Từ điển thảo dược - Trần Việt Hưng

Nội dung text: Từ điển thảo dược - Trần Việt Hưng

1. 7͕ng hͣp:khampha8888@yahoo.com 0ͥc lͥc 1. %͓ Kɼt 2. &ɠi Bɶ Trɬng 3. &ɠi Xà Lách 4. Cây cacao 5. Cây Xɉɇng R͓ng 6. &͏ Cú 7. &͏ Mͱc 8. &ͧ Cɠi Trɬng 9. Ĉɪu R͓ng 10. Ĉɪu Tây 11. Ĉu Ĉͧ 12. Gai Ch͑ng 13. Hành Hɉɇng 14. Hành Tăm 15. +ɶ 16. Hoa Dành Dành 17. Hoa Ĉào 18. Hoa Hiên(Kim Châm) 19. Hoa Hoè 20. Hoa Lan - Huʄ 21. Hoa Magnolia 22. Hoa Mai 23. Hoa Mɨu Ĉɇn
2. 24. Hoa Mimosa 25. Hoa Sen 26. Hoa Sͩ 27. Hoa Violet 28. Mãng Cɤu Xiêm 29. 0ăng Cͥt 30. 0ɇ Lông 31. Ngãi Hoa Vàng 32. Ngò Gai 33. ͔i 34. Riɾng 35. Roi (Mɪn) 36. 6ɤu Riêng 37. Sim 38. Su Hào 39. Su Su 40. Táo 41. Táo Tɤu 42. 7͏i Tây 43. Wasabi %ӗ KӃt cây thuӕc ngӯa ÿѭӧc SARS ? ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: Trong khi Trung Hoa, Ĉài loan và Canada ÿang phɠi vɢt vɠÿ͑i phó v͛i bʄnh SARS, Viʄt Nam là nɉ͛c ÿɤu tiên ÿɉͣc WHO công nhɪn là ÿã ngăn chɴn ÿɉͣc Vͱ lan truyɾn cͧa SARS và có nhͯng tin ÿ͓n là do ͟ xông hɇi B͓ kɼt tɞi nhͯng bʄnh viʄn và nhͯng nɇi công c͙ng ÿông ngɉ͝i lui t͛i (?). B͓ kɼt ÿã ÿɉͣc dùng trong dân gian ÿʀ g͙i ÿɤu giúp mɉͣt tóc, hɇi b͓ kɼt dùng ÿʀ xông trong nhͯng ÿám tang, giúp trͫ khͭ nhͯng mùi vɉɇng ÿ͍ng %͓ kɼt, Gleditschia officinalis, thu͙c gia ÿình thͱc vɪt Cesalpi naceae ( hay Leguminosae), ÿɉͣc dùng trong Ĉông dɉͣc dɉ͛i tên Tɞo giác ( Tsao- chia=Zao-Jia). Anh ngͯ g͍i là Chinese honey locust fruit, soap bean Ĉɴc tính thͱc vɪt : %͓ kɼt thu͙c loɞi cây thân m͙c,cao 5-10m, thân có gai to và cͩng chia nhánh. Lá m͍c so le, kép lông chim, hình trͩng thuôn dài , c͡ 25mm x 15mm, mép lá có răng cɉa nh͏. Hoa m͍c thành chùm ͟ nách lá hay ͟ ng͍n,
3. màu trɬng. Quɠ cͩng, khi chín màu ÿen dài 10- 12cm , r͙ng 1-2 cm hɇi cong, hay thɰng : trong quɠ có 10-12 hɞt màu nâu c͡ 7mm; quanh hɞt là P͙t chɢt b͙t màu vàng nhɞt. B͓ kɼt ra hoa vào tháng 5-7, và ra quɠ vào tháng 10-12. B͓ kɼt có ngu͓n g͑c tͫ khu vͱc giͯa Nam Trung Hoa và %ɬc Viʄt Nam, ÿɉͣc tr͓ng hɤu nhɉ khɬp Viʄt Nam ( Riêng ÿɠo Cát Bà có ÿɼn 40 ngàn cây,cung cɢp 40 tɢn b͓ kɼt m͗i năm) B͓ kɼt cŸng ÿɉͣc tr͓ng Wɞi Thái Lan, ɡn Ĉ͙. Quɠÿɉͣc thu hái vào nhͯng tháng 10-11 lúc ÿang màu xanh hay vàng nhɞt, phɇi khô ÿʀ lâu , ÿ͕i sang màu ÿen bóng. Riêng gai b͓ kɼt (cŸng là m͙t vʈ thu͑c) có thʀ thu hái quanh năm , nhɉng t͑t nhɢt là tͫ tháng 9 qua ÿɼn tháng 3 năm sau( mùa ÿông-xuân), cŸng ÿɉͣc phɇi khô Thành phɤn hóa h͍c : Quɠ chͩa : 10% h͗n hͣp Saponin loɞi triterpenic trong ÿó g͓m Gleditsia saponin B->G , Australosid, Gledinin. , Gledigenin. Các hͣp chɢt Flavonoids nhɉ Luteolin, Saponaretin,Vitextin Homo-orientin, Orientin. Men Peroxidase Ĉɉ͝ng hͯu cɇ nhɉ Galactose, Glucose, Arabinose Các acid béo : Palmitic acid, Stearic acid, Oleic acid Linolic acid, Linoleic acid. Các sterols nhɉ Stigmasterol, Sitosterol Cerylacohol ; tannins Gai b͓ kɼt chͩa : Gleditchia saponin B->G, Palmitic acid, acid béo , hydrocarbon nhɉ nonacosane, heptacosane Nghiên cͩu cͧa Duke trên hɞt Gleditsia japonica, tr͓ng tɞi Hoa Kƒ ghi nhɪn hàm luͣng chɢt béo cao hɇn 4. 3 % so v͛i 2. 8% nɇi loài tr͓ng tɞi Nhɪt. Ĉɴc tính dɉͣc h͍c : Ĉa s͑ nhͯng nghiên cͩu vɾ B͓ kɼt ÿɉͣc thͱc hiʄn tɞi Trung Hoa, Nhɪt ( tɞi Viʄt Nam cŸng có m͙t s͑ công trình nghiên cͩu vɾ hoɞt chɢt cͧa b͓ kɼt).
4. Khɠ năng huyɼt giɠi : B͓ kɼt có khɠ năng huyɼt giɠi rɢt mɞnh. Khɠ năng kháng vi trùng : Dung dʈch ly trích bɮng nɉ͛c có tác dͥng ͩc chɼ Escherichia coli, Eberthella typhosa, Pseudomonas aeruginosa, Proteus vulgaris và các vi trùng gram âm (in vitro). H͗n hͣp Saporanetin và Flavonoid trong B͓ kɼt có tác dͥng ch͑ng m͙t s͑ siêu vi trùng trong ÿó có cɠ loɞi Coronavirus. Khɠ năng ch͑ng nɢm : thͭ nghiʄm in vitro cho thɢy khɠ năng ͩc chɼ m͙t s͑ dermatophytes. Tác dͥng long ÿ͝m : Saponins cͧa b͓ kɼt có tác dͥng kích thích màng nhày bao tͭ tɞo phɠn xɞ gia tăng chɢt bài tiɼt nɇi ͑ng hô hɢp, giúp t͑ng xuɢt chɢt ÿ͝m Tác dͥng long ÿ͝m này tuy ÿáng chú ý nhɉng không mɞnh bɮng Radix Platycodi Grandiflori. %͓ kɼt trong Ĉông Dɉͣc : 'ɉͣc h͍c c͕ truyɾn Trung Hoa dùng Quɠ B͓ Kɼt và Gai B͓ Kɼt làm 2 vʈ thu͑c có tác dͥng trʈ liʄu khác nhau. Theo các Danh Y c͕ tɞi Trung Hoa nhɉ Lôi Hiʄu, Vɉɇng Hiɼu C͕ (ÿ͝i Nguyên), Lý th͝i Trân, Tɞo giác ÿi vào Kinh Quyɼt Âm, lͣi ÿɉͣc 'cͭu khiɼu', sát ÿɉͣc tinh vɪt, chͯa ÿɉͣc nhͭng chͩng bͥng trɉ͛ng Ĉa s͑ cá phɉɇng thͩc ÿLɾu trʈ ghi trong 'Giɠn Yɼu tɼ chúng phɉɇng','Ngoɞi ÿài bí yɼu phɉɇng','Thiên kim phɉɇng' ÿɾu dùng B͓ kɼt (thiêu t͓n tính) tán thành b͙t, th͕i vào mŸi hay hoà nɉ͛c ÿʀ u͑ng Danh y Cù Hi Ung (ÿ͝i Minh) luɪn vɾ Tɞo giác trong 'Bɠn thɠo Kinh sɇ' nhɉ sau : ' Tɞo giác ÿi vɠo Túc quyɼt Âm kinh và Thͧ Thái Âm, Dɉɇng Minh kinh Vì Quyɼt Âm là tɞng Phong M͙c nên chính chͧ là Phong Tí (Tͩ cɇ tê Eɞi, ÿɤu phong làm chɠy nɉ͛c mɬt ) ÿɾu do Kinh Quyɼt Âm phong m͙c gây ra bʄnh. Tɞo giác bɦm thͥ tính tân tán, lͣi các quan khiɼu bình ÿɉͣc m͙c khí nên phá ÿɉͣc phong tà Quɠ B͓ Kɼt : Quɠ B͓ Kɼt hay Tɞo Giác (Zao jiao) ( Nhɪt dɉͣc g͍i là sòkaku ; Ĉɞi hàn là Chogak), ghi chép trong Thɤn Nông Bɠn thɠo, ÿɉͣc xem là có vʈ chua, tính ɢm và có ÿ͙c tính nhɶ, tác dͥng vào các kinh mɞch thu͙c Phɼ (Ph͕i) và Ĉɞi tràng. 7ɞo Giác có nhͯng tác dͥng và ÿɉͣc dùng nhɉ sau : Tán ÿ͝m : dùng trong các trɉ͝ng hͣp Ĉ͝m ÿ͍ng, ho và th͟ khò khè do ÿ͝m nghɺn không thʀ t͑ng xuɢt nɇi h͍ng. Tɞo giác ÿɉͣc ph͑ hͣp v͛i Ma hoàng (Ephedra) và Mɪt heo ÿʀ trʈ Sɉng ph͕i kinh niên có nhͯng triʄu chͩng ho, th͟ khò khè, nɴng ngͱc và ÿàm dính nɇi h͍ng.
5. Thông khiɼu và Tái sinh Thɤn : dùng trong các trɉ͝ng hͣp bʈ bɢt tʆnh, tê nɇi Pɴt hay phong giͱt, cͩng hàm do ÿ͝m dɉͩ ; thɉ͝ng ph͑i hͣp v͛i Tɼ tân (Radice Asari= xi xin), bɮng cách th͕i b͙t vào mŸi. Phát tán kh͑i u và làm giɠm sɉng phù : ÿʀ trʈ các mͥn nh͍t m͛i bɬt ÿɤu Vɉng ɢy hay nh͍t sɉng mà mͧ không thoát ra ÿɉͣc Tɞo giác ÿɉͣc dùng ph͑i Kͣp v͛i Kim Ngân hoa Flos Locinerae Japonica (jin yin hua), khi nh͍t bɬt ÿɤu Vɉng tɢy; và v͛i Rʂ Bɞch chʆ Radix Angelicae dahuricae (bai zhi) khi nh͍t có Pͧ mà không thoát ra ÿɉͣc. Khi dùng dɉ͛i dɞng 'thu͑c nhét hɪu môn, B͓ kɼt có tác dͥng x͕, t͑ng xuɢt giun ÿͧa Gai B͓ Kɼt : Ĉông dɉͣc dùng Gai B͓ kɼt (Spina Gleditsiae) (Tɞo Giác Thích = Zao jiao ci) làm m͙t vʈ thu͑c riêng. Tɞo Giác Thích ÿɉͣc xem là có vʈ cay, tính ɢm, tác Gͥng vào các kinh mɞch thu͙c Can và Vʈ. 7ɞo Giác Thích có khɠ năng làm giɠm sɉng phù, thoát mͧ, tái tɞo huyɼt và giɠm kh͑i u. Gai B͓ kɼt thɉ͝ng ÿɉͣc dùng vào giai ÿRɞn kh͟i phát cͧa nh͍t giúp tɞo mͧ và làm v͡ miʄng cͧa nh͍t ung. Gai B͓ kɼt cŸng t͑ng xuɢt phong, diʄt ký sinh trùng, nên ÿɉͣc dùng trʈ 'hɬc lào' và phong cùi. Không ÿɉͣc dùng nɇi phù nͯ có thai hay khi nh͍t ÿã v͡ miʄng. %͓ kɼt trong Nam dɉͣc : %͓ kɼt ÿɉͣc sͭ dͥng khá ph͕ biɼn trong Dɉͣc h͍c c͕ truyɾn Viʄt Nam và trong sinh hoɞt dân gian : Quɠ B͓ kɼt ÿem ngâm hay nɢu lɢy nɉ͛c ÿʀ g͙i ÿɤu, làm sɞch gɤu, mɉͣt tóc. 1ɉ͛c nɢu B͓ kɼt dùng ÿʀ giɴt quɤn áo len, dɞ không làm phai mɤu hay hoen ͑. Quɠ B͑ kɼt (cɠ hɞt) ÿ͑t cháy, tán thành b͙t , th͕i vào mŸi ÿʀ trʈ trúng gió,hôn mê, bɢt tʆnh; có thʀ ph͑i hͣp v͛i Bɞc hà giúp mau hɬt hɇi, h͓i tʆnh. Xông khói B͓ kɼt có thʀ giúp trʈ nghɶt mŸi, khó th͟. %͓ kɼt ÿ͑t (t͓n tính), tán thành b͙t, tr͙n v͛i dɤu mè làm thu͑c nhét hɪu môn, giúp thông hɇi tͫ ru͙t (trung tiʄn sau khi m͕; thông ÿɞi tiʄn, trʈ giun kim. Quɠ B͓ kɼt tán thành b͙t mʈn, ÿɬp vào chân răng ÿʀ trʈ sâu răng, làm nhͩc Uăng.
6. 1ɉ͛c ngâm b͓ kɼt dùng g͙i cho trɸÿʀ trʈ chóc ÿɤu, có thʀÿɬp thêm b͙t B͓ Nɼt ÿà ÿ͑t thành than ÿʀ giúp mau lành Tài liʄu sͭ dͥng : Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky) Oriental Materia Medica (Hong-Yen hsu) 7ͫĈLʀn Cây thu͑c Viʄt Nam (Võ văn Chi) Jade Remedies (Peter Holmes) Medicinal Plants of China (J Duke & E Ayensu) &ҧi bҽ trҳng, Cҧi trҳng hay Bok Choy cây rau rҩt thông dөng ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: Trong s͑ nhͯng cây thu͙c ÿɞi gia ÿình Cruciferes (nhɉ cɠi bɬp, cɠi cͧ, cɠi xanh ) bok choy có thʀÿɉͣc xem là cây rau có vʈ ngon, và dʂ sͭ dͥng nhɢt khi nɢu ăn. Bok choy trɉ͛c ÿây chʆ có Pɴt tɞi các Chͣ thͱc-phɦm Á ÿông nhɉng nay ÿã hɤu nhɉ là m͙t món hàng thɉ͝ng nhɪt ngay Wɞi các chͣ M͹. Tên g͍i Chinese cabbage ÿã gây nhiɾu nhɤm lɨn cho ngɉ͝i sͭ dͥng vì g͍i chung không nhͯng cho hai loɞi thông dͥng Brassica rapa var chinensis và B. rapa var. pekinensis.mà còn cho ngͯng loɞi khác ít gɴp hɇn nhɉ B.rapa var parachinensis, B. rapa ssp chinensis var rosularis. Ĉʀ dʂ phân biʄt, nên ghi nhɪn tiɼng Trung hoa ÿʀ g͍i chung các loɞi rau là cai (thái) (nɼu nói theo tiɼng Quɠng ÿông sɺ là choy hay choi), không có tiɼng ÿɇn ÿ͙c ÿʀ g͍i bɬp cɠi, và các loɞi cɠi ÿɉͣc g͍i bɮng tên kép ÿʀ mô tɠ hính dáng, màu sɬc Do ÿó Bɞch thái = Bai cai (Tiɼng Quɠng ÿông là Pak choi) nghśa là Rau trɬng hay cɠi trɬng và Ĉɞi bɞch thái hay Da bai cai là Rau trɬng l͛n Các cây rau cɠi ÿɉͣc phát triʀn tɞi Trung Hoa song song v͛i các loɞi rau cɠi bên Âu châu và FŸng ÿɉͣc lai tɞo ÿʀ biɼn ÿ͕i thành rɢt nhiɾu dɞng Cɠi trɬng sau ÿó tͫ Trung Hoa ÿã ÿɼn bán ÿɠo Triɾu Tiên và Nhɪt vào cu͑i thɼ kͷ 19 : tɞi Nhɪt, Cɠi trɬng hay Hakusai ÿã ÿɉͣc biɼn ÿ͕i ÿʀ thích ͩng v͛i khí hɪu (Lá to hɇn và màu xanh hɇn, nhăn và phɤn lõi có màu vàng nhɞt) Tên khoa h͍c và nhͯng tên thông dͥng : § Brassica rapa ssp chinensis , thu͙c h͍ thͱc vɪt Brassicaceae.
