Báo cáo đánh giá lĩnh vực cấp nước và vệ sinh môi trường Việt Nam

pdf 63 trang phuongnguyen 3830
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Báo cáo đánh giá lĩnh vực cấp nước và vệ sinh môi trường Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfbao_cao_danh_gia_linh_vuc_cap_nuoc_va_ve_sinh_moi_truong_vie.pdf

Nội dung text: Báo cáo đánh giá lĩnh vực cấp nước và vệ sinh môi trường Việt Nam

  1. T CH C Y T B Y T QU NHI ĐNG TH GI I CC QU N LÝ LIÊN HI P QU C MƠI TR ƯNG Y T BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ L ĨNH V C C P N ƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM NĂM 2011 Tháng 8, 2012
  2. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 MC L C Các t vi t t t ii 1. Gi i thi u chung 1 2. Tình hình CN&VSMT Vi t Nam 4 2.1. Tình hình CN&VSMT khu v c đơ th 4 2.1.1. Tình hình c p n ưc đơ th 4 2.1.2. Hi n tr ng thốt n ưc và x lý n ưc th i 9 2.2. Tình hình CN&VSMT khu v c nơng thơn 14 2.2.1. Hi n tr ng c p n ưc nơng thơn 15 2.2.2. Hi n tr ng v sinh mơi tr ưng khu v c nơng thơn 16 3. Nưc, v sinh và phát tri n: các khía c nh s c kh e, xã h i và kinh t 18 4. Nưc, v sinh và mơi tr ưng 25 5. Cơ c u th ch , khung pháp lý và thơng tin 29 6. Cung c p tài chính và đu t ư cho ngành 38 6.1. Đu t ư cho h th ng c p thốt n ưc và v sinh đơ th 38 6.1.1. V c p n ưc 38 6.1.2. V thốt n ưc: 38 6.1.3. V v sinh đơ th và x lý ch t th i : 39 6.1.4. V chính sách tài chính: 39 6.2. Đu t ư cho c p n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn 41 7. Các v n đ chính và h n ch trong l ĩnh v c CN&VSMT 46 8. Các k ho ch và ch ươ ng trình chính trong l ĩnh v c 48 9. Các khuy n ngh c a l ĩnh v c 51 Li c m ơn 56 Tài li u tham kh o 56 Ph l c 56 i
  3. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Các t vi t t t ADB Ngân hàng phát tri n Châu Á BCR T l l i ích-chi phí BOD Nhu c u ơ xy sinh hĩa CBA Phân tích l i ích-chi phí CN&VSMT Cp n ưc và v sinh mơi tr ưng CLTS V sinh t ng th do c ng đng làm ch COD Nhu c u ơ xy hĩa h c DHS Điu tra dân s và s c kh e DO Ơ xy hịa tan ESI Sáng ki n đánh giá kinh t trong l ĩnh v c v sinh FAO T ch c l ươ ng th c và nơng nghi p qu c t GDP Tng thu nh p qu c n i GNP Tng s n ph m qu c dân GOS Tng c c th ng kê GoV Chính ph Vi t Nam IEC Thơng tin, giáo d c và truy n thơng JBIC Ngân hàng h p tác qu c t Nh t B n JICA Cơ quan h p tác qu c t Nh t B n JMP Ch ươ ng trình đng giám sát (WHO, UNICEF) Kg Kilơgam KHCN Khoa h c cơng ngh KHCNAT K ho ch c p n ưc an tồn MDG Mc tiêu Phát tri n Thiên niên k Mg/l Miligam/lít NGO T ch c phi chính ph NTP Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia ODA H tr phát tri n chính th c PTEs Các nguyên t cĩ ti m n ăng gây đc PTI Lưng dung n p cho phép PTNT Phát tri n nơng thơn QCVN Quy chu n Vi t Nam SDD Suy dinh d ưng CTR Ch t th i r n ii
  4. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 TA H tr k thu t TCCP Tiêu chu n cho phép UBND y ban Nhân dân UNICEF Qu Nhi đng Liên h p qu c URENCO Cơng ty Mơi tr ưng Đơ th USD, US$ Đơ la M USAID Cơ quan phát tri n qu c t M VSMT V sinh mơi tr ưng VWSA Hi c p thốt n ưc Vi t Nam WB Ngân hàng Th gi i WHO T ch c Y t th gi i CNVS Cp n ưc và v sinh TXLNT Tr m x lý n ưc th i iii
  5. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 1. Gi i thi u chung Cp n ưc và v sinh mơi tr ưng (CN&VSMT) là mt trong nh ng mc tiêu phát tri n thiên niên k (MDGs) mà Chính ph Vi t Nam đã cam k t, và lĩnh v c này luơn chi m v trí quan tr ng trong đi s ng kinh t - xã h i ca Vi t Nam. Đng, Chính ph và nhân dân Vi t Nam đang r t c g ng đ c i thi n điu ki n c ơ s h t ng, nâng cao điu ki n sng cho ng ưi dân, gĩp ph n thúc đy xĩa đĩi gi m nghèo, phát tri n kinh t -xã h i ca Qu c gia. Tuy nhiên, v n đ CN&VSMT Vi t Nam v n cịn ph i đi m t v i r t nhi u thách th c, địi h i cĩ thêm nhi u n l c đ gi i quy t. Trong khi đã cĩ nh ng kho n đu t ư đáng k đ gi i quy t các v n đ n ưc và v sinh, các m c tiêu c n đt vn cịn r t xa. Các cơng trình n ưc s ch và v sinh c ơ b n cịn r t thi u, c ũng nh ư ý th c v hành vi, thĩi quen v sinh nhi u n ơi cịn h n ch , gây nhi u tác đng tiêu c c, nh h ưng đn cu c s ng c a c ng đng và ch t l ưng mơi tr ưng. Trong l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam, cịn thi u các c ơ ch đánh giá ngành c ũng nh ư các đánh giá liên ngành liên quan. Hi u qu ph i h p và trao đi thơng tin gi a các cơ quan ch u trách nhi m qu n lý v c p n ưc, v sinh và b o v mơi tr ưng, ki m sốt ơ nhi m các vùng nơng thơn, thành th , khu cơng nghi p, cịn r t h n ch . Trong khi đĩ, đã cĩ nh ng ch ươ ng trình, d án, nh ng ho t đng liên quan đn c p nưc và v sinh mơi tr ưng đưc tri n khai hi u qu nhi u n ơi. R t c n thi t thu th p nh ng bài h c kinh nghi m rút ra t các ho t đng này, đ cĩ c ơ s đánh giá, rút kinh nghi m và tri n khai nhân r ng h ơn n a. T n ăm 2009, T ch c Y t Th gi i (WHO) đã hp tác v i Vi t Nam, h tr tri n khai ho t đng “Xây d ng quá trình giám sát, đánh giá lĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam”. Các m c tiêu c a quá trình đánh giá bao g m: • To ra cơng c d a vào b ng ch ng, nh m h tr các quy t đnh h ưng t i t ăng cưng đu t ư đ đt đưc các m c tiêu v CN&VSMT trên tồn qu c, M c tiêu phát tri n Thiên niên k , c ũng nh ư các m c tiêu c a Th p k hành đng, c a Năm Qu c t v v sinh; • Ch ng minh m i quan h gi a n ưc s ch, v sinh mơi tr ưng, s c kh e và phát tri n kinh t ; • H tr các sáng ki n đn l p quy ho ch, k ho ch, các sáng ki n đi m i chính sách liên quan c a qu c gia; • Cunng c p các h ưng d n cho các ch ươ ng trình h tr k thu t liên quan; • S d ng làm n n t ng h tr quá trình trao đi thơng tin thơng qua m t c ơ s d li u d a trên trang Web (ho c m t c ơ ch hi u qu khác) ch a thơng tin thu đưc đ phân tích ngành. Quá trình đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam, thơng qua các ho t đng thu th p, phân tích thơng tin, s xây d ng nên các báo cáo l ĩnh v c, d a vào các b ng ch ng th ưng xuyên trong th c hi n các ho t đng trong tồn l ĩnh v c CN&VSMT. Các báo cáo này s bao g m m t lo t các v n đ nh ư t ch c ngành trong l ĩnh v c, nh ng hn ch đi v i phát tri n trong l ĩnh v c, các v n đ qu n lý và th ch , v n hành và bo d ưng h th ng, vv Quá trình đánh giá trong l ĩnh v c này Vi t Nam s giúp cho vi c thu th p và chia s thơng tin gi a các nhà ho ch đnh chính sách, các nhà cung 1
  6. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 cp d ch v , các nhà quy ho ch và cơng chúng t c p đa ph ươ ng đn c p trung ươ ng tr nên hài hịa h ơn. Các k t qu mong đi chính c a quá trình đánh giá: • Xây d ng đưc m t quá trình thu th p s li u, th m tra thơng tin, phân tích cĩ h th ng các thơng tin này trên ph m vi tồn qu c; • Xây d ng các Báo cáo c p qu c gia v đánh giá, giám sát l ĩnh v c CN&VSMT ti Vi t Nam; • Đ xu t các chính sách và quy t đnh d a vào thơng tin nh quá trình đánh giá ngành, l ĩnh v c; • Cĩ h th ng thơng tin đáng tin c y, đưc phân tích h p lý v k t qu th c hi n các ho t đng liên quan, thơng qua các báo cáo đánh giá l ĩnh v c th ưng xuyên, và mt h th ng thơng tin d a trên trang web n ăng đng, đưc c p nh t th ưng xuyên, v i các s li u tin c y. Quá trình th c hi n Báo cáo n ăm 2011: Cc Y t d phịng và mơi tr ưng, nay là C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t là cơ quan đu m i th c hi n Quá trình đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT. Giai đon 1 c a Quá trình (2009 – 2010), v i s h tr c a T ch c Y t Th gi i (WHO) và Qu Nhi đng liên h p qu c (UNICEF), dưi s ch trì c a Cc Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t, ph i h p v i các b, ngành liên quan, các chuyên gia tư v n, các sn ph m sau đây đã đưc so n th o: (1) Khung c u trúc và n i dung báo cáo đánh giá l ĩnh v c; (2) B câu h i thu th p thơng tin, xác đnh ngu n cung c p và ph ươ ng th c thu th p thơng tin; (3) K ho ch xây d ng quá trình l p báo cáo đánh giá và h th ng CSDL; (4) Hưng d n qu n lý h th ng CSDL và quy trình xây d ng báo cáo đánh giá. Báo cáo “ Đánh giá l ĩnh v c CN&VSMT Vi t Nam l n th 1, n ăm 2011” là m t trong nh ng s n ph m c a Giai đon 2 c a Quá trình đánh giá nĩi trên. Đơ n v ch trì th c hi n là C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t (TS. Tr n Đc Phu, ThS. Nguy n Bích Th y, CN. Cao Tuy t H nh và các chuyên viên). Báo cáo do T ch c Y t Th gi i – V ăn phịng t i Vi t Nam h tr tài chính và k thu t (ThS. Tơn Tu n Ngh ĩa, cán b Ch ươ ng trình S c kh e mơi tr ưng và chuyên gia t ư v n qu c t , TS. Jose Hueb). Báo cáo đưc biên so n b i 2 chuyên gia: PGS. TS. Nguy n Vi t Anh (Tr ưng nhĩm t ư vn) và PGS. TS. Nguy n Kh c H i. Báo cáo đã đưc các thành viên Nhĩm đánh giá k thu t (TAT) c a các b , ngành và chuyên gia t ư v n, KS. Nguy n Tr ng D ươ ng, H i Cp thốt n ưc Vi t Nam cung c p thơng tin, đc và nh n xét, gĩp ý. Các n i dung chính đưc đ c p trong Báo cáo: Báo cáo đ c p đn các ho t đng c p n ưc ph c v ăn u ng và sinh ho t cho dân c ư các khu v c đơ th và nơng thơn Vi t Nam, c ũng nh ư các lo i hình v sinh, tình hình qu n lý ch t th i h gia đình và khu dân c ư khu v c đơ th và nơng thơn, bao gm ch t th i l ng phát sinh t các ho t đng sinh ho t c ũng nh ư ch t th i v t nuơi t các trang tr i, h gia đình và v sinh cá nhân. Báo cáo c ũng đánh giá các ho t đng c p nưc và v sinh tr ưng h c, các cơng trình cơng c ng khu v c nơng thơn. Các ho t đng trên đưc đt trong b i c nh chính tr và kinh t -xã h i, các đc đim đa lý đc 2
  7. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng, các ngu n tài nguyên liên quan t i CN&VSMT. Theo th i gian, các xu h ưng di n bi n v m c đ bao ph trong l ĩnh v c CN&VSMT, xu h ưng c p kinh phí cho lĩnh vc và t l c a ngân sách Nhà n ưc s d ng cho lĩnh v c CN&VSMT, các chi n l ưc và chính sách c a Chính ph nh m phát tri n lĩnh v c, phát tri n ngành c ũng đưc đ cp. Bám sát theo Khung c u trúc báo cáo đã đưc xây d ng t Giai đon 1, nhĩm chuyên gia đã ph i h p v i các b , ngành, thu th p thơng tin qua b câu h i – đưc phân lo i theo các ngành, l ĩnh v c ho t đng, k t h p v i các cu c ph ng v n sâu t i các b , ngành liên quan. giai đon này, vi c thu th p thơng tin m i ch d ng l i c p các c ơ quan trung ươ ng. Trên c ơ s các d li u chính thu th p đưc, nhĩm biên so n tp trung vào vi c đư a ra các ý ki n nh n đnh, đánh giá, phân tích k t qu th c hi n ho t đng c a ngành, c a l ĩnh v c và t đĩ đư a ra các đ xu t, ki n ngh nh m c i thi n tình hình, nâng cao hi u qu ho t đng trong l ĩnh v c. Thành viên c a Nhĩm Đánh giá k thu t (TAT) c a các b , ngành tham gia quá trình đánh giá, cung c p tài li u, tham gia nh n xét, gĩp ý cho Báo cáo bao g m đi di n c a: - V Đu t ư, B Tài chính. - C c H t ng k thu t, B Xây d ng. - V ăn phịng Ch ươ ng trình m c tiêu Qu c gia N ưc s ch và V sinh Mơi tr ưng Nơng thơn, B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. - Trung tâm Qu c gia N ưc s ch và V sinh Mơi tr ưng Nơng thơn, B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. - V Th ng kê Xã h i và Mơi tr ưng, T ng c c Th ng kê. - H i C p thốt n ưc Vi t Nam. Đây là báo cáo đánh giá l ĩnh v c c p n ưc và v sinh mơi tr ưng đu tiên Vi t Nam. Trong quá trình biên so n, do cĩ nhi u h n ch v th i gian, ngu n thơng tin, nên Báo cáo khơng tránh kh i thi u sĩt. Chúng tơi mong nh n đưc s gĩp ý c a Quý v . 3
