam 10%. M t s làng ngh đã đưc quy ho ch, ch t th i c ũng đã đưc thu gom và x lý, b ưc đu đã h n ch ơ nhi m mơi tr ưng (B Y t , 2011). Thơng qua h tr tài chính xây d ng các mơ hình thí đim và ch ươ ng trình tín dng ưu đãi c a Ngân hàng Chính sách xã h i, các mơ hình nhà tiêu h p v sinh chu n theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT đã đưc ph bi n ti c ng đng. C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t đã biên so n và ban hành Tài li u h ưng d n thi t k , xây d ng và bo qu n nhà tiêu h gia đình và cơng trình cơng c ng, v i g n 20 lo i nhà tiêu đáp ng các yêu c u v v sinh cho các vùng mi n. B Giáo d c và Đào t o c ũng đã ban hành mu thi t k cơng trình v sinh cho tr ưng trung h c ph thơng, trung h c c ơ s , ti u hc và tr ưng m m non thân thi n và phù h p v i các đ tu i h c sinh. Bên c nh đĩ, các mơ hình b biogas m i nh ư b biogas b ng ch t d o, b ng composit đúc s n, b ng gch hay bê tơng c t thép c i ti n, x lý ch t th i chu ng tr i ch ăn nuơi cũng đã xu t hi n. Cơng ngh s n xu t phân vi sinh t ph th i nơng nghi p và ch t th i ch ăn nuơi, cĩ hay khơng s d ng ch ph m vi sinh c ũng đang đưc áp d ng nhi u nơi. Cơng tác qu n lý v n hành cơng trình sau đu t ư đưc quan tâm h ơn tr ưc. Các đơ n v th c hi n đã xác đnh m c đích c a Ch ươ ng trình ch đt đưc khi cĩ c ơ ch qu n lý khai thác và s d ng cơng trình hi u qu và b n v ng. Tuy v y, cơng tác tri n khai, t ch c th c hi n c ũng nh ư n ăng l c và k n ăng v CN&VSMT nơng thơn cịn nhi u h n ch và thách th c. 17
22. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 3. Nưc, v sinh và phát tri n: các khía c nh s c kh e, xã h i và kinh t Kt qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007 cho th y cơ cu ngu n n ưc ăn u ng, sinh ho t chính các h gia đình vùng nơng thơn hi n nay nh ư sau: 33,1% gi ng khoan, 31,2% gi ng kh ơi, 1,8% n ưc m ưa, 11,7% n ưc máy, 7,5% n ưc su i đu ngu n, 11% n ưc sơng ao h , 3,7% ngu n n ưc khác. Ch cĩ 25,1% trong t ng s 2958 m u n ưc xét nghi m l y t các ngu n n ưc sinh ho t c a các gia đình nơng thơn thu c 8 vùng sinh thái đt tiêu chu n v sinh v vi sinh. T l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc sinh ho t đt QCVN 02:2009/BYT là 40%, 80% tr ưng h c ph thơng, m m non cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, 48% ch nơng thơn cĩ cơng trình n ưc s ch và v sinh (B Y t , 2011). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ng dinh dưng c a tr d ưi 5 tu i ti Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y: Điu ki n ngu n n ưc, nhà tiêu h gia đình các đa bàn điu tra khơng đng đu và cịn nhi u khĩ kh ăn: 15,1% s gia đình hi n vn đang s d ng n ưc sơng su i/ao h làm ngu n n ưc chính cho ăn u ng và sinh ho t; 30,4% h gia đình cĩ ngu n n ưc chính khơng HVS; 4,6% và 15,3% ngu n n ưc cĩ nguy c ơ ơ nhi m cao và r t cao. T nh v i t l ngu n n ưc h gia đình cĩ nguy c ơ ơ nhi m cao và r t cao: cao nh t là An Giang (54,1%) và th p nh t là Hà T ĩnh (3,6%). Hình 1. T l gia đình cĩ ngu n n ưc chính đưc đánh giá cm quan là h p v sinh (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Nhi u nghiên c u g n đây đã cho th y Vi t Nam cĩ ngu n n ưc ng m nhi u nơi b ơ nhi m asen khá tr m tr ng. Đ gi m thi u tác hi c a asen trong ngu n n ưc, ngày 25 tháng 8 n ăm 2006 B Tài Nguyên và Mơi tr ưng ra Quy t đnh s S 1115/Q Đ- BTNMT v vi c phê duy t Đ án ''Gi m thi u tác h i c a Arsenic trong ngu n n ưc sinh ho t Vi t Nam''. N i dung chính c a Đ án g m: - Điu tra t ng quan xác đnh hi n tr ng nhi m asen trong ngu n n ưc sinh ho t trên ph m vi tồn qu c; khoanh đnh các vùng ơ nhi m c n điu tra chi ti t. 18
23. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 - Điu tra xác đnh m c đ ơ nhi m nh ng vùng điu tra chi ti t và đ xu t pháp kh c ph c. - Điu tra nh h ưng c a vi c s d ng ngu n n ưc b ơ nhi m asen t i s c kh e cng đng. - T ng h p, đánh giá hi u q a, kh n ăng áp d ng các cơng ngh x lý asen và đ xu t cơng ngh x lý phù h p đ áp d ng trong điu ki n c th các vùng tr ng đim. - Xây d ng c ơ s d li u v asen trong ngu n n ưc sinh ho t. Thơng tin, tuyên truy n v hi n tr ng nhi m asen trong ngu n n ưc sinh ho t, tác h i c a vi c s d ng nưc ơ nhi m asen t i s c kh e c ng đng và các bi n pháp gi m thi u tác h i. Năm 2010 C c Qu n lý Tài nguyên n ưc, B Tài nguyên và Mơi tr ưng c ơ b n đã hồn thành vi c xây d ng b n đ khoanh vùng nguy c ơ ơ nhi m asen trong ngu n nưc d ưi đt 1.385 xã, thu c đa bàn c a 207 huy n 40 t nh trên ph m vi c n ưc. Nguy c ơ ơ nhi m asen cao t p trung các vùng đng b ng B c b , đng b ng sơng Cu Long và các vùng đng b ng ven bi n khu v c mi n Trung. Ơ nhi m asen trong n ưc ng m cĩ nguyên nhân ch y u t c u t o đa ch t, ngồi ra cịn do asen trong thu c b o v th c v t s d ng trong nơng nghi p và n ưc th i t các nhà máy hĩa ch t cĩ asen ng m theo các k n t xu ng m ch n ưc ng m (WHO, 1999 ). Vi c khai thác n ưc ng m quá m c, đc bi t là m t s vùng đng b ng sơng H ng và sơng C u Long, theo nhi u nhà nghiên c u, c ũng là m t nguyên nhân làm gia t ăng ơ nhi m asenic trong ngu n n ưc ng m nơng. Kt qu đ tài KHCN c p nhà n ưc KC.10.06/06.10 "Nghiên c u nh h ưng c a ơ nhi m asen trong ngu n n ưc ăn u ng, sinh ho t t i s c kh e, b nh t t c a c ng đng dân c ư vùng đng b ng sơng H ng và bi n pháp kh c ph c" n ăm 2005 - 2007 cho th y nhân dân s d ng nhi u lo i ngu n n ưc, nh ưng n ưc gi ng khoan v n là m t ngu n chính trong 74,2% h gia đình, trong đĩ 90,1% cĩ s d ng đ ăn u ng, r a rau, vo g o. Cĩ 87,5% gia đình đã dùng n ưc gi ng khoan t 6 đn 10 n ăm. Cĩ 88% gia đình s d ng n ưc gi ng khoan trên 10 tháng/n ăm. Cĩ 77,6% m u n ưc tr ưc l c cĩ nng đ asen > 50mg/l, trong đĩ 50% m u >100mg/l. Tuy nhiên, n ưc sau khi l c qua b l c cát t làm c a các h dân thì n ng đ asen đã gi m đi đáng k : 85,3% đã đt tiêu chu n cho phép c a n ưc sinh ho t (<50mg/l), trong đĩ cĩ 36,5% cĩ th dùng đ ăn u ng. Theo th ng kê n ăm 2010 c a B Xây d ng, tuy cĩ nhi u ti n b so v i nh ng năm tr ưc, cho đn h t 2010 m i ch cĩ 62% ng ưi dân đơ th cĩ th ti p c n đưc v i nưc s ch. Ch cĩ 35 trong s 67 thành ph đưc kh o sát (chi m 60%) đm b o c p nưc liên t c 24 gi /ngày. H u h t các thành ph cịn l i ch ho t đng 14-20 gi /ngày và cĩ 3-4 thành ph ch cĩ th ho t đng 8-10 gi /ngày. T l clo d ư trong n ưc t i nhà máy n ưc t 0,3mg/l – 0,5mg/l đt 90%, nh ưng t l clo d ư trong n ưc c p t i h s dng thì ch ưa cĩ th ng kê. Ch cĩ kho ng 50% m ng l ưi phân ph i đt tiêu chu n nưc s ch. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007, t l nhà tiêu h gia đình vùng nơng thơn Vi t Nam đt tiêu chu n v sinh theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT cịn r t th p. Ch cĩ 18% s h nơng thơn cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng và s d ng b o qu n, bao g m 7,9% nhà tiêu th m d i n ưc, 7,7% nhà tiêu t ho i, 2,0% nhà tiêu hai ng ăn và 0,3% nhà tiêu Biogas. Cĩ 22,5% s h gia 19
24. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 đình nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng, bao g m 8,8% th m d i n ưc, 8,6% nhà tiêu t ho i, 4,8% nhà tiêu hai ng ăn, 0,4% nhà tiêu Biogas. Cĩ 22,2% s h gia đình nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v s dng b o qu n, bao g m 10,2% nhà tiêu t ho i, 9,0% nhà tiêu th m d i n ưc, 2,3% nhà tiêu hai ng ăn, 0,6% nhà tiêu Biogas. 75% s gia đình các vùng nơng thơn cĩ nhà tiêu, nh ưng ch cĩ 33% s h nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu thu c lo i hp v sinh mà ch ưa đánh giá ch t l ưng xây d ng, s d ng. S h gia đình khơng cĩ nhà tiêu t p trung nhi u vùng Đng b ng sơng C u Long, Tây Nguyên và vùng các dân t c thi u s. Ng ưi nghèo, ng ưi cĩ trình đ h c v n th p, ng ưi dân t c thi u s , ng ưi dân sng vùng núi ít cĩ c ơ h i ti p c n v i nhà tiêu h p v sinh so v i ng ưi khơng nghèo, ng ưi h c v n cao, ng ưi Kinh, ng ưi s ng vùng đng b ng, trung du. Cĩ 30,1% s h nơng thơn Vi t Nam đang s d ng phân ng ưi trong s n xu t nơng nghi p, nuơi cá. Đa s nh ng h này khơng phân ho c phân khơng đ th i gian quy đnh. Đây là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng gĩp ph n gây ơ nhi m phân ng ưi ra ngu n n ưc và mơi tr ưng xung quanh (B Y t , 2007). Đn n ăm 2010, kho ng 45% h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi h p v sinh trong t ng s h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi. S chu ng tr i đã cĩ cơng trình Biogas ch chi m g n 17%. Vi c thu gom, x lý rác th i c ũng m i b t đu đưc quan tâm, kho ng 32% xã và th tr n cĩ t thu gom rác th i (B Y t , 2011). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ng dinh dưng c a tr d ưi 5 tu i tài Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y t i B ng 3: 30,9% s h gia đình cĩ nhà tiêu hp v sinh. Đin Biên và Kon Tum cĩ t l nhà tiêu h p v sinh th p nh t là 4,3% và 10,2%. Bng 3. T l nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng, s d ng và bo qu n tính trên t ng s h điu tra Nam Đin Kon Ninh An Hà T ĩnh Chung Lo i nhà tiêu Đnh Biên Tum Thu n Giang (n=506) (n=2869) (n=489) (n=494) (n=403) (n=482) (n=495) T ho i 56,0 1,8 15,0 8,9 35,9 14,7 22,3 Hai ng ăn 0,8 2,2 9,9 0,2 0,2 0,0 2,3 Chìm cĩ ng thơng hơi 0,0 0,0 0,0 0,2 0,4 0,0 0,1 Th m d i n ưc 1,6 0,2 0,6 0,5 9,3 21,8 5,8 Biogas 1,2 0,0 0,4 0,2 0,0 0,0 0,3 Tính chung 59,7 4,3 25,9 10,2 45,9 36,6 30,9 (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Kt qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007 cịn cho th y: T l đi t ưng th ưng xuyên th c hi n hành vi r a tay xà phịng tr ưc khi ăn là 12%, sau khi ti u ti n là 12,2% và sau khi đi ti n là 15,6%. Nhĩm đi t ưng cĩ h c v n cao, ph n , dân t c Kinh, đi t ưng s ng t i Đng b ng sơng H ng, Đơng Nam B cĩ t l r a tay xà phịng cao h ơn các nhĩm t ươ ng ng khác. 20
25. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Cĩ 11,6% đi t ưng đưc ph ng v n v n th ưng xuyên u ng n ưc lã. Thĩi quen u ng n ưc lã s đư a đn nh ng h u qu nghiêm tr ng cho s c kho c ng đng do m c ph i nh ng b nh d ch lan truy n theo n ưc. T l đi t ưng th ưng xuyên u ng n ưc lã r t cao nhĩm h c v n th p, ng ưi dân t c Ba Na, Ê Đê, Vân Ki u, Ra Glai, Mnơng và vùng Tây Nguyên, Đng bng sơng C u Long và Đơng Nam B . Đn 2010 tình hình v sinh cá nhân trong c ng đng cĩ kh quan h ơn. Theo điu tra c a B Y t , 2010 cho th y đã cĩ 59% h gia đình cĩ xà phịng bánh/gel t i ch r a tay, trong đĩ th p nh t là Đin Biên (29,1%). Nhi u bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính thi u hi u bi t và khơng th c hi n các hành vi v sinh cá nhân, v sinh trong ch ăm sĩc tr : 23,8% bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính th nh tho ng m i r a tay; 36,2% th ưng xuyên r a tay b ng xà phịng sau đi ti n, 22,8% r a tay xà phịng tr ưc khi ăn, 19% ra tay xà phịng tr ưc và sau khi ch bi n th c ăn, và 14,9% r a tay xà phịng sau khi ð bơ, r a cho tr ; 41,2% bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính đã khơng x lý đúng phân ca tr , nh ư: đ cho chĩ, l n ăn (21,1%), đ ra v ưn (16,3%), đ ra đng/sơng (13,6%) ; T l bi t nh ng cơng vi c c n làm đ đm b o v sinh khi ch bi n th c ăn, khi s d ng và b o qu n th c ăn đu th p: t l bi t c n r a tay tr ưc khi ch bi n và tr ưc khi ăn là 36,4%, bi t c n ngâm k th c ph m, r a s ch rau qu khi ăn s ng là 38,9%, bi t th c ăn s ng, chín ph i đ riêng là 13,8%. Hình 2. T l th ưng xuyên r a tay xà phịng tính trên tng s đi t ưng đưc ph ng v n (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Theo đánh giá c a WASH, 2011 ch cĩ d ưi 15% dân c ư nơng thơn r a tay sau khi đi v sinh và tr ưc khi ăn và ch cĩ kho ng 5% các tr ưng nơng thơn cĩ s n xà phịng r a tay cho h c sinh. 21
26. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Nh ư đã mơ t trên, trong nh ng n ăm qua tình hình c p n ưc s ch, v sinh mơi tr ưng, v sinh cá nhân ch ưa đưc c i thi n nhi u, đc bi t vùng nơng thơn. Điu đĩ đã nh h ưng nh t đnh đn s c kh e ng ưi dân, đn phát tri n xã h i và kinh t . Theo th ng kê c a B Y t n ăm 2008 các b nh liên quan đn n ưc: tiêu ch y, hi ch ng l , l tr c khu n là 3 trong s 10 b nh cĩ t l m c cao nh t, trong đĩ tiêu ch y là b nh đng th 6 trong các b nh cĩ t l t vong l n nh t (0,009/100 000 dân). Năm 2009 tình hình c ũng ch ưa đưc c i thi n, t l m c/100 000 dân v i b nh tiêu ch y là 1081,66 ; t là 0,56 ; l tr c khu n là 30,55 ; l amip là 10,97 ; th ươ ng hàn là 1,77. T l m c các b nh này ch đng th 5 sau m t s b nh đưng hơ h p. S m c th ươ ng hàn tr em n ăm 2008 là 1316 tr , b nh t là 1049 tr . N ăm 2009 các t l này cĩ gi m (th ươ ng hàn 823 tr và t 474 tr ), nh ưng t l ch t khơng thay đi (C c Y t d phịng, 2008, 2009). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ngdin h dưng ca tr d ưi 5 tu i ti Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y: T l suy dinh d ưng đa bàn điu tra cịn mc cao và chênh l ch nhi u gi a các th suy dinh d ưng c ũng nh ư gi a các đa ph ươ ng : T l suy dinh d ưng th th p cịi theo tu i chung c a tr em d ưi 5 tu i 6 tnh đưc điu tra là 35,4% và t l suy dinh d ưng th nh cân là 21,3%. C 2 t l này đu cao nh t Kon Tum (46,4% và 27,8%) và th p nh t Nam Đnh (23,9% và 14,9%). T l tr SDD th th p cịi và th nh cân cĩ xu h ưng t ăng lên khá rõ theo đ tu i, k t khi tr đưc 1 tu i tr lên. T l tr SDD th th p cịi và th nh cân dân tc Kinh th p h ơn so v i các dân t c khác; các gia đình nghèo cao h ơn các gia đình khơng nghèo; khu vc mi n núi cao h ơn khu v c đng b ng. T l tr SDD th th p cịi và th nh cân cĩ xu h ưng gi m d n theo trình đ h c v n c a m /ng ưi ch ăm sĩc tr , và t ăng d n theo s con c a m . Hình 3. T l SDD 6 t nh trong điu tra so v i k t qu tồn qu c n ăm 2009 (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010.) Các ch tiêu c ơ b n v s c kh e liên quan đn n ưc và v sinh Vi t Nam đưc nêu trong B ng 4. 22
27. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Bng 4. Các ch tiêu c ơ b n v s c kh e liên quan đn n ưc và v sinh Vi t Nam T l tr em t vong tr ưc 1 tu i/ 1000 tr em sinh 24 DALYs do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh (n ăm) 765 738 T l % DALYs do các b nh liên quan đn n ưc trong t ng 6% DALYs S t vong do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh/n ăm 14 531 T l ch t do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh 3% (Ngu n: WASH: Vietnam Water, Sanitation and Hygiene Sector Brief, 2011). Cũng theo đánh giá c a WASH, 2011 kho ng 90% dân c ư Vi t Nam, đc bi t vùng nơng thơn b nhi m các lo i giun đưng tiêu hĩa. Kh o sát t i xã Ngh ĩa Phú, huy n Ngh ĩa H ưng, Nam Đnh, n ơi cĩ 65 ha ao h nuơi cá cĩ s d ng n ưc th i ch ưa x lý, cho th y 31% ng ưi dân đưc xét nghi m phân cĩ sán lá gan nh . Lý do là