7. § Nhͯng tên thɉ͝ng g͍i : Pak choi, Baak choi, Chinese White Cabbage, Chinese Mustard cabbage, White Celery Mustard § 7ɞi Pháp : Chou de Chine Ĉɴc tính thͱc vɪt : &ɠi bɶ trɬng thu͙c loɞi thɠo hɮng niên hay lɉ͡ng niên, cao 25-70 cm, có khi ÿɼn 1m. Rʂ không phình thành cͧ. Lá ͟ g͑c to màu xanh nhɞt, có gân giͯa trɬng, lá trɉ͟ng thành có thʀ dài ÿɼn 40-50 cm; phiɼn lá hình bɤu dͥc, nhɲn m͍c theo t͛i g͑c nhɉng không tɞo ra cánh các lá trên hình mŸi giáo. Hoa m͍c thành chùm ͟ ng͍n, màu vàng tɉɇi, dài 1-2 cm. Quɠ 4-11 cm. Hɞt tròn nh͏ màu nâu tím 1 gram hɞt chͩa ÿɼn 300 hɞt, có khɠ năng nɦy mɤm kéo dài ÿɼn 5 năm. Có nhiɾu gi͑ng ÿɉͣc tr͓ng và lai tɞo : § Gi͑ng có lá m͍c sát nhau tɞo thành bɬp dài : var. cylindrica § Gi͑ng có lá tɞo thành bɬp tròn : var. cephalata § Có loɞi không tɞo bɬp chʆ có ít lá : var. laxa 7ɞi Viʄt Nam, cɠi bɶ trɬng rɢt thông dͥng. Rɢt nhiɾu gi͑ng ÿã ÿɉͣc du nhɪp tͫ Trung Hoa và ÿʈa phɉɇng hóa nhɉ cài Trung kiên, cɠi Nhɪt Tân, cɠi H͓ Nam M͙t s͑ gi͑ng ÿɉͣc phân biʄt do màu sɬc hay hình dɞng cͧa lá nhɉ Cɠi trɬng lá vàng, cɠi trɬng lá xɪm cɠi trɬng tai ngͱa. Ngoài ra còn có cɠi dài Nam Kinh, Hàng châu, Giang tô 7ɞi Nhɪt, tͫ cɠi trɬng Hakusai, ÿã có thêm nhͯng gi͑ng ÿʈa phɉɇng Santo-sai, Hiroshima-na (không thɢy bán tɞi các nɉ͛c Phɉɇng Tây). &ɠi trɬng ngon nhɢt là thu hái khi còn non, chiɾu dài chͫng 15 cm : lúc này cɠi ÿɉͣc g͍i là baby bok choy Ngoài ra nên ghi nhɪn cây Brassica rapa chinensis var parachinensis, là loɞi ÿã ÿɉͣc chuyʀn ÿ͕i thành Bɬp cɠi tr͕ hoa = Flowering white cabbage, hay 'Thái tâm'= Cai xin (tiɼng Quɠng ÿông là Choi sam=Choy sum), ÿɉͣc tr͓ng ÿʀ lɢy c͍ng hoa, rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi HongKong và vùng Nam Trung Hoa, bán lá c͙t thành tͫng bó, có hoa nh͏ màu vàng, c͍ng màu xanh Choi sum rɢt gi͑ng v͛i phɤn trong ru͙t cͧa Bok choy. Phɤn tâm cͧa Choi sum còn có thêm vʈÿɬng nhɶ, ăn ngon hɇn phɤn lá bên ngoài. Loɞi B. rapa spp chinensis var rosularis hay Chinese flat-headed cabbage = Wu ta cai (Quɠng ÿông là taai gwoo choi), thɉ͝ng g͍i là Cɠi Thɉͣng hɠi, m͍c phát triʀn nhɉ m͙t dśa l͛n, lan r͙ng trong vòng 30 cm bán kính và chʆ m͍c cao 5 cm lá tròn, c͍ng lá xanh lͥc . Thành phɤn dinh dɉ͡ng : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc chͩa : Rau Tɉɇi Rau Nɢu Chín Calories 13 12 Chɢt ÿɞm 1.50 g 1.56 g Chɢt béo 0.20 g 0.60 g Chɢt xɇ 0.60 g 0.60 g
8. Calcium 105 mg 93 mg 6ɬt 0.80 mg 1.04 mg Magnesium 19 mg 11 mg Phosphorus 37 mg 29 mg Potassium 252 mg 371 mg Sodium 65 mg 34 mg Beta Carotene 3000 IU 2568 IU Thiamine (B1) 0.040 mg 0.032 mg Riboflavine (B2) 0.070 mg 0.063 mg Niacin (B3) 0.500 mg 0.428 mg Ascorbic acid 45 mg 26 mg 9ɾ phɉɇng diʄn dinh dɉ͡ng, Cɠi trɬng có thʀÿɉͣc xem là ngu͓n cung cɢp Calcium, Sɬt và Potassium cho cɇ thʀ. Lɉͣng Vitamin A trong rau cŸng ÿáng chú ý, vì giúp thêm làm sáng mɬt. Rau hɤu nhɉ không cung cɢp calories và rɢt ít chɢt béo nên là cây rau thích hͣp cho nhͯng ngɉ͝i mu͑n giɠm cân 'ɉͣc tính và công dͥng : &Ÿng nhɉ các cây rau trong ÿɞi gia ÿình Brassica (Cruciferes), Cãi trɬng là m͙t ngu͓n cung Fɢp các glucosinolates : nhͯng chɢt này ÿɉͣc thͧy giɠi b͟i myrosinase, có sɲn trong cây và ÿɉͣc phóng thích trong giai-ÿRɞn biɼn chɼ và t͓n trͯ. Các chɢt ÿɉͣc thͧy giɠi là nhͯng isothiocyanate nhɉ sulforaphane có khà năng ͩc chɼ m͙t s͑ hóa chɢt gây ung thɉ, và có thêm tác dͥng ch͑ng oxy-hóa giúp cɇ thʀ ch͑ng lɞi các tiɼn trình lão hóa. &ɠi trɬng ÿɉͣc xem là m͙t cây rau thͱc phɦm có tình dɉ͡ng sinh, giúp trɉ͝ng-vʈ, thanh nhiʄt, lͣi tiʀu, ch͑ng sɉng. Hɞt cɠi trɬng có tính kích thích giúp dʀ tiêu, nhuɪn trɉ͝ng. § 7ɞi Viʄt Nam : Cɠi trɬng ÿɉͣc dùng làm thu͑c thanh nhiʄt trʈ các chͩng n͙i nhiʄt Fͧa ngɉ͛i l͛n và trɸ em : môi khô, lɉ͡i ÿ͏ sinh cam, sɉng chân răng, khô c͕ h͍ng Có thʀ xay cɠi trɬng lɢy nɉ͛c u͑ng hay nɢu nɉ͛c cɠi trɬng pha sͯa cho trɸ. § 7ɞi Triɾu tiên : Cɠi trɬng là thành phɤn chính cͧa món 'Kim chi' (cɠi trɬng mu͑i , ÿʀ lên men). § 7ɞi Nhɪt, Hakusai còn ÿɉͣc mu͑i ÿʀ giͯ lâu, dùng ăn hàng ngày và nɢu trong nhiɾu món thông dͥng. § Theo Khoa dinh-dɉ͡ng m͛i cͧa Trung Hoa : Cɠi trɬng ÿɉͣc xɼp vào loɞi thͱc phɦm có tính bình hay tính mát, thích hͣp cho nhͱng trɉ͝ng hͣp 'nhiʄt'. Nɉ͛c ép tͫ cɠi trɬng có thʀ dùng ÿʀ trʈ các bʄnh ung loét bao tͭ (Xay hay vɬt 2-3 lá cɠi trɬng tɉɇi, lɢy Qɉ͛c c͑t, hâm cho ɢm, và u͑ng m͗i ngày 2 lɤn trong 10 ngày ÿʀ trʈÿau bao tͭ). Tài liʄu sͭ dͥng : § Pharmacodynamic basis of Herbal Medicine (M. Ebaldi) § Prevention Magazine's Nutrition Advisor. § Chinese Natural Cures (Henri Lu)
9. Giá Trӏ Dinh Dѭӣng và 'ѭӧc Tính Fӫa Rau Xà-Lách ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: 5̭t nhi͉u cây rau thông th˱ͥng, thu͡c nhi͉u loài th͹c v̵t khác nhau , ÿ˱ͫc g͕i chung d˱ͣi tên Sà lách. Ngay tên g͕i cͯa Sà lách (Lettuce) trong sách vͧ Anh 0Ϳ cNJng bao g͛m nhi͉u cây rau hình dáng khác nhau Tên Lettuce hi͏n dùng ÿ͋ ch͑ nhóm rau thu͡c gia ÿình Lactuca, h͕ Th͹c v̵t Asteraceae. Nhͷng cây rau sà lách khác ÿ˱ͫc g͕i chung là Salad Greens bao J͛m các cây rau nh˱ Arugula, Belgian endive, Chicory, Chard , Escarole Tên khoa h͍c và nhͯng tên thông dͥng : Tên thӵc vұt Lactuca phát xuҩt tӯ tiӃng la-tinh 'lac' , nghƭa là 'sӳa' do tӯ chҩt nhӵa ÿөc nhѭ sӳa tiӃt ra tӯ thân cây rau. Sativa là ӣ sӵ kiӋn cây rau ÿã ÿѭӧc trӗng tӯ rҩt lâu ÿӡi. Tên Anh' lettuce' do tӯ tiӃng la-tinh mà ra. Tên gӑi tҥi các nѫi : Laitue cultivée (Pháp), Lattich (Ĉӭc), Latouw (Hoà Lan), Salat Ĉan mҥch), Lattuga (Ý), Lechuga (Tây ban Nha) Vì chҩt 'sӳa' trong lettuce ÿѭӧc cho là có tính kích dөc (aphrodisiac) nên ngѭӡi Ai- Fұp ÿã dùng rau lettuce ÿӇ dâng cho Thҫn Min (coi sóc viӋc phì nhiêu, sanh ÿҿ nhiӅu). Trong ThӃ kӹ thӭ 7 trѭӟc Tây lӏch, ngày Hôi mӯng Phì nhiêu tҥi Hy lҥp hay Ngày hӝi Adonis, lettuce ÿѭӧc trӗng trong chұu và ÿem ra diӉn hành ÿӇ mӯng cho sӵ phì nhiêu nhӳng chұu cây lettuce này, gӑi là Vѭӡn hoa Adonis, có lӁ là nguӗn gӕc cho vӋc trӗng cây trong chұu, bày quanh nhà tҥi Âu châu Cây lettuce hoang dҥi (Lactuca serriola) có lӁ phát xuҩt tӯ quanh vùng Ĉӏa trung +ҧi, và ÿã là mӝt cây rau ăn tӯ thӡi Cәÿҥi. Lettuce thuӝc chung gia ÿình thӵc vұt vӟi các cây Cúc và Gai sӳa, nhӳng dҥng cây khӣi ÿҫu có cӑng dài và lá to. Cây xuҩt hiӋn trong nhӳng khu vѭӡn tҥi La Mã và Hy lҥp tӯ khoҧng 500 năm trѭӟc thӡi Ki-Tô giáo, nhѭng lúc ÿó ÿѭӧc xem là món sang trӑng dành cho ngày LӉ hӝi, hay cho giӟi quý tӝc. Antonius Musa, Y sƭ riêng cӫa Hoàng ĈӃ Augustus, ÿã biên toa dùng lettuce làm thuӕc bә dѭӥng Hoàng ÿӃ Domitian ÿã sáng chӃ ra nѭӟc sӕt trӝn lettuce (salad dressing), và lettuce ÿã trӣ thành món ăn 'hors d'oeuvre' thông dөng. Horace, sau ÿó, ghi chép rҵng ' muӕn thành mӝt bàn tiӋc cho ÿúng nghƭa, bҳt buӝc phài có món salad (lettuce) hay cӫ cҧi (radish) ÿӇ khai Yӏ ' 7ҥi Trung Ĉông, các nhà Vua Ba tѭÿã biӃt dùng lettuce tӯ 550 BC
10. Columbus ÿã ÿѭa hҥt giӕng lettuce ÿӃn Châu Mӻ vào năm 1493 và cây rau ÿã phát triӇn nhanh chóng ngay tӯ năm 1494 tҥi Bahamas, ÿӃn 1565 cây trӣ thành loҥi rau thông dөng nhҩt tҥi Haiti và cây ÿӃn Ba Tây tӯ 1610. Tҥi Hoa KǤ, lettuce cNJng theo chân các tay thӵc dân và ÿӃn 1806 ÿã có ÿӃn 16 loài lettuce ÿѭӧc trӗng tҥi các nhà vѭӡn Mӻ, ÿӇ sau ÿó trӧ thành loҥi cây hoa màu ÿáng giá nhҩt và 85 % sҧn lѭӧng tҥi Mӻ là do Vùng phía Tây cung cҩp : California, Arizona, Colorado, Washington, Oregon và Idaho NhiӅu chӫng loҥi sau ÿó ÿã ÿѭӧc lai tҥo, cho nhӳng cây rau hình dáng thay ÿәi, tӯ lá úp lҥi nhѭ bҳp cҧi ÿӃn lá xoăn, lá mӑc dài Lettuce ÿѭӧc xӃp thành 5 nhóm thông dөng gӗm : Crisphead (Iceberg); Butterhead (Boston, Bibb), Cos (Romaine), Lá (Bunching) và C͕ng Riêng Á châu có lo̩i Asparagus lettuce hay Stem lettuce, còn có thêm tên tiêng là Celtuce. § Crisphead lettuce hay Iceberg lettuce (L. sativa var. capitata) (Tҥi Âu châu, nhóm sà lách này còn ÿѭӧc gӑi là Cabbage lettuce : Tên Pháp là Laitues pommées; Ĉӭc là Kopfsalat; Ý : Lattuga a cappucino; Tây ban Nha : Lechuga acogollada ). Tҥi ViӋt Nam, ÿây là cây rau chính thӭc mang tên Xà lách ( loài có lá xӃp vào nhau thành mӝt ÿҫu tròn trông nhѭ cҧi bҳp ÿѭӧc gӑi là Xà lách Ĉà lҥt) Ĉây là loҥi sà lách lettuce thông thѭӡng nhҩt, nhѭng O̩i ít có giá tr͓ dinh d˱ͩng nh̭t trong các loҥi sà lách. Tên 'Iceberg' là do ӣ phѭѫng thӭc chuyên chӣ rau trong thѭѫng mãi : thѭӡng dùng các toa xe lӱa chӭa nѭӟc ÿá ÿӇ cho rau giӳÿѭӧc ÿӝ dòn. Ĉa sӕ sà lách loài Iceberg ÿѭӧc trӗng tҥi California và chӣÿi phân phӕi tҥi các nѫi khác. Lettuce Iceberg có lá lӟn, dòn, xanh nhҥt. Bҳp sà lách tѭѫng ÿӕi chҳc, vӏ nhҥt. Ĉây là Pӝt trong nhӳng loài rau bӏ dùng nhiӅu hóa chҩt nhҩt trong khi nuôi trӗng. Cây thuӝc loҥi thân thҧo, hҵng niên, có rӉ trө và có xѫ. Thân hình trө , thҷng có thӇ cao ÿӃn 60 cm, phân nhánh ӣ phҫn trên. Lá ӣ gӕc xӃp hình hoa thӏ. Nѫi cây trӗng, lá tҥo thành búp dҫy ÿһc hình cҫu; lá màu xanh lөc sáng, gҫn nhѭ tròn hay hѫi thuôn, dài 6020 cm, rӝng 3-7 cm, mép có răng không ÿӅu. Hoa mӑc thành cөm, hình chùy ӣ ngӑn, màu vàng. Quҧ thuӝc loҥi bӃ quҧ, nhӓ và dҽp, màu xám có khía § Butterhead lettuce : Bibb và Boston lettuce Hai loҥi thông dөng nhҩt trong nhóm 'butterhead' là Bibb và Boston. Sà lách Bibb thuӝc loҥi sà lách ÿҫu tròn, nhӓ, lá giӕng nhѭ cánh hoa hӗng, và ÿѭӧc tên ÿӇ ghi nhӟ John Bibb (tӯ Kentucky), ngѭӡi ÿã lai tҥo ra giӕng rau này. Lá mӅm, màu xanh lөc xұm, ÿôi
11. khi có màu nâu ÿӓ nѫi mép lá, càng vào trong lõi lá càng xanh nhҥt lҫn. Khá dòn, hѭѫng Yӏ thѫm ngon ngӑt. Ĉ˱ͫc xem là lo̩i ngon nh̭t và ÿ̷t nh̭t trong các lo̩i sá lách lettuce. Lettuce loҥi Boston, lӟn bҵng trái banh softball, ÿҫu bҳp tѭѫng ÿӕi ít chҳc, lá có Fҧm giác hѫi nhӟt. Lá bên ngoài xanh ÿұm, bên trong chuyӇn vӅ màu trҳng, nhҩt là nѫi lõi. Sá làch Boston không dòn lҳm, nhѭng lá mӅm và ngӑt, lá càng bên trong gҫn lõi càng ngӑt dӏu. § Romaine hay Cos lettuce (Lactuca sativa var. longifolia) (Tên gӑi tҥi các nѫi : Pháp là Laitues romaines; Ĉӭc : Romischer oder Bind-Salat; Ý : Lattuga romana; Tây ban Nha : Lechuga romana ) 7ҥi ViӋt nam, cây ÿѭӧc gӑi là Rau diӃp. Sà lách Romaine có ÿҫu tѭѫng ÿӕi lӓng, dài và dҥng hình trө, lá rau rӝng cӭng có màu tӯ xanh vàng nhҥt ӣ gӕc chuyӇn sang xanh ÿұm vӅ phía ngӑn. Lá rau rӡi hình thuôn dài, có dҥng chiӃc muӛng, tuy rau có vҿ thô, nhѭng tѭѫng ÿӕi ngӑt, lá phía trong mӅm và nhiӅu hѭѫng vӏ hѫn. Tên Romaine, có lӁ do ӣ viӃt sai chӳ Roman, ngay tên Cos, do tӯ tên hòn ÿҧo Kos (Hy lҥp), Qѫi sanh ra cӫa Y sƭ Hippocrates, cNJng là nѫi ngѭӡi La mã ÿã tìm ra cây rau sà lách loҥi này. Ĉây là lo̩i có giá tr͓ dinh d˱ͩng cao nh̭t. Cây thuӝc loҥi thân thҧo, lѭӥng niên, có thân thҷng, hình trө. Lá mӑc tӯ gӕc thân, càng lên cao càng nhӓ dҫn. Lá ӣ gӕc có cuӕng, lá ӣ thân không cuӕng. Khác vӟi xá lách ӣ ÿLӇm lá không cuӝn bҳp, và mӅm màu xanh xұm. Hoa hӑp thành chùy ÿôi, màu vàng. Quҧ loҥi bӃ quҧ , dҽp, màu nâu. Rau diӃp ÿѭӧc du nhұp tӯ Âu châu ÿӇ trӗng tҥi ViӋt Nam và có nhiӅu chӫng nhѭ DiӃp vàng, diӃp xanh, diӃp lѭӥi hә § Leaf lettuce hay Sà lách bó, lá rӡi Ĉây là loҥi sá làch thѭӡng trӗng trong các Yѭӡn nhӓ, tѭ gia. Sá lách loҥi này có lá thҹng, soăn hay cuӕn ÿӫ màu tӯ xanh sáng, ÿӓ xұm ÿӃn màu ÿӗng 9ӏ khá ngon, nhѭng khó tӗn trӳ và chuyên chӣ
12. § Sá lách Á châu : Asparagus lettuce hay Stem lettuce= Celtuce Ĉây là loài sá lách cӫa Trung Hoa . Năm 1938, mӝt nhà TruyӅn giáo tҥi vùng Tây Trung Hoa, gҫn biên giӟi Tây tҥng, ÿã gӱi mӝt ít hҥt giӕng vӅ cho mӝt nhà vuӡn Hoa .Ǥ. Cây ÿѭӧc ÿһt tên là Celtuce vì hình dҥng có vҿ giӕng nhѭ mӝt cây lai tҥo giӳa Cҫn tây (Celery) và Lettuce Cây rau hiӋn ÿѭӧc trӗng tҥi Hoa KǤ. Sà lách Celtuce cho lá xanh nhҥt dҥng hoa : vӏ có vҿ giӕng các loҥi Romaine và Cos. Lá già có nhӵa, khiӃn có vӏÿҳng. Cây phát triӇn có Fӑng dài có thӇÿӃn 1.5 m. Cӑng, giӕng nhѭ cӑng cҫn tây giӳÿѭӧc vӏ ngӑt cho ÿӃn khi cây trә hoa. Muӕn ăn cho ngon, nên hái cӑng khi phҫn chân cӑng lӟn tӕi ÿa 2.5 cm ÿѭӡng kính, cҫn tѭӟc bӓ vӓ có chӭa nhӵa ÿҳng Tҥi Trung Hoa, celtuce ÿѭӧc gӑi là Wo ju và mӝt sӕ chӫng loҥi ÿѭӧc trӗng, có nhӳng tên các nhau nhѭ : § Wo jun sun (Lettuce bamboo shoot) , thân bҳp dày có thӇăn nhѭ măng. § Qiu ye wo ju (Cҫu diӋp) : hình dҥng giӕng bҳp cҧi. § Zhou ye wo ju (Châu diӋp), hay thông thѭӡng hѫn là Sheng cai § Chang ye wo ju (Trѭӡng diӋp), hay Chun cai. Thành phɤn dinh dɉ͟ng: 100g phҫn ăn ÿѭӧc chӭa: Iceberg Bibb/Boston Leaf Romaine Celtuce Calories 13 13 18 16 22 Chɢt ÿɞm 1.01 g 1.29 g 1.30 g 1.62 g 0.85 g Chɢt béo :0.19 g 0.22 g 0.30 g 0.20 g 0.30 g Chɢt sɇ 0.53 g n/a 0.70 g 0.70 g 0.40 g Calcium 19 mg n/a 68 mg 36 mg 39 mg 6ɬt 0.50 mg 0.30 mg 1.40 mg 1.10 mg 0.55 mg Magnesium 9 mg n/a 11 mg 6 mg 28 mg Phosphorus 20 mg n/a 25 mg 45 mg 39 mg Potassium 158 mg 257 mg 264 mg 290 mg 330 mg Sodium 9 mg 5 mg 9 mg 8 mg 11 mg .ɺm 0.22 mg 0.17 mg n/a n/a n/a Ĉ͓ng 0.028 mg 0.023 mg n/a n/a n/a Manganese 0.151 mg 0.133 mg Beta-carotene (A) 330 IU 970 IU 1900 IU 2600IU 3500 IU Thiamine (B1) 0.046 mg 0.060 mg 0.05 mg 0.1 mg 0.055 mg Riboflavine (B2 0.030 mg 0.060 mg 0.08 mg 0.1 mg 0.075 mg
13. Niacin (B3) 0.187 mg 0.3 mg 0.4 mg 0.5 mg 0.4 mg Pantothenic acid 0.046 mg n/a 0.2 mg n/a n/a Pyridoxine 0.04 mg n/a n/a n/a n/a Folic acid 56 mcg 73.3 mcg 135.7 mcg n/a Ascorbic acic (C) 3.9 mg 8 mg 18 mg 24 mg 19.5 mg Thành phɤn hoá h͍c: Trong lá lettuce (Lactuca sativa) có nhӳng enzyme nhѭ : § Lettucine , thuӝc loҥi protease có nhӳng hoҥt tính loҥi trypsine, ly giҧi casein § Succinic semialdehyde dehydrogenase (SSADH). Ngoài ra còn có : § Lactucarium ( nhӵa cӫa cây, khi ÿӇ ngoài không khí, chuyӇn sang màu nâu). Ĉây là mӝt hәn hӧp chӭa mӝt lactone loҥi ssesquiterpen: lactucin (0.2%), Pӝt tinh dҫu bay hѫi, caoutchouc, mannitol và lactucerol (taraxa sterol). Trong nhӵa còn có lactucerin là chҩt chuyӇn hóa acetyl cӫa taraxasterol Các báo cáo cho r̹ng Lactucarium có chͱa Hyoscyamine ÿã b͓ bác b͗. § Chlorophyll, Asparagin 0͙t s͑ÿɴc tính dɉͣc h͍c: Ch̭t nh͹a tr̷ng ḽy tͳ các cây Lactuca virosa (Xà lách hoang) và lactuca sativa var capitata , còn ÿѭӧc gӑi là Lettuce opium. *ҫn ÿây trên thӏ trѭӡng 'Health Food' , lettuce opium ÿѭӧc quҧng cáo là có tác dөng' kích thích', thay thӃÿѭӧc ma túy có thӇ dùng 'hút' riêng hay phӕi hӧp vӟi cҫn sa ÿӇ tăng thêm ÿӝ 'phê'! Mӝt sӕ thành phҭm nhѭ Lettucine, Black Gold, Lettucene, Lettuce Hash, Lopium có chӭa các chҩt chuyӇn hóa tӯ sà lách, phҫn chính là Lactucarium, phѭѫng thӭc sӱ dөng là hút bҵng ӕng vӕ hay bҵng ÿLӃu bát (kiӇu hút thuӕc lào), thѭӣng cҫn phҧi 'nuӕt hѫi' : có thӇ có mӝt sӕҧo giác nhҽ loҥi hallucinogic. Tuy nhiên các nghiên cӭu dѭӧc Kӑc chѭa chӭng minh ÿѭӧc hoҥt tính này : Tuy lactucin và lactucopicrin có nhӳng tác Gөng gây trҫm cҧm và trҩn an thҫn kinh trung ѭѫng, nhѭng các chҩt này ÿӅu ít әn ÿӏnh và có rҩt ít hay hҫu nhѭ không có trong các chӃ phҭm kӇ trên. Tác dͭng trên Ṋm candida : Chҩt nhӵa Sà lách có khà năng ngăn chһn sӵ tăng trѭӣng cӫa Candida albicans bҵng cách tҥo ra sӵ hӫy biӃn nѫi thành phҫn tӃ bào chҩt cӫa nҩm, tác ÿӝng này ÿѭӧc cho là do ӣ các enzymes loҥi glucanase có trong nhӵa sá lách (Nghiên cͱu t̩i Laboratoire de Botanique et Cryptogamie, Faculté de Pharmacie, Marseille, Pháp.- Trên Mycoses S͙ Jul-Aug 1990).