  8. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 2. Tình hình CN&VSMT Vi t Nam 2.1. Tình hình CN&VSMT khu v c đơ th Tính đn cu i n ăm 2011, theo B Xây d ng, Vi t Nam cĩ 753 đơ th , đưc phân lo i nh ư sau: - 2 đơ th đc bi t là Hà N i và thành ph H Chí Minh. - 3 thành ph tr c thu c trung ươ ng là đơ th lo i I, g m: Hi Phịng, Đà Nng và Cn Th ơ. - 8 thành ph tr c thu c t nh là đơ th lo i I, g m: Hu , Vinh, Đà L t, Nha Trang, Quy Nh ơn, Buơn Ma Thu t, Thái Nguyên và Nam Đnh. - 11 thành ph tr c thu c t nh là đơ th lo i II g m: Biên Hịa; H Long; Vũng Tàu; Vi t Trì; Hi D ươ ng; Thanh Hĩa; M Tho; Long Xuyên; Pleiku; Phan Thi t; Cà Mau. - 47 đơ th lo i III, là m t th xã ho c thành ph tr c thu c t nh - 42 đơ th lo i IV, là th xã ho c th tr n - 640 đơ th lo i V, là th tr n. Theo T ng c c Th ng kê (GSO, 2011), đn cu i n ăm 2010, dân s trung bình c nưc ưc tính 86,93 tri u ng ưi, t ăng 1,05% so v i n ăm 2009, bao g m dân s nam 42,97 tri u ng ưi, chi m 49,4% t ng dân s c n ưc, t ăng 1,09%; dân s n 43,96 tri u ng ưi, chi m 50,6%, t ăng 1%. Trong t ng dân s c n ưc n ăm 2010, dân s khu v c thành th là 26,01 tri u ng ưi, chi m 29,9% t ng dân s , t ăng 2,04% so v i n ăm tr ưc; dân s khu v c nơng thơn là 60,92 tri u ng ưi, chi m 70,1%, t ăng 0,63%. M c đ t ăng dân s nhanh, đc bi t là các trung tâm đơ th l n, càng gây áp l c lên h th ng c ơ s h t ng v n đã l c h u, khơng b t k p v i t c đ t ăng tr ưng và gây thêm nh ng khĩ kh ăn thách th c đi v i l ĩnh v c k thu t h t ng, đc bi t là c p thốt n ưc và v sinh mơi tr ưng. 2.1.1. Tình hình c p n ưc đơ th Chính ph đã ban hành Ngh đnh s 117/2007/N Đ-CP ngày 11 tháng 7 n ăm 2007 v s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch bao g m các ho t đng trong l ĩnh vc s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch trong các h th ng c p n ưc t p trung khu v c đơ th , nơng thơn, khu cơng nghi p, khu ch xu t, khu cơng ngh cao, khu kinh t ( đưc g i chung là khu cơng nghi p). Ngh đnh này quy đnh các quy n và ngh ĩa v ca t ch c, cá nhân và h gia đình tham gia vào các ho t đng cĩ liên quan đn s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch Vi t Nam. Qua m t th i gian ng n áp d ng, Ngh đnh s 124/2011 N Đ-CP ngày 28/12/2011 s a đi Ngh đnh 117/2007/N Đ-CP v sn xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch c ũng đã đưc k p th i ban hành, c p nh t nh ng điu ch nh cho Ngh đnh s 0 117/2007/N Đ-CP. Năm 2009, Chính ph Vi t Nam cũng đã c p nh t các đnh h ưng phát tri n cho lĩnh v c c p n ưc đơ th . Quy t đnh s 1929/Q Đ-TTg ngày 20/11/2009 đã mơ t các ðnh hý ng phát tri n c a ngành c p n ưc Vi t Nam t i các khu v c đơ th và khu cơng nghi p t i n ăm 2025, t m nhìn đn n ăm 2050. Quá trình phát tri n c p n ưc đơ th đưc nghiên c u nh m th a mãn 100% nhu c u dùng n ưc, v i đnh m c s d ng 4
  9. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 nưc là 120 lít/ ng ưi/ ngày, gi m th t thốt n ưc xu ng cịn 15% và d ch v c p n ưc s ho t đng n đnh trong 24 gi / ngày trong t t c các đơ th Vi t Nam t i n ăm 2025. Bng 1. Các m c tiêu phát tri n c p n ưc đơ th Ch s Lo i đơ th Năm 2015 Năm 2020 Năm 2025 Lo i III ho c 90 Di n ph d ch cao h ơn 90 100 v (%) Lo i IV 70 Lo i V 50 70 Lo i III ho c Nhu c u c p 120 cao h ơn 120 nưc đơ n v (lít/ 120 Lo i IV 100 ng ưi/ngày) Lo i V - 100 Lo i III ho c Th t thu n ưc cao h ơn 25 18 15 (%) Lo i IV Lo i V 30 25 Lo i III ho c 24 Mc đ n đnh cao h ơn 24 ca d ch v (gi Lo i IV - 24 ho t đng) Lo i V - - (Ngu n: JICA, 2011, Báo cáo nghiên c u qu n lý mơi tr ưng đơ th Vi t Nam). T l bao ph c a d ch v c p n ưc đơ th . Trong th i gian qua, h th ng c p n ưc các đơ th Vi t Nam đã đưc Đng, Chính ph quan tâm ưu tiên đu t ư c i t o và xây d ng, nh v y tình hình c p n ưc đã đưc c i thi n m t cách đáng k . Nhiêù d án v i v n đu t ư trong n ưc, v n tài tr ca các Chính ph , các t ch c quc t đã và đang đưc tri n khai. Theo B Xây d ng (ADB, 2010 & MOC, 2009) hi n tr ng c p n ưc đơ th tồn qu c nh ư sau: - Ti Vi t Nam cĩ 68 cơng ty c p n ưc, th c hi n cung c p n ưc s ch cho các khu vc đơ th . Ngu n n ưc m t chi m 70% t ng ngu n n ưc c p và 30% cịn l i là nưc ng m. Cĩ h ơn 420 h th ng c p n ưc v i t ng cơng su t thi t k đt 5,9 tri u m3/ngày. Cơng su t ho t đng c p n ưc đt m c 4,5 tri u m 3/ngày t ươ ng đươ ng 77% cơng su t thi t k . - Tính đn cu i n ăm 2010, cĩ 18,15 tri u ng ưi dân đơ th cĩ th ti p c n đưc vi n ưc s ch, chi m 69% t ng s dân thành th . Ph n tr ăm s dân s d ng n ưc s ch các đơ th đưc th ng kê nh ư sau: 70% dân s đơ th đc bi t và đơ th lo i I, 45- 55% dân s đơ th lo i II và II, 30-35% dân s đơ th lo i IV và 10-15% dân s đơ th lo i V. Theo đĩ, l ưng n ưc s d ng trung bình c a các đơ th là 80-90 lít/ng ưi/ngày đêm; trong đĩ t i các thành ph l n thì l ưng n ưc này là 120-130 lít/ng ưi/ngày đêm (theo nghiên c u Bench-marking, Ngân hàng Th gi i - Hi C p thốt nưc Vi t Nam). Các s li u th c t nêu trên đu th p h ơn k ho ch m c tiêu qu c gia v phát tri n c p n ưc đơ th . 5
  10. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 H th ng c p n ưc: - Cơng su t các h th ng c p n ưc cịn h n ch do s đu t ư khơng đy đ các nhà máy x lý n ưc, các m ng l ưi đưng ng truy n d n và phân ph i n ưc s ch. - Do m ng l ưi truy n d n và phân ph i n ưc s ch hi n cĩ khơng đưc c i t o và nâng c p đng b v i các nhà máy x lý, do đĩ, theo Hi Cp thốt nưc Vi t Nam, t l rị r và th t thốt n ưc s ch là 30%, đc bi t cĩ m t s thành ph t l này r t cao nh ư Hà N i và TP H Chí Minh lên t i 38-40% (ADB, 2010). - Mc dù cơng su t c p n ưc đơ th hi n t i đã t ăng lên g p 3 và g p 2 l n so vi n ăm 1975 và 1990, tuy nhiên so quá trình đơ th hĩa di n ra nhanh chĩng, r t nhi u khu cơng nghi p, khu đơ th m i đưc hình thành và dân s đơ th c ũng t ăng nhanh chĩng, nên h th ng c p n ưc v n ch ưa đáp ng đưc h t nhu c u c a dân c ư thành th . Do đĩ, hai ph n ba th t khơng cĩ h th ng c p n ưc t p trung. Bên c nh đĩ, do nh ng khĩ kh ăn v ngu n v n đu t ư c ũng nh ư n ăng l c c a các cơng ty c p n ưc, s thi u đng b khi quy ho ch phát tri n h th ng c p n ưc và th c hi n quy ho ch, nên nhi u h th ng c p n ưc đã nâng c p và nâng cao cơng su t, nh ưng khơng ho t đng ht cơng su t. - Theo s li u Bench-marking c a H i C p thốt n ưc Vi t Nam (VWSA, 2009), ch cĩ 35 trong s 67 thành ph đưc kh o sát (chi m 60%) đm b o c p n ưc liên t c 24 gi /ngày. H u h t các thành ph cịn l i ch ho t đng 14-20 gi /ngày và cĩ 3-4 thành ph ch cĩ th ho t đng 8-10 gi /ngày. Do vi c gi m nhanh áp l c trong h th ng phân ph i, n ưc ch cĩ th ch y vào các b ch a n ưc d ưi đt c a các h gia đình mà khơng th t ch y lên các b cao h ơn. H ơn n a, ch t l ưng n ưc c p đn các h gia đình c ũng khơng hồn tồn đm b o theo tiêu chu n v sinh, m c dù ch t lưng n ưc x lý t i các máy n ưc cĩ th đt các ch tiêu c a n ưc c p. Nguyên nhân là do, n ưc đưc phân ph i trong đưng ng cĩ áp l c th p hay khơng cĩ áp l c hay th m chí cĩ áp su t âm, và các đu n i b h ng, nh ng nguyên nhân trên khi n cho nưc d dàng b th m khi v n chuy n trong đưng ng n ưc. Khi áp l c n ưc bên trong ng t ăng cao đn m c đ cho n ưc cĩ th t ch y (l n h ơn 0,6m/s), nh ng c n bn lâu ngày trong h th ng ng cĩ th ch y l n trong ng và làm gi m ch t l ưng nưc khi n ưc đưc c p đn các h gia đình. Theo nh ư k t qu kh o sát, hi n nay cĩ kho ng 50% m ng l ưi phân ph i đt tiêu chu n n ưc s ch. - Theo B Xây d ng, vi c ti p t c c i t o, m r ng h th ng phân ph i n ưc s là m t v n đ ưu tiên c a ngành c p n ưc đơ th Vi t Nam. giai đon t i, các kho ng đu t ư s t p trung vào các cơng trình nh ư c ng l y n ưc thơ, đưng ng truy n t i, nhà máy x lý n ưc, đưng ng v n chuy n và đưng ng phân ph i. Ngành n ưc s ph i kh c ph c s ch m tr , l ch pha gi a s phát tri n c a các h n mc cơng trình trên đ đm b o hi u su t khai thác c a h th ng là cao nh t.Cơng ngh x lý n ưc ch y u các nhà máy n ưc v i ngu n n ưc m t Vi t Nam là tr n hĩa ch t keo t t o bơng (phèn, vơi, m t s n ơi dùng thêm ch t tr keo), l ng, l c và kh trùng b ng Clo l ng hay Javen. Đi v i ngu n n ưc ng m, cơng ngh x lý ph bi n nh t là làm thống, kh s t b ng giàn m ưa, thùng qu t giĩ hay tháp làm thống cao t i, l ng ti p xúc, l c và kh trùng. nhi u n ơi, nhi u doanh nghi p c p n ưc đơ th đã m nh d n áp d ng các cơng ngh m i trong qu n lý h th ng c p n ưc, đin hình là vi c ng d ng cơng ngh thơng tin trong qu n lý m ng l ưi c p n ưc, k t h p GIS và SCADA; l p đt các thi t b qu n lý m ng nh ư thi t b ki m sốt ch t l ưng nưc, các van gi m áp trên m ng l ưi, các thi t b phát hi n rị r , th t thốt n ưc, các 6
  11. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 thi t b bi n t n trong tr m b ơm, s d ng các bi n pháp thau r a đưng ng tiên ti n nh ư vịi th y l c, qu mút, vv . - Ch t l ưng n ưc nhìn chung t i các nhà máy n ưc c p cho các đơ th đt tiêu chu n ch t l ưng n ưc c p cho ăn u ng theo QCVN 01:2009/BYT c a Bơ Y t . Tuy nhiên, do ch t l ưng đưng ng kém và t l th t thốt, rị r cịn cao, nưc c p đn h s d ng th ưng khơng đm b o yêu c u n ưc u ng tr c ti p mà ch đt tiêu chu n ch t l ưng n ưc c p cho sinh ho t theo QCVN 02:2009/BYT. Đi v i các h th ng c p nưc nơng thơn, vi c ki m sốt ch t l ưng n ưc cịn r t nhi u thách th c và b t cp. nhi u n ơi, v n đ ơ nhi m các ch t đc h i đang ngày càng n i c m nh ư ơ nhi m asen, các h p ch t nit ơ, hĩa ch t tr sâu hay hĩa ch t cơng nghi p đc h i, vv Trong b i cnh ngu n n ưc c p ngày càng b ơ nhi m, quy trình cơng ngh truy n th ng khơng cho phép lo i b các ch t ơ nhi m đc bi t nh ư ch t h u c ơ b n v ng, kim lo i n ng, các ion đc h i hịa tan, đang đt ra yêu c u b o v ngu n n ưc, c i ti n, nâng c p các nhà máy x lý n ưc và đi m i ph ươ ng th c qu n lý h th ng c p n ưc. Th c hi n K ho ch c p n ưc an tồn (KHCNAT) Khái ni m KHCNAT đưc WHO gi i thi u vào Vi t Nam n ăm 2006 và sau đĩ, các ch ươ ng trình tri n khai KHCNAT đã đưc WHO ( khu v c đơ th ) và UNICEF ( khu v c nơng thơn) th c hi n t i Vi t Nam theo ph ươ ng th c phịng ng a, ki m sốt và qu n lý nh m gi m thi u các y u t r i ro cĩ th x y ra t ngu n n ưc, nhà máy s n xu t n ưc, h th ng truy n d n, phân ph i đn l ưu tr và ti ng ưi s d ng n ưc. B Xây d ng đã ra Quy t đnh s 16/Q Đ-BXD ngày 31/12/2008 v ban hành quy đnh đm b o c p n ưc an tồn. Quy t đnh này là m t khung pháp lý chu n b , th c hi n và giám sát KHCNAT nh m đm b o an tồn trong s n xu t, cung c p và tiêu th nưc s ch. Sáng ki n KHCNAT ca Vi t Nam đã đưc WHO, US Aid và Aus Aid h tr t n ăm 2006. D ki n KHCNAT s đưc T ch c Y t th gi i ti p t c h tr c p qu c gia và s ti p t c cĩ các ho t đng nh m thúc đy th c hi n KHCNAT các t nh/ thành ph .T 2006, WHO ph i h p v i B Xây d ng và H i C p thốt n ưc Vi t Nam tp hu n, ph bi n ki n th c và quy trình áp d ng, c ũng nh ư t ch c đánh giá vi c áp dng KHCNAT cho t t c 68 cơng ty c p n ưc t i các t nh, thành ph Vi t Nam tính đn cu i n ăm 2011; đng th i t p hu n v đánh giá b ng Cơng c đm b o ch t l ưng KHCNAT cho 15 cơng ty c p n ưc. Trên tồn qu c, đã cĩ 6 mơ hình thí đim áp d ng tri n khai KHCNAT ti H i D ươ ng, Hu , V ĩnh Long, H i Phịng, Khánh Hịa, Bà R a - Vũng Tàu và 3 mơ hình thí đim c p th xã và th tr n t i Qu ng Tr . Cơng ty Cp n ưc Th a Thiên - Hu đã tri n khai KHCNAT và cơng b an tồn nưc máy dùng đ u ng (‘Tuyên b c p n ưc an tồn’) cho thành ph t tháng 6/2008. Cơng ty Cp n ưc Th a Thiên - Hu hi n đang m r ng ph m vi ph c v sang khu v c nơng thơn, song song v i vi c th c hi n ti p KHCNAT ti đơ th . Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu đang th c hi n KHCNAT t i b ưc 8, ti n ti hồn thành KHCNAT , đc bi t là gi m thi u nguy c ơ đe d a ơ nhi m ngu n n ưc. Hi n t i, ph n l n ngu n c p n ưc c a Cơng ty d a vào n ưc h Đá Đen. Theo k ho ch, Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu s cĩ th cơng b “Tuyên b c p n ưc an tồn” sau khi hồn thành các cơng trình chuy n t i n ưc thơ t h ch a đưc xây d ng trên sơng Ray. Ngồi các cơng ty đưc ch n làm mơ hình thí đim trên đây, ch ươ ng trình tri n khai nhân r ng KHCNAT do T ch c Y t Th gi i phát đng đã cĩ nh h ưng khá sâu rng t i các cơng ty cp n ưc khác trên tồn qu c. Các cơng ty c p n ưc l n nh ư 7