ng ưi dân đây cĩ t p quán ăn g i cá. Sán lá gan t phân ng ưi b nh vào n ưc th i r i vào cá đưc nuơi b ăng n ưc th i, r i vào ng ưi ăn gi cá (Chau LV, De NV, Son DT et al. 2001) Các b nh liên quan đn ch t th i là các b nh th ưng g p t i Vi t Nam. Trong nưc th i, nh t là t b nh vi n, cĩ ch a nhi u m m b nh: vi khu n, vius, Protoza, tr ng giun Cĩ t i trên 30 lo i b nh khác nhau lây nhi m t ch t th i, đĩ là v n đ s c kh e cng đng quan tr ng ( Dalsgard A, 2009 ). M t s kh o sát cho th y b nh ph bi n ng ưi tr ng tr t cĩ s d ng n ưc th i là các b nh tiêu ch y, ngồi da, đau m t h t, bnh ph khoa ( Trang DT and Lan NTP, 2002 ). Tái s d ng n ưc th i ch ưa x lý làm tr m tr ng h ơn tình tr ng nhi m giun cho ng ưi s n xu t và c cho ng ưi tiêu dùng. Nơng dân, đc bi t là ng ưi đ chân tr n làm vi c, ti p xúc v i n ưc th i d b nhi m giun mĩc câu h ơn là nơng dân làm vi c khơng ti p xúc n ưc th i. T i s d ng n ưc th i đã qua x lý thích h p thì khơng th y hi n t ưng t ăng nhi m giun đũa trên ng ưi s n xu t và ng ưi tiêu dùng s n ph m (Dalsgard A, 2009). Qua ki m tra tình hình s c kh e c a 3.700 ng ưi dân s d ng ngu n n ưc ng m cĩ ơ nhi m asen trên 0,05 mg/lít đ ăn u ng và sinh ho t t i 8 t nh đng b ng sơng H ng c a đ tài KHCN c p nhà n ưc KC10.06/06-10 n ăm 2007 cho th y m t s bi u hi n b nh lý liên quan đn asen nh ư b suy nh ưc th n kinh (64,7%); r i lo n v n mch (32,8%); b nh lý v thai s n (32,7%); r ng tĩc (25,6%), r i lo n c m giác (19%) T l b nh nhi m đc asen mãn tính (m c đ nh ) trong c ng đng dân c ư s d ng nưc ơ nhi m asen đ ăn u ng t i đây là 1,6%. Kt qu nghiên c u c a C c Qu n lý mơi tr ưng y t , 2010 v th c tr ng thâm nhi m asen và s c kh e, b nh t t c a ng ưi s d ng n ưc gi ng khoan b ơ nhi m asen t i 10 xã đi di n vùng đng b ng sơng H ng và sơng C u Long cho th y: cĩ 27,2% m u tĩc, 44,2% m u n ưc ti u cĩ hàm l ưng asen v ưt ng ưng bình th ưng và cĩ 15,9% m u tĩc, 25,9% m u n ưc ti u cĩ hàm l ưng asen m c nhi m đc. Hàm lưng asen tĩc và ni u nam đu cao h ơn n và t l m c nhi m đc nam c ũng cao h ơn n . Cĩ mơi t ươ ng quan rõ gi a n ng đ asen trong ngu n n ưc v i asen trong 23
28. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tĩc, trong n ưc ti u. Các t n th ươ ng b nh lý cĩ liên quan đn asen th ưng g p là: dày sng (8,4%), gi m s c t da (5,6%), s m da (4,9%), t ăng s c t da (4,6%). Phát hi n đưc 6,3% b m c b nh nhi m đc asen m n tính (188 ng ưi). Theo nghiên c u ESI (Economics of Sanitation Initiative) c a Ch ươ ng trình N ưc và V sinh (WSP), Ngân hàng Th gi i (WB), thi t h i v kinh t hàng n ăm do tình tr ng v sinh kém Vi t Nam kho ng 780 tri u USD, trong đĩ thi t h i do ngu n n ưc khơng tt và nh h ưng s c kh e chi m t l đáng k là kho ng 260 tri u USD (chi m kho ng 1/3). Các ch ươ ng trình n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nh ư Ch ươ ng trình MTQG Nưc s ch &VSMTNT s làm t ăng t l h gia đình đưc s d ng n ưc s ch và nhà tiêu h p v sinh h gia đình, gĩp ph n làm gi m t l tr m c b nh tiêu ch y, b nh đưng tiêu hĩa khác, b nh giun sán, gĩp ph n gi m t l tr suy dinh d ưng. C i thi n điu ki n c p n ưc và v sinh mơi tr ưng nơng thơn s đem l i tác đng tích c c đi vi vi c phịng, ch ng suy dinh d ưng tr em. C i thi n c p n ưc và v sinh mơi tr ưng s h n ch tình tr ng b nh t t trong dân c ư, đc bi t là các b nh cĩ liên quan đn n ưc và v sinh nh ư th ươ ng hàn, tiêu ch y, l , s t rét, t , m t h t m t s b nh th ưng g p nh t là đi v i tr em, ch em ph n , gi m chi phí khám ch a b nh cho gia đình và xã h i, t ăng c ưng s c kho nhân dân. 24
29. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 4. Nưc, v sinh và mơi tr ưng V sinh mơi tr ưng khơng t t, đc bi t là n ưc th i, rác th i, phân th i đang ngày càng t ăng c v l ưu l ưng và n ng đ các ch t ơ nhi m, gây nh h ưng nghiêm tr ng ti ngu n n ưc, đc bi t là n ưc m t. H u h t l ưng n ưc th i đơ th Vi t Nam đu ch ưa đưc x lý, đ th ng ra sơng, h . Các s li u quan tr c hàng n ăm cho th y mơi tr ưng n ưc 4 sơng chính và mt s h Hà N i đã b ơ nhi m t i m c báo đng, nh t là ơ nhi m các ch t h u c ơ, nưc sơng đã b c mùi hơi th i gây ơ nhi m khơng khí xung quanh m t cách tr m tr ng. Ơ nhi m các sơng, kênh thốt n ưc cịn gây h u qu làm ơ nhi m sơng Nhu , sơng Đáy, nh h ưng đn các t nh h l ưu. Vi c khai thác n ưc ng m quá m c, đc bi t là m t s vùng đng b ng sơng Hng và sơng C u Long, theo nhi u nhà nghiên c u, c ũng là m t nguyên nhân làm gia tăng ơ nhi m asenic trong ngu n n ưc ng m nơng. Đã cĩ m t s nghiên c u cho th y nhi u vùng ven đơ, nơng dân s d ng n ưc th i nuơi tr ng rau và th y s n đ l i d ng ngu n n ưc t ưi và các ch t h u c ơ trong nưc th i. M i 1000m 3 n ưc th i đã qua x lý ch a trung bình 52,9 kg nit ơ, 13,9 kg P2O5 và 28 kg K 2O. Đĩ là ngu n phân bĩn r t cĩ giá tr cho cây tr ng và là th c ăn t t cho cá ( Huong VTT, 2001 ).Tuy nhiên do ngu n n ưc th i đơ th , bao g m c n ưc th i cơng nghi p và b nh vi n, do khơng đưc x lý ho c x lý khơng hi u qu , cho nên rau và th y s n nuơi tr ng b ng n ưc th i cĩ nguy c ơ b nhi m các ch t đc h i nh ư kim lo i n ng, vi khu n gây b nh nh h ưng s c kh e ng ưi nuơi tr ng và ng ưi tiêu dùng, đng th i cĩ nguy c ơ cao làm ơ nhi m ngu n n ưc sinh ho t (gi ng đào, gi ng kh ơi, ao h ). Ti Hà N i, ng ưi dân s d ng n ưc th i đ nuơi tr ng ch y u các huy n ngo i thành nh ư Gia Lâm, Hồng Mai và Thanh Trì. Ng ưi dân b ơm n ưc t 4 con sơng (ch y u là sơng Kim Ng ưu và Tơ L ch) vào h th ng kênh, m ươ ng, t đĩ phân ph i vào các khu v c s n xu t, nuơi tr ng (Edwards P, 2005; Phuong NTD, Tuan PA, 2005; Phuong NTD, Tuan PA, Tien NTH, Bau P, Diep HK, Tan NT, 2006). M t tu n b ơm kho ng 1 ho c 2 l n. M t ha lúa đơng xuân th ưng s d ng 2563 m 3 n ưc th i, chi m 47,6% t ng nhu c u n ưc t ưi cho 1 v , v i ngơ là 1000 m 3/ v chi m 35,7% v i khoai 3 tây là 902 m /v chi m 34,2% t ng nhu c u. Sau 5 ngày t ưi l ưng BOD 5 gi m 74,6%, COD gi m 63,8%, t ng coliform gi m 97,2% và E. Coli gi m 98,6% (Huong VTT, 2001). Vi t Nam, tái s d ng n ưc th i ch y u trong tr ng rau và nuơi cá. Rau tr ng ngo i thành Hà N i là ngu n cung c p rau chính cho thành ph . Kho ng 62 – 80% nhu c u tiêu dùng rau c a Hà N i (184870 t n/n ăm) là s n xu t t i ngo i thành, trong đĩ rau mu ng cĩ l ưng tiêu th nhi u nh t: trung bình 77,3 g/ng ưi/ngày ( Anh MTP, Ali M, Anh HL, Ha TTT, 2004). Các lo i rau đưc t ưi b ng n ưc th i th ưng là: rau mu ng, c i xoong, water mimosa Di n tích tr ng rau mu ng c a 2 huy n Hồng Mai và Thanh Tŕ , Hà N i là 1669 ha v i s n l ưng là 50145 t n/n ăm (Lan VT, 2004). M t kh o sát khác cho th y, t i 2 thơn Tr n Phú và Bàng B xã Hồng Li t thu c huy n Hồng Mai và Thanh Trì, Hà N i di n tích tr ng rau mu ng s d ng n ưc th i trung bình 1 h là 536m2 và 563m2. T i 2 đa đim tr ng rau cĩ s d ng n ưc th i thơn Bàng B, xã Hồng Li t, huy n Thanh Trì, Hà N i l ưng n ưc th i s d ng là 13.400m3 và 52.000m3/ n ăm (Khai NM, Ha PQ, Ưborn I, 2007). 25
30. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Sn l ưng cá nuơi Hà N i n ăm 2004 kho ng 8972 t n, trong đĩ 57% là nuơi t i qu n Hồng Mai và huy n Thanh trì (Phuong NTD, Tuan PA, 2005). Trong 1019 ha nuơi cá t i 2 huy n này n ăm 2002 cĩ 417 ha s d ng n ưc th i. Th i gian t lúc th cá đn lúc thu ho ch kho ng 10 tháng. Các lo i cá th ưng nuơi b ng n ưc th i là : cá chép th ưng, cá chép c , các chép b c Trung Qu c, cá chép n Đ, các chép đu to, cá rơ phi Mơ Z ăm Bích, cá rơ phi Nile Các kh o sát v tiêu dùng cá cịn r t ít. M t điu tra 500 h gia đình Hà N i v tiêu th các lo i cá (n ưc ng t, n ưc m n ) cho th y lưng tiêu th trung bình n i thành là 50,5g/ng ưi/ngày, ngo i thành là 36,9g/ng ưi/ngày (Ali M, Quan NT, Nam NV, 2006). M t nghiên c u khác Mi n B c Vi t Nam (Dey MM, Rab MA, Paraguas FJ, Piumsombun S, Bhatta R, Alam MF, Ahmed M, 2005) cho th y l ưng tiêu th cá là 6,86 đn 19,32kg/ng ưi/n ăm tùy theo m c thu nh p. Theo cơng b c a FAO n ăm 2003 thì tiêu th cá trung bình c a ng ưi Vi t Nam là 14,7kg/n ăm, trong đĩ cĩ 6,9kg là cá t ươ i (FAO, 2003). Mt nghiên c u t i xã Yên S , huy n Thanh Trì, Hà N i cho th y: sơng Kim Ng ưu ch y qua xã Yên S là con sơng b ơ nhi m nhi u nh t vì hàng ngày cĩ kho ng 100.000m3 n ưc th i các lo i ch a r t nhi u lo i hĩa ch t cơng nghi p, phân bĩn, hĩa ch t b o v th c v t và phân súc v t và c phân ng ưi đ vào con sơng này. Hàm lưng BOD5 , COD cao g p 3-7 l n tiêu chu n cho phép, l ưng coliform t ng s cao hơn tiêu chu n cho phép đn c tr ăm, th m chí ngàn l n (Trang DT và Lan NTP, 2002). Ti xã này h ơn 50% di n tích đt nơng nghi p (kho ng 185ha) đưc s d ng đ làm ao nuơi cá, đa s trong đĩ s d ng n ưc th i t sơng Kim Ng ưu. C 7 đn 10 ngày b ơm nưc t sơng vào các ao nuơi cá 1 l n, m i l n b ơm kho ng 10% dung l ưng c a ao. Kho ng 25 ha ru ng rau, ch y u là rau mu ng, đưc t ưi b ng n ưc sơng Kim Ng ưu. Tuy nhiên khơng b ơm n ưc tr c ti p t sơng mà n ưc sơng Kim Ng ưu đưc b ơm vào các ao cá, sau đĩ qua ru ng lúa, ru ng rau ho c qua ru ng lúa r i m i đn ru ng rau li n k . Các nguyên t nh ư: Cr, Cu, Fe, Mo, Mn, Ni, Zn là các y u t vi l ưng r t c n thi t cho ho t đng và phát tri n c ơ th . Tuy nhiên, h p thu nhi u các nguyên t này c ũng cĩ kh n ăng gây đc. Cĩ m t s trong đĩ cĩ kho ng cách gi a li u cĩ l i và li u đc r t gn nhau, m t s khác nh ư Be, Cd, Pb thì h u nh ư khơng cĩ ch c n ăng gì trong c ơ th và cĩ th gây đc v i li u r t th p. Theo nghiên c u c a Marcussen H. , 2007 v tái s dng n ưc th i đ tr ng rau và nuơi cá t i huy n Thanh Trì và Hồng Mai, Hà N i cho th y hàm l ưng l n nh t c a các nguyên t cĩ ti m n ăng gây đc (PTEs: potentially toxic elements) cĩ trong rau mu ng nh ư sau (B ng 5). Bng 5. Các nguyên t đc h i và hàm l ưng c a chúng trong rau mu ng tưi b ng n ưc th i ngo i thành Hà N i Hàm l ưng Hàm l ưng Nguyên t Nguyên t (mg/kg tr ng l ưng ưt) (mg/kg tr ng l ưng ưt) As 0,190 Ni 0,412 Cd 0,032 Pb 0,206 Cu 2,950 Zn 9,080 (Ngu n: Marcussen H, Holm PE, Dalsgaard A, 2007) Hàm l ưng các PTEs trong rau mu ng đưc t ưi b ng n ưc th i cĩ xu h ưng cao h ơn nh ưng cao h ơn khơng cĩ ý ngh ĩa so v i hàm l ưng c a chúng trong rau mu ng t ưi b ng n ưc s ch. Theo tính tốn, v i l ưng tiêu th rau mu ng hàng ngày nh ư hi n nay thì ng ưi s d ng lo i rau mu ng t ưi b ng n ưc th i cĩ l ưng PTEs vào 26
31. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 cơ th hàng ngày ch chi m kho ng 11% kh n ăng dung n p t i đa cho phép (PTI: permit toleranable intake). Do đĩ cĩ th th y rau mu ng đưc t ưi b ng n ưc th i đây ch cĩ nguy c ơ th p đi v i ng ưi s d ng. Hàm l ưng As, Cd và Pb trong th t cá, gan và da cá đưc nuơi b ng n ưc th i là th p, đa s d ưi ng ưng phát hi n. Tuy nhiên, l ưng Cd và Pb trung bình trong gan cá rơ phi là o,336 và 0,31mg/kg tr ng l ưng ưt, l ưng As trong da cá rơ phi là 0,15mg/kg tr ng l ưng ưt. C ũng theo tính tốn, l ưng As, Pb và Cd vào c ơ th hàng ngày do ăn cá nuơi b ng n ưc th i đây ch chi m 9% PTI. Do v y c ũng cĩ th nĩi nguy c ơ nhi m đc các kim lo i n ng này do ăn cá nuơi b ng n ưc th i đây là khơng cao (Marcussen H, Holm PE, Dalsgaard A, 2007,III). Cũng theo k t qu nghiên c u này, bùn l ng t i sơng Tơ L ch, n ưc sơng đưc s d ng nuơi tr ng đây, b ơ nhi m n ng b i As, Ba, Cd, Cu, Ni, Pb và Sb. N ng đ cao nh t c a Cd bùn sơng Tơ L ch là 427mg/kg tr ng l ưng khơ. Theo tác gi , kh năng gi các PTEs bùn l ng t i các sơng th i Hà N i là c ơ ch ng ăn ch n s v n chuy n các PTEs qua n ưc th i tái s d ng vào các h th ng nuơi tr ng (Marcussen H, Dalsgaard A, Holm PE, 2007,IV). Hi n nay ch ưa cĩ nghiên c u nào t i Vi t Nam đánh giá hàm l ưng các ch t đc h i, kim lo i n ng trong cây l ươ ng th c, cây ăn qu đưc t ưi b ng n ưc th i tái s d ng. Phân ng ưi, n u khơng đưc thu gom và x lý h p v sinh s gây ơ nhi m ngu n n ưc, ơ nhi m th c ph m, ơ nhi m mơi tr ưng xung quanh và gây nên nhi u lo i bnh t t, trong đĩ ph i k đn b nh tiêu ch y, giun sán, ngồi da, ph khoa, m t và các bnh khác. Phân ng ưi c n đưc thu gom, x lý đ tiêu di t các vi khu n gây b nh bng các lo i nhà tiêu h p v sinh. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007, 25% s h gia đình nơng thơn Vi t Nam khơng cĩ nhà tiêu, nh ư v y nh ng thành viên trong các gia đình đĩ ph i đi v sinh nh ho c đi v sinh ra cánh đng ho c b t c n ơi nào cĩ th đưc. Trong s h cĩ nhà ti u th 82% là nhà tiêu khơng đt tiêu chu n v sinh v xây d ng ho c v s d ng theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT. Cĩ 30% s h gia đình s d ng phân ng ưi trong s n xu t nơng nghi p, trong đĩ ch cĩ 20,6% phân 6 tháng theo quy đnh. Chính đây là nh ng nguyên nhân quan tr ng gĩp ph n gây ơ nhi m phân ng ưi ra ngu n n ưc và mơi tr ưng xung quanh. S cĩ m t c a E. coli trong m t ngu n n ưc là bi u hi n c a s ơ nhi m phân ca ngu n n ưc này. K t qu nghiên c u c a Nhi, TTH, 2009 t i hai x ă T P i và H p Thành, Lào Cai cho th y trên 90% s m u n ưc t i b ch a h gia đình và trên 70% m u nưc u ng b ơ nhi m E. coli, trong đĩ t 15% đn 65% s m u n ưc cĩ l ưng E coli trên 100 vi khu n/100ml n ưc. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B y t n ăm 2007 thì t l ngu n n ưc khơng đt đt tiêu chu n vi sinh v t (ơ nhi m phân) cũng r t cao, chi m 75% trong t ng s 2958 m u n ưc xét nghi m trong tồn qu c, trong đĩ n ưc b m t và n ưc gi ng kh ơi b ơ nhi m nhi u nh t (83,6% m u nưc b mt và 87% m u n ưc gi ng kh ơi khơng đt tiêu chu n v vi sinh v t). Nhìn chung, v n đ tái s d ng n ưc th i, phân ng ưi và đng v t nuơi trong nơng nghi p, nuơi tr ng th y s n cịn ch a đng r t nhi u v n đ b t c p, ch ưa đưc nghiên c u m t cách t ng th . R t c n nh ng ch ươ ng trình nghiên c u bài b n, cung cp c ơ s khoa h c cho vi c ban hành nh ng chính sách phù h p. Nh ng chính sách này r t c n thi t ph i đưc xây d ng s m, nh m t ăng c ưng ki m sốt ơ nhi m mơi 27
32. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng, ki m sốt d ch b nh, b o v s c kh e c a ng ưi dân, bên c nh đĩ, v n t n thu đưc nh ng tài nguyên cĩ ích là n ưc th i, ch t dinh d ưng, ph c v nơng nghi p. Vn đ tái s d ng phân, n ưc th i vùng ngo i thành, các vùng nơng nghi p d ưi h lưu c n đưc xem xét c n th n khi xây d ng quy ho ch thốt n ưc đơ th . Nh n th c ca c ng đng trong tái s d ng ch t th i trong nơng nghi p, th y s n c n đưc t ăng cưng. 28
33. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 5. Cơ c u th ch , khung pháp lý và thơng tin Các ho t đng cung c p n ưc, qu n lý ch t th i, v sinh mơi tr ưng đơ th đang ch u s qu n lý c a nhi u b ngành, trong đĩ cĩ các B Xây d ng, Y t , Tài nguyên và Mơi tr ưng, Khoa h c và Cơng ngh , B Xây d ng cĩ ch c n ăng qui ho ch phát tri n, đư a ra cơng ngh , đư a ra các qui đnh và tiêu chu n xây d ng cho mng ho t đng này. C p n ưc và v sinh mơi tr ưng nơng thơn thu c s qu n lý c a B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. Ngu n n ưc và b o v ngu n n ưc thu c trách nhi m qu n lý c a B Tài nguyên và Mơi tr ưng. Ch t l ưng và tiêu chu n n ưc s ch cung cp cho ăn u ng, sinh ho t thu c s qu n lý c a B Y t . K ho ch đu t ư và quy t đnh đu t ư phát tri n c p n ưc và v sinh thu c trách nhi m c a B K ho ch và Đu tư, k t h p v i các b ban ngành và y ban nhân dân t nh liên quan. Bên c nh đĩ, cịn nhi u ho t đng c p n ưc và v sinh mơi tr ưng đưc th c hi n do ngu n tài tr , giúp đ tr c ti p c a các t ch c qu c t , c a c ng đng đa ph ươ ng, hay do kh i t ư nhân đu t ư và khai thác trên c ơ s d ch v (ch y u trong l ĩnh v c c p n ưc và qu n lý ch t th i r n). Vi c xác đnh giá n ưc s ch đưc th c hi n theo h ưng d n c a B Xây d ng và B Tài chính. Quy t đnh giá n ưc đưc th c hi n b i y ban nhân dân t nh, sau khi đưc H i đng nhân dân t nh thơng qua. Vi c qu n lý c p n ưc t i đa ph ươ ng đĩng vai trị chính và tr c ti p nh h ưng đn vi c phát tri n c p n ưc và v sinh. Đ th c hi n nhi m v c p n ưc cho nhu c u sinh ho t, cơng nghi p và d ch v , y ban nhân dân t nh ra các quy t đnh v k ho ch phát tri n hay trình lên Th t ưng phê duy t các d án c p n ưc t i đa ph ươ ng. T i t t c các t nh thành ph tr c thu c đu cĩ các cơng ty c p n ưc, nh ưng các cơng ty này ch y u sn xu t và phân ph i n ưc s ch cho các đơ th lo i IV và cao h ơn. các khu dân c ư nơng thơn, các đơ th lo i V, cịn r t thi u các cơng trình c p n ưc. Chính quy n đa ph ươ ng, ho c Trung tâm N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn thu c S NN&PTNT th ưng đĩng vai trị đu m i trong tri n khai các d án đu t ư cung c p nưc s ch nh ng đi t ưng này. V n đu t ư đưc c p t Chính ph và sau khi xây dng xong, các cơng trình này đưc bàn giao cho đa ph ươ ng qu n lý. Do n ăng l c qu n lý y u, khơng chuyên nghi p, kinh phí ho t đng khơng tính đn kh u hao và chi phí b o trì, s a ch a, do đĩ, các h th ng cp n ưc lo i này th ưng xu ng c p r t nhanh. B Xây d ng đã ban hành m t s v ăn b n đ ngh các t nh giao nhi m v c p nưc t i các th tr n nh và th t cho cơng ty c p n ưc. Cho đn nay, mi ch cĩ m t s t nh th c hi n yêu c u trên. Mơ hình chuy n giao h th ng c p n ưc trên đa bàn đơ th lo i V, các đim dân c ư nơng thơn, ven đơ cho các cơng ty c p n ưc t nh qu n lý, đu t ư c i t o và phát tri n d ch v c p n ưc theo h ưng t p trung, chuyên nghi p hĩa, đm b o nguyên t c cung c p d ch v và m i quan h nhà cung c p d ch v - khách hàng theo c ơ ch th tr ưng đang cho th y nhi u d u hi u tích c c. C n thi t đánh giá, rút kinh nghi m và nhân r ng mơ hình này, đ t ăng c ưng tính hi u qu đu t ư và quan tr ng h ơn n a là đ đm b o t ăng s ng ưi dân đưc h ưng các d ch v c p n ưc sch m t cách b n v ng. C ph n hĩa doanh nghi p c p n ưc Quy t đnh s 38/Q Đ-TTg, ngày 20/3/2007 quy đnh tiêu chu n phân lo i và danh mc các doanh nghi p v i 100% v n nhà n ưc, cĩ nêu các doanh nghi p nhà n ưc 29
34. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tham gia c p thốt n ưc và x lý n ưc th i đơ th đưc phân lo i thành doanh nghi p c ph n hĩa v i h ơn 59% c ph n do nhà n ưc n m gi . Mc dù đã cĩ quá trình c ph n hĩa các cơng ty c p n ưc nh ư trên, ADB v n ch ra r ng quá trình phân c p v n đang đưc th c hi n và chính quy n đa ph ươ ng và các cơ quan liên quan v n ch ưa hồn tồn s n sang ti p nh n các trách nhi m phân c p do các nguyên nhân hi n t i sau: - Quá trình c ph n hĩa khơng mang l i hi u qu ho t đng cao h ơn, vì các cơng ty c p n ưc v n ch y u th c hi n theo nhi m v cơng ích đưc giao và ch ưa cĩ các khuy n khích m r ng h th ng phân ph i ra các khu v c lân c n. - Các quy t đnh liên quan đn vi c t ăng giá n ưc khơng do các cơng ty c p nưc quy t đnh mà do UBND quy t đnh trong khi các UBND khơng cĩ nhi u đng l c đ t ăng giá. Do s thi u rõ ràng trong vi c s h u các c ơ s h t ng x lý, truy n t i và phân ph i c a h th ng c p n ưc đã d n đn nguy c ơ ho t đng v n hành và b o trì thi u hi u qu và s khi n giá tr c a các cơng trình này ngày càng xu ng c p. Qu n lý thốt n ưc theo ph ươ ng th c qu n tr tài s n Ph ươ ng th c qu n lý h th ng thốt n ưc các đơ th v n khơng cĩ thay đi đáng k so v i mơ hình hàng ch c n ăm v tr ưc. S thay đi l n nh t là b máy qu n lý chuy n t đơ n v s nghi p thành doanh nghi p cơng ích. T i các thành ph l n, doanh nghi p thốt n ưc do UBND tnh thành l p và tr c thu c S Xây d ng tnh, cịn các đơ th khác thì do UBND th xã thành l p và qu n lý. T l các h đu n i vào h th ng thốt n ưc nhi u n ơi cịn th p, trung bình đt kho ng 60~70%. Chi phí đu n i do ng ưi s d ng d ch v chi tr . D ch v thốt n ưc đơ th cho đn tr ưc n ăm 2004 đưc cung cp mi n phí, tr thốt n ưc cơng nghi p. Ch t n ăm 2004 m i b t đu thu phí nưc th i sinh ho t nh ưng v i m c phí r t th p (10% ph thu