14. 0͙t s͑ phɉɇng thͩc sͭ dͥng trong Y-dɉͣc dân gian : Xà lách ÿѭӧc xem là có vӏ ngӑt/ÿҳng có nhӳng tác dөng giҧi nhiӋt, lӑc máu, khai vӏ (khi ăn vào ÿҫu bӳa ăn, có tác dөng kích thích các tuyӃn tiêu hóa), cung cҩp khoáng chҩt, giҧm ÿau, gây ngӫ nên ÿѭӧc dùng trong các trѭӡng hӧp thҫn kinh căng thҷng, tâm thҫn suy nhѭӧc, ÿau bao tӱ Rau diӃp ÿѭӧc xem là có vӏÿҳng, tính lҥnh, có tác dөng bӗi bә gân cӕt, lӧi cho tҥng phӫ, thông kinh mҥch làm sáng mҳt, giúp dӉ ngӫ . 'ѭӧc hӑc cә truyӅn Trung hoa dùng nhӵa sà lách thoa ngoài da trӏ các vӃt thѭѫng có mӫ; hҥt dùng giúp sinh sӳa nѫi sҧn phө; hoa và hҥt giúp hҥ nóng sӕt. Tài liʄu sͭ dͥng : § The Review of Natural Products (Facts and Comparison) § The Whole Foods Companion (Dianne Onstad) § Vegetables as Medicine (Chang Chao-liang) § The Vegetable Garden (MM Vilmorin-Andrieux). § The Oxford Companion to Food (Alan Davidson) § Web site cӫa Thѭ viӋn Quӕc Gia HK : PubMed
15. Ngày Valentine, Chocolat và Cây CACAO ::: DS Trɤn Viʄt Hɉng ::: Hàng năm cͩ vào khoɠng giͯa tháng Hai Dɉɇng lʈch, tɞi Hoa Kƒ có ngày lʂ Valentine, ÿɉͣc mʄnh danh là ngày cͧa Tình Yêu; tuy không phɠi là ngày lʂ nghʆ nhɉng ngɉ͝i M͹ vɨn giͯ phong tͥc gͭi tɴng nhau hoa , thiʄp và thɉ͝ng kèm theo kɶo chocolat dɉ͛i dɞng quɠ tim ÿ͏ thɬm ! Chocolat , món quà hiɼm tɞi Viʄt Nam, nhɉng rɢt rɸ tɞi Hoa Kƒ, ÿɉͣc chɼ biɼn tͫ cây Cacao và cây này còn cung cɢp thêm nhiɾu dɉͣc liʄu khác nͯa ! Ngu͑n g͑c cͧa ngày Valentine ÿã ÿɉͣc kʀ lɞi nhɉ sau : µ Th͝i xa xɉa, tɞi Âu châu có phong tͥc cͩ vào giͯa tháng Hai, dʈp ngày lʂ Lupercalia , nhͯng thanh niên mình trɤn, bôi máu trên ngɉ͝i chɞy ÿX͕i bɬt các cô thiɼu nͯ, ÿùa gi͛n trong nhͯng cánh ÿ͓ng , dùng nhͯng sͣi dây làm bɮng da trͫu ÿʀ trói các cô gái mà mình ɉa thích Ĉʀ xóa b͏ ngày Oʂ ngoɞi ÿɞo này, Ĉͩc Giáo Hoàng Gelasius, vào cu͑i thɼ kͷ thͩ 5, ÿã lɪp ra ngày lʂ Thánh Valentine ( m͙t Vʈ Giám mͥc tͭÿɞo vào Thɼ kͷ thͩ 3), và phong Thánh Valentine làm Thánh %͕n Mɞng cho nhͯng ¶Fɴp tình nhân,
16. Theo truyɾn thuyɼt thì Giám mͥc Valentine ÿã làm phép hôn ph͑i m͙t cách bí mɪt cho nhͯng cɴp tình nhân , ch͑ng lɞi lʄnh cɢm dɉ͛i th͝i Hoàng ÿɼ Claudius II ( Ông này cɢm làm ÿám cɉ͛i trong th͝i chiɼn tranh !). Bʈ tù và trong th͝i gian ch͝ bʈ hành quyɼt, Valentine ÿã ÿón nhɪn tình yêu cͧa cô con gái ngɉ͝i coi tù, cô này bʈ mù và ÿã ÿɉͣc Valentine chͯa cho sáng mɬt Vào bu͕i chiɾu t͑i trɉ͛c ngày hành quyɼt ông ÿã viɼt bͩc thɉ cu͑i cùng cho cô gái và ký tên : µ¶ tͫ Valentine cͧa em ¶ (from your Valentine) và tͫÿó Tình Yêu có thêm m͙t tình sͭ ( Giáo H͙i Công Giáo, ÿã b͏ ngày lʂ Thánh Valentine, và loɞi tên Valentine ra kh͏i danh sách nhͯng vʈ Thánh theo truyɼn thuyɼt, mà không thʀ xác ÿʈnh ÿɉͣc sͱ chính xác ) Trong th͝i gian này, Châu Âu chɉa biɼt ÿɼn Chocolat ! nhɉng tɞi phía bên kia cͧa Trái ÿɢt, nhͯng ÿôi tình nhân Mayan (tɞi Mexico) và t͕ tiên cͧa h͍ ÿã biɼt u͑ng nu͛c chocolat chɼ tͫ hɞt cacao trong nhͯng dʈp lʂ thành hôn +ɇn 1000 năm sau ngày Valentine chêt, nhà thám hiʀm Tây ban Nha Cortes ÿã ÿ͕ b͙ lên bãi biʀn Mexico, nɼm thͭ Chocolat và biɼt thêm ÿɉͣc là Hoàng ÿɼ dân Aztec, Montezuma ÿã u͑ng nɉ͛c chocolat thɪt ÿɴc trɉ͛c khi ÿɼn thăm các bà vͣ và các cung phi, m͹ nͯ ! Chocolat tr͟ thành món hàng th͝i thɉͣng, quý giá tɞi Âu châu tͫ thɼ kͷ 17 ÿây là món hàng xa xʆ dành riêng cho gi͛i thɉͣng lɉu và ÿɉͣc xem là phɉɇng thu͑c b͕ óc, kích thích tình Gͥc ! Thiʄp chúcValentine ÿɉͣc sɠn xuɢt hàng loɞt tɞi Anh, và Hãng Cadbury là hãng ÿɤu tiên ÿã tung ra thʈ trɉ͝ng H͙p kɶo Chocolat, trang hoàng hình ɠnh Và Nͯ hoàng Victoria ÿã m͟ U͙ng thêm ý nghśa cͧa ngày Valentine không chʆ dành riêng cho nhͯng ÿôi tình nhân mà còn cɠ cho Cha mɶ và Con cái Ngày Valentine nay ÿã tr͟ thành Ngày cͧa Tình Yêu và là ngày tiêu thͥ Chocolat nhiɾu nhɢt trong năm Năm nay (2002), trong dʈp Valentine, ngɉ͝I M͹ sɺ chi khoɠng 800 triʄu ÿô la Yɾ Chocolat tͫ nhͯng viên kɶo ÿɇn giɠn, rɸ tiɾn ÿɼn nhͯng h͙p kɶo, làm bɮng thͧ công cɤu Nƒÿɬt giá. Cây Cacao và Chocolat: Cây Cacao, tên khoa h͍c : Theobroma cacao L. thu͙c h͍ Thͱc vɪt Sterculiacaea hay Byttneriaceae. Cây thu͙c loɞi tiʀu m͙c có thʀ cao tͫ 6 ÿɼn 12m tùy ÿLɾu kiʄn th͕ nhɉ͡ng Cây non cɤn bóng mát (tɞi Nam M͹ Cacao non ÿɉͣc tr͓ng dɉ͛i bóng cây Chu͑i và cây Cao-su) Lá có phiɼn tròn, dài 20-30 cm, cu͑ng lá phù ͟ hai ÿɤu. Hoa nh͏, m͍c ͟ thân và các nhánh l͛n : cánh hoa màu trɬng có s͍c ÿ͏, có 10 nhͥy màu ÿ͏ÿɪm : 5 lép, 5 có thʀ sinh sɠn. Hoa ÿɉͣc thͥ tinh tͱ nhiên nh͝ m͙t loɞi sâu ÿɴc biʄt, s͑ng nɇi cây. Chʆ m͙t s͑ ít hoa phát triʀn thành quɠ.; m͗i cây cacao cung cɢp khoɠng 30 quɠ/ năm Quɠ (hay pod) thuôn nhɉ hình dɉa chu͙t, dài 15-25 cm, u nɤn, màu vàng r͓i chuyʀn sang ÿ͏, có thʀ thu hái quanh năm : Quɠ có v͏ dày, thʈt màu trɬng ÿͥc chͩa 40-50 hɞt nɮm sát nhau thành m͙t kh͑i.
17. Nhà thͱc vɪt Linnaeus, v͓n là ngɉ͝i ɉa thích chocolat, ÿã ÿɴt tên cho cây là Theobroma = Thͩc ăn cͧa các Vʈ Thɤn. Theobroma có ÿɼn 22 loài, tɢt cɠÿɾu có ngu͓n g͑c WͫTrung và Nam M͹, có 2 loài ÿã ÿɉͣc tr͓ng : Theobroma bicolor, tr͓ng tɞi Mexico, Ba Tây cung cɢp Pataxte, có thʀ u͑ng riêng hay pha v͛i chocolat, và T. cacao cung cɢp chocolat. Danh tͫ Cacao ÿɉͣc dùng ÿʀ g͍i chung Cây và Hɞt ( ÿôi khi còn g͍i.sai trong Anh ngͯ là cocoa). Hɞt sau khi ÿi qua m͙t tiɼn trình chɼ biɼn phͩc tɞp g͓m rang, lên men, nghiɾn sɺ tr͟ thành chocolat. Hɞt sau khi ÿɉͣc ly trích chɢt béo ÿʀ lɢy bɇ cacao , phɤn còn lɞi ÿɉͣc bán Gɉ͛i tên b͙t cocoa hay pha thành nɉ͛c u͑ng : nɉ͛c chocolat! Thành phɤn hóa h͍c : Quɠ Cacao , chͩa khoɠng 55% bɇ-cacao (cocoa butter), ÿɉͣc nghiɾn thành m͙t kh͑i nhão g͍i là nɉ͛c c͑t chocolat=liquor chocolate, và ÿɉͣc ép bɮng máy thͧy lͱc ÿʀ trích bɇ cacao. Bɇ này còn g͍i là Theobroma butter vɨn còn mùi chocolat, có thʀÿɉͣc khͭ mùi nɼu Fɤn. Bánh còn lɞi sau khi ép ÿɉͣc phɇi khô, nghiɾn thành b͙t cacao ( cocoa powder) chͩa 22 % chɢt béo. Loɞi b͙t cacao chɼ biɼn hay alkalinized cocoa ÿɉͣc cho là có mùi, màu và vʈ thɇm , dʂ tan hɇn. Cacao chͩa : - Hɇn 300 hͣp chɢt dʂ bay hɇi : nhͯng hͣp chɢt tɞo mùi quan tr͍ng nhɢt là nhͯng esters aliphatic, Polyphenols, Carbonyls thɇm Các polyphenols tan trong nɉ͛c (5-10%) nhɉ epicatechol, leucoanthocyanins và anthocyanins , bʈ phân hͧy trong các giai-ÿRɞn chɼ biɼn, Wɞo thành màu ÿ͏ÿɴc biʄt là µcocoa red¶. - Các amine có hoɞt tính sinh h͍c : Phenyl-ethyl amine, Tyramine, Tryptamine, Serotonine - Các alkaloids : Theobromine (0.5-2.7%) ; Caffeine (0.025%), Trigonelline M͙t alkaloid P͛i nhɢt vͫa ÿɉͣc ly trích tͫ Cacao là Anandamine có tác dͥng tɞo sͱ khoan khoái dʂ chʈu. - Các tannins catechin
18. 9ʈÿɬng cͧa Cacao là do ͟ phɠn ͩng giͯa các Diketopiperazines v͛i Theobromine trong quá trình rang. Theobromine hay 3,7-dimethylxanthine, ÿɉͣc chɼ tɞo trong k͹ nghʄ tͫ v͏ quɠ cacao %ɇ cacao chͩa các glycerides , phɤn chính g͓m các acids oleic, stearic và palmitic Khoɠng 3/4 các chɢt béo trong bɇ cacao ͟ dɞng monounsaturates. Ĉɴc tính dɉͣc h͍c : - Theobromine, alkaloid chính trong Cacao, có nhͯng hoɞt tính tɉɇng tͱ nhɉ Caffeine. Theobromine là m͙t chɢt kích thích thɤn kinh trung ɉɇng nhɶ, nhɉng có tính lͣi tiʀu mɞnh Kɇn, kích thích tim và làm giãn n͟ÿ͙ng mɞch vành mɞnh hɇn caffein. - Dùng liɾu cao Theobromine, dɉ͛i dɞng Chocolat xɪm, trong su͑t 1 tuɤn, không gây phɠn ͩng sinh h͍c ÿáng kʀ nɇi ngɉ͝i khoɸ mɞnh bình thɉ͝ng (Clin Pharmacol Ther No 37- 1985). - Các chɼ phɦm tͫ Cacao ÿɉͣc dùng rɢt nhiɾu trong k͹ nghʄ thͱc phɦm , m͹ phɦm và Gɉͣc phɦm : B͙t cacao và sirop dùng làm chɢt tɞo mùi vʈ, Bɇ cacao dùng làm tá dɉͣc trong thu͑c nhét hɪu môn (suppository) và nhét phͥ khoa, dùng trong thu͑c m͡ (ointment) - Bɇ cacao, ÿɉͣc xem là m͙t chɢt ch͑ng oxy-hóa, có tác dͥng trung hoà cholesterol trong máu nh͟͝ hàm lɉͣng cao stearic acid, không làm tăng LDL nhɉng làm tăng HDL. - Nghiên cͩu cͧa JM Geleijnse và LJ Launer tɞi Rotterdam, 1999 ( Archives of Internal Medicine No 159-1999) ghi nhɪn Catechins trong Cacao ( dɉ͛i dɞng Chocolat) có nhͯng khɠ Qăng bɠo vʄ ch͑ng bʄnh tim mɞch, ung thɉ mɞnh hɇn trong trà xanh gɢp 4 lɤn (?) Các tác giɠÿã phân tích các catechins trong chocolat, trà và tìm thɢy : chocolat xɪm (53.5 mg/100g); chocolat sͯa (15.9 mg/100g), trà ÿen (13.9/100g). Ngoài ra Catechins trong Chocolat thu͙c loɞi (+) Catechin và (-) Epicatechin; trong khi ÿó Trà ÿen chͩa nhiɾu (-) epicatechin gallate Ĉ͙c tính cͧa Cacao: - Cacao ÿɉͣc xem là hoàn toàn không có ÿ͙c tính trong nhͯng liɾu lɉͣng bình thɉ͝ng. - M͙t báo cáo ghi trong Medical Sciences Bulletin No 7-1985 cho biɼt : Trɉ͝ng hͣp m͙t con chó ăn 2 pounds Chocolat vͥn (chip) ÿã bʈ kích ͩng qúa mͩc, co giɪt và sau ÿó chɼt vì trͥy hô hɢp có lɺ do ͟ ngô ÿ͙c theobromine/caffein. - Bɇ cacao có thʀ gây phɠn ͩng kiʀu dʈͩng . - Cacao có chͩa m͙t lɉͣng rɢt nh͏ Safrole m͙t chɢt gây ung thɉ trong danh sách cɢm dùng cͧa FDA - Nhͯng bʄnh nhân bʈ H͙i chͩng Ru͙t dʂ mɨn cɠm (Irritable bowel syndrome) không nên dùng Chocolat và các sɠn phɦm chͩa cacao . Cacao trong K͹ nghʄ Chocolat :
19. Tuy Cacao ÿã ÿɉͣc các th͕ dân Trung và Nam M͹ nhɉ Mayan, Izapan, Aztec sͭ dͥng tͫ hàng chͥc thɼ kͷ nhɉng mãi ÿɼn khi các tay thͱc dân Tây ban Nha xâm chiɼm Mexico thì hɞt Cacao m͛i tr͟ thành món u͑ng chinh phͥc Âu châu Tên g͍i cͧa loɞi nɉ͛c u͑ng làm tͫ hɞt Cacao có lɺ là do ͟ sͱµ pha tr͙Q¶ ngôn ngͯ giͯa tiɼng Maya chocol (=nóng) và tiɼng Nahualt alt (=nɉ͛c) ÿʀ tɞo ra danh tͫ Tây ban nha chocolalt. Và danh tͫ này sau ÿó ÿɉͣc dùng ÿʀ J͍i tɢt cɠ nhͯng thͩc u͑ng chɼ biɼn tͫ hɞt cacao. Chocolat thɪt sͱÿɼn v͛i Âu châu vào 1544, trong m͙t bu͕i tiʄc khi Kekchi Maya tͫ Guatamala ÿɼn gɴp Vua Tây ban Nha Philip II, mang theo các phɦm vɪt g͓m Chocolat, Bɬp 7ͫ 1585, hɞt Cacao ÿã tr͟ thành sɠn phɦm trao ÿ͕i thɉɇng mãi., và ÿɼn 1644, chocolat ÿɉͣc xem là m͙t vʈ thu͑c tɞi Rome Y sś Paolo Zacchia ÿã mô tɠ Chocolat nhɉ vʈ thu͑c nhɪp tͫ B͓ ÿào Nha, qua ngõ West Indies, v͛i tên g͍i Chacolata. 7ɞi Pháp, ngɉ͝i ÿɤu tiên u͑ng chocolat, ÿɉͣc ghi lɞi, là Alphonse de Richelieu ( thɼ kͷ 17), anh cͧa Vʈ H͓ng Y n͕i danh cùng tên. Ngɉ͝i Pháp chʆ biɼt ÿɼn chocolat tͫ nhͯng ngɉ͝i Do thái bʈ trͥc xuɢt kh͏i Tây ban Nha, di cɉ sang vùng Bayonne Cho ÿɼn thɼ kͷ 18, ngɉ͝i Pháp vɨn u͑ng chocolat có thêm ͛t (!) theo kiʀu Mexico, nhɉng cŸng thêm ÿɉ͝ng, quɼ và vanilla Nhà máy chɼ tɞo Chocolat ÿɤu tiên tɞi Hoa Kƒÿɉͣc thiɼt lɪp vào 1765 tɞi Dorchester, Massachusetts Nhu cɤu Chocolat lên cao khiɼn cho ngu͓n cung cɢp tͫ Mexico tr͟ nên thiɼu và các nhà thͱc dân ÿã khai phá ÿʀ tr͓ng Cacao tɞi các ÿɠo vùng Caribbean nhɉ Jamaica, Trinidad và tɞi Venezuela Sau ÿó ngɉ͝i B͓ÿào Nha phát triʀn tr͓ng Cacao tɞi Ba Tây, và ÿem sang Tây Phi Châu Ĉɼn ÿɤu thɼ k͹ 20, cacao ÿɉͣc tr͓ng tɞi Sri Lanka, Mã lai, Indonesia, Tân Guinea Hiʄn nay Tây Phi ( Ivory Coast, Ghana, Cameroon và Nigeria) là ngu͓n cung cɢp cacao chính, gi͑ng cacao ÿɬng Forastero chiɼm khoɠng 80 % thʈ trɉ͝ng. Cho ÿɼn cu͑i thɼ kͷ 18, chocolat ÿɉͣc u͑ng và ăn dɉ͛i các dɞng viên ngɪm, thêm vào cà-rem, ăn tráng miʄng Và chocolat ÿɉͣc dùng nguyên vɶn, chͩa nhiɾu chɢt béo (hɞt cacao thô chͩa ÿɼn 50% chɢt béo tính theo tr͍ng lɉͣng). Ĉɼn 1828 nhà sɠn xuɢt Hòa lan, Van Houten ÿã chɼÿɉͣc hʄ th͑ng ép loɞi ÿɉͣc ÿɼn 2/3 chɢt béo kh͏i hɞt cacao Phɤn lɢy ÿɉͣc Gʂ tan và dʂ tiêu hóa hɇn sau ÿó cŸng Van Houten ÿã phát minh ÿɉͣc thêm phɉɇng pháp kiɾm hóa (alkalizing hay Dutching), dùng Potassium carbonate trong quy trình chɼ biɼn ÿʀ có ÿɉͣc loɞi chocolat vʈ dʈu hɇn và màu xɪm hɇn Bɇ cacao lɢy ra, sau khi tr͙n v͛i b͙t hɞt tɞo ra m͙t kh͑i mɾm có thʀÿ͕ khuôn, và tr͟ thành cͩng khi làm lɞnh nhɉng lɞi dʂ tan khi b͏ vào miʄng ! Năm 1842 , Anh em Cadbury ÿã bán chocolat ÿóng thành bánh và 1847 Nhà sɠn xuɢt Fry ÿã ÿɉa ra thʈ trɉ͝ng µChocolat Délicieux à manger¶. Giá cͧa chocolat vɨn còn khá ÿɬt cho ÿɼn 1876, khi nhà sɠn xuɢt Thͥy Vś Henri Nestlé tìm ÿɉͣc phɉɇng pháp pha chɼ chocolat v͛i sͯa b͙t Thuy sśÿã chiɼm ngͱ thʈ trɉ͝ng µMilk Chocolat, cho ÿɼn ÿɤu thɼ kͷ 20. Phɉɇng pháp chɼ tɞo Chocolat g͓m nhͯng công ÿRɞn phͩc tɞp và cɤn ÿɼn nhͯng thiɼt Eʈÿɬt tiɾn : Nguyên liʄu là hɞt cacao, nhɪp tͫ nhͯng nɇi sɠn xuɢt dɉ͛i dɞng hɞt ÿã lên men, phɇi khô : có khoɠng 30 loɞi hɞt cacao khác nhau, và nhà sɠn xuɢt sɺ tͱÿɴt ra phɉɇng thͩc pha tr͙n (blending) giͯa các loɞi hɞt ÿʀ có mùi vʈ vͭa ý.