  12. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Cơng ty C p n ưc Sài Gịn, Cơng ty N ưc s ch Hà N i, Cơng ty C p n ưc Đà N ng cũng đã cĩ k ho ch th c hi n KHCNAT. Các cơng ty c p n ưc khác đang trong giai đon chu n b tri n khai KHCNAT. T n ăm 2006, UNICEF đã ph i h p v i Trung tâm N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn, B Nơng nghi p và PTNT h tr th c hi n thí đim mơ hình c p nưc an tồn t i xã L c Bình, huy n Phú L c, t nh Th a Thiên Hu , và Đng Tháp nh m tìm ki m m t gi i pháp đ cung c p n ưc h p v sinh cho ng ưi dân, đ phịng các nguy c ơ gây ơ nhi m ngu n n ưc, nâng cao nh n th c c a ng ưi dân trong vi c s dng và b o v ngu n n ưc. Tuy nhiên, vi c tri n khai thành cơng KHCNAT cịn ph thu c r t nhi u vào vi c ngu n n ưc cĩ đưc b o v hay khơng, mà điu này ph thu c r t nhi u vào s ph i hp c a các c ơ quan ch c n ăng t i đa ph ươ ng, vào quy t tâm và cam k t th c hi n ca Ban giám đc các cơng ty Cp n ưc, n ăng l c và trình đ c a các cán b v n hành, c ũng nh ư các y u t đc thù c a điu ki n t nhiên, kinh t , xã h i c a đa ph ươ ng đĩ. Ngu n n ưc và b o v ngu n n ưc t i các đơ th l n thành ph Hà N i, khu v c đơ th ch y u đưc ph c v bng ngu n nưc ng m. Ph n l n l ưng n ưc ng m khai thác ph c v khu v c trung tâm thành ph bao gm các qu n và khu v c ngo i ơ phía tây nam sơng H ng. K t th p niên 90, m i đe da ngu n n ưc ng m đã đưc báo cáo nh ư m c n ưc ng m t i các gi ng b h th p, lưng n ưc khai thác gim, ơ nhi m n ưc và s t lún đt. Vì v y thành ph đã c m khai thác m i n ưc ng m trong khu v c n i thành và đnh h ưng vi c khai thác và s d ng nưc ng m trong khu v c n i thành s gi m d n, vi c phát tri n c p n ưc trong th i gian t i s ch y u d a vào ngu n n ưc m t l y t sơng Đà, sơng H ng và sơng Đung. Ti H i Phịng, n ăm con sơng chính là sơng B ch Đng, sơng C m, sơng L ch Tray, sơng V ăn Úc và sơng Thái Bình ch y qua thành ph và đ th ng vào v nh B c B . Vì đây là các con sơng b nh h ưng b i triu c ưng, ngu n c p n ưc chính c a thành ph H i Phịng là các chi l ưu c p 2, đưc b o v kh i nh h ưng c a tri u (xâm nh p mn). Các c ng l y n ưc thơ đưc đt khu v c ngo i ơ và hi n t i ch ưa cĩ v n đ ln v ch t l ưng n ưc thơ. S li u giám sát ch t l ưng n ưc do S TN&MT thành ph Hi Phịng thu th p cho th y ngu n n ưc m t đã cĩ d u hi u c a ơ nhi m do n ưc th i xâm nh p t các ho t đng sinh ho t c a con ng ưi. Thành ph đã ph i tính đn các bi n pháp b o v ngu n n ưc trong t ươ ng lai. Tnh Th a Thiên - Hu và thành ph Đà N ng ph i áp d ng các bi n pháp đi phĩ vi tình tr ng nh p m n t i các cơng trình l y n ưc thơ. Vì các sơng các t nh này cĩ đc tr ưng c a các sơng mi n Trung Vi t Nam, vi dao đng m c n ưc theo mùa ln, nên vi c đm b o c p n ưc c n ph i xem xét trên quan đim qu n lý tng h p tài nguyên n ưc lâu dài. H Đá Đen cung c p 94% ngu n n ưc cho các khu v c đơ th l n nh ư thành ph Vũng Tàu và th xã Bà R a t nh Bà R a - V ũng Tàu. N ăm 2010, m c n ưc h Đá Đen h th p b t th ưng do mùa khơ kéo dài. Cơng ty Cp n ưc Bà R a - V ũng Tàu đã ph i lp đt thêm các máy b ơm t i các ca l y n ưc c a h Đá Đen. Đ đi phĩ v i khĩ kh ăn t ươ ng t , UBND t nh Bà R a - V ũng Tàu đã cĩ k ho ch c p nưc b sung t m t h ch a s đưc xây d ng trên sơng Ray sang h Đá Đen qua m t kênh h trên quãng đưng 30 km. 8
  13. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Sơng Đng Nai là ngu n c p n ưc l n cho thành ph H Chí Minh, t nh Đng Nai và Bình D ươ ng. Sơng hi n đang ph c v 74% ngu n n ưc cp c a thành ph H Chí Minh, 64% ca Đng Nai và 87% ca Bình D ươ ng. Tuy nhiên, m t s thơng s ch t lưng nưc thơ đã v ưt giá tr cho phép lo i A c a Quy chu n k thu t qu c gia v ch t lưng n ưc m t QCVN 08:2008/BTNMT. Vi ngu n n ưc sơng Đng Nai, quá trình x lý n ưc hi n nay cho phép bo đm tiêu chu n n ưc cp cho sinh ho t, ăn u ng trong đơ th . Tuy nhiên, n u v trí ca l y n ưc thơ s b nh h ưng b i xâm nh p m n, do tác đng c a bi n đi khí h u, thì vi c đm b o ch t l ưng n ưc s rt khĩ kh ăn. Ti cơng trình l y n ưc thơ trên sơng Sài Gịn, nguy c ơ ơ nhi m n ưc đã đn mc nghiêm tr ng. Thành ph H Chí Minh đang xem xét chuy n cơng trình ly n ưc thơ trên sơng Sài Gịn lên xa th ưng l ưu hơn, t i h D u Ti ng thu c t nh Tây Ninh. Nhìn chung, v n đ b o v ngu n n ưc là t i quan tr ng, nh h ưng đn ch t lưng c ũng nh ư s l ưng n ưc cung c p t i ng ưi s d ng, đn ho t đng c a doanh nghi p c p n ưc. Do s bi n đng l n v s l ưng và ch t l ưng n ưc theo mùa, s ch ng chéo và nh ng kho ng tr ng trong qu n lý ngu n n ưc, trong khi ngu n cung cp n ưc sinh ho t trong ph n l n tr ưng h p ph i chia s v i các ho t đng s d ng nưc, x n ưc th i di n ra trong cùng m t l ưu v c, nên ngành n ưc cịn đang ph i đi mt v i r t nhi u thách th c liên quan đn v n đ b o v ngu n n ưc. M t s v n đ cn c i thi n liên quan đn b o v ngu n n ưc là: - Cn xây d ng khuơn kh h p tác trong l ĩnh v c b o v tài nguyên n ưc gi a các t ch c ch u trách nhi m c p n ưc c ũng nh ư các t ch c cĩ liên quan; - Tăng c ưng v n đ nh n th c v b o v tài nguyên n ưc gi a các cơng ty cp n ưc, các t ch c h u quan và ng ưi dân; - Phát tri n ngu n nhân l c v b o v tài nguyên n ưc cho các cơng ty c p nưc; - Quy ho ch ngu n n ưc h p lý, đm b o nguyên t c qu n lý t ng h p tài nguyên n ưc, khuy n khích ti t ki m n ưc và các bi n pháp b c p ngu n n ưc, tái s dng n ưc; - Đu t ư vào c ơ s h t ng, các h th ng khai thác, x lý, v n chuy n và cung cp n ưc, l ng ghép trong vi c th c hi n b o v tài nguyên n ưc. 2.1.2. Hi n tr ng thốt n ưc và x lý n ưc th i Chính ph đã ban hành Ngh đnh s 88/2007/ND-CP ngày 28/5/2007 v thốt nưc đơ th và cơng nghi p, quy đnh các ho t đng liên quan đn thốt n ưc trong khu vc đơ th , các khu cơng nghi p, khu ch xu t, khu cơng ngh cao và khu kinh t . Ngh đnh quy đnh quy n và ngh ĩa v c a các t ch c, cá nhân và h gia đình tham gia vào các ho t đng thốt n ưc. Đi v i khu v c dân c ư nơng thơn, n u điu ki n cho phép, Quy t đnh c ũng khuy n khích xây d ng các h th ng thốt n ưc t p trung. Hi n nay, Ngh đnh đang đưc ti n hành rà sốt, c p nh t cho phù h p h ơn v i tình hình th c t . Năm 2009, Chính ph đã c p nh t Đnh h ưng phát tri n thốt n ưc và n ưc th i đơ th , ban hành Quy t đnh s 1930/Q Đ-TTg ngày 20/11/2009, trong đĩ mơ t các đnh h ưng phát tri n c a lĩnh v c thốt n ưc (thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th ) các đơ th và các khu cơng nghi p t i 2025 và t m nhìn t i n ăm 2050. 9
  14. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Bng 2. Các m c tiêu phát tri n thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th Hng m c Năm 2015 Năm 2020 Năm 2025 S kh c ph c S kh c ph c S kh c ph c Ng p đơ th lo i II ho c đơ th lo i IV ho c Thốt tt c các đơ th cao h ơn cao h ơn nưc 90-95%, 100% mưa Di n ph d ch v 70-80% >80% các đơ th lo i IV ho c cao h ơn 40-50% đơ th 70-80% đơ th 60% đơ th lo i lo i III ho c cao lo i IV ho c cao III ho c cao h ơn hơn hơn 40% các đơ th 50% các đơ th Di n ph d ch v lo i IV, V và các lo i V và các ca h th ng thu làng ngh làng ngh gom, x lý Nhà máy x lý nưc th i phân cp qu n lý đt các làng ngh Thốt Tồn b n ưc nưc th i đưc x lý Nưc th i cơng th i Tt c các khu nghi p và b nh cơng nghi p cĩ vi n h th ng thốt nưc riêng Đưng ng, cng, kênh Nhà v sinh cơng mươ ng s đưc 20-30% n ưc Các h ng m c cng đưc l p ci t o đ tránh ơ th i x lý s khác đt t i các đơ th nhi m mơi tr ưng đưc tái s d ng lo i IV và cao h ơn ti các khu dân cư t p trung (Ngu n: JICA 2011, Báo cáo nghiên c u qu n lý mơi tr ưng đơ th Vi t Nam) Mc đ bao ph c a thốt n ưc đơ th H th ng thốt n ưc nhi u đơ th Vi t Nam bt đu hình thành t th i k ỳ thu c đa (th i th c dân Pháp xâm chi m n ưc ta), b chi n tranh phá ho i nhi u, và đưc khơi ph c l i sau khi đt n ưc th ng nh t n ăm 1975. nhi u đơ th , h th ng thốt nưc ch m i phát tri n đáng k trong 2 th p k v a qua, khi đt n ưc chuy n sang n n kinh t th tr ưng. Đc đim c a các h th ng này là thốt n ưc chung, dùng chung đưng c ng hay kênh m ươ ng cho c n ưc m ưa và n ưc th i. Các h th ng thốt n ưc các đơ th Vi t Nam đu do các doanh nghi p cơng ích nhà n ưc qu n lý (các lo i hình Cơng ty Thốt n ưc, Cơng ty C p thốt n ưc, hay Cơng ty Mơi tr ưng đơ th , ). Nưc th i sinh ho t t các h gia đình ph n l n đưc x lý s ơ b t i các b t ho i, r i đ ra c ng thốt n ưc chung, ch y th ng khơng qua x lý vào n ơi ti p nh n (sơng, su i, h, bi n). Hi n t i m i ch cĩ m t s tr m x lý n ưc th i đơ th đưc xây d ng và đang 10
  15. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 ho t đng t i 6 đơ th : Hà N i, Thành ph H Chí Minh, Đà N ng, Đà L t, Buơn Ma Thu t và H Long. Lưng n ưc th i đơ th đưc x lý ưc tính chi m 10% tồn b lưng n ưc th i phát sinh (Nguy n Vi t Anh, 2008). Báo cáo D án Đánh giá ngành nưc Vi t Nam (ADB, 2009) cũng đ c p đn m t đánh giá c a B Xây d ng và H i Cp thốt n ưc Vi t Nam, cho th y t l bao ph ca dch v thốt n ưc và x lý nưc th i cịn quá th p so v i d ch v cung c p nưc s ch. T l c a d ch v thốt n ưc ch đt kho ng trung bình 40-50%, v i t l 70% các đơ th l n và ch 10-20% các đơ th lo i IV, V. Các đơ th l n c a Vi t Nam ch y u đưc hình thành trên vùng đng b ng phù sa, b nh h ưng b i ch đ tri u ho c dao đng m c n ưc theo mùa các vùng sơng/ bi n xung quanh, d n đn vi c tiêu thốt n ưc t nhiên tr nên khĩ kh ăn vào mùa m ưa. Do v y, úng ng p đơ th đưc xem là v n đ hàng đu c a thốt n ưc đơ th . Vào mùa mưa, kho ng 30% di n tích các đơ th vùng đng b ng sơng H ng b ng p do m ưa l n, vi thi gian ng p th ưng kéo dài t 1 – 12 ti ng. M c dù h th ng thốt n ưc các khu đơ th hay ng p đưc no vét, kh ơi thơng dịng ch y th ưng xuyên, tình tr ng ng p úng v n x y ra, bi các nguyên nhân sau: - Các kênh tiêu và c ng tiêu b ch n do quá trình xây d ng, do xây d ng trái phép ho c khơng quy ho ch; - Nhi u h và ao đã b l p đ xây nhà và làm đưng, làm gi m n ăng l c tr và tiêu thốt n ưc m ưa; - Vi m t đ nhà và đưng xá bê tơng hĩa cao, l ưu l ưng n ưc m ưa t ăng nhanh, do m t th m th c v t, cây xanh cĩ kh n ăng làm ch m dịng ch y và th m; - Tình tr ng x ph th i b a bãi, khơng ki m sốt đưc c ũng gây ra tình tr ng tc ngh n dịng ch y n ưc m ưa trong h th ng thốt n ưc. Theo Báo cáo điu tra c ơ b n v Các v n đ qu n lý v sinh các khu v c đơ th ca Vi t Nam (WB, 2010), t l dân s đơ th đưc ti p c n vi dch v v sinh n ăm 2008 là 91%. Cơng trình v sinh h gia đình ph biên nh t các đơ th là b t ho i, chi m 80% s h gia đình. T l này r t khác nhau các đơ th . M t s v n đ t n t i đi v i thốt n ưc h gia đình đơ th là: - Cĩ nhi u h gia đình cĩ nhà tiêu t ho i nh ưng l i khơng đưc đu n i vào h th ng c ng chung, do khơng cĩ m ng l ưi c ng trong các ngõ. K t qu là n ưc th i ch y vào các rãnh h ho c ch y ra xung quanh ho c ng m vào đt. - Mt s h gia đinh cĩ nhà v sinh di n ưc, x th ng ch t th i vào c ng chung mà khơng qua b t ho i hay các cơng trình x lý cc b khác. - Các b t ho i nĩi chung th ưng cĩ dung tích nh , trong khi vi c hút bùn khơng đưc th c hi n đnh k ỳ. Nhi u h gia đình hàng ch c n ăm khơng hút bùn b t ho i c a mình. N ưc th i, do v y, đưc x vào các c ng chung, cĩ l n theo bùn t các b ph t, khi n các c ng d b l ng c n và n ng mùi xú u , nh t là vào mùa khơ. - Ho t đng hút, v n chuy n và th i b phân bùn b t ho i t các h gia đình, cơ quan, xí nghi p, c ơ s kinh doanh, d ch v các đơ th cịn b ng . Ch ưa cĩ thành ph nào qu n lý t t đưc ho t đng này. Các doanh nghi p t ư nhân cung c p dch v hút phân bùn m t cách t phát, và h u h t đu đang th i b phân bùn b a bãi ra các bãi đt tr ng, vào m ươ ng, c ng thốt n ưc hay tr c ti p ra sơng, h , g n n ơi hút phân bùn ( đ ti t ki m chi phí v n chuy n) mà khơng b ki m sốt, gây ơ nhi m mơi 11