trên hĩa đơ n ti n n ưc). Dch v hút phân bùn các b t ho i ph i tr ti n, và ph n l n do khu v c t ư nhân cung cp. Qu n lý h th ng thốt n ưc đơ th bao g m t khâu quy ho ch phát tri n, đu tư, thi t k , xây d ng đn vn hành, làm s ch đưng c ng, quét d n các rãnh n ưc mưa, n o vét kênh m ươ ng, s a ch a đnh k ỳ và khơng đnh k ỳ, H u h t chi phí cho qu n lý h th ng thốt n ưc đu do ngân sách t nh ho c ngân sách đơ th c p. M c tiêu qu n lý ch y u nh m b o đm tu i th c a cơng trình, duy trì tr ng thái thơng su t khơng b t c ngh n, ch ng úng ng p c a các tuy n đưng c ng và các kênh m ươ ng. Ph ươ ng th c qu n lý này đã b c l nh ng nh ưc đim sau: - Do khơng thu phí n ưc th i sinh ho t tr c ti p t ng ưi s d ng d ch v nên dch v thốt n ưc ch ưa cĩ tính đáp ng cao v i nhu c u c a ng ưi x th i. Cịn ng ưi s d ng vì khơng nh n th c đưc rõ nhu c u chi phí đ làm ra d ch v , nên c ũng khơng quan tâm đn s v n hành c a h th ng thốt n ưc và b o v , gi gìn nĩ, ngo i tr khi xy ra l t l i lúc cĩ m ưa to hay khi các n ơi ti p nh n n ưc th i (kênh m ươ ng, h , sơng su i, d i n ưc ven b bi n) và t ng n ưc ng m b ơ nhi m. - Vì ngu n thu t phí n ưc th i khơng đáng k nên vi c v n hành h th ng thốt nưc ch y u ph i d a vào ngu n v n ngân sách đa ph ươ ng. Tuy nhiên, ngân sách đa ph ươ ng l i luơn thi u h t vì ch riêng trong l ĩnh v c d ch v h t ng thơi thì cịn ph i tr c p cho c p n ưc và giao thơng cơng c ng do phí các d ch v này c ũng r t th p, ngồi ra ph i chi cho các lo i hình d ch v cơng c ng khơng thu phí, nh ư hè đưng, 30
35. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 chi u sáng cơng c ng, cơng viên cây xanh v.v Do khơng đ kinh phí v n hành và b o trì nên h th ng thốt n ưc b xu ng c p nhanh chĩng. - Các khu v c ng ưi nghèo đơ th th ưng cĩ đưng xá quanh co ch t h p, khơng cĩ h th ng thốt n ưc, nên n ưc m ưa và n ưc th i x th ng vào ao h và kênh mươ ng c nh đĩ. Chính quy n đơ th cĩ xu h ưng xĩa b các khu vc này đ thay th bng khu đơ th hi n đi, nh ưng trong khi ch ưa cĩ d án phát tri n thì cơng ty thốt nưc l i khơng quan tâm đn các khu v c này, vì đĩ ch ưa cĩ h th ng thốt n ưc cn qu n lý! M y n ăm g n đây, 4 thành ph l n v i s tài tr c a Ngân hàng Th gii đã th c hi n ch ươ ng trình nâng c p đơ th b ng cách khuy n khích các h dân hi n đt đ n n th ng và m r ng đưng cho xe c u h a cĩ th đi vào, đt đèn đưng và xây cng rãnh thốt n ưc hai bên đưng. Ch ươ ng trình r t thành cơng nh ưng kinh nghi m ca nĩ l i ch ưa đưc nhân r ng do nhi u nguyên nhân khác nhau. - S ng ưi ti các khơng gian cơng c ng trong đơ th nh ư các khu th ươ ng m i, các đưng ph , ch , v ưn hoa, nhà ga, b n xe ngày càng t ăng nhanh, nh ưng s lưng các nhà v sinh cơng c ng nh ng n ơi này cịn r t thi u. - Do đơ th phát tri n nhanh, l ưng n ưc th i c ũng t ăng nhanh nh ưng x th ng vào n ơi ti p nh n mà khơng qua x lý, nên khơng nh ng mơi tr ưng n ưc c a đơ th mà c khu v c h l ưu các dịng sơng c ũng b ơ nhi m ngày càng nghiêm tr ng. - H th ng thốt n ưc th ưng phát tri n ch m h ơn h th ng c p n ưc và c p đin, t l bao ph d ch v c ũng th p h ơn nhi u. Nguyên nhân là do chính quy n đơ th và c ng ưi dân cho r ng thốt n ưc cịn cĩ th đi nh ưng c p đin và c p n ưc thì khơng, mà quên m t r ng s phát tri n l ch pha c a h th ng h t ng s gây t n kém hơn nhi u khi phát tri n đng b . - Ph ươ ng th c qu n lý h th ng thốt n ưc đơ th hi n hành n ưc ta cĩ th g i là “qu n tr tài s n” vì l y tài s n th c, t c là c ơ s v t ch t c a h th ng thốt n ưc, làm đi t ưng qu n lý, ti n hành đă ng ký tài s n, khai thác và b o trì tài s n theo các tiêu chu n k thu t, thu th p thơng tin. Ph ươ ng th c này ch cĩ hi u qu trong ph m vi kinh phí đưc c p, sao cho đt đưc các ch tiêu ph c v đưc giao. Ph ươ ng th c qu n lý này rõ ràng khơng phù h p v i t ư duy phát tri n đơ th hi n đi, coi tr ng tính bn v ng và cơng b ng xã h i, gây tr ng i cho s phát tri n thốt n ưc đơ th n ưc ta trong t ươ ng lai theo các xu h ưng tiên ti n trên th gi i. Cơng tác t ch c, ch đo Vi c t ch c c p n ưc và v sinh mơi tr ưng các đa ph ươ ng ch ưa th ng nh t. S ph i h p và ch đo c a các ngành Xây d ng, Nơng nghi p & PTNT, Y t , Tài nguyên và Mơi tr ưng và K ho ch & Đu t ư ch ưa ch đng và ch ưa ch t ch . Mơ hình t ch c qu n lý nhà n ưc v n ưc s ch & VSMTNT c p t nh, huy n ch ưa đưc th c hi n th ng nh t theo Thơng t ư liên t ch s 61/2008/TTLT -BNN-BNV ngày 15/5/2008 c a B NN&PTNT và B N i v . Ch c n ăng, nhi m v c a Chi c c Thu l i và Trung tâm N ưc s ch & VSMTNT ch ưa rõ ràng và cịn ch ng chéo. Lp k ho ch, xây d ng và qu n lý xây d ng cơng trình: Đi v i cơng tác quy ho ch N ưc s ch &VSMT, nhi u đa ph ươ ng ch ưa c p nh t đy đ, k p th i, ch ưa quan tâm đn nh h ưng c a bi n đi khí h u. Ch t l ưng và qu n lý quy ho ch cịn hn ch và ch ưa sát th c t , ch ưa đáp ng đy đ nh ng địi h i c a cơng tác l p k ho ch c p n ưc và v sinh mơi tr ưng. 31