20. Sau khi rͭa sɞch, giai ÿ͍an ÿɤu tiên là Rang hɞt (roasting) : ÿây là công ÿRɞn quan tr͍ng ÿʀ tɞo ra mùi, làm giɠm b͛t ÿ͙ɦm trong hɞt ÿɼn m͙t ÿ͙ÿã ÿɉͣc ÿʈnh ÿʀ sͭ dͥng trong công ÿRɞn kɼ tiɼp. Rang cŸng giúp dʂ tách b͏ v͏ ÿʀ lɢy ÿɉͣc phɤn lõi cͧa hɞt (hay nib). Ĉây là phɤn ÿɉͣc dùng ÿʀ chɼ tɞo Chocolat có thʀ sɺÿɉͣc kiɾm hóa, thêm mùi vʈ và màu sɬc. Nib sau ÿó ÿɉͣc nghiɾn (grinding) thành kh͑i nhão. Trɉ͛c ÿây dùng c͑i ÿá theo kiʀu Fͧa ngɉ͝i Aztec, nhɉng ngày nay các máy nghiɾn bɮng kim loɞi v͛i các hʄ th͑ng kiʀm soát nhiʄt ÿ͙ t͑i tân ÿã ÿɉͣc sͭ dͥng. Nhiʄt ÿ͙ rɢt quan tr͍ng vì khi nghiɾn , nhiʄt tɞo ra sɺ gây phóng thích chɢt béo hay bɇ cacao Kh͑i nhão sau khi qua máy nghiɾn sɺ͟ dɞng nu͛c O͏ng g͍i là chocolate liquor : ÿây là thành phɤn chính ÿʀ chɼ tɞo các loɞi chocolat. Khi làm lɞnh và ÿông lɞi , dʈch l͏ng này sɺ thành chocolat không có vʈ ng͍t (unsweetened chocolate). M͙t s͑ dʈch l͏ng ÿɉͣc dùng ÿʀ chɼ Cacao. Ĉʀ chɼ tɞo plain chocolate, dʈch l͏ng ÿɉͣc tr͙n v͛i ÿɉ͝ng cát ÿã tán mʈn, bɇ cacao ÿɉͣc thêm vào ÿʀ tɞo Gɞng Giai ÿRɞn sau cùng ÿɉͣc g͍i là conching hay ÿúng hɇn là sɢy (conching vì hʄ th͑ng dùng ÿá cong nhɉ v͏ sò , conch= loɞi sò, ÿʀÿɉa ÿɦy t͛i-lui kh͑i chocolat dɉ͛i nhiʄt ÿ͙ 55- 85 ÿ͙ C ).ÿ͓ng th͝i xoay liên tͥc . Ĉây là giai-ÿRɞn tɞo mùi vʈ, giɠm hɞÿ͙ɦm, loɞi b͛t thêm chɢt béo có thʀ kéo dài tͫ vài tiɼng ÿɼn cɠ tuɤn, tùy hɉɇng vʈÿɉͣc gia thêm thɉ͝ng là vanilla Milk Chocolate = Chocolat tr͙n sͯa ÿɉͣc chɼ biɼn theo phɉɇng thͩc : Sͯa tɉɇi cô ÿɴc Oɞi thành kh͑i cͩng chͩa 30-40% sͯa; thêm ÿɉ͝ng; h͗n hͣp này ÿɉͣc cô ÿɴc trong chân không (vacuum) thành m͙t hͣp chɢt 90%. Hͣp chɢt này ÿɉͣc tr͙n v͛i chocolate liquor và sau ÿó ÿɉͣc chɼ biɼn theo quy trình : thêm bɇ cacao, tr͙n, tinh chɼ và sɢy (conching) : nhiʄt ÿ͙ conching thɢp hɇn (45-60 ÿ͙ C) và kéo dài hɇn ÿʀ tránh cho lactose ÿóng cͥc White chocolate lɠ loɞi chocolat không chͩa chocolate liquor, chɼ tao tͫ bɇ cacao ÿɉͣc làm b͑c hɇi, pha tr͙n v͛i sͯa, ÿɉ͝ng và trích tinh vanilla. Loɞi white chocolate có vʈ ng͍t và Gɞng kem sʄt Các nhà sɠn xuɢt Chocolat n͕i tiɼng trên thɼ gi͛i: - Hoà lan : Droste, van Houten - Thͥy sś : Lindt, Suchard - Pháp : Menier - Anh : Fry, Cadbury, Rowntree - Hoa Kƒ : Walter Baker ( thành lɪp tͫ 1779) và Hershey Giá trʈ dinh dɉ͡ng cͧa B͙t Cacao (100 gram chͩa ) - Calories 229
21. - Chɢt ÿɞm 19.6 g - Chɢt béo 13.7 g - Các khoáng chɢt ; - Calcium 128 mg - Sɬt 13.86 mg - Magnesium 499 mg - Phosphorus 734 mg - Potassium 1.524 mg - Sodium 21 mg - Kɺm 6.81 mg - Ĉ͓ng 3. 788 mg - manganese 3.83 mg - Các Vitamins - Beta carotene 20 IU - Thiamine (B1) 0.078 mg - Riboflavin (B2) 0.241 mg - Niacin (B3) 2.185 mg - Pantothenic acid 0.254 mg - Pyridoxine 0.018 mg - Folic acid 32 mcg Tài liʄu sͭ dͥng : § Whole Foods Companion (Dianne Onstad) § The Oxford Companion to Food ( Alan Davidson) § PDR for Herbal Medicines (Medical Economics Company) § The Review of Natural Products (Facts and Comparison) § Pharmacognosy (Evans) § The Oregonian Feb 5, 2002
22. ;ѬѪNG RӖNG BÀ Cây RAU và QUҦ ăn ÿѭӧc ? còn là Vӏ THUӔC ÿáng chú ý ! ::: DS Trҫn ViӋt Hѭng ::: Khi nói ÿɼn Xɉɇng R͓ng, chúng ta thɉ͝ng nghś ngay ÿɼn m͙t loɞi cây có thân ÿɤy gai, chͩa nhͱa ÿáng ghét chʆ m͍c nɇi sa mɞc hoang dã và ngay ÿɼn dê , là loài ăn tɞp dʀ tính cŸng chê Nhɉng thɪt ra trong gia ÿình Xɉɇng R͓ng còn có nhͯng cây cho hoa rɢt quý nhɉ Quƒnh và nhͯng cây có thʀăn ÿɉͣc, dùng làm rau và còn có thʀ làm thu͑c nhɉ Xɉɇng 5͓ng Bà 7ɞi các Chͣ Thͱc Phɦm ͟ Hoa Kƒ, chúng ta thɢy có bày bán nhͯng lá Xɉɇng R͓ng dɶt Y͛i tên Mʂ là Nopales hay Nopalitos, lá Xɉɇng R͓ng này là món ăn khá kƒ lɞÿ͑i v͛i nhͯng dân t͙c không phɠi là Mʂ, nhɉng thɪt ra bên cɞnh ÿó còn có quɠ cͧa cây này hay Opuntia (Cactus Pear) lɞi là m͙t trái cây ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi nhͱng vùng Nam Âu châu, Bɬc Phi châu, Tây Á (ɡn ÿ͙), Úc, Nam và Trung M͹ và dś nhiên là Mexico Tên Khoa h͍c : Opuntia ficus-indica thu͙c h͍ thͱc vɪt Cacta ceae. M͙t loài khác cŸng dùng ÿɉͣc làm thͱc phɦm là O.megacantha (loài này chʆ gɴp tɞi Hoa Kƒ và Mexico). Các loài ÿɉͣc dͧng làm thu͑c là O.dillenii, O.streptacantha Tên thông thɉ͝ng : Quɠ ÿɉͣc g͍i là Prickly Pear, hay Barbary Pear, Cactus Pear, Indian Pear, Indian Fig, Tuna Fig (loài Opuntia tuna mill) Trong khi ÿó , phɤn ''lá'' (ÿúng hɇn là thân) ÿɉͣc g͍i là Nopal cactus
23. Opuntia là tên c͕ La Tinh do Pliny dùng ÿʀÿɴt cho cây, có lɺ phát xuɢt tͫ Opus, m͙t thành ph͑͟ Hy-lɞp. Ficus-indica có nghśa là 'cây vɠɡn ÿ͙'. Tên Anh 'nopal' do tͫ th͕ ngͯ Nahuatl : Nopalli, và 'prickly pear' chʆ là tên mô tɠ hình dɞng cͧa quɠ. Không ÿúng nhɉ tên g͍i tiɼng Anh : 'Quɠ lê có gai' , quɠ này không gi͑ng nhɉ quɠ lê, hay quɠ vɠ, và ÿɉͣc cung cɢp b͟i nhóm Xɉɇng R͓ng thu͙c loài Opuntia, v͑n phát xuɢt tͫ nhͯng vùng khô cɮn Trung M͹ và Sa mɞc tɞi Hoa Kƒ Ngay sau khi ÿɉͣc khám phá b͟i cɉ dân Bɬc M͹, cây ÿã dɉͣc du nhɪp vào Tây ban Nha, tìm ÿɉͣc nhͯng ÿLʀu kiʄn th͕ nhɉ͡ng thích hͣp nɇi ÿɠo Sicily và nhͯng nɇi khô cɮn quanh vùng Ĉʈa trung hɠi. Hình dɞng cͧa quɠ có vɸ thuôn nɇi ÿɤu r͓i phình ra phía ÿuôi nên ÿɉͣc so sánh v͛i quɠ lê; quɠ bán trên thʈ trɉ͝ng l͛n c͡ quɠ trͩng ng͗ng (tuy có nhͯng loài chʆ cho quɠ c͡ 12 cm). Tuy b͍c bên ngoài P͙t l͛p da m͏ng màu xanh, có chɢm gai, nhɉng thʈt lɞi khá ng͍t, mùi gi͑ng nhɉ dɉa hɢu. 7ɞi Hoa Kƒ, còn có nhͯng gi͑ng cho quɠ màu xanh ÿɪm ÿɼn tím magenta, và thʈt bên trong có thʀ màu tím ÿ͏ hay ÿ͏ xɪm. Nhͯng loɠi ÿɉͣc xem là ngon nhɢt tɞi M͹ là Cardona (ÿ͏, tím) và Amarilla (vàng, ít gai) .Nhͯng gi͑ng hiɼm hɇn có thʀ màu vàng-ÿɢt cɠ bên ngoài Oɨn thʈt bên trong. Loài cho quɠ ngon nhɢt trên thɼ gi͛i, rɢt ng͍t không h͙t, ÿɉͣc cho là sɠn xuɢt tͫ Sicilia nhɉ Surfarina, Bastarduni (Tɞi Do thái, tên g͍i cùa quɠ là Sabra , còn dùng ÿʀ chʆ tính nɼt ngɉ͝i Do thái- khó chʈu ngoài mɴt, nhɉng lɞi dʈu dàng trong tâm- (theo kiʀu- xanh vò, ÿ͏ lòng). 7ɢt cɠ các loài cͧa Opuntia (khoɠng 300 loài) ÿɾu phát xuɢt tͫ Châu M͹, và ÿa s͑ tͫ Mexico và Tây-Nam Hoa Kƒ, là 2 qu͑c gia chính cung cɢp loɞi quɠ này. Riêng Mexico, t͕ng sɠn lɉͣng cao gɢp ÿôi Vɠn lɉͣng mɇ, ÿu ÿͧ avocado cͧa thɼ-gi͛i ;ɉɇng R͓ng bà (O. dillenii) thu͙c loɞi cây nh͏, cao 0.5-2 m. Thân do các lóng dɶp hình cái vͣt bóng bàn (pingpong) dài 15-cm, r͙ng 4-10 cm. màu xanh nhɞt, mang núm v͛i 8-10 gai, gai to v͛i s͍c ngang dài 1-3 cm (phɤn này thɉ͝ng ÿɉͣc xem lá bày bán Wɞi các chͣ). Hoa vàng r͓i ÿ͏. Quɠ m͍ng to c͡ 5-10 cm. Thành phɤn dinh dɉ͡ng : Quɠ : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc chͩa : - Calories 41 - Chɢt ÿɞm 0.73 gram - Chɢt béo 0.51 g - Chɢt sɇ 1.81 g - Calcium 56 mg - Sɬt 0.30 mg - Magnesium 85 mg
24. - Phosphorus 24 mg - Potassium 220 mg - Sodium 5 mg - Beta Carotene (A) 51 IU - Thiamine (B1) 0.014 mg - Riboflavine (B2) 0.060 mg - Niacin (B3) 0.460 mg - Ascorbic acid (C) 14 mg Thành phɤn hóa h͍c : Theo phân chɢt cͧa Institut National de la Santé et de la Recherche Medicale, Nancy (Pháp) thì : Opuntia ficus-indica Phɤn thʈt chͩa Glucose (35%), Fructose (29%), trong khi ÿó vò ngoài chͩa glucose (21%). 7ƒ lʄ protein : Thʈt (5.1%), Vò da (8.3%), Hɞt (11.8%). Chɢt b͙t có trong cɠ 3 phɤn : v͏, thʈt và hɞt. Chɢt sɇ trong phɤn thʈt chͩa nhiɾu pectin (14.4%) trong khi ÿó V͏ và Hɞt chͩa nhiɾu cellulose (Vò 29.1%; Hɞt 45.1%). 9͏ chͩ nhiɾu Calcium (2.09%) và Potassium (3.4%). Phɤn v͏ b͍c bên ngoài hɞt có chͩa nhiɾu D-xylans . Quɠ còn chͩa : Nhiɾu sɬc t͑ loɞi betalains nhɉ Betanin, Indica xanthin ( sͱ ph͑i hͣp giͯa các sac t͑ này Wɞo ra nhͯng màu sɬc khác nhau cho quɠ, thay ÿ͕i tͫ vàng, ÿ͏ÿɼn trɬng ). Nhiɾu flavonoids nhɉ Quercetin, Dihydroquercetin, Querce tin 3-methyl ether. Kaempferol, Rutin Các polyphenols Gai có chͩa nhͯng hͣp chɢt Arabinan-cellulose Ĉɴc tính dɉͣc h͍c :
25. Tác dͥng trên Hʄ Tiêu hóa và Ch͑ng sɉng-viêm : Pectin và Chɢt nhày cͧa Opuntia có lͣi cho Hʄ tiêu hóa. HOa ÿɉͣc dùng ÿʀ trʈ tiêu chɠy, ÿau bͥng và các triʄu chͩng khó chʈu ÿɉ͝ng ru͙t. Khɠ năng ch͑ng ung loét bao tͭÿã ÿɉͣc nghiên cͩu tɞi Messina -Ý (Journal of Ethnopharmacology S͑ 76 (Jan 2001) Opuntia ÿã ÿɉͣc nghiên cͩu ÿʀ làm ngu͓n cung cɢp chɢt sɇ trong dinh dɉ͡ng. Dʈch chiɼt bɮng ethanol cho thɢy có hoɞt tính bɠo vʄ niêm mɞc ͑ng tiêu hóa, làm giɠm ÿau, ͩc chɼ sͱ di chuyʀn cͧa leukocyte nɇi chu͙t bʈ gây phù bɮng carrageenan, ÿ͓ng th͝i cŸng ͩc chɼ sͱ phóng thích beta-glucuronidase (m͙t loɞi enzym lysosomal có trong neutrophil cͧa chu͙t) (Archive of Pharmacology Research S͑ 21-1998). Dʈch chiɼt tͫ Quɠ Opuntia dillenii (liɾu 100-400mg/kg, tiêm qua màng phúc toan) có hoɞt tính ch͑ng phɠn ͩng sɉng gây ra nɇi chân chu͙t bʈ chích carrageenan, tác dͥng cŸng tùy thu͙c liɾu sͭ dͥng : các phɠn ͩng khi chɞm vào vɪt nóng bʈ ͩc chɼ khi dùng liɾu 100 mg/kg. (Journal of Ethnopharmacology S͑ 67-1999). Tác dͥng trên Lipids : Opuntia ficus-indica, khi dùng tɉɇi có nhͯng tác dͥng t͑t khi thͭ trên chu͙t : nhͯng thông s͑ vɾ tình trɞng cholesterol cao trong máu ÿɾu giɠm b͛t rõ rʄt. Pectin ly trích tͫ Opuntia làm giɠm ÿɉͣc mͩc LDL nɇi chu͙t b͍ thͭ nghiʄm (Journal of Nutrition S͑ 120-1990). Tác dͥng làm giɠm hɞÿɉ͝ng trong máu : Có nhiɾu nghiên cͩu ghi nhɪn tác dͥng làm hɞÿɉ͝ng trong máu cͧa Opuntia streptacantha nɇi ngɉ͝i và thú vɪt thͭ nghiʄm. Nghiên cͩu quan tr͍ng nhɢt ÿɉͣc công b͑ trên Diabetes Care S͕-1990. Ngoài ra các loài Opuntia khác nhɉ O. fuliginosa và O. megacantha ÿɾu có tác dͥng hɞÿɉ͝ng, tuy nhiên O. megacantha bʈ ghi nhɪn là có tác dͥng ÿ͙c cho thɪn. Tác dͥng hɞÿɉ͝ng mɞnh hɇn khi dùng lá nɢu sôi, sau khi dùng, tác dͥng hɞ ÿɉ͝ng tăng dɤn, lên ÿɼn ÿLʀm cao nhɢt sau 3-4 tiɼng và có thʀ kéo dài ÿɼn 6 tiɼng (Liɾu dùng ÿɉͣc ÿɾ nghʈ là 500 g lá ÿun sôi, chia làm 2-3 lɤn trong ngày) Hoɞt tính ngoài da : Hoa cͧa Opuntia ÿã ÿɉͣc dùng làm chɢt gây co mɞch, chɢt chát nɇi vɼt thɉɇng, và giúp Yɼt thɉɇng mau lành. Lá Nopales ÿã ÿɉͣc dùng ph͕ biɼn tɞi Mexico ÿʀ trʈ ph͏ng, ph͏ng Qɬng, ngͩa Hoɞt tính bɠo vʄ Hʄ thɤn kinh : Nghiên cͩu tɞi Khoa Dɉͣc lͱc h͍c, ĈH Y Khoa Dongguk, Kyongju (Nam Hàn) ghi nhɪn nhͯng flavonoids trong Opuntia ficus-indica (trích bɮng ethyl acetate) có hoɞt tính bɠo vʄ thɤn kinh ch͑ng lɞi các hɉ hɞi do oxyd hóa gây ra b͟i xanthine/xanthi ne oxydase (liɾu IC50 =4-5 microg/ ml), ͩc chɼÿɉͣc tác dͥng ÿ͙c hɞi cͧa các g͑c tͱ do loɞi picrylhydrazyl và lipid peroxidase (Brain Research S͑ 7 tháng 3, 2003). Vài phɉɇng thͩc sͭ dͥng trong dân gian : Dùng làm thͱc phɦm : Khi dùng làm thͱc phɦm, nên ch͍n quɠ mɾm nhɉng ÿͫng nhͥn, quɠ nguyên vɶn, mɤu [ɪm, không có nhͯng ÿ͑m m͑c. Nɼu quɠ còn cͩng nên ÿʀ vài ngày ͟ nhiʄt ÿ͙ bình thɉ͝ng,
26. chʆÿʀ vào tͧ lɞnh khi quɠÿã mɾm. Có thʀăn lɞnh , hay dùng thìa xúc lɢy phɤn thʈt, thêm Qɉ͛c c͑t chanh, ÿɉ͝ng, xay nhuyʂn, lɉͣc qua rây ÿʀ b͏ hɞt Lá hay Nopales có thʀ nɢu sôi trong vài phút r͓i xɬt nh͏ăn nhɉ salad hay chiên chung v͛I trͩng, cà chua 7ɞi Viʄt Nam : Cành (Lá) có nhͱa ÿɉͣc dùng làm thu͑c chͯa mͥn nh͍t. (Lɢy m͙t khúc lá, cɞo sɞch gai, giã nát v͛i lá ͛t, lá m͓ng tɇi, r͓i ÿɬp vào mͥn, hay nh͍t ÿɤu ÿinh). 7ɞi Trung Hoa : Lá Xɉɇng R͓ng bà (Tiên nhân chɉ͟ng= Xian ren zhăng) ÿɉͣc xem lá có vʈÿɬng, tính mát, có tác dͥng 'hành khí, hoɞt huyɼt', 'thanh nhiʄt, giɠi ÿ͙c', 'tán ͩ, tiêu thͥng', kiʄn vʈ và chʆ khái. Rʂ và Thân dùng trʈ 'vʈ khí th͑ng', báng, l͵, ho, ÿau c͕ h͍ng 7ɞi ɡn ÿ͙ : Opuntia dillenii , ÿɉͣc g͍i là nagphana . Lá tɉɇi nghiɾn nát ÿɬp vào mͥn nh͍t, ch͑ng Vɉng. Quɠ dùng làm thu͑c trʈ ho gà. Tài liʄu sͭ dͥng : § The Review of Natural Products (Facts and Comparison) § Natural Medicines Comprehensive Database (Pharmacist's Letter). § The Whole Foods Companion (Dianne Onstad) § Uncommon Fruits & Vegetables (E. Schneider) § Medicinal Plants of India (SK Jain) § Medicinal Plants of China (J. Duke)
27. C͏ Cú - cây thu͑c ÿa dͥng rɢt dʂ tìm - ::: DS Tr̿n Vi͟t H́ng ::: Có rɢt nhiɾu loɞi c͏ ÿɉͣc xem là loài hoang dɞi cɤn nh͕ b͏ nɇi nhͯng vɉ͝n hoa, công viên nhɉng lɞi là nhͯng ngu͓n dɉͣc liʄu quý giá cɤn ÿɉͣc nuôi tr͓ng nhɉ c͏ tranh, c͏ cú, c͏ mͱc &͏ cú , còn g͍i là Cͧ gɢu hay văn hoa hɇn là Hɉɇng Phͥ, Tam Lăng là m͙t trong nhͯng cây c͏ quý rɢt ÿáng chú ý. &͏ Cú, tên khoa h͍c, Cyperus rotondus, thu͙c h͍ thͱc vɪt Cyperaceae, là m͙t loài c͏ dɞi P͍c rɢt ph͕ biɼn tɞi các qu͑c gia nhiʄt ÿ͛i tͫɡn ÿ͙, Trung Hoa qua Viʄt Nam ÿɼn cɠ nhͯng qu͑c gia hɠi ÿɠo nhɉ Nhɪt, Indonesia. Tɞi Viʄt Nam, cây m͍c dɞi trong vɉ͝n, trên mɉɇng, bãi F͏, bãi cát, có thʀ s͑ng cɠ trên ÿɢt nɉ͛c lͣ và nɉ͛c mɴn. Tɞi Hoa Kƒ cây ÿɉͣc g͍i là Nut-grass , Sedge weed hay Cyperus &͏ cú thu͙c loɞi cây ÿa niên, thân rʂ nh͏ và dài nɮm dɉ͛i ÿɢt, hình chʆ, thân có tͫng ÿRɞn phình thành cͧ cͩng tͫÿó m͍c lên thân ch͓i kh͏i mɴt ÿɢt. Thân có thʀ cao 10-60 cm, hình tam giác (do ÿó có tên là Tam lăng). Lá dài bɮng thân có thʀÿɼn 20 cm, m͍c ͟ g͑c, màu xanh xɪm. Hoa m͍c thành cͥm ÿɇn hay kép tɞo thành tán ͟ ng͍n thân. Quɠ thu͙c loɞi bɼ quɠ có 3 cɞnh, Pɠu vàng khi chín ÿ͕i sang ÿen nhɞt. Cây tr͕ hoa, ra quɠ tͫ mùa hè sang mùa ÿông. Thành phɤn hóa h͍c : &͏ cú chͩa : - Tinh dɤu dʂ bay hɇi : Chɉng cɢt bɮng hɇi nɉ͛c thân và cͧ rʂ lɢy ÿɉͣc 0.5-0.9 % tinh dɤu g͓m phɤn chính là các hydrocarbon loɞi sesquiterpene (25%), epoxides (12%), ketones (20%) và các alcohol loɞi monoterpene và aliphatic (25%) bao g͓m isocyperol, cyperone rotundines A-C, cyperene, cyperol, cyperlolone-cyperrotundone, rotundene, beta-selinene, patchoulenone, isopatchoula-3,5-diene, cary ophyllene-6,7 oxide,
28. caryophyllene-alpha-oxide và nhiɾu monoter penes thông thɉ͝ng khác nhɉ cineole, limonene và camphene. - Các triterpenes : Beta-sitosterol, oleanic acid và các chɢt khác. - Các acid hͯu cɇ : p-hydroxybenzoic, lauric, linoleic, myristic, oleic, palmitic, stearic acid. - Các chɢt nhɉ : Flavonoids, - Các ÿɉ͝ng hͯu cɇ : Fructose, Glucose, Sucrose, Galactose - Các khoáng chɢt : Sɬt, Phosphorus, Manganese, Magnesium Ĉɴc tính Dɉͣc h͍c : 1- Tác dͥng ch͑ng nôn : Dung dʈch trich tͫ Rʂ bɮng ethanol có tác dͥng ch͑ng nôn mͭa nɇi chó do ͟ hoɞt tính ÿ͑i kháng phɠn ͩng tɞo nôn mͭa gây ra b͟i apomorphine (Indian Journal of Medical Research S͑ 58-1970). 2- Hoɞt tính kháng viêm và hɞ nhiʄt : 'ʈch chiɼt tͫ Rʂ Cò cú bɮng nhͯng dung môi hͯu cɇ có tác dͥng ch͑ng sɉng rɢt rõ ÿ͑i v͛i phɠn ͩng phù tɞo ra do carageenan nɇi chu͙t bɞch tɞng dʈch chiɼt bɮng petroleum ether ͩc chɼÿɉͣc 75%, chloroform 60.6 %, methanol 57.7 % ͟ liɾu 10 mg/kg, so sánh v͛i hydrocortisone ͩc chɼÿɉͣc 57.7 %. Dʈch chiɼt bɮng alcohol tͫ thân có tác Gͥng hɞ nhiʄt, có thʀ so sánh v͛i sodium salicylate ( trong thͭ nghiʄm gây tăng thân nhiʄt bɮng men) (Planta medica S͑ 39-1980). Các hoɞt tính này ÿɉͣc cho là do ͟ beta sitosterol trong cây. 3-Tác dͥng ch͑ng ký sinh trùng s͑t rét : Peroxycalamenene, m͙t sesquiterpene loɞi endoperoxyde, ly trích tͫ thân c͏ cú có tác dͥng ch͑ng ký sinh trùng s͑t rét ͟ n͓ng ÿ͙ EC50 2.33X10-6M (Phytochemistry S͑ 40- 1995) Các dʈch chiɼt tͫ thân C͏ cú bɮng dichloromethane, petroleum ether và methanol cho thɢy tác dͥng ch͑ng Plasmodium falciparum chͧng K1. Liɾu IC50 là 5-9 g/ml cho dʈch chiɼt bɮng dichloromethane, và 10-49 g/ ml cho petroleum ether hay methanol 4- Tác dͥng ch͑ng béo phì : Trong m͙t thͭ nghiʄm trên 30 ngɉ͝i mɪp phì cho dùng b͙t tán tͫ thân C͏ cú trong 90 ngày : Kɼt quɠ ghi nhɪn có sͱ giɠm cân cùng v͛i giɠm cholesterol và triglycerides trong máu (Indian Medicine S͑ 4-1992). 5- Khɠ năng bɠo vʄ tɼ bào :
29. 1ɉ͛c sɬc tͫ Rʂ C͏ cú ÿã ÿɉͣc ÿánh giá vɾ khɠ năng ch͑ng lɞi các tác hɞi gây ra nɇi bao tͭ do ethanol: Dʈch chiɼt, cho u͑ng bɮng nhͯng liɾu 1.25, 2.5 và 4 gram b͙t rʀ thô/ kg cho thɢy có tác dͥng ch͑ng u loét, tác dͥng này tùy theo liɾu thu͑c sͭ dͥng. Hoɞt tính Eɠo vʄ có liên hʄÿɼn viʄc ͩc chɼ bài tiɼt dʈch vʈ và các chɢt prostaglandins n͙i sinh (Phytotherapy Research S͑ 11-1997). 6-Tác dͥng trên các sɬc t͑ : 'ʈch chiɼt bɮng methanol, sau khi ÿɉͣc thăng hoa, có tác dͥng kích thích sͱ sinh sɠn các tɼ bào mang sɬc t͑ (melanocytes), giúp giɠi thích viʄc sͭ dͥng C͏ cú trong các sɠn phɦm làm ÿen tóc, thoa da. 7- Hoɞt tính kháng sinh và ch͑ng nɢm : 'ɤu C͏ cú ͩc chɼ sͱ tăng trɉ͟ng cͧa Staphylococcus aureus, nhɉng không tác dͥng trên E.coli, E.typhosum, Vibrio cholerae và vài chͧng Shigella. Trong s͑ các phɤn chiɼt : cyperone hɤu nhɉ không tác dͥng, trong khi ÿó các phɤn hydrocarbon cyperene I và II tác ÿ͙ng mɞnh hɇn là dɤu và cyperol. (Current Science S͑ 4-1956) 'ʈch chiɼt C͏ cú có khɠ năng ͩc chɼ 100% các loɞi nɢm Sclerotinia scle rotiorum, Phytophthora capsici và Colletotrichum chardoniacum, ͩc chɼ 44% trên Aspergillus niger. 'ʈch chiɼt bɮng alcohol ch͑ng ÿɉͣc các nɢm Trichophyton rubrum, Epidermophyton floccosum và Microsporum gypseum. 8- Tác dͥng trên Huyɼt áp-Tim mɞch : 'ʈch chiɼt bɮng nɉ͛c và alcohol gây hɞ huyɼt áp rõ rʄt nɇi chó và mèo. Khi chích Gɉ͛i da dʈch chiɼt bɮng nɉ͛c vào ɼch thͭ nghiʄm ÿɉa ÿɼn tim ngɉng ÿɪp ͟ kƒ tâm thu ; chích tśnh mɞch cho ɼch, mèo và th͏ gây ra sͱ giãn n͟ÿ͙ng mɞch vành. 9- Tác dͥng trên cɇ trɇn : 'ʈch chiɼt bɮng nɉ͛c có tác dͥng ͩc chɼ sͱ co thɬt, làm thɉ giãn bɬp thʈt tͭ cung Qɇi phͥ nͯ bình thɉ͝ng và phͥ nͯ có thai, ÿ͓ng th͟i làm giɠm ÿau. &͏ Cú trong Dɉͣc h͍c dân gian : &͏ Cú là m͙t vʈ thu͑c khá ph͕ biɼn trong dɉͣc h͍c dân gian tɞi rɢt nhiɾu nɇi trên thɼ gi͛i : 1- Tɞi Viʄt Nam : &͏ Cú ÿɉͣc xem là m͙t vʈ thu͑c µLý khí, giɠi uɢt, dùng µÿLɾu kinh, giɠm ÿau¶ v͛i nhͯng chͧ trʈ : - Ĉau bao tͭ do thɤn kinh, sình bͥng, ÿɤy tͩc hông, ngͱc, nôn mͭa, ͣ chua. - Kinh nguyʄt không ÿɾu, th͑ng kinh. - Chɢn thɉɇng do té ngã; l͟ÿ͙c, sɉng nh͍t.