  16. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng và lây lan d ch b nh. M i n ăm, theo nghiên c u c a Vi n Khoa hc và K thu t mơi tr ưng, l ưng phân bùn b t ho i phát sinh các thành ph Hà N i, H i Phịng, H Chí Minh t ươ ng ng là 189.000, 80.500 và 336.000 m 3 (Nguy n Vi t Anh và nnk, 2012). Các tr m thu gom và x lý phân bùn b t ho i khơng đ đáp ng kh i l ưng này. Cơng ty Thốt n ưc H i Phịng cung c p d ch v hút phân bùn b t ho i mi n phí cho các h gia đình theo l ch trình, và chi phí này đưc bù đp b ng cách trích t phí thốt n ưc c a các h gia đình, thơng qua ngân sách Thành ph , nh ưng c ũng ch đáp ng đưc m t ph n nhu c u c a th tr ưng, và l ưng phân bùn đưc đư a v x lý t i tr m x lý Tràng Cát r t h n ch . Kinh doanh c a các doanh nghi p cơng ích ho t đng trong m ng này đu b l và ph i bù đp t các ho t đng kinh doanh khác, hay b ng ngân sách thành ph (Nguy n Vi t Anh và nnk, 2012). Theo Đánh giá chi n l ưc và l trình c p n ưc và v sinh c a Vi t Nam (ADB, 2010), m c đu t ư c n thi t đ đt đưc m c tiêu ph h th ng thốt n ưc c a Chính ph dành cho ch ươ ng trình thốt n ưc đơ th trong vịng 10 n ăm t 2005 đn 2015 d tính là 1,4 t USD (theo ưc tính n ăm 2004). Theo tính tốn c a chuyên gia ngành thốt nưc và v sinh đơ th g n đây, m c đu t ư c n thi t ph i là 4,3 - 16,2 t USD t i n ăm 2020, tùy thu c vào cơng ngh đưc l a ch n (Nguy n Vi t Anh, 2008). Cơng ngh thốt n ưc và x lý n ưc th i đơ th H th ng thốt n ưc các đơ th Vi t Nam hi n nay đu là lo i h th ng thốt nưc chung, ph n l n đã hình thành t lâu, ch y u đ ph c v tiêu thốt n ưc th i các khu v c trung tâm, tiêu thốt n ưc b m t, ch ng úng ng p d c các tuy n đưng ph , ri d n d n, các cơng trình xây d ng m c lên và đu n i đưng x n ưc th i vào đĩ, to nên m t h th ng thốt n ưc chung v i tình tr ng xây d ng, v n hành ch p vá, khơng đáp ng đưc nhu c u. Nhi u n ơi, các tuy n c ng cĩ cao đ khơng đưc ki m sốt, gây l ng c n và úng ng p, gâp nhi u khĩ kh ăn trong qu n lý v n hành, b o d ưng và c i t o. các khu đơ th m i, h th ng thốt n ưc là h th ng riêng, tuy nhiên, do nưc th i h u h t ch ưa đưc x lý, n ưc th i và n ưc b m t t các khu đơ th này l i ch y chung trong các tuy n c ng t p trung n ưc d c các tuy n đưng ngồi khu đơ th hay kênh m ươ ng thốt n ưc chính c a thành ph . Mt s d án thốt n ưc đơ th đã tri n khai áp d ng ph ươ ng án thốt n ưc riêng, đin hình là d án thốt n ưc thành ph Buơn Ma Thu t (ngu n v n Đan M ch, đư a vào s d ng giai đon 1 t n ăm 2008), d án c p n ưc và v sinh cho các th tr n nh Vi t Nam (ngu n v n Ph n Lan, b t đu đư a vào s d ng). V cơng ngh x lý nưc th i đi v i các tr m x lý n ưc th i t p trung, cơng ngh ph bi n đưc áp d ng là cơng ngh b aeroten v i bùn ho t tính. M t s d án áp d ng cơng ngh x lý n ưc th i chi phí th p, v i h sinh h c, nh ư d án thốt n ưc đơ th các t nh ven bi n mi n Trung ( Đng H i, L ăng Cơ, ) c a Ngân hàng Th gi i, d án xây d ng tr m x lý n ưc th i Bình Tân (ngu n v n B ) Thành ph H Chí Minh, Mt s d án đã m nh d n áp d ng cơng ngh m i: aeroten ho t đng (SBR) theo m nh ư tr m x lý n ưc th i H Long và Bãi Cháy, Qu ng Ninh, thu c d án v sinh 3 thành ph v i ngu n v n Ngân hàng Th gi i, d án tr m x lý n ưc th i Yên S (mơ hình BT), hay k t h p b aeroten ho t đng theo m và h sinh h c (tr m x l ư n ưc th i Bãi Cháy, Qu ng Ninh). Ph ươ ng th c x lý n ưc th i phân tán cho các c ơ s d ch v , s n xu t, c ơ s y t, các c m dân c ư đưc áp d ng ngày càng nhi u Vi t Nam, do nhu c u đáp ng các tiêu chu n mơi tr ưng đi v i n ưc th i ngày càng ch t ch , và ưu đim gi m chi 12
  17. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 phí xây d ng c ng, tính linh ho t trong đu t ư và qu n lý. Bên c nh các s n ph m nh p ngo i, đã xu t hi n ngày càng nhi u các s n ph m cơng ngh x lý n ưc th i phân tán do các đơ n v trong n ưc nghiên c u, phát tri n hay Vi t Nam hĩa, nh ư các b t ho i ki u m i b ng bê tơng c t thép thành m ng đúc s n (Cơng ty Thốt n ưc đơ th Bà Ra– V ũng Tàu), b x lý k t h p k khí và hi u khí ch t o s n b ng v t li u composite theo cơng ngh BASTAFAT và AFSB (Vi n Khoa h c và K thu t Mơi tr ưng, Đi h c Xây d ng), các b x lý n ưc th i phân tán b ng bê tơng c t thép v i cơng ngh bùn ho t tính, cơng ngh l c sinh h c, bioten c a nhi u đơ n v trong n ưc. Nhi u gi i pháp cơng ngh , thi t b m i c ũng đưc áp d ng ngày càng nhi u trong v n hành và b o d ưng m ng l ưi, qu n lý tài s n, qu n lý khách hàng, nh ư qu n lý m ng l ưi thốt n ưc, qu n lý khách hàng trong d ch v hút bùn b t ho i bng GIS, gi i pháp thơng r a c ng b ng t i v n hành c ơ khí, Mt s v n đ cịn t n t i: hi n các đơ th Vi t Nam cịn r t thi u các tr m x lý nưc th i. Tuy nhiên nhi u n ơi, m t s tr m x lý n ưc th i đã đưc xây d ng l i ho t đng khơng h t cơng su t, do vi c đu t ư khơng đng b , thi u c ng thu gom nưc th i nên khơng cĩ n ưc th i ch y v tr m x lý. Nhi u n ơi h n ch , gi m thi u chi phí, v n hành tr m x lý khơng đúng ch đ thi t k . Nhìn chung, ch ưa cĩ m t nghiên cu đy đ,đánh giá tình hình áp d ng cơng ngh x lý n ưc th i các đơ th Vi t Nam và làm c ơ s đ đnh h ưng áp d ng các cơng ngh phù h p trong t ươ ng lai. Các v n đ: k t h p gi a b t ho i v i m ng l ưi thốt n ưc chung, riêng hay h n h p, t ch c thốt n ưc và x lý n ưc th i t p trung hay phân tán, v n đ tái s d ng n ưc th i, x lý và tái s d ng bùn c n, l a ch n cơng ngh x lý n ưc th i, t i ưu hĩa v n hành và b o d ưng các cơng trình trong h th ng thốt n ưc là nh ng v n đ c n đưc quan tâm gi i quy t. Mơ hình qu n lý d ch v Theo Báo cáo Đánh giá ngành n ưc Vi t Nam (ADB, 2009), cĩ 76 cơng ty hi n đang cung c p d ch v thốt n ưc và x lý nưc th i đơ th , trong đĩ cĩ 49 cơng ty c a các thành ph tr c thu c trung ươ ng ho c t nh, 23 đơ th lo i IV thu c t nh, và 4 th tr n huy n tr c thu c thành ph ho c t nh. Trong s này, ch cĩ 4 cơng ty thu c các thành ph Hà N i, H Chí Minh, H i Phịng và Bà R a - V ũng Tàu là chuyên v d ch v thốt nưc và x lý n ưc th i, cịn l i các cơng ty khác v a cung c p d ch v thốt n ưc, x lý nưc th i đơ th , va cung c p các d ch v khác nh ư thu gom ch t th i r n, qu n lý đưng ph , cơng viên, cây xanh, chi u sáng đơ th và ngh ĩa trang, vv . Mơ hình qu n lý d ch v thốt n ưc hi n nay các đơ th l n ch y u v n hành theo c ơ ch đt hàng, trong đĩ các doanh nghi p thốt n ưc đưc chính quy n thành ph giao qu n lý tài s n ca h th ng thốt n ưc đơ th , do chính quy n t nh, thành ph làm ch s h u (m ươ ng, c ng, xe máy, nhà x ưng, ). Ngân sách v n hành và b o trì h th ng thốt nưc và x lý n ưc th i đơ th hồn tồn l y t ngu n ngân sách c a thành ph hay ca t nh. Ngh đnh s 88/2007/ND-CP quy đnh s c n thi t ph i thu kinh phí t các h thốt n ưc đ đ trang tr i chi phí v n hành b o d ưng h th ng thốt n ưc. Tuy nhiên phí n ưc th i ph bi n hi n nay ch đưc quy đnh là 10% ph thu trên hĩa đơ n ti n nưc, d ưi s giám sát c a UBND thành ph . Phí thốt n ưc này nhìn chung ch đáp ng 10 – 20% chi phí v n hành, b o d ưng h th ng thu gom n ưc th i, ch ưa k đn chi phí v n hành, b o d ưng các tr m x lý n ưc th i (n u cĩ) và các chi phí đu t ư quy đi h ng n ăm (kh u hao). Duy nh t ch cĩ Thành ph H i Phịng thu m c phí thốt nưc là 15% giá nưc c p, và đang d ki n t ăng phí thốt n ưc theo l trình lên đn 45% giá n ưc c p vào n ăm 2015. Thành ph Sĩc Tr ăng c ũng m i nghiên c u áp d ng 13
  18. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 khung giá n ưc th i m i, h ưng t i bù đp đ chi phí v n hành c a h th ng thốt nưc và x lý n ưc th i. hai thành ph này, trách nhi m qu n lý h th ng thốt n ưc cũng t ăng lên. Các h gia đình H i Phịng đưc cung c p d ch v hút bùn b t ho i theo l ch trình mi n phí (n u ngồi l ch trình thì v n tr phí), cịn Cơng ty Cơng trình đơ th Sĩc Tr ăng ch u trách nhi m qu n lý h th ng thốt n ưc đn c đim đu n i vào các h gia đình. Trong quan ni m truy n th ng c a chính quy n đơ th , h th ng thốt n ưc đơ th bao g m các tuy n c ng rãnh, ao h và kênh m ươ ng mà vi c qu n lý t ươ ng đi đơ n gi n, khơng c n nhi u ki n th c và gi i pháp k thu t. Tuy nhiên ngày nay khi di n tích đơ th ngày càng l n, t l bao ph d ch v ngày càng t ăng, nhu c u ti p c n d ch v c a ng ưi nghèo c n đưc đáp ng, yêu c u b o v mơi tr ưng ngày càng ch t ch , nhi u cơng ngh ph c t p h ơn đưc áp d ng, yêu c u chi phí ngân sách cho thốt n ưc ngày càng phình to ra, thì cách qu n lý truy n th ng theo ph ươ ng th c qu n tr tài s n c a chính quy n đơ th đi v i l ĩnh v c thốt n ưc khơng cịn thích h p n a, c n đưc đi mi và chuy n sang ph ươ ng th c cung ng d ch v thốt n ưc d a trên các nguyên tc th ươ ng m i. Mơ hình đt hàng – đu th u th c hi n d ch v cơng ích: v n hành, duy tu, b o d ưng h th ng thu gom và x lý n ưc th i là h ưng đi thích h p trong giai đon hi n nay cho m ng thốt n ưc đơ th , trong khi kh i t ư nhân ch ưa tìm th y s h p dn đu t ư trong các ho t đng này vì các ngu n thu thu khơng b bù đp chi phí. Đi v i ho t đng qu n lý n ưc th i b nh vi n, k t qu kh o sát t i 854 b nh vi n trên tồn qu c c a Vi n Y h c lao đng và V sinh mơi tr ưng, B Y t n ăm 2006 cho th y: 41% b nh vi n cĩ h th ng c ng thu gom n ưc th i riêng tách kh i n ưc mưa; 34% b nh vi n cĩ h th ng x lý n ưc th i, nh ưng ch cĩ 27% h th ng x lý nưc th i đang ho t đng, s cịn l i đã h ng khơng s d ng n a. Vi kh i l ưng n ưc th i trung bình c a m i b nh vi n dao đng t 20 – 360 m3/ngày đêm, nhi u b nh vi n b trí xen k trong các khu dân c ư và cơng x n ưc th i chung v i h th ng thốt n ưc khu dân c ư, v n đ ki m sốt ơ nhi m mơi tr ưng do nưc th i b nh vi n trên tồn qu c đang là m t thách th c l n. Ngày 15/11/2011, Th tưng Chính ph đã ký Quy t đnh s 2038/Q Đ-TTg Phê duy t Đ án t ng th x lý ch t th i y t giai đon 2011 - 2015 và đnh h ưng đn n ăm 2020, trong đĩ đi v i nưc th i m c tiêu c th đn 2015 là: - 100% các c ơ s y t tuy n Trung ươ ng, 70% các c ơ s y t tuy n t nh, 50% các c ơ s y t tuy n huy n và 100% các c ơ s y t t ư nhân th c hi n x lý n ưc th i bo đm tiêu chu n, quy chu n k thu t qu c gia v mơi tr ưng. Trong đĩ đn h t n ăm 2012, 100% các c ơ s y t gây ơ nhi m mơi tr ưng nghiêm tr ng th c hi n x lý n ưc th i b o đm tiêu chu n, quy chu n k thu t qu c gia v mơi tr ưng; - 30% các c ơ s y t cịn l i tuy n t nh, 50% các c ơ s y t cịn l i tuy n huy n và 100% các tr m y t , n ưc th i nguy h i t i các c ơ s này đưc x lý ban đu tr ưc khi th i ra mơi tr ưng. 2.2. Tình hình CN&VSMT khu v c nơng thơn Khi th c hi n Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia v nưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 1 (1998 – 2005) và giai đon 2 (2006 – 2011), v i s quan tâm đu t ư c a Nhà n ưc, s h tr qu c t và s tham gia tích c c c a nhân dân, mt ph n đáng k h th ng cơ s h t ng n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn đã 14
  19. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 đưc xây d ng, trong đĩ vùng sâu, vùng xa, vùng khĩ kh ăn đưc quan tâm ưu tiên đu tư. T p quán và hành vi v sinh l c h u c a ng ưi dân đã và đang đưc c i thi n. Tình tr ng khơng s d ng nhà tiêu ho c s d ng phân ch ưa qua x lý gi m d n nhi u đa ph ươ ng, đc bi t vùng núi phía B c, vùng đng b ng sơng H ng. Nhà tiêu ao cá đng b ng sơng C u Long t ng b ưc đưc thay th b ng nhà tiêu h p v sinh. Mơi tr ưng nơng thơn đang thay đi theo h ưng tích c c. T l ng ưi dân nơng thơn đưc hưng d ch v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn t ăng lên. Tuy nhiên, so v i yêu c u đt ra c a Chi n l ưc Qu c gia v N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn đn n ăm 2020, v i ch tiêu 100% dân s nơng thơn đưc h ưng d ch v c p n ưc s ch và nhà tiêu h p v sinh, các thành t u đt đưc v n cn r t khiêm t n, và cn r t nhi u thách th c đt ra đ cĩ th hồn thành đưc m c tiêu này. 2.2.1. Hi n tr ng c p n ưc nơng thơn Theo tài li u Chươ ng trình m c tiêu Quc gia v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 3 (2011 – 2015), tính đn n ăm 2010, t ng s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc hp v sinh là 48.752.457 ng ưi, t ăng 8.630.000 ng ưi so v i cu i năm 2005, t l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc h p v sinh t ăng t 62% lên 80%, th p h ơn k ho ch 5%, trung bình t ăng 3,6%/n ăm. Trong đĩ, t l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc sinh ho t đt QCVN 02/2009:BYT tr lên là 40%, th p h ơn k ho ch 10%. Trong 7 vùng kinh t - sinh thái, vùng Đơng Nam b cĩ t l s dân nơng thơn s dng n ưc sinh ho t h p v sinh đt 90%, cao h ơn trung bình c n ưc 10%. Th p nh t là vùng Tây Nguyên 72% và B c Trung b 73%, th p h ơn trung bình 8% (B Y t , 2011). Mt s ti n b khoa h c - cơng ngh c p n ưc phù h p v i điu ki n đa hình, khí t ưng, thu v ăn c a đa ph ươ ng đã đưc áp d ng. Trong c p n ưc nh l đã c i ti n và áp d ng cơng ngh , k thu t x lý n ưc nh ư dàn m ưa và b l c cát đ x lý s t và ơ nhi m Asen t các gi ng khoan s d ng n ưc ng m t ng nơng. Nhi u thi t b đng b b ng nhi u lo i v t li u phù h p đ x lý n ưc đưc gi i thi u và áp d ng trên c n ưc. M t s cơng trình c p n ưc t p trung đã áp d ng cơng ngh l c t đng khơng van, x lý hố h c (x lý s t, mangan, asen, x lý đ c ng ), h th ng b ơm bi n t n, h th ng tin h c trong qu n lý v n hành Cơng ngh h treo đưc c i ti n cĩ quy mơ và ch t l ưng khá h ơn gĩp ph n gi i quy t khan hi m ngu n n ưc vùng cao núi đá trong mùa khơ. Khi x y ra thiên tai, l ũ l t các đa ph ươ ng đã s d ng cloramin B và Aqua tab, túi PUR đ x lý n ưc ph c v ăn u ng. Mt s mơ hình và c ơ ch qu n lý v n hành, b o d ưng cơng trình c p n ưc t p trung và v sinh cơng c ng phù h p, b ưc đu cĩ hi u qu đã xu t hi n nhi u đa ph ươ ng nh ư mơ hình s nghi p cĩ thu (Trung tâm Nưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn t nh), mơ hình doanh nghi p cơng t ư ph i h p d a vào k t qu đu ra, mơ hình tư nhân đu th u qu n lý h th ng c p n ưc Nhi u đơ n v c p n ưc đã t ch c h ch tốn, tính đúng, tính đ các chi phí, xây dng giá thành n ưc trên c ơ s Ngh đnh s 117/N Đ-CP ngày 11 tháng 7 n ăm 2007 ca Chính ph v s n xu t, cung c p và tiêu th n ưc s ch; Thơng t ư liên t ch s 95/TTLT-BTC-BXD-BNN trình c p th m quy n phê duy t giá bán cho ng ưi s d ng. Nhi u t nh đã ban hành khung giá n ưc t i đa ph ươ ng v i m c giá tính đúng, tính đ chi phí v n hành b o d ưng h p lý, thu m t ph n kh u hao c ơ b n. Khung giá n ưc 15
  20. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 này đã t o điu ki n ch đng cho ho t đng tài chính, thúc đy s sáng t o và h p d n các đơ n v c p n ưc. Tuy nhiên, cịn nhi u mơ hình, cơ ch qu n lý khai thác các cơng trình c p n ưc tp trung nhi u n ơi ch ưa hi u qu và thi u b n v ng. Ph ươ ng th c ho t đng c ơ b n vn mang tính ph c v , ch ưa chuy n đưc sang ph ươ ng th c d ch v , th tr ưng hàng hĩa. Vi c l a ch n mơ hình qu n lý nhi u n ơi ch ưa phù h p, cịn t n t i nhi u mơ hình qu n lý thi u tính chuyên nghi p, nh ư mơ hình UBND xã, c ng đng, t h p tác qu n lý. N ăng l c cán b , cơng nhân qu n lý v n hành cịn y u. Nhi u đa ph ươ ng ch ưa ban hành quy ch qu n lý v n hành, b o d ưng cơng trình c p n ưc t p trung. Cơ ch qu n lý, nh t là c ơ ch tài chính ch ưa phù h p, nên ch ưa đm b o ho t đng b n v ng c a cơng trình. Cơng tác ki m tra, giám sát, ki m sốt ch t l ưng n ưc ch ưa đưc quan tâm đy đ. Trách nhi m c a ng ưi dân trong qu n lý, s d ng, b o v và giám sát cơng trình c p n ưc ch ưa cao. Nhi u n ơi đã cĩ cơng trình c p n ưc t p trung v i ch t l ưng tt, nh ưng t l đu n i cịn th p, nhi u h ch dùng n ưc máy đ ăn u ng, cịn sinh ho t v n dùng n ưc ch ưa đm b o v sinh. Nhi u cơng trình c p n ưc nơng thơn xây d ng xong nh ưng khơng ho t đng đưc, ho c ho t đng kém hi u qu , gây lãng phí và tác đng tiêu c c đn cu c s ng ca ng ưi dân, đn quan đim và thái đ c a c ng đng v i d ch v c p n ưc và v sinh. 2.2.2. Hi n tr ng v sinh mơi tr ưng khu v c nơng thơn Theo tài li u Ch ươ ng trình m c tiêu Quc gia v n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nơng thơn giai đon 3 (2011-2015), kho ng 11.436.500 h gia đình nơng thơn cĩ nhà tiêu, chi m 77% t ng s h , trong đĩ 8.905.988 h gia đình cĩ nhà tiêu h p v sinh, tăng 1.762.000 h so v i khi b t đu th c hi n Ch ươ ng trình giai đon 2 (2006 – 2011), trung bình t ăng 2%/n ăm, nâng t l s h gia đình nơng thơn cĩ nhà tiêu h p v sinh là 40% cu i n ăm 2005 lên 55% n ăm 2010, th p h ơn k ho ch 15%. Kho ng 32.006 tr ưng h c ph thơng, m m non cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, đt 80% th p h ơn k ho ch 20%. S tr ưng h c cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh t ăng 4.000 tr ưng so v i khi b t đu th c hi n Ch ươ ng trình giai đon 2, trung bình t ăng 2%/n ăm. Kho ng 8.675 tr m y t xã cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, t ăng 24% so v i cu i n ăm 2005, trung bình m i n ăm t ăng 4,6% đt 80%, th p h ơn k ho ch 20%. S cơng trình n ưc s ch và v sinh t i ch nơng thơn là 1.537 cơng trình t ăng t 17% cu i n ăm 2005 lên 48%, th p h ơn k ho ch 52% (B Y t , 2011) Trong s 9.728 tr s UBND xã đã cĩ 7.003 tr s cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, đt 72%; trong đĩ, 1.459 cơng trình đưc xây m i trong Ch ươ ng trình NTP2 giai đon 2006 – 2010 (B Y t, 2011). S chu ng tr i ch ăn nuơi đưc c i t o và xây d ng m i đáp ng vi c qu n lý ch t th i đã t ăng lên. Đn n ăm 2010, kho ng 2.700.000 h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi hp v sinh, chi m 45% trên t ng s 6.000.000 h ch ăn nuơi; kho ng 18.000 trang tr i ch ăn nuơi t p trung h u h t ch t th i đã đưc thu gom và x lý. S chu ng tr i đã cĩ cơng trình Biogas là 1.000.000 chu ng tr i, chi m g n 17% (B Y t , 2011). Vi c thu gom, x lý rác th i c ũng b t đu đưc quan tâm, kho ng 3.310 xã và th tr n cĩ t thu gom rác th i, đt 32% trên t ng s 9.728 xã trên c n ưc. 16
  21. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Hi n c n ưc cĩ 2.790 làng ngh , phân b khơng đng đu gi a các vùng, mi n; mi n B c kho ng 60%, mi n Trung 30%, mi n Nam 10%. M t s làng ngh đã đưc quy ho ch, ch t th i c ũng đã đưc thu gom và x lý, b ưc đu đã h n ch ơ nhi m mơi tr ưng (B Y t , 2011). Thơng qua h tr tài chính xây d ng các mơ hình thí đim và ch ươ ng trình tín dng ưu đãi c a Ngân hàng Chính sách xã h i, các mơ hình nhà tiêu h p v sinh chu n theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT đã đưc ph bi n ti c ng đng. C c Qu n lý mơi tr ưng y t , B Y t đã biên so n và ban hành Tài li u h ưng d n thi t k , xây d ng và bo qu n nhà tiêu h gia đình và cơng trình cơng c ng, v i g n 20 lo i nhà tiêu đáp ng các yêu c u v v sinh cho các vùng mi n. B Giáo d c và Đào t o c ũng đã ban hành mu thi t k cơng trình v sinh cho tr ưng trung h c ph thơng, trung h c c ơ s , ti u hc và tr ưng m m non thân thi n và phù h p v i các đ tu i h c sinh. Bên c nh đĩ, các mơ hình b biogas m i nh ư b biogas b ng ch t d o, b ng composit đúc s n, b ng gch hay bê tơng c t thép c i ti n, x lý ch t th i chu ng tr i ch ăn nuơi cũng đã xu t hi n. Cơng ngh s n xu t phân vi sinh t ph th i nơng nghi p và ch t th i ch ăn nuơi, cĩ hay khơng s d ng ch ph m vi sinh c ũng đang đưc áp d ng nhi u nơi. Cơng tác qu n lý v n hành cơng trình sau đu t ư đưc quan tâm h ơn tr ưc. Các đơ n v th c hi n đã xác đnh m c đích c a Ch ươ ng trình ch đt đưc khi cĩ c ơ ch qu n lý khai thác và s d ng cơng trình hi u qu và b n v ng. Tuy v y, cơng tác tri n khai, t ch c th c hi n c ũng nh ư n ăng l c và k n ăng v CN&VSMT nơng thơn cịn nhi u h n ch và thách th c. 17
  22. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 3. Nưc, v sinh và phát tri n: các khía c nh s c kh e, xã h i và kinh t Kt qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007 cho th y cơ cu ngu n n ưc ăn u ng, sinh ho t chính các h gia đình vùng nơng thơn hi n nay nh ư sau: 33,1% gi ng khoan, 31,2% gi ng kh ơi, 1,8% n ưc m ưa, 11,7% n ưc máy, 7,5% n ưc su i đu ngu n, 11% n ưc sơng ao h , 3,7% ngu n n ưc khác. Ch cĩ 25,1% trong t ng s 2958 m u n ưc xét nghi m l y t các ngu n n ưc sinh ho t c a các gia đình nơng thơn thu c 8 vùng sinh thái đt tiêu chu n v sinh v vi sinh. T l s dân nơng thơn đưc s d ng n ưc sinh ho t đt QCVN 02:2009/BYT là 40%, 80% tr ưng h c ph thơng, m m non cĩ n ưc s ch và cơng trình v sinh, 48% ch nơng thơn cĩ cơng trình n ưc s ch và v sinh (B Y t , 2011). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ng dinh dưng c a tr d ưi 5 tu i ti Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y: Điu ki n ngu n n ưc, nhà tiêu h gia đình các đa bàn điu tra khơng đng đu và cịn nhi u khĩ kh ăn: 15,1% s gia đình hi n vn đang s d ng n ưc sơng su i/ao h làm ngu n n ưc chính cho ăn u ng và sinh ho t; 30,4% h gia đình cĩ ngu n n ưc chính khơng HVS; 4,6% và 15,3% ngu n n ưc cĩ nguy c ơ ơ nhi m cao và r t cao. T nh v i t l ngu n n ưc h gia đình cĩ nguy c ơ ơ nhi m cao và r t cao: cao nh t là An Giang (54,1%) và th p nh t là Hà T ĩnh (3,6%). Hình 1. T l gia đình cĩ ngu n n ưc chính đưc đánh giá cm quan là h p v sinh (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Nhi u nghiên c u g n đây đã cho th y Vi t Nam cĩ ngu n n ưc ng m nhi u nơi b ơ nhi m asen khá tr m tr ng. Đ gi m thi u tác hi c a asen trong ngu n n ưc, ngày 25 tháng 8 n ăm 2006 B Tài Nguyên và Mơi tr ưng ra Quy t đnh s S 1115/Q Đ- BTNMT v vi c phê duy t Đ án ''Gi m thi u tác h i c a Arsenic trong ngu n n ưc sinh ho t Vi t Nam''. N i dung chính c a Đ án g m: - Điu tra t ng quan xác đnh hi n tr ng nhi m asen trong ngu n n ưc sinh ho t trên ph m vi tồn qu c; khoanh đnh các vùng ơ nhi m c n điu tra chi ti t. 18