30. Cách dùng thông thɉ͝ng : Dùng sɬc u͑ng c͏ khô m͗i ngày 6-12 gram hay Ĉâm nhuyʂn c͏ Wɉɇi ÿɬp ngoài nɇi ch͗ sɉng Dùng tɉɇi ÿʀ giɠi cɠm. Sao ÿen ÿʀ cɤm máu, trʈ rong kinh 2- Tɞi Thái Lan : &͏ Cú ÿɉͣc g͍i là Yaa haew muu ; Rʂÿɉͣc dùng lͣi tiʀu, hɞ nhiʄt và kiʄn vʈ. Chùm Uʂ (Căn hành) làm thu͑c giúp ÿ͕ m͓ hôi, giɠi nhiʄt, trͣ tiêu hóa, ch͑ng sɉng. Nɉ͛c sɬc tͫ chùm rʂÿɉͣc u͑ng thay trà ÿʀ trʈÿau bao tͭ, có khi u͑ng chung v͛i mɪt ong 3- Tɞi ɡn ÿ͙ : Cây ÿɉͣc g͍i là Motha (Phɞn ngͯ là Mustak) : Thân và Rʂ dùng chͯa các bʄnh vɾ Eͥng nhɢt là loét bao tͭ, tiêu chɦy, ăn không tiêu ; cŸng dùng ÿʀ lͣi tiʀu, trʈÿau và cɠ Eɴt kinh lɨn kinh nguyʄt không ÿɾu. Dùng trʈ bʄnh ngoài da, bò cɞp cɬn, sɉng và phù trɉ͛ng &͏ cú trong Ĉông Y : Ĉông Y c͕ truyɾn dùng Rʀ chùm (rhizome) cùa C͏ cú ÿʀ làm thu͑c : Vʈ thu͑c ÿɉͣc g͍i là +ɉɇng phͥ (Xiang fu), Dɉͣc liʄu tr͓ng tɞi các tʆnh Sɇn ÿông, H͓ Nam, Triɼt giang ÿɉͣc thu hoɞch vào mùa thu và phɇi khô. Nhɪt dɉͣc g͍i là Kobushi và Triɾu tiên g͍i là Hyangbu. +ɉɇng phͥÿɉͣc xem là có vʈ cay, hɇi ÿɬng, hɇi ng͍t; tính bình và tác ÿ͙ng vào các kinh Pɞch thu͙c Can và Tam tiêu : µhành khiɼu, khai uɢt, thông kinh, tiêu sɉng, giɠm ÿau¶ +ɉɇng phͥ có nhͯng ÿɴc tính : ĈLɾu hòa và Phân tán ÿɾu µCan Khí¶ : giúp trʈ các chͩng µCan Khí¶ bʈͩ tɬc gây ÿau nɇi thɉͣng vʈ và căng cͩng vùng hɞ vʈ. Tính µbình¶ cͧa vʈ thu͑c cùng v͛i khɠ năng phân tán và ÿLɾu hòa khiɼn thu͑c ÿɉͣc sͭ dͥng khá ph͕ biɼn : Ĉʀ trʈÿau, tͩc ngͱc và vùng hông , Hɉɇng phͥÿɉͣc dùng ph͑i hͣp v͛i Sài h͓ (Chai-hu=Radix Bupleuri) và Bɞch thɉͣc (Bai shao = Radix Paeoniae Lactiflorae) Ĉʀ trʈÿau vùng thɉͣng vʈ và bͥng dɉ͛i, ăn không tiêu, ói mͭa , tiêu chɠy do Khí tɬc Wɞi Can và Tƒ, Hɉɇng phͥÿɉͣc dùng chung v͛i M͙c hɉɇng (Mu xiang=Radix Aucklandiae Lappae) và Phɪt thͧ (Fo-shou= Fructus Citri Sarcodactylis). Ĉʀ trʈÿau, căng tͩc, trì trʄ nɇi bͥng dɉ͛i do Hàn và Khí tɬc tɞi Can ,Thɪn : Dùng +ɉɇng phͥ v͛i Ô dɉͣc (Wu yao=Radix Linderae Strychnifoliae) và Tiʀu h͓i hɉɇng (Xiao hui xiang=Fructus Foeniculi Vulgaris). +ɉɇng phͥ dùng chung v͛i Khɉɇng truɪt (Cang zhu= Rhizoma Atractylodis) ÿʀ trʈăn không tiêu, ÿau, tͩc bên hông và bͥng dɉ͛i, ói mͭa, ͣ chua ĈLɾu hòa Kinh nguyʄt, Chʆ th͑ng : dùng ÿʀÿLɾu hành sͱ di chuyʀn cͧa Can Khí trong các bʄnh Phͥ khoa nhɉ Bɴt kinh, Kinh không ÿɾu thɉ͝ng ph͑i hͣp v͛i Ĉɉɇng quy (Dang gui=Radix Angelicae Sinensis) và Xuyên khung (Chuan xiong=Radix Lingustici Chuan xiong).
31. Liɾu dùng : 4.5-12 gram. Khi sao v͛i giɢm, thu͑c sɺ tăng thêm khɠ năng ÿi vɠo kinh Pɞch thu͙c Can và tác dͥng giɠm ÿau gia tăng. Khi tɦm và sao v͛i rɉͣu trɬng, thu͑c tăng khɠ năng vào các kinh mɞch Cách thͩc sao tɦm Hɉɇng phͥÿɉͣc cho là sɺ thay ÿ͕i tích chɢt trʈ liʄu : Vʈ thu͑c V͑ng dùng khi chͯ bʄnh nɇi hông, ngͱc và ÿʀ giɠi cɠm; Sao ÿen có tác dͥng cɤm máu, dùng trong trɉ͝ng hͣp rong kinh. Tɦm nɉ͛c mu͑i, r͓i sao cho b͛t ráo, dùng chͯa bʄnh Yʀ huyɼt. Tɦm nɉ͛c tiʀu trɸ em r͓i sao ÿʀ giáng Hòa Khí có chͩng b͑c nóng. Tɦm giɢm sao ÿʀ tiêu tích tͥ, chͯa huyɼt ͩ, u báng.Tɦm rɉͣu sao ÿʀ tiêu ÿ͝m, chͯa khí trʄ. Hɉɇng phͥ Tͩ chɼ (tɦm cɠ 4 thͩ r͓i sao) dùng chͯa các bʄnh Phͥ khoa ͟ cɠ hai dɞng Hàn và Nhiʄt. Tài liʄu sͭ dͥng : § TͫÿLʀn Cây thu͑c Viʄt Nam (Võ văn Chi). § Chinese Herbal Medicine Materia Medica (Dan Bensky) § Thai Medicinal Plants (N.Farnsworth &N. Bunyapraphatsara) § Major Herbs of Ayurveda (E.Williamson). § Trang Website cͧa PubMed. § Trang Website cͧa Rain-tree &͎ MͰC Cây thu͑c b͕ gan, trʈ rɬn cɬn ? ::: Ds. Tr̿n Vi͟t H́ng :::
32. C͏ mͱc, m͙t cây thu͑c Nam rɢt thông thɉ͝ng m͍c hoang hɤu nhɉ khɬp nɇi, hiʄn là m͙t Gɉͣc liʄu ÿang ÿɉͣc nghiên cͩu vɾ khɠ năng bɠo vʄ gan và trͫÿɉͣc n͍c ÿ͙c cͧa m͙t s͑ loài Uɬn nguy hiʀm. Tɞi ɡn ÿ͙, C͏ mͱc là m͙t trong mɉ͝i cây hoa b͕ ích (Dasapushpam), ÿã ÿɉͣc dùng trong các P͹ phɦm thoa tóc, bôi da tͫ th͝i xa xɉa ÿ͓ng th͝i làm nguyên liʄu ÿʀ lɢy chɢt phɦm ÿen nhu͙m tóc. Tɞi Java, lá cây ÿɉͣc dùng làm thͱc phɦm Cây c͏ mͱc ÿɉͣc ghi trong các sách thͱc vɪt và dɉͣc liʄu Âu-M͹ dɉ͛i tên Eclipta alba , h͍ thͱc vɪt Compositae (Asteriacea). Tên ÿ͓ng nghśa là Eclipta prostrata. Sách cͧa J. Duke (Handbook of Medicinal Herbs), Võ văn Chi (TͫÿLʀn Cây thu͑c Viʄt Nam) ÿɾu ghi là 2 tên chʆ chung m͙t cây, riêng sách cͧa Ĉ͗ tɢt Lͣi lɞi cho là 2 cây khác nhau (?) : Eclipta alba ÿɉͣc cho lá Cò nh͍ n͓i (Cò mͱc) còn Eclipta prostrata lɞi cho là Cây cúc áo(?) Ĉɴc tính thͱc vɪt : &͏ mͱc, còn g͍i là C͏ nh͍ n͓i, thu͙c loɞi thân thɠo hɮng niên, cao trung bình 0.2-0.4 m, có khi ÿɼn 0.8 m, m͍c bò , hoɴc có khi gɤn nhɉ thɰng ÿͩng, có lông trɬng cͩng, thɉa. Thân màu lͥc hay nâu nhɞt hay hɇi ÿ͏ tía. Lá m͍c ÿ͑i, phiɼn lá dài và hɶp c͟ 2.5 cm x 1.2 cm. Mép lá nguyên hay có răng cɉa cɞn, hai mɴt lá ÿɾu có lông. Hoa mɤu trɬng hͣp thành ÿɤu, P͍c ͟ kɺ lá hay ÿɤu cành, có hoa cái bên ngoài và hoa lɉ͡ng tính ͟ giͯa. Quɠ thu͙c loɞi Eɼ quɠ cͥt ÿɤu, có 3 cɞnh màu ÿen dài chͫng 3mm &͏ mͱc trong Dɉͣc h͍c dân gian : C͏ mͱc ÿã ÿɉͣc dùng rɢt ph͕ biɼn trong dân gian tɞi ɡn ÿ͙, Pakistan, Viʄt Nam, Trung Hoa và các Qu͑c gia vùng Nam Á. 1- Tɞi ɡn ÿ͙ : C͏ mͱc ÿɉͣc dùng trʈ sói ÿɤu, nɢm lác ÿ͓ng tiɾn, thu͑c nhu͙m tóc và trʈ gan, lá lách phù trɉ͛ng; sɉng gan-vàng da và làm thu͑c E͕ t͕ng quát. Cây cŸng ÿɉͣc dùng trʈ ho, chɠy máu miʄng, ăn khó tiêu, choáng váng, chͯa ÿau răng, giúp lành vɼt thɉɇng Rʂ dùng gây nôn mͭa, x͕. Lá giã nát ÿɬp trʈ vɼt cɬn do bò cɞp. 2- Tɞi Pakistan : Eclipta alba, ÿɉͣc g͍i tɞi Pakistan là Bhangra, bhringaraja, ÿɉͣc
33. dùng trong dân gian dɉ͛i nhiɾu dɞng. Cây tɉɇi ÿɉͣc dùng làm thu͑c b͕ chung, giúp giɠm sɉng gan và lá lách, trʈ bʄnh ngoài da, trʈ suyʂn, khi dùng trʈ bʄnh gan liɾu nɉ͛c sɬc sͭ dͥng là 1 thìa cà phê hai lɤn m͗i ngày; cây giã nát, tr͙n v͛i dɤu mè ÿɉͣc dùng ÿʀÿɬp vào nɇi hɞch sɉng, trʈ Eʄnh ngoài da Lá dùng trʈ ho, nhͩc ÿɤu, hói tóc, gan và lá lách sɉng phù, vàng da. 3- Tɞi Trung Hoa : Eclipta prostrata , hay Mò hàn lian : Lá ÿɉͣc cho là giúp m͍c tóc. Toàn cây làm chɢt chát cɤm máu, trʈÿau mɬt, ho ra máu, tiʀu ra máu; ÿau lɉng, sɉng ru͙t, sɉng gan, vàng da Lá tɉɇi ÿɉͣc cho là có thʀ bɠo vʄ chân và tay nông gia ch͑ng lɞi sɉng và nhiʂm ÿ͙c khi làm viʄc ÿ͓ng-áng, tác dͥng nãy theo Viʄn Y h͍c Chiang-su là do ͟ thiophene trong cây. 4- Tɞi Viʄt Nam : C͏ mͱc ÿɉͣc dùng trʈ xuɢt huyɼt n͙i tɞng nhɉ ho ra máu, xuɢt huyɼt ru͙t, chɠy máu răng, Qɉ͛u, lͣi ; trʈ sɉng gan, sɉng bàng quang, sɉng ÿɉ͝ng tiʀu trʈ mͥn nh͍t ÿɤu ÿinh, bó ngoài giúp liɾn xɉɇng. Cách dùng thông thɉ͝ng là dùng khô, sɬc u͑ng; khi dùng bên ngoài lá tɉɇi ÿâm nát ÿɬp nɇi vɼt thɉɇng. Thͣ nɾ dùng c͏ mͱc vò nát ÿʀ trʈ ph͏ng do vôi. Thành phɤn hóa h͍c : C͏ mͱc chͩa : - Các glycosides triterpene và Saponins : 6 glycosides loɞi oleanane : Eclalbasaponins I-VI ( 2 chɢt m͛i ly trích ÿɉͣc năm 2001 ÿɉͣc tɞm ghi là XI và XII) , Alpha và Beta-amyrin , Ecliptasaponin D Eclalbatin. - Các Flavonoids và Isoflavonoids : Lá và ÿ͍t lá chͩa Apigenin, Luteolin và các glucosides liên hʄ. Toàn cây chͩa các isoflavonoids nhɉ Wedelolactone, Desmethylwedelolactone, Isodemethylwedelolac tone, Strychnolactone - Aldehyd loɞi terthienyl : Ecliptal ; L-terthienyl methanol; Wedelic acid. - Sesquitepne lactone : Columbin. - Các sterols nhɉ Sitosterol, Stigmasterol - Các acid hͯu cɇ nhɉ Ursolic acid, Oleanolic acid, Stearic acid, Lacceroic acid ; 3,4- dihydroxy benzoic acid; Protocateuic acid Ĉɴc tính dɉͣc h͍c : 1. Tác dͥng ch͑ng sɉng-viêm : Trích tinh Eclipta alba, khi thͭ nghiʄm trên các thú vɪt bʈ gây sɉng phù cɢp tính và kinh niên, cho thɢy khɠ năng ͩc chɼ sͱ sɉng ÿɼn 58.67 % (Journal of Research and Education in Indian Medicine S͑ 9-1990). Nɇi chu͙t, dung dʈch trích bɮng nɉ͛c- alcohol ͩc chɼ làm giɠm ÿɉͣc phɠn ͩng gây ra b͟i acid acetic ÿɼn 35-55 % khi dùng liɾu u͑ng 200 mg/kg. B͙t lá Eclipta alba dùng liɾu u͑ng (1500 mg/kg) có tác dͥng ch͑ng sɉng hͯu hiʄu ͩc chɼÿɼn 47.7%) so sánh v͛i indomethacin (ͩc chɼÿɉͣc 51%) : Dɉͣc thɠo có hiʄu năng Pɞnh hɇn vào giai ÿRɞn thͩ 2 cͧa tiɼn trình sɉng viêm, nên có lɺ hoɞt ÿ͙ng bɮng ͩc chɼ sͱ tɞo prostaglandins và kinins (Fitoterapia S͑ 58-1987) 2. Tác dͥng bɠo vʄ gan : Trích tình C͏ mͱc bɮng ethanol: nɉ͛c (1:1) ÿã ÿɉͣc nghiên cͩu
34. trong thͭ nghiʄm tác hɞi nɇi gan gây ra b͟i tetrachloride Carbon ( thͭ nɇi chu͙t) ghi nhɪn trích tinh tão ÿɉͣc sͱ bɠo vʄ gan bɮng cách giúp ÿLɾu hòa n͓ng ÿ͙ cͧa các men có liên hʄÿɼn viʄc biɼn dɉ͡ng thu͑c nɇi ty thʀ gan. (Journal of Ethnopharmaco logy S͑ 70-2000) Eclipta alba còn có hoɞt tính mɞnh hɇn khi dùng ph͑i hͣp v͛i Cây Chó ÿɸ (Phyllanthus niruri) và Curcumin (tͫ Nghʄ) theo tƒ lʄ 25:15:10 (P.niruni : E. alba : Curcumin). N͓ng ÿ͙ lipid cao trong gan và bilirubin trong huyɼt thanh sͥt giɠm và tr͟ vɾ mͩc bình thɉ͝ng. H͗n hͣp này làm tăng mͩc ÿ͙ triglyceride trong máu, tăng tiɾn chɢt-beta-lipoproteins và cholesterol. Trích tinh bɮng ethanol tͫ cây E. alba tɉɇi cho thɢy m͙t tác dͥng bɠo vʄ gan ÿáng kʀ (tùy thu͙c vào liɾu sͭ dͥng) trong các trɉ͝ng hͣp hɉ gan do CCl4 gây ra nɇi chu͙t thͭ nghiʄm, không thɢy dɢu hiʄu ng͙ÿ͙c dù cho dùng ÿɼn 2 gram/ kg ͟ cɠ dɞng u͑ng lɨn chích qua màng phúc toan (Phytothera py Research S͑ 7-1993). Thͭ nghiʄm nɇi chu͙t bɞch tɞng ghi nhɪn tác dͥng bɠo vʄ gan xɦy ra tͫ liɾu 100mg/ kg. Các hiʄu ͩng bɠo vʄ gan cͧa dʈch chiɼt bɮng nɉ͛c ÿông khô cŸng ÿɉͣc nghiên cͩu trong các trɉ͝ng hͣp sɉng gan cɢp tính gây ra nɇi chu͙t nhɬt bɮng 1 liɾu CCl4 hay acetaminophen và nɇi chu͙t nhà bɮng beta-D-galactosamin : Kɼt quɠ cho thɢy có tác dͥng ͩc chɼÿáng kʀ trong phɠn ͩng tɞo sͱ tăng transaminase trong máu gây ra b͟i CCl4 nɇi chu͙t nhɬt và galactosamine nɇi chu͙t nhà, nhɉng không có hiʄu ͩng trong trɉ͝ng hͣp hɉ hɞi gan do acetaminophen. 3. Tác dͥng làm Hɞ huyɼt áp : H͕n hͣp polypeptides cͧa E. alba có tác dͥng hɞ huyɼt áp Qɇi chó. Columbin, trích tͫ dʈch chiɼt toàn cây bɮng ethanol cho thɢy khɠ năng hɞ huyɼt áp rõ Uʄt nɇi chu͙t ÿã bʈ gây mê. 4. Khɠ năng trung hòa tác dͥng cͧa n͍c rɬn : Nghiên cͩu tɞi ĈH Universidade Federal do Rio de Janeiro (Ba tây) (1989) ghi nhɪn dʈch chiɼt bɮng ethanol cúa E.alba có khɠ năng trung hòa các hoɞt tính nguy hɞi (ÿɼn gây chɼt ngɉ͝i) Fͧa n͍c ÿ͙c loài rɬn chuông Nam M͹ (Crotalus durissus terrificus). Các mɨu dʈch chiɼt tɉɇng ÿɉɇng v͛i 1.8 mg trích tinh khô dùng cho m͗i chu͙t thͭ có thʀ trung hoà ÿɉͣc ÿɼn 4 liɾu n͍c ÿ͙c gây tͭ vong (LD 50 = 0.08 micro gram n͍c/ g thú vɪt : Dʈch chiɼt Eclipta ͩc chɼÿɉͣc sͱ phóng thích creatinine kinase tͫ bɬp thʈt cͧa chu͙t khi tiɼp xúc v͛i n͍c rɬn thô. (PubMed - PMID : 2799833). M͙t nghiên cͩu khác, cŸng tɞi Ba tây (1994) , khɠo sát các tác dͥng ch͑ng ÿ͙c tính cͧa Q͍c rɬn trên bɬp thʈt và ch͑ng chɠy máu, cͧa 3 chɢt trong thành phɤn C͏ mͱc : wedelolactone, WE; stigmasterol, ST và sitosterol, SI. Thͭ nghiʄm dͧng n͍c ÿ͙c cͧa các loài rɬn lͥc Bothrops jararacussu, Lachesis muta , ÿ͙c t͑ tinh khiɼt hóa bothrops toxin, bothropasin và crotoxin Sͱ Kͯu hiʄu ÿɉͣc ÿo lɉ͝ng bɮng t͑c ÿ͙ phóng thích creatine kinase tͫ cɇ bɬp chu͙t Kɼt quɠ cho thɢy (in vitro) ÿ͙c tính trên bɬp thʈt cͧa n͍c rɬn crotalid và các ÿ͙c t͑ tinh khiɼt ÿɾu bʈ trung hòa E͟i WE và dʈch trích C͏ mͱc (EP), cɠ WE lɨn EP ÿɾu ͩc chɼ tác dͥng gây chɠy máu cͧa n͍c Bothrops, ͩc chɼ tác dͥng cͧa men phospholipase A2 trong crotoxin, và tác dͥng ly giɠi protein Fͧa n͍c B.jararaca.(PubMed - PMID 8079371) &͏ mͱc trong Ĉông Y c͕ truyɾn : Ĉông Y c͕ truyɾn g͍i C͏ mͱc là Hɞn liên thɠo (Hán lian cao), hay Mɴc hɞn liên. (Nhɪt dɉͣc J͍i là Kanrensò) Dɉͣc liʄu là toàn cây thu hái vào ÿɤu mùa thu. Cây m͍c hoang tɞi các vùng Giang tây, Triɼt giang, Quɠng ÿông ÿɉͣc cho là có vʈ ng͍t/ chua, tính mát ; tác dͥng vào càc kinh mɞch thu͙c Can, Thɪn. Han lian cao có nhͯng tác dͥng : - Dɉ͡ng và B͕ Âm-Can và Âm-Thɪn: dùng trʈ các chͩng suy Âm Can và Âm Thɪn v͛i các
35. triʄu chͩng choáng váng, mɬt m͝, chóng mɴt, tóc bɞc s͛m ; thɉ͝ng dùng ph͑i hͣp v͛i Nͯ trinh Wͭ (Nu zhen zi= Fructus Ligustri lucidi) . - Lɉɇng Huyɼt và Cɤm máu (Chʆ huyɼt) : trʈ các chͩng Âm suy v͛i các triʄu chͩng chɠy máu do 'Nhiʄt' tɞi Huyɼt nhɉ ói ra màu, ho ra màu, chɠy máu cam, phân có máu, chɠy màu tͭ cung và tiʀu ra máu. Ĉʀ trʈ tiʀu ra máu c͏ mͱc ÿɉͣc dùng chung v͛i Mɠÿɾ (Xa tiɾn thɠo=Che qian cao (Plantaginis) và Rʂ c͏ tranh (Bɞch mao căn= Bai mao gen (Rhizoma Imperatae); ÿʀ trʈ phân có máu, dùng chung v͛i Ĉʈa du= di yu (Radix Sanguisorbae); ÿʀ trʈ ói ra màu, dùng chung Y͛i Trɬc bách diʄp xɢy khô = Ce bai ye (Cacumen Biotae) Tài liʄu sͭ dͥng : § Major Herbs of Ayurveda (E. Williamson) § Chinese Herbal Medicine Materia Medica (D. Bensky) § Medicinal Plants of China (J Duke & Ed Ayensu) § Medicinal Plants of India and Pakistan ( J.F Dastur) § Oriental Materia Medica (Hong-Yen Hsu) § 7ͫÿLʀn Cây thu͑c Viʄt Nam (Võ văn Chi) &ͧ cɠi trɬng ::: Ds. Trɤn Viʄt Hɉng ::: &ͧ cɠi trɬng là m͙t gia ÿình thͱc vɪt bao g͓m nhiɾu loɞi rau có cͧ khác nhau, có thʀ tɞm chia thành 2 nhóm : Nhóm cͧ cɠi trɬng Âu-M͹ v͛i cͧ thɉ͝ng nh͏ và tròn trʈa màu tͫ trɬng ÿɼn K͓ng nhɞt, có khi tím, ÿɉͣc g͍i chung là Radish và nhóm Á châu, thɉ͝ng g͍i là Oriental (Chinese hay Japanese) Radish hoɴc khác hɇn là Daikon : cͧ thɉ͝ng l͛n , thuôn dài màu trɬng. Trong phɞm vi bài này xin bàn ÿɼn Daikon là loɞi Cͧ cɠi trɬng mà ngɉ͝i Viʄt thɉ͝ng dùng kho chung Y͛i thʈt hay cá hoɴc ÿʀ mu͑i chua. Tên Khoa h͍c: Raphanus sativus thu͙c h͍ thͱc vɪt Cruciferae. Ngɉ͝i M͹ thɉ͝ng g͍i nhɢt dɉ͛i tên Daikon.