  23. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 - Điu tra xác đnh m c đ ơ nhi m nh ng vùng điu tra chi ti t và đ xu t pháp kh c ph c. - Điu tra nh h ưng c a vi c s d ng ngu n n ưc b ơ nhi m asen t i s c kh e cng đng. - T ng h p, đánh giá hi u q a, kh n ăng áp d ng các cơng ngh x lý asen và đ xu t cơng ngh x lý phù h p đ áp d ng trong điu ki n c th các vùng tr ng đim. - Xây d ng c ơ s d li u v asen trong ngu n n ưc sinh ho t. Thơng tin, tuyên truy n v hi n tr ng nhi m asen trong ngu n n ưc sinh ho t, tác h i c a vi c s d ng nưc ơ nhi m asen t i s c kh e c ng đng và các bi n pháp gi m thi u tác h i. Năm 2010 C c Qu n lý Tài nguyên n ưc, B Tài nguyên và Mơi tr ưng c ơ b n đã hồn thành vi c xây d ng b n đ khoanh vùng nguy c ơ ơ nhi m asen trong ngu n nưc d ưi đt 1.385 xã, thu c đa bàn c a 207 huy n 40 t nh trên ph m vi c n ưc. Nguy c ơ ơ nhi m asen cao t p trung các vùng đng b ng B c b , đng b ng sơng Cu Long và các vùng đng b ng ven bi n khu v c mi n Trung. Ơ nhi m asen trong n ưc ng m cĩ nguyên nhân ch y u t c u t o đa ch t, ngồi ra cịn do asen trong thu c b o v th c v t s d ng trong nơng nghi p và n ưc th i t các nhà máy hĩa ch t cĩ asen ng m theo các k n t xu ng m ch n ưc ng m (WHO, 1999 ). Vi c khai thác n ưc ng m quá m c, đc bi t là m t s vùng đng b ng sơng H ng và sơng C u Long, theo nhi u nhà nghiên c u, c ũng là m t nguyên nhân làm gia t ăng ơ nhi m asenic trong ngu n n ưc ng m nơng. Kt qu đ tài KHCN c p nhà n ưc KC.10.06/06.10 "Nghiên c u nh h ưng c a ơ nhi m asen trong ngu n n ưc ăn u ng, sinh ho t t i s c kh e, b nh t t c a c ng đng dân c ư vùng đng b ng sơng H ng và bi n pháp kh c ph c" n ăm 2005 - 2007 cho th y nhân dân s d ng nhi u lo i ngu n n ưc, nh ưng n ưc gi ng khoan v n là m t ngu n chính trong 74,2% h gia đình, trong đĩ 90,1% cĩ s d ng đ ăn u ng, r a rau, vo g o. Cĩ 87,5% gia đình đã dùng n ưc gi ng khoan t 6 đn 10 n ăm. Cĩ 88% gia đình s d ng n ưc gi ng khoan trên 10 tháng/n ăm. Cĩ 77,6% m u n ưc tr ưc l c cĩ nng đ asen > 50mg/l, trong đĩ 50% m u >100mg/l. Tuy nhiên, n ưc sau khi l c qua b l c cát t làm c a các h dân thì n ng đ asen đã gi m đi đáng k : 85,3% đã đt tiêu chu n cho phép c a n ưc sinh ho t (<50mg/l), trong đĩ cĩ 36,5% cĩ th dùng đ ăn u ng. Theo th ng kê n ăm 2010 c a B Xây d ng, tuy cĩ nhi u ti n b so v i nh ng năm tr ưc, cho đn h t 2010 m i ch cĩ 62% ng ưi dân đơ th cĩ th ti p c n đưc v i nưc s ch. Ch cĩ 35 trong s 67 thành ph đưc kh o sát (chi m 60%) đm b o c p nưc liên t c 24 gi /ngày. H u h t các thành ph cịn l i ch ho t đng 14-20 gi /ngày và cĩ 3-4 thành ph ch cĩ th ho t đng 8-10 gi /ngày. T l clo d ư trong n ưc t i nhà máy n ưc t 0,3mg/l – 0,5mg/l đt 90%, nh ưng t l clo d ư trong n ưc c p t i h s dng thì ch ưa cĩ th ng kê. Ch cĩ kho ng 50% m ng l ưi phân ph i đt tiêu chu n nưc s ch. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007, t l nhà tiêu h gia đình vùng nơng thơn Vi t Nam đt tiêu chu n v sinh theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT cịn r t th p. Ch cĩ 18% s h nơng thơn cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng và s d ng b o qu n, bao g m 7,9% nhà tiêu th m d i n ưc, 7,7% nhà tiêu t ho i, 2,0% nhà tiêu hai ng ăn và 0,3% nhà tiêu Biogas. Cĩ 22,5% s h gia 19
  24. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 đình nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng, bao g m 8,8% th m d i n ưc, 8,6% nhà tiêu t ho i, 4,8% nhà tiêu hai ng ăn, 0,4% nhà tiêu Biogas. Cĩ 22,2% s h gia đình nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v s dng b o qu n, bao g m 10,2% nhà tiêu t ho i, 9,0% nhà tiêu th m d i n ưc, 2,3% nhà tiêu hai ng ăn, 0,6% nhà tiêu Biogas. 75% s gia đình các vùng nơng thơn cĩ nhà tiêu, nh ưng ch cĩ 33% s h nơng thơn Vi t Nam cĩ nhà tiêu thu c lo i hp v sinh mà ch ưa đánh giá ch t l ưng xây d ng, s d ng. S h gia đình khơng cĩ nhà tiêu t p trung nhi u vùng Đng b ng sơng C u Long, Tây Nguyên và vùng các dân t c thi u s. Ng ưi nghèo, ng ưi cĩ trình đ h c v n th p, ng ưi dân t c thi u s , ng ưi dân sng vùng núi ít cĩ c ơ h i ti p c n v i nhà tiêu h p v sinh so v i ng ưi khơng nghèo, ng ưi h c v n cao, ng ưi Kinh, ng ưi s ng vùng đng b ng, trung du. Cĩ 30,1% s h nơng thơn Vi t Nam đang s d ng phân ng ưi trong s n xu t nơng nghi p, nuơi cá. Đa s nh ng h này khơng phân ho c phân khơng đ th i gian quy đnh. Đây là m t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng gĩp ph n gây ơ nhi m phân ng ưi ra ngu n n ưc và mơi tr ưng xung quanh (B Y t , 2007). Đn n ăm 2010, kho ng 45% h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi h p v sinh trong t ng s h cĩ chu ng tr i ch ăn nuơi. S chu ng tr i đã cĩ cơng trình Biogas ch chi m g n 17%. Vi c thu gom, x lý rác th i c ũng m i b t đu đưc quan tâm, kho ng 32% xã và th tr n cĩ t thu gom rác th i (B Y t , 2011). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ng dinh dưng c a tr d ưi 5 tu i tài Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y t i B ng 3: 30,9% s h gia đình cĩ nhà tiêu hp v sinh. Đin Biên và Kon Tum cĩ t l nhà tiêu h p v sinh th p nh t là 4,3% và 10,2%. Bng 3. T l nhà tiêu đt tiêu chu n v sinh v xây d ng, s d ng và bo qu n tính trên t ng s h điu tra Nam Đin Kon Ninh An Hà T ĩnh Chung Lo i nhà tiêu Đnh Biên Tum Thu n Giang (n=506) (n=2869) (n=489) (n=494) (n=403) (n=482) (n=495) T ho i 56,0 1,8 15,0 8,9 35,9 14,7 22,3 Hai ng ăn 0,8 2,2 9,9 0,2 0,2 0,0 2,3 Chìm cĩ ng thơng hơi 0,0 0,0 0,0 0,2 0,4 0,0 0,1 Th m d i n ưc 1,6 0,2 0,6 0,5 9,3 21,8 5,8 Biogas 1,2 0,0 0,4 0,2 0,0 0,0 0,3 Tính chung 59,7 4,3 25,9 10,2 45,9 36,6 30,9 (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Kt qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007 cịn cho th y: T l đi t ưng th ưng xuyên th c hi n hành vi r a tay xà phịng tr ưc khi ăn là 12%, sau khi ti u ti n là 12,2% và sau khi đi ti n là 15,6%. Nhĩm đi t ưng cĩ h c v n cao, ph n , dân t c Kinh, đi t ưng s ng t i Đng b ng sơng H ng, Đơng Nam B cĩ t l r a tay xà phịng cao h ơn các nhĩm t ươ ng ng khác. 20
  25. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Cĩ 11,6% đi t ưng đưc ph ng v n v n th ưng xuyên u ng n ưc lã. Thĩi quen u ng n ưc lã s đư a đn nh ng h u qu nghiêm tr ng cho s c kho c ng đng do m c ph i nh ng b nh d ch lan truy n theo n ưc. T l đi t ưng th ưng xuyên u ng n ưc lã r t cao nhĩm h c v n th p, ng ưi dân t c Ba Na, Ê Đê, Vân Ki u, Ra Glai, Mnơng và vùng Tây Nguyên, Đng bng sơng C u Long và Đơng Nam B . Đn 2010 tình hình v sinh cá nhân trong c ng đng cĩ kh quan h ơn. Theo điu tra c a B Y t , 2010 cho th y đã cĩ 59% h gia đình cĩ xà phịng bánh/gel t i ch r a tay, trong đĩ th p nh t là Đin Biên (29,1%). Nhi u bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính thi u hi u bi t và khơng th c hi n các hành vi v sinh cá nhân, v sinh trong ch ăm sĩc tr : 23,8% bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính th nh tho ng m i r a tay; 36,2% th ưng xuyên r a tay b ng xà phịng sau đi ti n, 22,8% r a tay xà phịng tr ưc khi ăn, 19% ra tay xà phịng tr ưc và sau khi ch bi n th c ăn, và 14,9% r a tay xà phịng sau khi ð bơ, r a cho tr ; 41,2% bà m /ng ưi ch ăm sĩc tr chính đã khơng x lý đúng phân ca tr , nh ư: đ cho chĩ, l n ăn (21,1%), đ ra v ưn (16,3%), đ ra đng/sơng (13,6%) ; T l bi t nh ng cơng vi c c n làm đ đm b o v sinh khi ch bi n th c ăn, khi s d ng và b o qu n th c ăn đu th p: t l bi t c n r a tay tr ưc khi ch bi n và tr ưc khi ăn là 36,4%, bi t c n ngâm k th c ph m, r a s ch rau qu khi ăn s ng là 38,9%, bi t th c ăn s ng, chín ph i đ riêng là 13,8%. Hình 2. T l th ưng xuyên r a tay xà phịng tính trên tng s đi t ưng đưc ph ng v n (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010) Theo đánh giá c a WASH, 2011 ch cĩ d ưi 15% dân c ư nơng thơn r a tay sau khi đi v sinh và tr ưc khi ăn và ch cĩ kho ng 5% các tr ưng nơng thơn cĩ s n xà phịng r a tay cho h c sinh. 21
  26. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Nh ư đã mơ t trên, trong nh ng n ăm qua tình hình c p n ưc s ch, v sinh mơi tr ưng, v sinh cá nhân ch ưa đưc c i thi n nhi u, đc bi t vùng nơng thơn. Điu đĩ đã nh h ưng nh t đnh đn s c kh e ng ưi dân, đn phát tri n xã h i và kinh t . Theo th ng kê c a B Y t n ăm 2008 các b nh liên quan đn n ưc: tiêu ch y, hi ch ng l , l tr c khu n là 3 trong s 10 b nh cĩ t l m c cao nh t, trong đĩ tiêu ch y là b nh đng th 6 trong các b nh cĩ t l t vong l n nh t (0,009/100 000 dân). Năm 2009 tình hình c ũng ch ưa đưc c i thi n, t l m c/100 000 dân v i b nh tiêu ch y là 1081,66 ; t là 0,56 ; l tr c khu n là 30,55 ; l amip là 10,97 ; th ươ ng hàn là 1,77. T l m c các b nh này ch đng th 5 sau m t s b nh đưng hơ h p. S m c th ươ ng hàn tr em n ăm 2008 là 1316 tr , b nh t là 1049 tr . N ăm 2009 các t l này cĩ gi m (th ươ ng hàn 823 tr và t 474 tr ), nh ưng t l ch t khơng thay đi (C c Y t d phịng, 2008, 2009). Theo Báo cáo k t qu đ tài “Nghiên c u m i liên quan gi a v sinh mơi tr ưng, ngu n n ưc h gia đình và hành vi v sinh ch ăm sĩc tr c a bà m v i tình tr ngdin h dưng ca tr d ưi 5 tu i ti Vi t Nam” do C c Qu n lý mơi tr ưng y t ph i h p v i UNICEF th c hi n n ăm 2010 cho th y: T l suy dinh d ưng đa bàn điu tra cịn mc cao và chênh l ch nhi u gi a các th suy dinh d ưng c ũng nh ư gi a các đa ph ươ ng : T l suy dinh d ưng th th p cịi theo tu i chung c a tr em d ưi 5 tu i 6 tnh đưc điu tra là 35,4% và t l suy dinh d ưng th nh cân là 21,3%. C 2 t l này đu cao nh t Kon Tum (46,4% và 27,8%) và th p nh t Nam Đnh (23,9% và 14,9%). T l tr SDD th th p cịi và th nh cân cĩ xu h ưng t ăng lên khá rõ theo đ tu i, k t khi tr đưc 1 tu i tr lên. T l tr SDD th th p cịi và th nh cân dân tc Kinh th p h ơn so v i các dân t c khác; các gia đình nghèo cao h ơn các gia đình khơng nghèo; khu vc mi n núi cao h ơn khu v c đng b ng. T l tr SDD th th p cịi và th nh cân cĩ xu h ưng gi m d n theo trình đ h c v n c a m /ng ưi ch ăm sĩc tr , và t ăng d n theo s con c a m . Hình 3. T l SDD 6 t nh trong điu tra so v i k t qu tồn qu c n ăm 2009 (Ngu n: C c Qu n lý mơi tr ưng y t - UNICEF, 2010.) Các ch tiêu c ơ b n v s c kh e liên quan đn n ưc và v sinh Vi t Nam đưc nêu trong B ng 4. 22
  27. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Bng 4. Các ch tiêu c ơ b n v s c kh e liên quan đn n ưc và v sinh Vi t Nam T l tr em t vong tr ưc 1 tu i/ 1000 tr em sinh 24 DALYs do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh (n ăm) 765 738 T l % DALYs do các b nh liên quan đn n ưc trong t ng 6% DALYs S t vong do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh/n ăm 14 531 T l ch t do các b nh liên quan đn n ưc và v sinh 3% (Ngu n: WASH: Vietnam Water, Sanitation and Hygiene Sector Brief, 2011). Cũng theo đánh giá c a WASH, 2011 kho ng 90% dân c ư Vi t Nam, đc bi t vùng nơng thơn b nhi m các lo i giun đưng tiêu hĩa. Kh o sát t i xã Ngh ĩa Phú, huy n Ngh ĩa H ưng, Nam Đnh, n ơi cĩ 65 ha ao h nuơi cá cĩ s d ng n ưc th i ch ưa x lý, cho th y 31% ng ưi dân đưc xét nghi m phân cĩ sán lá gan nh . Lý do là ng ưi dân đây cĩ t p quán ăn g i cá. Sán lá gan t phân ng ưi b nh vào n ưc th i r i vào cá đưc nuơi b ăng n ưc th i, r i vào ng ưi ăn gi cá (Chau LV, De NV, Son DT et al. 2001) Các b nh liên quan đn ch t th i là các b nh th ưng g p t i Vi t Nam. Trong nưc th i, nh t là t b nh vi n, cĩ ch a nhi u m m b nh: vi khu n, vius, Protoza, tr ng giun Cĩ t i trên 30 lo i b nh khác nhau lây nhi m t ch t th i, đĩ là v n đ s c kh e cng đng quan tr ng ( Dalsgard A, 2009 ). M t s kh o sát cho th y b nh ph bi n ng ưi tr ng tr t cĩ s d ng n ưc th i là các b nh tiêu ch y, ngồi da, đau m t h t, bnh ph khoa ( Trang DT and Lan NTP, 2002 ). Tái s d ng n ưc th i ch ưa x lý làm tr m tr ng h ơn tình tr ng nhi m giun cho ng ưi s n xu t và c cho ng ưi tiêu dùng. Nơng dân, đc bi t là ng ưi đ chân tr n làm vi c, ti p xúc v i n ưc th i d b nhi m giun mĩc câu h ơn là nơng dân làm vi c khơng ti p xúc n ưc th i. T i s d ng n ưc th i đã qua x lý thích h p thì khơng th y hi n t ưng t ăng nhi m giun đũa trên ng ưi s n xu t và ng ưi tiêu dùng s n ph m (Dalsgard A, 2009). Qua ki m tra tình hình s c kh e c a 3.700 ng ưi dân s d ng ngu n n ưc ng m cĩ ơ nhi m asen trên 0,05 mg/lít đ ăn u ng và sinh ho t t i 8 t nh đng b ng sơng H ng c a đ tài KHCN c p nhà n ưc KC10.06/06-10 n ăm 2007 cho th y m t s bi u hi n b nh lý liên quan đn asen nh ư b suy nh ưc th n kinh (64,7%); r i lo n v n mch (32,8%); b nh lý v thai s n (32,7%); r ng tĩc (25,6%), r i lo n c m giác (19%) T l b nh nhi m đc asen mãn tính (m c đ nh ) trong c ng đng dân c ư s d ng nưc ơ nhi m asen đ ăn u ng t i đây là 1,6%. Kt qu nghiên c u c a C c Qu n lý mơi tr ưng y t , 2010 v th c tr ng thâm nhi m asen và s c kh e, b nh t t c a ng ưi s d ng n ưc gi ng khoan b ơ nhi m asen t i 10 xã đi di n vùng đng b ng sơng H ng và sơng C u Long cho th y: cĩ 27,2% m u tĩc, 44,2% m u n ưc ti u cĩ hàm l ưng asen v ưt ng ưng bình th ưng và cĩ 15,9% m u tĩc, 25,9% m u n ưc ti u cĩ hàm l ưng asen m c nhi m đc. Hàm lưng asen tĩc và ni u nam đu cao h ơn n và t l m c nhi m đc nam c ũng cao h ơn n . Cĩ mơi t ươ ng quan rõ gi a n ng đ asen trong ngu n n ưc v i asen trong 23