36. Ĉông Y g͍i là Lai Bɴc. Hɞt dùng làm thu͑c, nên vʈ thu͑c ÿɉͣc g͍i là Lai Bɴc Tͭ (Lai-fu-zhi). Y-Dɉͣc Nhɪt g͍i là Raifukushi. Tên thͱc vɪt : Raphanus phát xuɢt tͫ tiɼng Hy lɞp 'Raphanos' nghśa là 'dʂ tr͓ng', và sativus là do ͟ÿɴc tính ÿã ÿɉͣc tr͓ng tͫ lâu ÿ͝i /ʈch sͭ và Ĉɴc tính thͱc vɪt : Cây cͧ cɠi trɬng ÿɉͣc xem là có ngu͓n g͑c tͫ Trung Hoa và sau ÿó ÿɉͣc du nhɪp sang vùng Trung Á tͫ th͝i Tiɾn sͭ. § &ͧ cɠi trɬng có mɴt tɞi Ai cɪp trɉ͛c cɠ th͝i Kim tͱ tháp và ÿɉͣc ghi chép trong sách v͟ nhɉ nhͱng cây rau thông dͥng. Các Vua Pharaon Ai cɪp ÿã xɼp Cͧ cɠi trɬng chung v͛i Gɉa leo, t͏i, hành vào thͱc ÿɇn hàng ngày; nhͯng ngɉ͝i nô lʄ xây dͱng kim tͱ tháp FŸng ÿɉͣc nuôi bɮng cͧ cɠi trɬng mà h͍ g͍i là gurmaia. Nhͯng cây cͧ cɠi trɬng ÿɤu tiên tr͓ng tɞi Ai cɪp có lɺ là ÿʀ ép hɞt lɢy dɤu § Ngɉ͝i Hy lɞp ÿã ÿúc hình cͧ cɠi trɬng bɮng vàng ÿʀ dâng cúng Thɤn Apollo. M͙t Y sś th͝i c͕ Hy lɞp ÿã viɼt cɠ m͙t quyʀn sách ÿʀ mô tɠ nhͯng ÿɴc tính dɉͣc dͥng cͥa cͧ cɠi trɬng. Sách v͟ tɞi Anh qu͑c ÿã ghi nhɪn vào năm 1548, dân Anh ÿã biɼt ăn cͧ cɠi trɬng V͑ng v͛i bánh mì hoɴc nghiɾn nát cͧ cɠi ÿʀ làm nɉ͛c s͑t dùng chung v͛i thʈt, và có lɺ Columbus chính là ngɉ͝i ÿã ÿɉa cͧ cɠi trɬng ÿɼn M͹ châu. Nhͯng ghi nhɪn ÿàu tiên cho thɢy cͧ cɠi trɬng xuɢt hiʄn tɞi Mexico vào năm 1500 và tɞi Haiti vào 1565 § 7ɞi Oaxaca (Mexico) hàng năm ÿɼn ngày 23 tháng 12 có Ĉêm Cͧ cɠi (Night of the Radishes) : trong ngày này có phong tͥc khɬc hình trên cͧ cɠi, hình càng l͛n càng t͑t &ͧ cɠi trɬng thu͙c loɞi cây rau thu hoɞch vào mùa lɞnh, và cây cŸng cɤn nhiʄt ÿ͙ cao ÿʀ có thʀ nɦy mɤm. Nhóm cͧ cɠi trɬng bao g͓m nhiɾu loɞi khác nhau : § 7ɞi Á ÿông, cͧ cɠi thɉ͝ng ÿɉͣc dùng sau khi nɢu chín ; § Wɞi Ai cɪp và vùng Cɪn Ĉông, có nhͯng loài chʆ tr͓ng ÿʀ lɢy lá. § Loɞi tr͓ng tɞi Hoa Kƒ có thʀ dùng cɠ cͧ lɨn lá ÿʀăn nhɉ salad tr͙n hoɴc nɢu chín. § 7ɞi Nhɪt là nɇi ăn nhiɾu cͧ cɠi trɬng nhɢt thɼ gi͛i (loɞi Daikon): sɠn lɉͣng daikon chiɼm trên 25% thu hoɞch cͧa t͕ng s͑ các loɞi rau. &ͧ cɠi trɬng tɉɇng ÿ͑i dʂ tr͓ng, cɤn ÿɢt thông thoát nɉ͛c và s͑p ÿʀ rʂ dʂ phát triʀn thành Fͧ : cây cŸng cɤn ÿɉͣc tɉ͛i nhiɾu nɉ͛c và t͑t nhɢt là ÿɉͣc bón bɮng phân tro. &ͧ cɠi trɬng thu͙c loɞi cây hɮng niên, nhɉng cŸng có gi͑ng dài ngày, lɞi ÿɉͣc xem là lɉ͡ng niên.
37. Cây có lá dài, hoa có cu͑ng màu trɬng hoɴc tím lͣt nhɉng không bao gi͝ có màu váng. Hɞt nhò màu ÿ͏ sɪm : 1 gram chͩa khoɠng 120 hɞt. Có thʀ giͯ khɠ năng nɦy mɤm ÿɼn 5 năm. Nhͯng loɞi Cͧ cɠi trɬng ÿáng chú ý : 1. Nhóm cͧ cɠi thông thɉ͝ng : Pháp g͍i chung dɉ͛i tên Radish de tous les mois; Nhóm này cho cͧ tròn nh͏, ngɬn ngày, th͟i gian thu hoɞch kʀ tͫ khi gieo hɞt lá khoɠng 5-6 tuɤn. Các tên thɉ͝ng gɴp nhɉ White turnip radish, Scarlet French turnip radish 2. Nhóm cͧ cɠi dài : Nhóm này cho cͧ dài khoɠng 10-15 cm, hình nhɉ cͧ cà r͑t v͛i các tên nhɉ Long Scarlet, Long white radish 3. Nhóm cͧ cɠi Á châu hay Daikon : còn g͍i là 'Chinese Radish' hay Lobok. Nhóm này cho cͧ rɢt l͛n, dài ÿɼn 30 cm, hình trͥ v͛i tr͍ng lɉͣng trung bình tͫ 250 gram ÿɼn 1 kg, nhɉng cá biʄt có cͧ nɴng ÿɼn 25 kg, gɴp tɞi Nhɪt. Nhóm này ÿɉͣc tr͓ng rɢt ph͕ biɼn tɞi các nɉ͛c Á châu (Nhɪt, Trung hoa, Triɾu tiên, Viʄt Nam) Riêng tɞi Nhɪt ngoài cͧ cɠi còn có m͙t loɞi giá làm tͫ hɞt cͧ cɠi trɬng g͍i là Radish sprouts hay Kaiware, Tsumamina. Nam Hàn cŸng lai tɞo riêng m͙t gi͑ng cͧ cɠi trɬng ÿɴc biʄt ÿʀ làm Kim chi. 4. &ͧ cɠi ÿen Nga Sô : Tɞi Nga sô có tr͓ng m͙t loɞi cͧ cɠi ÿen ÿɴc biʄt, g͍i là Zakuski, loɞi cͧ cɠi này có vʈ khá cay và rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi các qu͑c gia Ĉông Âu, và cŸng ÿɉͣc xem là món rau cͧa lɉu dân Do thái (v͛i món mͩt ÿ͙c ÿáo tên là Einge-machts làm Eɮng cͧ cɠi ÿen thái nh͏, chɉng ÿɉ͝ng hay mɪt, r͓i tr͙n v͛i gͫng tán mʈn và hɞnh nhân. Thành phɤn hóa h͍c : § Thành phɤn dinh dɉ͡ng : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc chͩa : Daikon tɉɇi Daikon khô Giá Daikon Calories 18 271 41 Chɢt ÿɞm 0.60 g 7.90 g 3.81 g
38. Chɢt béo 0.10 g 0.72 g 2.53 g Chɢt sɇ 0.64 g 8.37 g n/a Calcium 27 mg 629 mg 51 mg Sɬt 0.40 mg 6.73 mg 0.86 mg Magnesium 16 mg 170 mg 44 mg Phosphorus 23 mg 204 mg 113 mg Potassium 227 mg 3494 mg 86 mg Sodium 21 mg 278 mg 6 mg Kɺm n/a n/a 0.56 mg Ĉ͓ng n/a n/a 0.12 mg Manganese n/a n/a 0.26 mg Beta-Carotene 0 0 391 IU Thiamine (B1) 0.020 mg 0.27 mg 0.102 mg Riboflavine (B2) 0.020 mg 0.68 mg 0.103 mg Niacin (B3) 0.2 mg 3.4 mg 2.853 mg Pantothenic acid n/a n/a 0.733 mg Pyridoxine n/a n/a 0.285 mg Folic acid n/a n/a 94.7 mcg Ascorbic acid 22 mg 0 28.9 mg Trong Cͧ cɠi trɬng còn có các enzyme nhɉ Diastase, Beta fructosidase Phospholipase D và các chɢt ͩc chɼ Protease ; các hͣp chɢt chͩa Sulfur nhɉ Methanethiol ; các flavonoids nhɉ Kaempferol § Thành phɤn hóa h͍c cͧa Hɞt : +ɞt cͧ cɠi trɬng chͩa : - Dɤu béo (35%) trong có các Acid erucic, linoleic và oleic, Glycerol sinapate, Raphanin , Sinapin. - Tinh dɤu có Methylmercaptan, Hexanal phenol. - Alkaloids phͩc tɞp và Flavonoids. - Proteins có tác dͥng kháng nɢm : Rs-AFP1 và Rs-AFP2 ( là nhͱng protein loɞi oligomeric g͓m các polypeptides phân tͭ lɉͣng thɢp khoɠng 5-kDa ) (J. Biol Chem S͑ 267-1992) (Riêng trong Rʂ có Ferulic acid và nhiɾu (6) Isoperoxidases thu͙c nhóm glycoproteins v͛i P͙t dây polypeptide ÿɇn ÿ͙c : 2 isoperoxidades thu͙c loɞi cationic (C1 và C2) , 4 thu͙c loɞi anionic (A1 ÿɼn A4) 'ɉͣc tính và Cách dùng : § &ͧ cɠi trɬng trong Y-Dɉͣc Ĉông Phɉɇng :
39. Ĉông Y, nhɢt là Trung Hoa, chʆ dùng hɞt làm thu͑c : Dɉͣc liʄu ÿɉͣc thu hoɞch khi chín vào ÿɤu mùa hè, phɇi khô dɉ͛i nɬng. Vʈ thu͑c ÿɉͣc g͍i là La Bɴc Tͭ (Nhɪt dɉͣc là Raifukushi, và Hàn qu͑c là Naebokcha). La Bɴc Tͭÿɉͣc xem là có vʈ ng͍t, tính bình và tác dͥng vào các kinh mɞch thu͙c Phɼ, Tƒ và Vʈ. La Bɴc Tͭ có khɠ năng làm thông thoát sͱͩ tɬc cͧa thͱc phɦm và biɼn cɠi sͱ t͓n ÿ͍ng cͧa thͱc phɦm, do ÿó ÿɉͣc dùng ÿʀ giɠi thoát sͱ trì trʄ cͧa ÿ͓ăn nɇi 'Trung tiêu' gây ra nhͯng cɠm giác tͩc ách, khó chʈu, ͣ chua v͛i hɇi th͟ hôi, ÿau bͥng cùng tiêu chɠy. Trong các trɉ͝ng hͣp này La bɞc tͭÿɉͣc dùng chung v͛i Sɇn tra (Fructus Crataegi=Shan-zha) và V͏ quít chín ÿã phɇi khô (Trɤn bì) , và Thɤn khúc. La Bɴc Tͭ cŸng có tác dͥng làm 'giáng' Khí , trͫĈ͝m giúp trʈ các trɉ͝ng hͣp Ho và th͟ khò khè Dùng chung v͛i Hɞt táo, hɞt Tía tô. Theo Trung-dɉͣc hiʄn ÿɞi : +ɞt , do tác dͥng cͧa Raphanin, có khɠ năng diʄt ÿɉͣc các vi khuɦn Sta phylococcus aureus, Streptococcus pneumoniae, E. coli và cŸng ͩc chɼÿɉͣc sͱ phát triʀn cͧa m͙t s͑ nɢm gây bʄnh . Do ÿó Hɞt tɉɇi ÿɉͣc dùng ÿɾ trʈ nhiʂm Trichomonas nɇi Phͥ nͯ, trʈ ho ra máu. Nɉ͛c Vɬc tͫ hɞt tɉɇi dùng ÿʀ bɇm rͭa (enema) trʈ sɉng ru͙t do nhiʂm trùng loɞi ulcerative colitis. Lá , phɇi khô hay La bɴc diʄp (Luo-bo Ye) dùng ÿʀ trʈ tiêu chɠy và kiɼt l͵. 5ʀ tɉɇi hay La bɠn (Luo-po) dùng trʈăn không tiêu, tͩc ách khó chʈu; khát nɉ͛c, chɠy máu cam. § 'ɉͣc tính theo Y h͍c Tây Phɉɇng : § Khɠ năng giúp tiêu thͱc : Cͧ cɠi trɬng có thʀ dùng ÿʀ giúp tiêu hóa các chɢt b͙t trong bͯa ăn, tác dͥng này là do ͟ Diastase trong cͧ cɠi, nhɢt là Daikon. Ngɉ͟i Nhɪt thɉ͝ng dͧng daikon trong nhͯng bͯa ăn có nhiɾu chɢt b͙t. § Khɠ năng loɞi các chɢt béo thͫa trong cɇ thʀ : Các Bác sś Nhɪt tɞi BV Kyoto ÿã dùng cͧ cɠi trɬng ÿʀ giúp làm tan các l͛p m͡ t͕n ÿ͍ng trong cɇ thʀ bɮng cách cho dùng 1 dung dʈch làm bɮng Cͧ cɠi trɬng và cà r͑t theo phɉɇng thͩc sau : 1ɢu 15gram cà r͑t ÿã sɬt nh͏ v͛i 15 gram Daikon ÿã sɬt nh͏ trong 250 ml Qɉ͛c, thêm vào 1 thìa cà phê nɉ͛c c͑t chanh, 5 gram hɠi tɠo. Ĉun sôi trong 5 phút. L͍c và u͑ng m͗i ngày 2 lɤn (sáng và chiɾu) trong 3-4 tháng. § Khɠ năng ngͫa Sɞn thɪn và sɞn mɪt : Thͭ nghiʄm tɞi Universidad Autonoma Metropolitana Xochimilco, Mexico ghi nhɪn tác dͥng làm tan sɞn thɪn cͧa nɉ͛c trích tͫ v͏ ngoài Cͧ cɠi trɬng nɇi chu͙t (chu͙t ÿɉͣc cɢy dśa bɮng kɺm vào bàng quang) : tr͍ng lɉͣng cͧa kh͑i sɞn giɠm rõ rʄt so v͛i nhóm ÿ͑i chͩng, tác dͥng này kèm theo v͛i tác dͥng lͣi tiʀu (J. Ethnopharmacology S͑ 68-1999). 0͙t phɉɇng thͩc khá ph͕ biɼn ÿʀ ngͫa sɞn thɪn tɞi Anh là u͑ng m͗i ngày 20-30 gram Qɉ͛c c͑t cͧ cɠi trɬng (xay bɮng blender) v͛i 100 ml rɉͣu nho. § &ͧ cɠi trɬng và Ung thɉ : Cͧ cɠi trɬng có thʀ ngͫa và trʈ vài dɞng ung thɉ : § Trong Agricultural & Biological Chemistry S͑ tháng 9-1978, các nhà nghiên cͩu tɞi National Cancer Institute ÿã ghi nhɪn các hͣp chɢt có chͩa Sulfur trong cͧ cɠi trɬng nhɉ Methanethiol có tác dͥng diʄt trùng
40. Uɢt mɞnh ÿ͓ng th͝i ngăn cɠn ÿɉͣc sͱ phát triʀn cͧa các tɼ bào ung thɉ. +ͣp chɢt nɠy chính là chɢt ÿã tɞo mùi hôi cͧa bɬp cɠi khi bʈ th͑i. § Trong Journal of Food Science, GS Barbara Klein thu͙c ĈH Illinois tɞi Urbana ÿã cho rɮng các hͣp chɢt loɞi Isothiocyanates trong cͧ cɠi giúp ngͫa ung thɉ bɮng hai cách : ngăn cɠn sͱ xâm nhɪp cͧa các tác nhân gây ung thɉ (carcinogen) vào các tɼ bào còn nguyên vɶn và giúp tiêu diʄt các tɼ bào ÿã bʈ ung thɉ. Hɇn nͯa các protease inhibitor trong cͧ Fɠi có thêm tác dͥng ngăn chɴn sͱ phát triʀn cͧa các bɉ͛u ÿ͙c và các flavonoids nhɉ kaempferol cŸng giúp thêm vào sͱ bɠo vʄ các tɼ bào ch͑ng lɞi các hóa chɢt ÿ͙c hɞi. § Nghiên cͩu tɞi ĈH Kyoto, Nhɪt (PubMed PMID 11743759 / J Agric Food Chem Dec 2001) chͩng minh tác dͥng ch͑ng ÿ͙t biɼn cùa 4- (Methylthio)-3-bu tenyl isothiocyanate trong Cͧ cɠi trɬng , trên E. coli B/r WP2, và ghi nhɪn các loɠi daikon m͍c hoang chͩa nhiɾu hoɞt chɢt Kɇn là nhͯng loài nuôi tr͓ng, ăn s͑ng giͯÿɉͣc hoɞt chɢt cao gɢp 7 lɤn khi nɢu chín Ghi chú : Có lɺ dͱa trên nhͯng nghiên cͩu vɾ sulforaphane tɞi ĈH John Hopkins, Council of Scientific and Industrial Research (Hoa Kƒ) ÿã cho rɮng Hɞt Cͧ cɠi trɬng có chͩa các dɤu béo liên kɼt v͛i glycosides trong ÿó chͩa allyl-, isopropyl-, và methyl-isothiocyanates và sulphoraphene và 4-methylsulfinyl-3-butenyl- cyanide Vài phɉɇng thͩc sͭ dͥng trong dân gian : Trong Heineman's Encyclopedia có ghi m͙t phɉɇng thͩc dân gian ÿʀ khͭ mùi hôi cͧa cɇ thʀ nhɉ hôi nách, hôi chân nhɉ sau : Dùng nɉ͛c c͑t ép tͫ 4-5 cͧ cɠi trɬng c͡ trung bình, thêm vào 1/4 thìa glycerine chͩa trong chai kín hay giͯ trong tù lɞnh: thoa nɇi nách hay kɺ chân m͗i bu͕i sáng sau khi tɬm. Trʈ Nɢc cͥc (Hiccup) : /ɢy 1 cͧ cɠi trɬng tɉɇi và 2 lát gͫng tɉɇi, nghiɾn nát chung, lɢy nɉ͛c c͑t thêm mɪt ong, ÿ͕ vào 1 ly nɉ͛c nóng ɢm và u͑ng.
41. ĈɩU R͒NG loɞi ÿɪu ÿɴc biʄt cͧa vùng Ĉông Nam Á ::: Ds. Trɤn Viʄt Hɉng ::: Trong gia ÿình Ĉɪu, ÿɪu r͓ng là loài ÿɴc biʄt hɤu nhɉ chʆ tr͓ng tɞi nhͯng vùng Ĉông Nam Á, Tân Guinée, Philippines và Ghana Thɼ gi͛i bên ngoài hɤu nhɉ không biɼt ÿɼn loài này cho ÿɼn năm 1975 và hiʄn nay ÿã ÿɉͣc du nhɪp ÿʀ tr͓ng tɞi các vùng nhiʄt ÿ͛i trên khɬp thɼ gi͛i ÿʀ giúp giɠi quyɼt nɞn thiɼu lɉɇng thͱc trên thɼ gi͛i Tên khoa h͍c : Psophocarpus tetragonolobus thu͙c h͍ thͱc vɪt Fabiaceae. Các tên thông thɉ͝ng : Winged bean, Manila bean, Asparagus Pea, Goa bean. Tɞi Viʄt Nam ÿɪu r͓ng còn ÿɉͣc g͍i là ÿɪu khɼ, ÿɪu vuông 'Psophocarpus' tͫ tiɼng Hy lɞp, có nghśa là trái cây gây ͓n ào, do ͟ quɠÿɪu sau khi thu hoɞch, ÿem phɇi nɬng, ÿɪu ph͓ng lên, n͕ tách ra gây tiɼng ÿ͙ng. 'tetragonobolus' là do ͟ quɠÿɪu có 4 cɞnh. Tên Anh ngͯ 'Winged bean' do ͟ÿɪu có cánh xoè ra. Ĉɪu r͓ng có lɺ ngu͓n g͑c tͫĈông Nam Á, Indonesia và Papua Tân Gui nê là nhͯng Trung tâm phát xuɢt ra nhͯng biɼn chͧng vɾ gen. Ĉɴc tính thͱc vɪt :
42. Ĉɪu r͓ng thu͙c loɞi thân thɠo leo, ÿa niên, phát triʀn thành nhiɾu cͧ, nɼu ÿɉͣc Gͱng giàn, ÿɪu r͓ng có thʀ m͍c lan trên 3 m. Lá có 3 lá chét hình tam giác nh͍n. Hoa m͍c thành chùm ͟ nách lá, m͗I chùm có 3-6 hoa màu trɬng hay tím. Quɠÿɪu màu vàng-xanh Oͥc, hình 4 cɞnh có 4 cánh, mép có khía răng Fɉa, trong có thʀ chͩa ÿɼn 20 hɞt. Hɞt gɤn nhɉ hình cɤu có màu sɬc thay ÿ͕i có thʀ vàng, trɬng hay nâu, ÿen tùy theo chͧng, có thʀ nɴng ÿɼn 3 gram. 7ɞi Viʄt Nam, ÿɪu ÿɉͣc tr͓ng ph͕ biɼn Wɞi các tʆnh miɾn Nam. Thành phɤn dinh dɉ͡ng : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc chͩa : Ĉɪu tɉɇi Ĉɪu tɉɇi Ĉɪu khô Ĉɪu khô V͑ng Qɢu chín V͑ng Qɢu chín Calories 49 38 409 147 Chɢt ÿɞm 6.95 g 5.31 g 29.65 g 10.62 g Chɢt béo 0.87 g 0.66 g 16.32 g 5.84 g Chɢt sɇ 2.57 g 1.38 g 6.85 g 2.45 g Calcium 84 mg 61mg 440 mg 142 mg 6ɬt 1.50 mg 1.09 mg 13.44 mg 4.33 mg Magnesium 34 mg 30 mg 179 mg 54 mg Phosphorus 37 mg 25 mg 451 mg 153 mg Potassium 223 mg 274 mg 977 mg 280 mg Sodium 4 mg 4 mg 38 mg 13 mg Beta-Carotene (A) 128 IU 88 IU n/a n/a Thiamine 0.140 mg 0.086 mg 1.030 mg 0.295 mg Riboflavin 0.100 mg 0.072 mg 0.450 mg 0.129 mg Niacin 0.900 mg .0652 mg 3.090 mg 0.830 mg Pyridoxine 0.113 mg 0.082 mg 0.175 mg 0.047 mg Folic acid n/a n/a 44.6 mcg 10.4 mcg Vitamin C n/a 9.8 mg 0 mg 0 mg Thành phɤn dinh dɉ͡ng cͧa Lá non :
43. 100 gram lá non chͩa : Calories (74), Chɢt ÿɞm (5.85 g), Chɢt béo (1.10 g Chɢt sɇ (2.5 g), Calcium (224 mg), Sɬt (4 mg), Magnesium (8 mg), Phos phorus (63 mg), Potassium (176 mg). Trong lá ÿɪu r͓ng có 2 loɞi isolectins có m͙t s͑ hoɞt tính miʂn nhiʂm và kɼt tͥ huyɼt Fɤu (Plant Cell Physiology S͑ 35-1994) 9ɾ phɉɇng diʄn dinh dɉ͡ng: Ĉɪu r͓ng có giá trʈ b͕ dɉ͡ng khá cao, gɤn nhɉÿɪu nành ÿɴc biʄt là có nhiɾu Vitamin E và A. Thành phɤn acid amin trong ÿɪu có nhiɾu lysin (19.8 %), methionin, cystin. Ĉɪu chͩa nhiɾu calcium hɇn cɠÿɪu nành lɨn ÿɪu ph͍ng. Tͷ lʄ protein tɉɇng ÿ͑i cao (41.9 %) khiɼn ÿɪu ÿɉͣc Cɇ quan Lɉɇng-Nông Thɼ-gi͛i (FAO) xɼp vào loɞi cây lɉɇng thͱc rɸ tiɾn nhɉng b͕ Gɉ͡ng. Tuy nhiên cŸng nhɉ tɢt cɠ các cây trong h͍ÿɪu khác, Ĉɪu r͓ng có chͩa purines nên không thích hͣp v͛i nhͯng ngɉ͝i bʈ gout, mɴt khác cŸng dʂ gây ÿɤy bͥng nên cɤn phɠi nɢu chín hɞt ÿɪu trɉ͛c khi ăn, nhͯng phͥ nͯ bʈ nhͩc ÿɤu loɞi migraine, cŸng nên tránh ăn vì ÿɪu U͓ng có thʀ gây kích kh͟i cɇn nhͩc ÿɤu. Vài phɉɇng thͩc sͭ dͥng : Toàn cây ÿɪu r͓ng ÿɾu có thʀ dùng làm thͱc phɦm : tͫ hɞt, rʂ cͧ, lá ÿɼn hoa. Lá và ÿ͍t non có vʈ ng͍t nhɉ sà lách; hoa do có mɪt ng͍t nên khi ÿɠo nóng trên chɠo cho vʈ gɤn nhɉ Qɢm. Hɞt ÿɪu non khi còn trong quɠ chɉa chín có vʈ ng͍t gi͑ng nhɉ pha tr͙n giͯa ÿɪu hòa lan và măng tây, khi chín cɤn phɠi nɢu ÿɪu trɉ͛c khi ăn và có thʀ nɉ͛ng hay rang nhɉÿɪu ph͙ng . 7ɞi các qu͑c gia kém m͟ mang , nhɢt là tɞi Phi châu, FAO ÿã khuyɼn khích viʄc dùng E͙t ÿɪu r͓ng ÿʀ thay thɼ sͯa nɇi trɸ em tͫ 5 tháng tr͟ lên. +ɞt ÿɪu r͓ng khô có thʀ xay thành b͙t, dùng làm bánh mì. Hɞt có thʀ ép ÿʀ lɢy dɤu ăn ÿɉͣc, hay có thʀÿʀ nɦy mɤm làm giá ÿɪu. Ngay nhɉ cͧ, khi còn non, x͑p cŸng có thʀăn thay khoai. Tài liʄu sͭ dͥng : - Whole Foods Companion (Dianne Onstad) - The Oxford Companion to Food (Alain Davidson) - Prevention Magazine's Nutrition Advisor. - Tài liʄu cͧa FAO, USDA
44. ĈɩUTÂY P͙t ÿɞi gia ÿình thͱc phɦm ::: Ds. Tr̿n Vi͟t H́ng ::: Danh tͫĈɪu tɞi Viʄt Nam thɉ͝ng ÿɉͣc g͍i ÿʀ chʆ nhͯng loɞi hɞt có chɢt b͙t, thu hoɞch Wͫ nhͯng cây leo, dùng làm thͱc phɦm Có rɢt nhiɾu loɞi Ĉɪu và ÿʀ phân biʄt thɉ͝ng có thêm m͙t tên ÿi kèm sau ÿó nhɉĈɪu ngͱ, ÿɪu ván, ÿɪu Hòa lan hoɴc có thʀ thêm m͙t chͯ ÿʀ chʆ màu sɬc cͧa hɞt ÿɪu nhɉÿɪu xanh, ÿɪu ÿ͏ ÿɪu trɬng, và lɞi còn có ÿɪu ph͍ng, ÿɪu U͓ng ÿɪu móng ngͱa.v.v Anh và Pháp ngͯ cŸng có nhͯng tên nhɉ bean, pea, lentil ÿʀ phân biʄt các loɞi ÿɪu, tuy nhiên nhóm bean lɞi là nhóm ÿa dɞng và có ÿɼn hàng trăm loɞi khác nhau Cây ÿɪu Kidney bean hay Ĉɪu tây là cây căn bɠn trong ÿɞi gia ÿình Bean Bean trong ngôn ngͯ cŸng có ý nghśa khá t͑t : Thành ngͯµfull of beans¶ có nghśa là ÿang ͟µtình trɞng tinh thɤn sɠng khoái, vui vɸ= cheerful mood¶ tiɼng B͓ÿào nha cŸng có thành ngͯ tɉɇng tͱ cheio de feijào. Tên Khoa h͍c và nhͯng tên thɉ͝ng g͍i : - Phaseolus vulgaris thu͙c h͍ thͱc vɪt Fabiaceae. Tên Phaseolusdͱa theo tên g͍i cͧa Calumella (năm 39 trɉ͛c Tây lʈch) khi so sánh hình Gɞng cͧa hɞt ÿɪu gi͑ng nhɉµP͙t chiɼc tàu nh͏¶; vulgaris có nghśa là µthông thɉ͝ng¶. Tên Anh ngͯµkidney bean¶ do ͟ hình dɞng hɞt gi͑ng nhɉ quɠ thɪn.
45. Nhóm Kidney bean còn có nhͯng tên Haricot bean, Cannellini, French bean, navy bean, black bean (ÿͫng nhɤm v͛i ÿɪu ÿen), pinto bean, snap bean, frijol, chumbinho, opoca /ʈch sͭ: Ĉɪu tây ÿã ÿɉͣc tr͓ng tͫ khoɠng hɇn 7000 năm tɞi vùng Tây-Nam Mexico, ÿɉͣc thuɤn hóa cách nay chͫng 5000 năm và khi ngɉ͝i Âu ÿɼn Nam M͹ thì cây ÿã ÿɉͣc biɼn ÿ͕i thành hàng trăm loɞi cho hɞt nhiɾu màu, và to-nh͏ khác nhau. Các tay thͱc dân Tây ban Nha ÿã ÿɉa cây vɾ Âu châu vào thɼ kͷ 16 và cùng v͛i khoai tây, hai cây lɉɇng thͱc này ÿã làm thay ÿ͕i hɰn cách ăn u͑ng tɞi Âu châu và sau ÿó là Á châu Ĉɪu tây ÿɉͣc ÿɉa vào Viʄt Nam khoɠng ÿɤu thɼ-kͷ 20 và ÿɉͣc tr͓ng r͙ng rãi khɬp nɇi, tɞi các vùng ÿɢt thɢp cho ÿɼn cao ÿ͙ 1500 m. Ngɉ͝i Ai cɪp ÿã dành riêng ÿɪu tây trong viʄc tɼ lʂ tôn giáo, cɢm ăn nhɉ thͱc phɦm do ͟ hình dɞng cͧa hɞt gi͑ng nhɉ dʈch hoàn(!). Tɞi Ý th͝i xɉa, ÿɪu ÿɉͣc phát chɦn cho ngɉ͝i nghèo m͗i khi có ngày lʂ gi͗. 7ɞi Pháp, tên tiɼng Aztec cͧa ÿɪu : ayecotl ÿã ÿɉͣc biɼn ÿ͕i thành haricot, m͙t tên v͑n ÿã có nghśa là µ thʈt nɢu ragout¶. 7ɞi ɡn ÿ͙, ÿɪu tây ÿɉͣc g͍i là bakla, và cŸng là m͙t trong nhͯng ngu͓n thͱc phɦm quan tr͍ng. Ĉɴc tính thͱc vɪt: Ĉɪu tây, Phaseolus vulgaris thu͙c h͍ thͱc vɪt Fabiaceae Cây thu͙c loɞi thân thɠo thɢp hay dây leo. Lá kép có 3 lá chét hình trái xoan, ÿɤu lá nh͍n, mɴt trên có lông và nhám. Hoa l͛n 1-2 cm, màu trɬng, xanh da tr͝i hay h͓ng nhɞt. Quɠÿɪu dài 10-30 cm, ÿɤu hɞt hɇi khum nhɉ m͏ chim. Hɞt có nhiɾu màu sɬc khác nhau. Theo tính cách thͱc vɪt, có thʀ chia Ĉɪu Kidney bean thành 2 nhóm : - Nhóm ÿɪu lùn : cây chʆ cao 40-50 cm bao g͓m nhiɾu chͧng nhɉÿɪu cô bɇ, ÿɪu tây trɬng, ÿɪu cô ve hɞt ÿen - Nhóm ÿɪu leo : ÿɪu chanh, ÿɪu b͟, ÿɪu lɇ Vì có quá nhiɾu chͧng loɞi (trên 500 chͧng) nên viʄc phân loɞi Kidney beans, theo thͱc- Yɪt rɢt khó ÿɉͣc th͑ng nhɢt nên trên thͱc tɼÿành dͱa vào phɉɇng thͩc sͭ dͥng hɞt ÿɪu : Có 4 cách sͭ dͥng chính : Ĉɪu có thʀÿɉͣc thu hoɞch khi còn non và ăn cɠ quɠ; hay ch͟ quɠ ÿɪu tͱµY͡¶; hay chʆăn hɞt ÿɪu khi còn non và b͏ phɤn v͏ ngoài trong quɠ và ăn hɞt ÿɪu ÿã phɇi hay sɢy khô. Do ÿó ÿɪu kidney thɉ͝ng ÿɉͣc phân loɞi theo cách ăn thích hͣp nhɢt và có khi ÿɪu tuy ÿɉͣc xɼp vào nhóm này lɞi vɨn có thʀÿɉͣc bán trên thʈ trɉ͝ng dɉ͛i dɞng khác (nhɉ quɠ tuy ăn tɉɇi ngon nhɉng vɨn có dɞng hɞt khô ) 1- Nhóm French (hay Snap) bean :
46. Ĉɉͣc xɼp vào nhóm này là các chͧng cho quɠăn ÿɉͣc và ÿɉͣc tr͓ng chͧ yɼu là lɢy quɠ non hay già ÿʀăn nhɉ rau. Tùy theo chͧng, ÿɪu có thʀ là green bean Trong nhóm này còn có loɞi n͕i tiɼng nhɉ Haricots Beurre cho quɠ màu vàng nhɞt, hɞt bên trong nhiɾu màu 2- Nhóm ÿɪu tͱ tách (tͱ n͕) ra =popping beans : Loɞi ÿɪu này, ÿɉͣc g͍i trong vùng Andes (Nam M͹) là nunàs : v͏ hɞt ÿɪu tͱ n͕ tách ÿôikhi rang hay hɇ nóng v͛i m͙t chút dɤu : µ hɞt ÿɪu m͟ ra gi͑ng nhɉ bɉ͛m xòe cánh¶, cho Kɞt mɾm và vʈ gi͑ng nhɉÿɪu ph͍ng Ĉɪu rɢt thích hͣp v͛i nhͯng vùng cao-ÿ͙ cao. 3- Nhóm shell beans: Nhóm này ÿɉͣc tr͓ng ÿʀ lɢy hɞt ÿã chín hoàn toàn, Pháp g͍i chung là Haricots à écosser. Vài loɞi n͕i tiɼng nhɉ : - Flageolet beans, thɉ͝ng trɬng hay xanh lͥc nhɉng ÿôi khi màu ÿ͏. Quɠÿɉͣc thu hoɞch trɉ͛c khi chín hɰn, có thʀăn hɞt tɉɇi hay hɞt phɇi khô Rɢt thích hͣp khi nɢu v͛i thʈt trͫu. Có m͙t chͧng lùn rɢt ngon ÿɉͣc mʄnh danh là µRolls Royce of beans), tuy g͑c tͫ Châu 0͹ nhɉng ÿɉͣc phát triʀn tɞi Pháp và rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng trên thʈ trɉ͝ng. - Cranberry beans, hɞt màu ÿ͏ tɉɇi, l͛n bɮng hɞt ÿɪu pinto, còn ÿɉͣc g͍i dɉ͛i nhͯng tên October beans, Romans, Shellouts. 4- Nhóm cung cɢp hɞt phɇi khô : Ĉɪu nhóm này cho quɠ thu hoɞch khi chín hɰn, hɞt ÿɉͣc phɇi hay sɢy khô khi bán trên thʈ trɉ͝ng. Nhͯng loɞi ÿáng chú ý : - Navy bean(hay pea bean), hɞt ÿɪu nh͏ hɇn 8mm, không có hình dɞng thɪn. Ĉɉͣc g͍i là navy bean vì dùng làm thͱc phɦm cho Hɠi quân M͹ trong Thɼ kͷ 19. Tr͓ng nhiɾu tɞi M͹ và Canada ÿʀÿóng h͙p. - Medium haricot beans : hɞtdài c͡ 10-12 mm, dày chͫng 5 mm. Trong nhóm này có ÿɪu Pinto, màu ÿ͏/trɬng, g͑c tͫɡn ÿ͙, hiʄn là loɞi ÿɪu ÿɉͣc tr͓ng ph͕ biɼn nhɢt tɞi Hoa Kƒ, chʆ sau ÿɪu nành. Ĉɪu pinto rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi Mexico ÿɉͣc dùng trong nhiɾu món ăn nhɉ Chilis, soup (minestrone), salad và pasta.;ÿɪu Borlotti rɢt ÿɉͣc ɉa chu͙ng tɞi Ý. - Marrow beans : hɞt c͡ trung bình 10-15 mm, dày trên 7 mm. - Mexican black bean , còn g͍i là Turtle bean. Hɞt có thʀăn tɉɇi hay phɇi khô, rɢt thông Gͥng tɞi Châu M͹ la-tinh và Tây ban Nha. Vʈ rɢt ngon, tɉɇng tͱ thʈt hay nɢm hɤm. Turtle beans hay Frijoles Negros là thành phɤn chính trong món ăn căn bɠn, Feijoada,cͧa Ba tây . Thành phɤn dinh dɉ͡ng : 100 gram ÿɪu Kidney beans chͩa : Ĉɪu Navy beans Ĉɪu Pinto Khô/ s͑ng Nɢu chín Khô/ s͑ng 1ɢu chín
47. Calories 335 142 340 137 Chɢt ÿɞm 2.33 g 8.70 g 20.88 g 8.27 g Chɢt béo 1.28 g 0.57 g 1.13 g 0.52 g Chɢt sɇ 5.52 g 3.14 g 6.01 g 3.02 g Calcium 155 mg 70 mg 121 mg 48 mg 6ɬt 6.44 mg 2.48 mg 5.88 mg 2.61 mg Magnesium 173 mg 59 mg 1 59 mg 55 mg Phosphorus 443 mg 157 mg 418 mg 160 mg Potassium 1140 mg 368 mg 1328 mg 468 mg Sodium 14 mg 1 mg 10 mg 2 mg .ɺm 2540 mg 1060 mg 2540 mg 1080 mg Ĉ͓ng 0.879 mg 0.295 mg 0.774 mg 0.257 mg Manganese 1309 mg 0.556 mg 1130 mg 0.556 mg Beta-Carotene 4 IU 2 IU 5 IU 2 IU (A) Thiamine 0.645 mg 0.202 mg 0.555 mg 0.186 mg Riboflavin 0.232 mg 0.061 mg 0.238 mg 0.091 mg Niacin 2.063 mg 0.531 mg 1.446 mg 0.400 mg Pantothenic 0.680 mg 0.255 mg 0.763 mg 0.285 mg acid Pyridoxine 0.437 mg 0.164 mg 0.443 mg 0.155 mg Ascorbic acid (C) 3 mg 0.9 mg 7.3 mg 2.1 mg Tocopherol (E) 0.34 mg n/a n/a n/a - Quɠ non chͩa khoɠng 0.75 % inositol, 1.16 % saccharose. 'ɉͣc tính và công dͥng : Ĉɪu tây ÿɉͣc xem là có tính lͣi tiʀu. Quɠÿɪu có thʀ dùng ÿʀ trʈ tiʀu ÿɉ͝ng, do khɠ năng làm hɞ lɉͣng ÿɉ͝ng trong máu : có thʀ dùng làm thành phɤn trong thͱc ÿɇn, ăntͫ 9-16 pounds ÿɪu (nguyên quɠ) m͗i tuɤn (lu͙c ăn thay rau). Quɠÿɪu non và tɉɇi có tác dͥng trʈ liʄu mɞnh hɇn là khi chín hay phɇi khô. Ĉɪu tây chͩa lɉͣng chɢt sɇ cao và lɉͣng chɢt béo thɢp, do ÿó có thʀ dùng làm thͱc phɦm lý tɉ͟ng cho nhͯng ngɉ͝i cao cholesterol . Ngoài ra ÿɪu còn chͩa lecthin , cŸng có tác Gͥng làm hɞ cholesterol. M͙t nghiên cͩu ghi nhɪn , nhͯng ngɉ͝i ăn 1 cup kidney bean m͗i ngày có thʀ giɠm ÿɉͣc 19 % cholesterol trong máu (theo J. Duke trong The Green Pharma cy trang 315) +ɞt ÿɪu khô nɢu thành trà có thʂ dùng ÿʀ trʈÿau lɉng, thɢp kh͛p, bʄnh thɪn và ÿɉ͝ng tiʀu, giúp loɞi acid uric (trʈ gout) và trʈ mɢt albumin trong th͝i kƒ có thai