  28. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tĩc, trong n ưc ti u. Các t n th ươ ng b nh lý cĩ liên quan đn asen th ưng g p là: dày sng (8,4%), gi m s c t da (5,6%), s m da (4,9%), t ăng s c t da (4,6%). Phát hi n đưc 6,3% b m c b nh nhi m đc asen m n tính (188 ng ưi). Theo nghiên c u ESI (Economics of Sanitation Initiative) c a Ch ươ ng trình N ưc và V sinh (WSP), Ngân hàng Th gi i (WB), thi t h i v kinh t hàng n ăm do tình tr ng v sinh kém Vi t Nam kho ng 780 tri u USD, trong đĩ thi t h i do ngu n n ưc khơng tt và nh h ưng s c kh e chi m t l đáng k là kho ng 260 tri u USD (chi m kho ng 1/3). Các ch ươ ng trình n ưc s ch và v sinh mơi tr ưng nh ư Ch ươ ng trình MTQG Nưc s ch &VSMTNT s làm t ăng t l h gia đình đưc s d ng n ưc s ch và nhà tiêu h p v sinh h gia đình, gĩp ph n làm gi m t l tr m c b nh tiêu ch y, b nh đưng tiêu hĩa khác, b nh giun sán, gĩp ph n gi m t l tr suy dinh d ưng. C i thi n điu ki n c p n ưc và v sinh mơi tr ưng nơng thơn s đem l i tác đng tích c c đi vi vi c phịng, ch ng suy dinh d ưng tr em. C i thi n c p n ưc và v sinh mơi tr ưng s h n ch tình tr ng b nh t t trong dân c ư, đc bi t là các b nh cĩ liên quan đn n ưc và v sinh nh ư th ươ ng hàn, tiêu ch y, l , s t rét, t , m t h t m t s b nh th ưng g p nh t là đi v i tr em, ch em ph n , gi m chi phí khám ch a b nh cho gia đình và xã h i, t ăng c ưng s c kho nhân dân. 24
  29. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 4. Nưc, v sinh và mơi tr ưng V sinh mơi tr ưng khơng t t, đc bi t là n ưc th i, rác th i, phân th i đang ngày càng t ăng c v l ưu l ưng và n ng đ các ch t ơ nhi m, gây nh h ưng nghiêm tr ng ti ngu n n ưc, đc bi t là n ưc m t. H u h t l ưng n ưc th i đơ th Vi t Nam đu ch ưa đưc x lý, đ th ng ra sơng, h . Các s li u quan tr c hàng n ăm cho th y mơi tr ưng n ưc 4 sơng chính và mt s h Hà N i đã b ơ nhi m t i m c báo đng, nh t là ơ nhi m các ch t h u c ơ, nưc sơng đã b c mùi hơi th i gây ơ nhi m khơng khí xung quanh m t cách tr m tr ng. Ơ nhi m các sơng, kênh thốt n ưc cịn gây h u qu làm ơ nhi m sơng Nhu , sơng Đáy, nh h ưng đn các t nh h l ưu. Vi c khai thác n ưc ng m quá m c, đc bi t là m t s vùng đng b ng sơng Hng và sơng C u Long, theo nhi u nhà nghiên c u, c ũng là m t nguyên nhân làm gia tăng ơ nhi m asenic trong ngu n n ưc ng m nơng. Đã cĩ m t s nghiên c u cho th y nhi u vùng ven đơ, nơng dân s d ng n ưc th i nuơi tr ng rau và th y s n đ l i d ng ngu n n ưc t ưi và các ch t h u c ơ trong nưc th i. M i 1000m 3 n ưc th i đã qua x lý ch a trung bình 52,9 kg nit ơ, 13,9 kg P2O5 và 28 kg K 2O. Đĩ là ngu n phân bĩn r t cĩ giá tr cho cây tr ng và là th c ăn t t cho cá ( Huong VTT, 2001 ).Tuy nhiên do ngu n n ưc th i đơ th , bao g m c n ưc th i cơng nghi p và b nh vi n, do khơng đưc x lý ho c x lý khơng hi u qu , cho nên rau và th y s n nuơi tr ng b ng n ưc th i cĩ nguy c ơ b nhi m các ch t đc h i nh ư kim lo i n ng, vi khu n gây b nh nh h ưng s c kh e ng ưi nuơi tr ng và ng ưi tiêu dùng, đng th i cĩ nguy c ơ cao làm ơ nhi m ngu n n ưc sinh ho t (gi ng đào, gi ng kh ơi, ao h ). Ti Hà N i, ng ưi dân s d ng n ưc th i đ nuơi tr ng ch y u các huy n ngo i thành nh ư Gia Lâm, Hồng Mai và Thanh Trì. Ng ưi dân b ơm n ưc t 4 con sơng (ch y u là sơng Kim Ng ưu và Tơ L ch) vào h th ng kênh, m ươ ng, t đĩ phân ph i vào các khu v c s n xu t, nuơi tr ng (Edwards P, 2005; Phuong NTD, Tuan PA, 2005; Phuong NTD, Tuan PA, Tien NTH, Bau P, Diep HK, Tan NT, 2006). M t tu n b ơm kho ng 1 ho c 2 l n. M t ha lúa đơng xuân th ưng s d ng 2563 m 3 n ưc th i, chi m 47,6% t ng nhu c u n ưc t ưi cho 1 v , v i ngơ là 1000 m 3/ v chi m 35,7% v i khoai 3 tây là 902 m /v chi m 34,2% t ng nhu c u. Sau 5 ngày t ưi l ưng BOD 5 gi m 74,6%, COD gi m 63,8%, t ng coliform gi m 97,2% và E. Coli gi m 98,6% (Huong VTT, 2001). Vi t Nam, tái s d ng n ưc th i ch y u trong tr ng rau và nuơi cá. Rau tr ng ngo i thành Hà N i là ngu n cung c p rau chính cho thành ph . Kho ng 62 – 80% nhu c u tiêu dùng rau c a Hà N i (184870 t n/n ăm) là s n xu t t i ngo i thành, trong đĩ rau mu ng cĩ l ưng tiêu th nhi u nh t: trung bình 77,3 g/ng ưi/ngày ( Anh MTP, Ali M, Anh HL, Ha TTT, 2004). Các lo i rau đưc t ưi b ng n ưc th i th ưng là: rau mu ng, c i xoong, water mimosa Di n tích tr ng rau mu ng c a 2 huy n Hồng Mai và Thanh Tŕ , Hà N i là 1669 ha v i s n l ưng là 50145 t n/n ăm (Lan VT, 2004). M t kh o sát khác cho th y, t i 2 thơn Tr n Phú và Bàng B xã Hồng Li t thu c huy n Hồng Mai và Thanh Trì, Hà N i di n tích tr ng rau mu ng s d ng n ưc th i trung bình 1 h là 536m2 và 563m2. T i 2 đa đim tr ng rau cĩ s d ng n ưc th i thơn Bàng B, xã Hồng Li t, huy n Thanh Trì, Hà N i l ưng n ưc th i s d ng là 13.400m3 và 52.000m3/ n ăm (Khai NM, Ha PQ, Ưborn I, 2007). 25
  30. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 Sn l ưng cá nuơi Hà N i n ăm 2004 kho ng 8972 t n, trong đĩ 57% là nuơi t i qu n Hồng Mai và huy n Thanh trì (Phuong NTD, Tuan PA, 2005). Trong 1019 ha nuơi cá t i 2 huy n này n ăm 2002 cĩ 417 ha s d ng n ưc th i. Th i gian t lúc th cá đn lúc thu ho ch kho ng 10 tháng. Các lo i cá th ưng nuơi b ng n ưc th i là : cá chép th ưng, cá chép c , các chép b c Trung Qu c, cá chép n Đ, các chép đu to, cá rơ phi Mơ Z ăm Bích, cá rơ phi Nile Các kh o sát v tiêu dùng cá cịn r t ít. M t điu tra 500 h gia đình Hà N i v tiêu th các lo i cá (n ưc ng t, n ưc m n ) cho th y lưng tiêu th trung bình n i thành là 50,5g/ng ưi/ngày, ngo i thành là 36,9g/ng ưi/ngày (Ali M, Quan NT, Nam NV, 2006). M t nghiên c u khác Mi n B c Vi t Nam (Dey MM, Rab MA, Paraguas FJ, Piumsombun S, Bhatta R, Alam MF, Ahmed M, 2005) cho th y l ưng tiêu th cá là 6,86 đn 19,32kg/ng ưi/n ăm tùy theo m c thu nh p. Theo cơng b c a FAO n ăm 2003 thì tiêu th cá trung bình c a ng ưi Vi t Nam là 14,7kg/n ăm, trong đĩ cĩ 6,9kg là cá t ươ i (FAO, 2003). Mt nghiên c u t i xã Yên S , huy n Thanh Trì, Hà N i cho th y: sơng Kim Ng ưu ch y qua xã Yên S là con sơng b ơ nhi m nhi u nh t vì hàng ngày cĩ kho ng 100.000m3 n ưc th i các lo i ch a r t nhi u lo i hĩa ch t cơng nghi p, phân bĩn, hĩa ch t b o v th c v t và phân súc v t và c phân ng ưi đ vào con sơng này. Hàm lưng BOD5 , COD cao g p 3-7 l n tiêu chu n cho phép, l ưng coliform t ng s cao hơn tiêu chu n cho phép đn c tr ăm, th m chí ngàn l n (Trang DT và Lan NTP, 2002). Ti xã này h ơn 50% di n tích đt nơng nghi p (kho ng 185ha) đưc s d ng đ làm ao nuơi cá, đa s trong đĩ s d ng n ưc th i t sơng Kim Ng ưu. C 7 đn 10 ngày b ơm nưc t sơng vào các ao nuơi cá 1 l n, m i l n b ơm kho ng 10% dung l ưng c a ao. Kho ng 25 ha ru ng rau, ch y u là rau mu ng, đưc t ưi b ng n ưc sơng Kim Ng ưu. Tuy nhiên khơng b ơm n ưc tr c ti p t sơng mà n ưc sơng Kim Ng ưu đưc b ơm vào các ao cá, sau đĩ qua ru ng lúa, ru ng rau ho c qua ru ng lúa r i m i đn ru ng rau li n k . Các nguyên t nh ư: Cr, Cu, Fe, Mo, Mn, Ni, Zn là các y u t vi l ưng r t c n thi t cho ho t đng và phát tri n c ơ th . Tuy nhiên, h p thu nhi u các nguyên t này c ũng cĩ kh n ăng gây đc. Cĩ m t s trong đĩ cĩ kho ng cách gi a li u cĩ l i và li u đc r t gn nhau, m t s khác nh ư Be, Cd, Pb thì h u nh ư khơng cĩ ch c n ăng gì trong c ơ th và cĩ th gây đc v i li u r t th p. Theo nghiên c u c a Marcussen H. , 2007 v tái s dng n ưc th i đ tr ng rau và nuơi cá t i huy n Thanh Trì và Hồng Mai, Hà N i cho th y hàm l ưng l n nh t c a các nguyên t cĩ ti m n ăng gây đc (PTEs: potentially toxic elements) cĩ trong rau mu ng nh ư sau (B ng 5). Bng 5. Các nguyên t đc h i và hàm l ưng c a chúng trong rau mu ng tưi b ng n ưc th i ngo i thành Hà N i Hàm l ưng Hàm l ưng Nguyên t Nguyên t (mg/kg tr ng l ưng ưt) (mg/kg tr ng l ưng ưt) As 0,190 Ni 0,412 Cd 0,032 Pb 0,206 Cu 2,950 Zn 9,080 (Ngu n: Marcussen H, Holm PE, Dalsgaard A, 2007) Hàm l ưng các PTEs trong rau mu ng đưc t ưi b ng n ưc th i cĩ xu h ưng cao h ơn nh ưng cao h ơn khơng cĩ ý ngh ĩa so v i hàm l ưng c a chúng trong rau mu ng t ưi b ng n ưc s ch. Theo tính tốn, v i l ưng tiêu th rau mu ng hàng ngày nh ư hi n nay thì ng ưi s d ng lo i rau mu ng t ưi b ng n ưc th i cĩ l ưng PTEs vào 26
  31. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 cơ th hàng ngày ch chi m kho ng 11% kh n ăng dung n p t i đa cho phép (PTI: permit toleranable intake). Do đĩ cĩ th th y rau mu ng đưc t ưi b ng n ưc th i đây ch cĩ nguy c ơ th p đi v i ng ưi s d ng. Hàm l ưng As, Cd và Pb trong th t cá, gan và da cá đưc nuơi b ng n ưc th i là th p, đa s d ưi ng ưng phát hi n. Tuy nhiên, l ưng Cd và Pb trung bình trong gan cá rơ phi là o,336 và 0,31mg/kg tr ng l ưng ưt, l ưng As trong da cá rơ phi là 0,15mg/kg tr ng l ưng ưt. C ũng theo tính tốn, l ưng As, Pb và Cd vào c ơ th hàng ngày do ăn cá nuơi b ng n ưc th i đây ch chi m 9% PTI. Do v y c ũng cĩ th nĩi nguy c ơ nhi m đc các kim lo i n ng này do ăn cá nuơi b ng n ưc th i đây là khơng cao (Marcussen H, Holm PE, Dalsgaard A, 2007,III). Cũng theo k t qu nghiên c u này, bùn l ng t i sơng Tơ L ch, n ưc sơng đưc s d ng nuơi tr ng đây, b ơ nhi m n ng b i As, Ba, Cd, Cu, Ni, Pb và Sb. N ng đ cao nh t c a Cd bùn sơng Tơ L ch là 427mg/kg tr ng l ưng khơ. Theo tác gi , kh năng gi các PTEs bùn l ng t i các sơng th i Hà N i là c ơ ch ng ăn ch n s v n chuy n các PTEs qua n ưc th i tái s d ng vào các h th ng nuơi tr ng (Marcussen H, Dalsgaard A, Holm PE, 2007,IV). Hi n nay ch ưa cĩ nghiên c u nào t i Vi t Nam đánh giá hàm l ưng các ch t đc h i, kim lo i n ng trong cây l ươ ng th c, cây ăn qu đưc t ưi b ng n ưc th i tái s d ng. Phân ng ưi, n u khơng đưc thu gom và x lý h p v sinh s gây ơ nhi m ngu n n ưc, ơ nhi m th c ph m, ơ nhi m mơi tr ưng xung quanh và gây nên nhi u lo i bnh t t, trong đĩ ph i k đn b nh tiêu ch y, giun sán, ngồi da, ph khoa, m t và các bnh khác. Phân ng ưi c n đưc thu gom, x lý đ tiêu di t các vi khu n gây b nh bng các lo i nhà tiêu h p v sinh. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B Y t n ăm 2007, 25% s h gia đình nơng thơn Vi t Nam khơng cĩ nhà tiêu, nh ư v y nh ng thành viên trong các gia đình đĩ ph i đi v sinh nh ho c đi v sinh ra cánh đng ho c b t c n ơi nào cĩ th đưc. Trong s h cĩ nhà ti u th 82% là nhà tiêu khơng đt tiêu chu n v sinh v xây d ng ho c v s d ng theo Quy t đnh s 08/2005/Q Đ-BYT. Cĩ 30% s h gia đình s d ng phân ng ưi trong s n xu t nơng nghi p, trong đĩ ch cĩ 20,6% phân 6 tháng theo quy đnh. Chính đây là nh ng nguyên nhân quan tr ng gĩp ph n gây ơ nhi m phân ng ưi ra ngu n n ưc và mơi tr ưng xung quanh. S cĩ m t c a E. coli trong m t ngu n n ưc là bi u hi n c a s ơ nhi m phân ca ngu n n ưc này. K t qu nghiên c u c a Nhi, TTH, 2009 t i hai x ă T P i và H p Thành, Lào Cai cho th y trên 90% s m u n ưc t i b ch a h gia đình và trên 70% m u nưc u ng b ơ nhi m E. coli, trong đĩ t 15% đn 65% s m u n ưc cĩ l ưng E coli trên 100 vi khu n/100ml n ưc. Theo k t qu điu tra v sinh mơi tr ưng nơng thơn c a B y t n ăm 2007 thì t l ngu n n ưc khơng đt đt tiêu chu n vi sinh v t (ơ nhi m phân) cũng r t cao, chi m 75% trong t ng s 2958 m u n ưc xét nghi m trong tồn qu c, trong đĩ n ưc b m t và n ưc gi ng kh ơi b ơ nhi m nhi u nh t (83,6% m u nưc b mt và 87% m u n ưc gi ng kh ơi khơng đt tiêu chu n v vi sinh v t). Nhìn chung, v n đ tái s d ng n ưc th i, phân ng ưi và đng v t nuơi trong nơng nghi p, nuơi tr ng th y s n cịn ch a đng r t nhi u v n đ b t c p, ch ưa đưc nghiên c u m t cách t ng th . R t c n nh ng ch ươ ng trình nghiên c u bài b n, cung cp c ơ s khoa h c cho vi c ban hành nh ng chính sách phù h p. Nh ng chính sách này r t c n thi t ph i đưc xây d ng s m, nh m t ăng c ưng ki m sốt ơ nhi m mơi 27