48. Có thʀ dùng ÿɪu lâu dài ÿʀ trʈ mͥn trͩng cá. Hɞt Ĉɪu giã nát làm thành kh͑i nhão có thʀ dùng ÿɬp ngoài da ÿʀ trʈ eczema, mͥn nh͍t và ngͩa. Nên chú ý làKidney bean chͩa lɉͣng tɉɇng ÿ͑i cao purines nên nhͯng ngɉ͝i bʈ bʄnh gout cɤn tránh ăn ÿɪu này. Ngoài ra ÿɪu có thʀ gây ra tình trɞng ÿɤy hɇi, có thʀlàm giɠm tính cách này bɮng cách ngâm hɞt ÿɪu trong nɉ͛c, ít nhɢt 3 tiɼng; b͏ nɉ͛c ngâm và nɢu ÿɪu thɪt chín trong nɉ͛c lɞnh. CŸng có thʀ thêm vào nɉ͛c ngâm ÿɪu m͙t ít Sodium Bicarbonate ( Soda), giúp làm tan vách ngoài v͏ hɞt, loɞi b͛t các chɢt oligosaccharides có thʀ gây ÿɤy hɇi. Ngoài ra không nên thêm mu͑i vào khi nɢu ÿɪu, vì thêm mu͑i sɺ làm hɞt ÿɪu cͩng hɇn, chʆ thêm mu͑i sau khi ÿã nɢu chín ÿɪu, và nɢu ÿɪu bɮng n͓i ÿɢt sɺ làm vʈ thêm ÿɪm ÿà. Tài liʄu sͭ dͥng : § The Herb Book (J. Lust) § Whole Foods Companion ( Dianne Onstad) § The Oxford Companion to Food (Alan Davidson) Ĉu Ĉͧ Cây thͱc phɦm và thu͑c chͯa bʄnh ::: DS Trɤn Viʄt Hɉng ::: 'Trái gì không thiɼu chɰng thͫa' Y Tɼ Nguyʄt san s͑ tháng 5-2005 có ÿăng bài viɼt vɾ BS Ĉɴng Huy Lɉu Fͧa BS Tam Thanh, trong ÿó có ÿRɞn nói vɾ lá ÿu ÿͧÿɉͣc dùng ÿʀ trʈ ung thɉ và chính BS Lɉu ÿã dùng thͭ, tuy chɉa hɰn ÿã có công hiʄu. Chúng tôi xin t͕ng hͣp m͙t s͑ tài liʄu vɾ các ÿɴc tính dinh dɉ͡ng và trʈ liʄu cͧa loài cây nhiʄt ÿ͛i quý giá này. Cây ÿu ÿͧ có ngu͓n g͑c tͫ vùng ÿ͓ng bɮng Nam M͹ và ngay tͫ khi ngɉ͝i Âu châu chɉa ÿɴt chân lên Châu M͹, cây ÿã ÿɉͣc tr͓ng tɞi hɤu nhɉ
49. khɬp vùng. Th͕ dân vùng Caribbean ÿã biɼt b͍c thʈt trong lá ÿu ÿͧÿʀ làm cho thʈt tr͟ nên mɾm hɇn, biɼt khía quɠ xanh lɢy nhͱa trʈ các bʄnh ngoài da, và phͥ nͯÿɠ dùng quɠ xanh ÿʀ giúp ÿLɾu kinh Ngɉ͝i Tây ban Nha và B͓ ÿào nha ÿã nhanh chóng truyɾn cây ÿɼn khɬp nɇi h͍ chiɼm cͩ. Cây ÿɉͣc tr͓ng tɞi West Indies vào 1513, và tͫ 1583 ÿã ÿɼn v͛i E. Indies qua ngõ Philippines (tɞi ÿây rʂÿu ÿͧÿɉͣc sɬc thành thu͑c trʈ bʄnh trś), sau ÿó tͫ Phillipines ÿɼn Trung Hoa, ÿem theo cái tên g͍i cây cͧa th͕ dân Carib : ababai ÿʀ thành papaya. Cây cŸng ÿɼn Phi châu vào th͝i gian này và lan U͙ng qua các hɠi ÿɠo Thái bình dɉɇng theo chân ngɉ͝i Âu châu ÿʀÿɼn 1800 tr͟ thành cây lɉɇng thͱc tr͓ng khɬp vùng nhiʄt ÿ͛i. Hiʄn nay Hawaii và Nam Phi là hai nɇi xuɢt cɠng ÿu ÿͧ chính. Tên khoa h͍c và các tên g͍i khác : § Carica papaya thu͙c h͍ thͱc vɪt Caricaceae § Các tên g͍i khác : Mando (Ba Tây), Lichasa (Puerto Rico), Paw Paw (Vùng Caribbean), Melon Zapote (Mexico). § Riêng tɞi Cuba, danh tͫ 'Papaya' ÿɉͣc dùng nhɉ m͙t tiɼng lóng ÿʀ chʆ b͙ phɪn sinh dͥc phͥ nͯ, nên tɞi ÿây Ĉu ÿͧÿɉͣc g͍i theo phép lʈch sͱ là Fruta Bomba. § Tên paw paw, gây nhɤm lɨn, vì còn ÿɉͣc g͍i cho m͙t loɞi quɠ khác, khác hɰn ÿu ÿͧ : Asimina triloba, m͙t cây nh͏ tɞi Bɬc M͹, Wɉɇng cɪn v͛i cây Mɠng cɤu xiêm ! Quɠ dài c͡ 10 cm, và cong, phɤn thʈt gi͑ng mɠng cɤu, màu vàng nhɞt. § Tên loài 'Carica'ÿʀ chʆ m͙t ÿʈa phɉɇng c͕ trong vùng Tiʀu Á : Karia § Tên Anh ngͯ 'Papaya' là do tͫ tên tɞi Carib : ababai Ĉɴc tính thͱc vɪt : Cây cao 6 ÿɼn 10m, mang 1 bó lá ͟ ng͍n. Thân s͑p m͍c thɰng ÿͩng mang nhiʀu vɼt thɶo cu͑ng lá. Lá P͍c so le, có cu͑ng b͍ng dài, l͛n ÿɼn 60 cm, m͗i phiɼn lá chia làm 8- 9 thùy sâu hình chân vʈt, m͗i thùy Oɞi chia thêm m͙t lɤn nͯa nhɉ miɼng Yɠi bʈ xé rách. Hoa màu vàng nhɞt, P͍c thành chùm xim ͟ nách lá già. Hoa thɉ͝ng khác g͑c nhɉng cŸng có cây vͫa mang hoa ÿͱc, hoa cái và hoa lɉ͡ng tính. Cͥm hoa ÿͱc phân nhánh nhiɾu, có cu͑ng dài. Cͥm hoa cái chʆ g͓m 2-3 hoa. Quɠ m͍ng to (phì quɠ) , c͡ 25 x 12 cm, có thʀ Qɴng ÿɼn 2.5 kg, thʈt dày màu thay ÿ͕i (khi chín) tͫ vàng ÿɼn cam nhɞt
50. , trong ru͙t có nhiɾu hɞt ÿen. Quɠÿu ÿͧÿɴc biʄt, không trͯ chɢt b͙t (starch), chín tͫ trong ra ngoài, càng chín càng chͩa nhiɾu carotenoids và các hͣp chɢt tɞo mùi thɇm. Quɠ chín tr͟ nên mɾm khiɼn vʈ có vɸ ng͍t hɇn (tuy lɉͣng chɢt ÿɉ͝ng không thͱc sͱ gia tăng) Ĉu ÿͧ thɉ͝ng tr͕ hoa sau 5 tháng tr͓ng (tͫ khi gieo hɞt) vɠ cho quɠ sau 8 tháng, có thʀ mang 20-50 quɠ cùng m͙t lúc. Cây cho quɠ liên tͥc trong 2 Qăm và sau ÿó ÿɉͣc ÿ͑n b͏. Hai chͧng chính ÿɉͣc tr͓ng tɞi các qu͑c gia Tây phɉɇng là : § Hortus Gold (Nam Phi) : cây ÿͱc và cái riêng biʄt, cây ÿͱc ÿɉͣc ÿ͑n b͏ sau khi hoa cái ÿã thͥ phɢn. § Solo (Hawaii) có cây cái và cây lɉ͡ng tính, thɉ͝ng chʆ giͭ lɞi cây cái. 7ɞi nhͯng nɇi tr͓ng ÿu ÿͧ không chuyên, các chͧng tͱ lai tɞo và cho quɠ hình dɞng khác biʄt, có khi hình quɠ lê, có khi tròn, to bɮng tͫ quɠ táo ÿɼn dài c͡ 30cm, nɴng kͷ lͥc ÿɼn 9 kg. Trên thʈ trɉ͝ng còn có nhͯng loài Carica khác nhɉ : § Carica pubescens, loɞi ÿu ÿͧ vùng núi cao, khí hɪu lɞnh; quɠ to nhɉng không ng͍t nhɉ loài nhiʄt ÿ͛i, chͩa nhiɾu papain và carotenoids hɇn, nhɢt là lycopene nên thʈt cͧa quɠ có màu ÿ͏ hɇn. § Carica pentagona, còn g͍i là babaco, có lɺ là m͙t gi͑ng lai tɞo, quɠ có thʈt màu kem, vʈ hɇi chua và không có hɞt. § Carica candamarcencis, cͧng là ÿu ÿͧ vùng núi (Mountain papaya), lá nhám, quɠ nh͏ có khía, thɇm mùi táo, rɢt chua khi còn non, có thʀ nɢu chín hay làm mͩt Thành phɤn dinh dɉ͡ng và hóa h͍c : § Thành phɤn dinh dɉ͡ng cͧa quɠ : 100 gram phɤn ăn ÿɉͣc (b͏ h͙t và v͏) chͩa : Calories 23.1- 25.8 Chɢt ÿɞm 0.081-0.34 g Chɢt béo 0.05-0.96 g Chɢt sɇ 0.5-1.3 g Calcium 12.9-40.8 mg 6ɬt 0.25-0.78 mg Magnesium 10 mg Phosphorus 5.3-22.0 mg
51. Potassium 257 mg Sodium 3 mg .ɺm 0.07 mg Ĉ͓ng 0.016 mg Manganese 0.011 mg Beta-Carotene (A) 2014 IU Thiamine (B1) 0.021-0.036 mg Riboflavine (B2) 0.024-0.058 mg Niacin (B3) 0.227-0.555 mg Pantothenic Acid (B5) 0.218 mg Pyridoxine 0.019 mg Ascorbic Acid (C) 35.5-71.3 mg § Thành phɤn dinh dɉ͡ng cͧa Lá: 100 gram chͩa Calories 74 Chɢt ÿɞm 7 g Chɢt béo 2 g Carbohydrate t͕ng c͙ng 11.3 g Calcium 344 mg Phosphorus 142 mg 6ɬt 0.8 mg Sodium 16 mg Potassium 652 mg Các vitamins : Thiamine 0.09 mg Riboflavine 0.48 mg Niacin 2.1 mg Ascorbic acid 140 mg Vit E 136 mg § Thành phɤn hóa h͍c : Ĉu ÿͧ chͩa khá nhiɾu hͣp chɢt nhɉ : § Các men (enzymes) : Nhͱa chͩa khá nhiɾu men (phân hóa t͑) nhɉ papain, papaya glutamine cyclotransferase, glutaminyl- peptide-cyclo transferase, chitinase, papaya peptidase A và B, alpha-D-mannosidase và N-acetyl-beta-D-glucosaminidase.
52. Quɠ chͩa beta-ga lactosidase I, II và III , và 1-amino cyclopropane-1-carboxylase (ACC) oxidase, phenol-D- glucosyltransferase. § Carotenoids : Quɠ chͩa beta-carotene, cryptoxanthin, violaxanthin và zeaxanthin. § Alkaloids : Lá chͩa Carpinine và Carpaine; Ru͙t thân có pseudo carpaine § Monoterpenoids : Quɠ chͩa 4-terpineol, linalool và linalool oxide. § Flavonoids : Ch͓i non chͩa quercetin, myricetin và kaempferol. § Các khoáng chɢt và vitamins : Xem phɤn trên, riêng ch͓i còn có alpha tocopherol. § Glucosinolates : Trong hɞt có benzyl isothiocyanate 100 gram Kɞt chͩa 24.3 g chɢt ÿɞm, 25.3 g chɢt dɤu béo, 32.5 g carbohydrate t͕ng c͙ng, 17.0 g chɢt sɇ thô, 0.09 % tinh dɤu dʂ bay Kɇi. 'ɤu béo cͧa hɞt chͩa 16.97% acid béo bão hòa (g͓m 11.38% palmitic, 5.25 % stearic, 0.31% arachidic acid) và 78.63% acid béo chɉa bão hòa (76.5% oleic và 2.13% linoleic). ( Các s͑ liʄu trên trích trong Handbook of Energy Crops cͧa James Duke) Ĉu ÿͧ dùng trong thͱc phɦm : Quɠÿu-ÿͧ gi͑ng Hawaii tɉɇng ÿ͑i nh͏, c͡ hai bàn tay úp lɞi nhɉng vʈ rɢt ngon và ng͍t. Ĉu ÿͧ gi͑ng Mexico có thʀ l͛n bɮng quɠ dɉa hɢu c͡ nh͏ nhɉng vʈ lɞi nhɞt hɇn nhiɾu. Ngoài ra còn có nhiɾu gi͑ng cho quɠ có kh͑i Oɉͣng và mɤu sɬc thay ÿ͕i, nhͯng gi͑ng thông dͥng nhɢt có v͏ ngoài màu vàng hay vàng cam, hình dɞng nhɉ m͙t quɠ dɉa hɢu hay quɠ lê thuôn dài ra. Phɤn thʈt ÿu ÿͧ thɉ͝ng có màu cam nhɞt, vʈ ng͍t gi͑ng pha tr͙n giͯa apricot và gͫng (?). Giͯa quɠ là nhͯng h͙t nh͏ có thʀăn ÿɉͣc nhɉng thɉ͝ng Eʈ b͏ÿi Ĉu ÿͧ xanh cŸng ÿɉͣc dùng làm salad (bào sͣi dài theo kiʀu g͏i ÿu ÿͧ cͧa VN) hay sɬt m͏ng ngâm giɢm. Hɞt có thʀăn s͑ng hay nghiɾn nát có Yʈ gɤn nhɉ mù tɞt. Ĉu ÿͧ khô, thɪt ra không có vʈ ng͍t, vʈ nɼu có là do thêm ÿɉ͝ng. Ĉu ÿͧ ngào mɪt (honey-sweetened papaya) thɪt ra là 'ăn gian' vì quɠÿu ÿͧ chʈÿɉͣc nhúng trong dung dʈch ÿɉ͝ng có thêm chút.mɪt. Ĉu ÿͧ trong công nghiʄp : Ngoài vai trò thͱc phɦm (quɠ), cây ÿu ÿͧ còn ÿɉͣc dùng trong nhiɾu công nghiʄp khác, nhɢt là do papain trích tͫ mͧ (nhͱa): 9͏ cây có thʀ dùng bʄn giây. Lá dùng thay savon, ÿʀ tɦy vɼt dɇ. Hoa làm thͱc phɨm ͟ Java. Nhͱa có nhiɾu công dͥng do khɠ năng làm ÿông ÿɴc sͯa
53. và ly giãi protein. Papain có hoɞt tính trong vùng pH khá r͙ng, dùng làm thu͑c trʈ khó tiêu, pha thành dung dʈch trʈ sɉng tonsil. Khoɠng 80 % bia sɠn xuɢt tɞi Hoa Kƒ dùng papain ÿʀ làm trong (papain kɼt tͧa các protein). Papain ÿɉͣc dùng ÿʀ loɞi chɢt gôm kh͏i lͥa thiên nhiên. Tuy nhiên ÿa s͑ papain ÿɉͣc nhɪp vào Hoa Kƒ là ÿʀ làm mɾm thʈt và làm kɶo chewing-gum. Papain còn ÿɉͣc dùng ÿʀ trích dɤu tͫ gan cá tuna. Trong k͹ nghʄ m͹ phɦm, papain ÿɉͣc dùng trong kem ÿánh răng, shampoo, chɼ phɦm l͙t da mɴt (face-lifting). Papin ÿɉͣc dùng ÿʀ làm sɞch lͥa và bông gòn trɉ͛c khi nhu͙m màu. (Xin ÿ͍c thêm vɾ ung dͥng cͧa Papain trong y h͍c trong Thu͑c Nam trên Ĉɢt M͹ tɪp 1 cͧa cùng tác giɠ) Ĉɴc tính dɉͣc h͍c : § Tác dͥng hɞn chɼ sinh sɠn Khɠ năng hɞn chɼ sinh sɠn cͧa Ĉu ÿͧÿɉͣc thͭ nghiʄm bɮng cách cho chu͙t ÿang thì sinh sɠn và ÿang mang thai ăn các phɤn khác nhau cͧa cây ÿu ÿͧ. Chu͙t ÿɉͣc cho ăn tͱ nhiên, không bʈ thúc ép và kɼt quɠ ghi nhɪn quɠÿu ÿͧ xanh có tác dͥng làm ngɉng chu kƒ rͥng trͩng và gây trͥy thai Hoɞt tính này giɠm khi quɠ chín và progesterone thêm vào thͱc phɦm giúp tái tɞo sͱ cân bɮng, các bào thai chɉa bʈ trͥy tiɼp tͥc phát triʀn bình thɉ͝ng (Journal of Physiology and Pharmacology S͑ 22-1978). Chu͙t ÿͱc, bɞch tɞng ÿɉͣc cho dùng 0.5 mg dʈch chiɼt tͫ hɞt/ kg tr͍ng lɉͣng cɇ thʀ trong 7 ngày cho thɢy luͣng protein t͕ng c͙ng và lɉͣng sialic acid trong tinh dʈch giɠm hɞ ÿ͓ng th͝i tinh trùng bʈÿông tͥ thành mɠng. So sánh v͛i chu͙t ÿ͑i chͩng cho thɢy hoɞt tính phosphatase trong mɠng tinh trùng sͥt giɠm . Ngoài ra mͩc ÿ͙ phosphorus vô cɇ trong tinh dʈch cŸng tͥt giɠm (Asian Journal of Andrology S͑ 3-2001). Các dʈch chiɼt tͫ hɞt ÿu ÿͧ bɮng chloroform, benzen, methanol và ethylacetate ÿɉͣc thͭ nghiʄm vɾ hoɞt tính trên ÿ͙ di ÿ͙ng cͧa tinh trùng ghi nhɪn tác ÿ͙ng diʄt tinh trùng, tác ÿ͙ng này tùy thu͙c vào liɾu lɉͣng : sͱ di ÿ͙ng cͧa tinh trùng giɠm nhanh xu͑ng còn < 20% và ngɉng hɰn sau 20-25 phút ͟ m͍i n͓ng ÿ͙ thͭ nghiʄm. Xét nghiʄm qua kính hiʀn vi ghi nhɪn có sͱ thay ÿ͕i rõ rʄt nɇi màng plasma ͟ÿɤu tinh trùng và ͡ giͯa thân tinh trùng, các tinh trùng này mɢt hɰn khà năng truyɾn gi͑ng (Asian Journal of Andrology S͑ 2-2000). Phɤn chiɼt bɮng benzen khi thͭ trên chu͙t bɞch tɞng cho thɢy : tr͍ng Oɉͣng chu͙t, tr͍ng lɉͣng dʈch hoàn, tinh nang, nhiɼp h͙ tuyɼn không thay ÿ͕i, nhɉng ÿ͙ di ÿ͙ng cͧa tinh trùng, s͑ lɉͣng tinh trùng ÿɾu giɠm và s͑ tinh trùng dʈ dɞng gia tăng kéo dài trong 60-150 ngày.(Phytomedicine S͑ 7- 2000).
54. Phɤn chiɼt bɮng chloroform ÿɉͣc thͭ trên th͏, m͗i con cho dùng liɾu 50 mg/ngày trong 150 ngày ghi nhɪn : không có thay ÿ͕i vɾ các thông s͑ sinh K͍c nhɉ tr͍ng lɉͣng cɇ thʀ nhɉngphɤn chiɼt bɮng benzen gây sͱ bɤn tinh sau 15 ngày. Nhiɾu thͭ nghiʄm khác dùng dʈch chiɼt thô tͫ hɞt bɮng nɉ͛c ÿɾu ghi nhɪn nhͯng biɼn ÿ͕i vɾ hình dɞng cͧa tinh trùng, mɢt khɠ năng di ÿ͙ng và Wɞo ra vô sinh. Tuy nhiên thú vɪt thͭ nghiʄm có thʀ tr͟ vɾ trɞng thái bình thɉ͝ng 45 ngày sau khi ngɉng dùng dʈch chiɼt (Planta Medica S͑ 60-1994) § Tác dͥng trên tͭ cung : Trích tinh nhͱa ÿu ÿͧ (Papaya latex extract=PLE) ÿɉͣc thͭ nghiʄm trên ttͭ cung chu͙t (in vitro) vào nhͱng giai ÿRɞn khác nhau cͧa chu kƒ rͥng trͩng và giai ÿRɞn mang thai : PLE gây gia tăng sͱ co thɬt cͧa tͭ cung trong giai ÿRɞn trɉ͛c khi rͥng trͩng và rͥng trͩng.Tác dͥng gây co thɬt cao nhɢt ͟ giai ÿRɞn cu͑i cͧa kƒ mang thai, tɉɇng ͩng v͛i lúc n͓ng ÿ͙ oestrogen lên cao nhɢt . Nhͱa ÿu ÿͧÿɉͣc cho là có chͩa m͙t hoɞt chɢt gây co thɬt tͭ cung, hoɞt chɢt này có thʀ là m͙t h͗n hͣp các men, alkaloids tác ÿ͙ng trên tͭ cung qua các thͥ thʀ alpha-adrenergic. (Journal of Ethnopharmacology S͑ 75-2001). § Tác dͥng lͣi tiʀu : 'ʈch chiɼt tͫ Rʂÿu ÿͧ, cho chu͙t u͑ng liɾu 10mg/kg, gây gia tăng kh͑i Oɉͣng nɉ͛c tiʀu t͑ng xuɢt ra ngoài (p< 0.01), so sánh ÿɉͣc v͛i hydrochlorothiazide, và sͱ t͑ng xuɢt các chɢt ÿLʄn giɠi trong nɉ͛c tiʀu cŸng có các thông s͑ tɉɇng tͱ. Hoɞt tính này ÿɉͣc giɠi thích là do ͟ lɉͣng mu͑i khoáng tɉɇng ÿ͑i cao trong dʈch chiɼt (J of Ethnopharmacology S͑ 75-2001). § Tác dͥng ha huyɼt áp : Thͭ nghiʄm trên chu͙t ÿͱc, bɞch tɞng, loài Wistar : chia chu͙t thành 3 nhóm (m͗i nhóm 15 con) , nhóm cao huyɼt áp do thɪn, cao huɼt áp do mu͑i-DOCA và nhóm bình thɉ͛ng. M͗i nhóm lɞi chia thành nhóm phͥ : không chͯa trʈ, trʈ bɮng hydralazine và nhóm trʈ bɮng dʈch chiɼt tͫ quɠÿu ÿͧ. Kɼt quɠ ghi nhɪn dʈch chiɼt (20 mg/kg, dùng IV) có hoɞt tính làm hɞ huyɼp áp tɉɇng ÿɉɇng v͛i hydralazine (200 microg/100g, dùng IV), và dʈch chiɼt còn làm hɞ huyɼt áp mɞnh hɇn hydrazine (28%) nɇi nhóm chu͙t có huyɼt áp cao! Ngoài ra, thͭ nghiʄm 'in vitro' trên ÿ͙ng mɞch cô lɪp cͧa th͏ (vành , thɪn, xɉɇng s͑ng) ghi nhɪn dʈch chiɼt (10 microg/ml) gây sͱ giãn n͟ cɇ Pɞch. Các kɼt quɠ này cho rɮng nɉ͛c ép tͫ quɠÿu ÿͧ gây hɞ huyɼt áp do hoãt tính trên các thͥ thʀ alpha-adrenoceptive.(Phytotherapy Research S͑ 14-2000). § Tác dͥng hɞ lipid (m͡) trong máu :