  32. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tr ưng, ki m sốt d ch b nh, b o v s c kh e c a ng ưi dân, bên c nh đĩ, v n t n thu đưc nh ng tài nguyên cĩ ích là n ưc th i, ch t dinh d ưng, ph c v nơng nghi p. Vn đ tái s d ng phân, n ưc th i vùng ngo i thành, các vùng nơng nghi p d ưi h lưu c n đưc xem xét c n th n khi xây d ng quy ho ch thốt n ưc đơ th . Nh n th c ca c ng đng trong tái s d ng ch t th i trong nơng nghi p, th y s n c n đưc t ăng cưng. 28
  33. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 5. Cơ c u th ch , khung pháp lý và thơng tin Các ho t đng cung c p n ưc, qu n lý ch t th i, v sinh mơi tr ưng đơ th đang ch u s qu n lý c a nhi u b ngành, trong đĩ cĩ các B Xây d ng, Y t , Tài nguyên và Mơi tr ưng, Khoa h c và Cơng ngh , B Xây d ng cĩ ch c n ăng qui ho ch phát tri n, đư a ra cơng ngh , đư a ra các qui đnh và tiêu chu n xây d ng cho mng ho t đng này. C p n ưc và v sinh mơi tr ưng nơng thơn thu c s qu n lý c a B Nơng nghi p và Phát tri n Nơng thơn. Ngu n n ưc và b o v ngu n n ưc thu c trách nhi m qu n lý c a B Tài nguyên và Mơi tr ưng. Ch t l ưng và tiêu chu n n ưc s ch cung cp cho ăn u ng, sinh ho t thu c s qu n lý c a B Y t . K ho ch đu t ư và quy t đnh đu t ư phát tri n c p n ưc và v sinh thu c trách nhi m c a B K ho ch và Đu tư, k t h p v i các b ban ngành và y ban nhân dân t nh liên quan. Bên c nh đĩ, cịn nhi u ho t đng c p n ưc và v sinh mơi tr ưng đưc th c hi n do ngu n tài tr , giúp đ tr c ti p c a các t ch c qu c t , c a c ng đng đa ph ươ ng, hay do kh i t ư nhân đu t ư và khai thác trên c ơ s d ch v (ch y u trong l ĩnh v c c p n ưc và qu n lý ch t th i r n). Vi c xác đnh giá n ưc s ch đưc th c hi n theo h ưng d n c a B Xây d ng và B Tài chính. Quy t đnh giá n ưc đưc th c hi n b i y ban nhân dân t nh, sau khi đưc H i đng nhân dân t nh thơng qua. Vi c qu n lý c p n ưc t i đa ph ươ ng đĩng vai trị chính và tr c ti p nh h ưng đn vi c phát tri n c p n ưc và v sinh. Đ th c hi n nhi m v c p n ưc cho nhu c u sinh ho t, cơng nghi p và d ch v , y ban nhân dân t nh ra các quy t đnh v k ho ch phát tri n hay trình lên Th t ưng phê duy t các d án c p n ưc t i đa ph ươ ng. T i t t c các t nh thành ph tr c thu c đu cĩ các cơng ty c p n ưc, nh ưng các cơng ty này ch y u sn xu t và phân ph i n ưc s ch cho các đơ th lo i IV và cao h ơn. các khu dân c ư nơng thơn, các đơ th lo i V, cịn r t thi u các cơng trình c p n ưc. Chính quy n đa ph ươ ng, ho c Trung tâm N ưc s ch và V sinh mơi tr ưng nơng thơn thu c S NN&PTNT th ưng đĩng vai trị đu m i trong tri n khai các d án đu t ư cung c p nưc s ch nh ng đi t ưng này. V n đu t ư đưc c p t Chính ph và sau khi xây dng xong, các cơng trình này đưc bàn giao cho đa ph ươ ng qu n lý. Do n ăng l c qu n lý y u, khơng chuyên nghi p, kinh phí ho t đng khơng tính đn kh u hao và chi phí b o trì, s a ch a, do đĩ, các h th ng cp n ưc lo i này th ưng xu ng c p r t nhanh. B Xây d ng đã ban hành m t s v ăn b n đ ngh các t nh giao nhi m v c p nưc t i các th tr n nh và th t cho cơng ty c p n ưc. Cho đn nay, mi ch cĩ m t s t nh th c hi n yêu c u trên. Mơ hình chuy n giao h th ng c p n ưc trên đa bàn đơ th lo i V, các đim dân c ư nơng thơn, ven đơ cho các cơng ty c p n ưc t nh qu n lý, đu t ư c i t o và phát tri n d ch v c p n ưc theo h ưng t p trung, chuyên nghi p hĩa, đm b o nguyên t c cung c p d ch v và m i quan h nhà cung c p d ch v - khách hàng theo c ơ ch th tr ưng đang cho th y nhi u d u hi u tích c c. C n thi t đánh giá, rút kinh nghi m và nhân r ng mơ hình này, đ t ăng c ưng tính hi u qu đu t ư và quan tr ng h ơn n a là đ đm b o t ăng s ng ưi dân đưc h ưng các d ch v c p n ưc sch m t cách b n v ng. C ph n hĩa doanh nghi p c p n ưc Quy t đnh s 38/Q Đ-TTg, ngày 20/3/2007 quy đnh tiêu chu n phân lo i và danh mc các doanh nghi p v i 100% v n nhà n ưc, cĩ nêu các doanh nghi p nhà n ưc 29
  34. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 tham gia c p thốt n ưc và x lý n ưc th i đơ th đưc phân lo i thành doanh nghi p c ph n hĩa v i h ơn 59% c ph n do nhà n ưc n m gi . Mc dù đã cĩ quá trình c ph n hĩa các cơng ty c p n ưc nh ư trên, ADB v n ch ra r ng quá trình phân c p v n đang đưc th c hi n và chính quy n đa ph ươ ng và các cơ quan liên quan v n ch ưa hồn tồn s n sang ti p nh n các trách nhi m phân c p do các nguyên nhân hi n t i sau: - Quá trình c ph n hĩa khơng mang l i hi u qu ho t đng cao h ơn, vì các cơng ty c p n ưc v n ch y u th c hi n theo nhi m v cơng ích đưc giao và ch ưa cĩ các khuy n khích m r ng h th ng phân ph i ra các khu v c lân c n. - Các quy t đnh liên quan đn vi c t ăng giá n ưc khơng do các cơng ty c p nưc quy t đnh mà do UBND quy t đnh trong khi các UBND khơng cĩ nhi u đng l c đ t ăng giá. Do s thi u rõ ràng trong vi c s h u các c ơ s h t ng x lý, truy n t i và phân ph i c a h th ng c p n ưc đã d n đn nguy c ơ ho t đng v n hành và b o trì thi u hi u qu và s khi n giá tr c a các cơng trình này ngày càng xu ng c p. Qu n lý thốt n ưc theo ph ươ ng th c qu n tr tài s n Ph ươ ng th c qu n lý h th ng thốt n ưc các đơ th v n khơng cĩ thay đi đáng k so v i mơ hình hàng ch c n ăm v tr ưc. S thay đi l n nh t là b máy qu n lý chuy n t đơ n v s nghi p thành doanh nghi p cơng ích. T i các thành ph l n, doanh nghi p thốt n ưc do UBND tnh thành l p và tr c thu c S Xây d ng tnh, cịn các đơ th khác thì do UBND th xã thành l p và qu n lý. T l các h đu n i vào h th ng thốt n ưc nhi u n ơi cịn th p, trung bình đt kho ng 60~70%. Chi phí đu n i do ng ưi s d ng d ch v chi tr . D ch v thốt n ưc đơ th cho đn tr ưc n ăm 2004 đưc cung cp mi n phí, tr thốt n ưc cơng nghi p. Ch t n ăm 2004 m i b t đu thu phí nưc th i sinh ho t nh ưng v i m c phí r t th p (10% ph thu trên hĩa đơ n ti n n ưc). Dch v hút phân bùn các b t ho i ph i tr ti n, và ph n l n do khu v c t ư nhân cung cp. Qu n lý h th ng thốt n ưc đơ th bao g m t khâu quy ho ch phát tri n, đu tư, thi t k , xây d ng đn vn hành, làm s ch đưng c ng, quét d n các rãnh n ưc mưa, n o vét kênh m ươ ng, s a ch a đnh k ỳ và khơng đnh k ỳ, H u h t chi phí cho qu n lý h th ng thốt n ưc đu do ngân sách t nh ho c ngân sách đơ th c p. M c tiêu qu n lý ch y u nh m b o đm tu i th c a cơng trình, duy trì tr ng thái thơng su t khơng b t c ngh n, ch ng úng ng p c a các tuy n đưng c ng và các kênh m ươ ng. Ph ươ ng th c qu n lý này đã b c l nh ng nh ưc đim sau: - Do khơng thu phí n ưc th i sinh ho t tr c ti p t ng ưi s d ng d ch v nên dch v thốt n ưc ch ưa cĩ tính đáp ng cao v i nhu c u c a ng ưi x th i. Cịn ng ưi s d ng vì khơng nh n th c đưc rõ nhu c u chi phí đ làm ra d ch v , nên c ũng khơng quan tâm đn s v n hành c a h th ng thốt n ưc và b o v , gi gìn nĩ, ngo i tr khi xy ra l t l i lúc cĩ m ưa to hay khi các n ơi ti p nh n n ưc th i (kênh m ươ ng, h , sơng su i, d i n ưc ven b bi n) và t ng n ưc ng m b ơ nhi m. - Vì ngu n thu t phí n ưc th i khơng đáng k nên vi c v n hành h th ng thốt nưc ch y u ph i d a vào ngu n v n ngân sách đa ph ươ ng. Tuy nhiên, ngân sách đa ph ươ ng l i luơn thi u h t vì ch riêng trong l ĩnh v c d ch v h t ng thơi thì cịn ph i tr c p cho c p n ưc và giao thơng cơng c ng do phí các d ch v này c ũng r t th p, ngồi ra ph i chi cho các lo i hình d ch v cơng c ng khơng thu phí, nh ư hè đưng, 30
  35. BÁO CÁO ĐÁNH GIÁ LĨNH V C CP NƯC VÀ V SINH MƠI TR ƯNG VI T NAM. N ĂM 2011 chi u sáng cơng c ng, cơng viên cây xanh v.v Do khơng đ kinh phí v n hành và b o trì nên h th ng thốt n ưc b xu ng c p nhanh chĩng. - Các khu v c ng ưi nghèo đơ th th ưng cĩ đưng xá quanh co ch t h p, khơng cĩ h th ng thốt n ưc, nên n ưc m ưa và n ưc th i x th ng vào ao h và kênh mươ ng c nh đĩ. Chính quy n đơ th cĩ xu h ưng xĩa b các khu vc này đ thay th bng khu đơ th hi n đi, nh ưng trong khi ch ưa cĩ d án phát tri n thì cơng ty thốt nưc l i khơng quan tâm đn các khu v c này, vì đĩ ch ưa cĩ h th ng thốt n ưc cn qu n lý! M y n ăm g n đây, 4 thành ph l n v i s tài tr c a Ngân hàng Th gii đã th c hi n ch ươ ng trình nâng c p đơ th b ng cách khuy n khích các h dân hi n đt đ n n th ng và m r ng đưng cho xe c u h a cĩ th đi vào, đt đèn đưng và xây cng rãnh thốt n ưc hai bên đưng. Ch ươ ng trình r t thành cơng nh ưng kinh nghi m ca nĩ l i ch ưa đưc nhân r ng do nhi u nguyên nhân khác nhau. - S ng ưi ti các khơng gian cơng c ng trong đơ th nh ư các khu th ươ ng m i, các đưng ph , ch , v ưn hoa, nhà ga, b n xe ngày càng t ăng nhanh, nh ưng s lưng các nhà v sinh cơng c ng nh ng n ơi này cịn r t thi u. - Do đơ th phát tri n nhanh, l ưng n ưc th i c ũng t ăng nhanh nh ưng x th ng vào n ơi ti p nh n mà khơng qua x lý, nên khơng nh ng mơi tr ưng n ưc c a đơ th mà c khu v c h l ưu các dịng sơng c ũng b ơ nhi m ngày càng nghiêm tr ng. - H th ng thốt n ưc th ưng phát tri n ch m h ơn h th ng c p n ưc và c p đin, t l bao ph d ch v c ũng th p h ơn nhi u. Nguyên nhân là do chính quy n đơ th và c ng ưi dân cho r ng thốt n ưc cịn cĩ th đi nh ưng c p đin và c p n ưc thì khơng, mà quên m t r ng s phát tri n l ch pha c a h th ng h t ng s gây t n kém hơn nhi u khi phát tri n đng b . - Ph ươ ng th c qu n lý h th ng thốt n ưc đơ th hi n hành n ưc ta cĩ th g i là “qu n tr tài s n” vì l y tài s n th c, t c là c ơ s v t ch t c a h th ng thốt n ưc, làm đi t ưng qu n lý, ti n hành đă ng ký tài s n, khai thác và b o trì tài s n theo các tiêu chu n k thu t, thu th p thơng tin. Ph ươ ng th c này ch cĩ hi u qu trong ph m vi kinh phí đưc c p, sao cho đt đưc các ch tiêu ph c v đưc giao. Ph ươ ng th c qu n lý này rõ ràng khơng phù h p v i t ư duy phát tri n đơ th hi n đi, coi tr ng tính bn v ng và cơng b ng xã h i, gây tr ng i cho s phát tri n thốt n ưc đơ th n ưc ta trong t ươ ng lai theo các xu h ưng tiên ti n trên th gi i. Cơng tác t ch c, ch đo Vi c t ch c c p n ưc và v sinh mơi tr ưng các đa ph ươ ng ch ưa th ng nh t. S ph i h p và ch đo c a các ngành Xây d ng, Nơng nghi p & PTNT, Y t , Tài nguyên và Mơi tr ưng và K ho ch & Đu t ư ch ưa ch đng và ch ưa ch t ch . Mơ hình t ch c qu n lý nhà n ưc v n ưc s ch & VSMTNT c p t nh, huy n ch ưa đưc th c hi n th ng nh t theo Thơng t ư liên t ch s 61/2008/TTLT -BNN-BNV ngày 15/5/2008 c a B NN&PTNT và B N i v . Ch c n ăng, nhi m v c a Chi c c Thu l i và Trung tâm N ưc s ch & VSMTNT ch ưa rõ ràng và cịn ch ng chéo. Lp k ho ch, xây d ng và qu n lý xây d ng cơng trình: Đi v i cơng tác quy ho ch N ưc s ch &VSMT, nhi u đa ph ươ ng ch ưa c p nh t đy đ, k p th i, ch ưa quan tâm đn nh h ưng c a bi n đi khí h u. Ch t l ưng và qu n lý quy ho ch cịn hn ch và ch ưa sát th c t , ch ưa đáp ng đy đ nh ng địi h i c a cơng tác l p k ho ch c p n ưc và v sinh mơi tr ưng. 31