Tổng hợp lịch sử Việt Nam

pdf

155 trang phuongnguyen 1920

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tổng hợp lịch sử Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

tong_hop_lich_su_viet_nam.pdf

Nội dung text: Tổng hợp lịch sử Việt Nam

TNG H PLCH S VI T NAM - 1 -
LCH S VI T NAM Dân t c Vi t Nam anh hùng ã tr i qua h n b n ngàn n m l ch s d ng n ưc và gi nưc. V i ý chí qu t c ưng ông cha ta ã vi t nên nh ng trang s vàng chói l i l àm v vang cho dân t c ta, t n ưc ta. Quá kh và hi n t i, l ch s và c nh quan, thiên nhiên và con ng ưi hoà quy n nhau nh ư ư a ta v c i ngu n ngàn n m b t khu t c a dân t c tìm hi u, khám phá, tin t ưng khí phách, tài trí, lòng yêu n ưc, tinh th n t hào, t tôn dân t c, ý th c c l p, t ch , t l c, t c ưng, truy n th ng v n hi n và ý chí th ng nh t t nưc c a nhân dân ta. Nhân d p Gi t Hùng V ư ng, xin trân tr ng gi i thi u cùng các b n chuyên Các tri ều đạ i Vi ệt Nam qua t ừng th ời k ỳ l ịch s ử. Các b n s có d p tìm hi u sâu h n n a quá trình phát tri n k ti p nhau c a các tri u i, các ông vua bà chúa t th i k u dng n ưc c a các vua Hùng n v vua cu i cùng B o i chúng ta - con cháu ca m t dân t c anh hùng, th h tr Vi t Nam ph i bi t h n ai h t ngu n g c và lch s dân t c v i nh ng ông "vua sáng tôi hi n" có tài n ng làm r ng r trang s v àng truy n th ng c a dân t c. Th i các vua Hùng (2897-258 tr ưc công nguyên) n ưc ta g i là V n Lang. Th i Th c An D ư ng V ư ng (257-207 tr ưc công nguyên) g i là Âu L c. Th i nhà inh (968-980) d p xong lo n 12 s quân, l p nên m t n ưc c l p, l y tên là i C Vi t. Sang th i Lý i là i Vi t. n th i Nguy n, vua Gia Long Nguy n Ánh, sau khi ánh b i nhà Tây S n, i tên là n ưc Vi t Nam. M t chi ti t khá lý thú là t 500 n m tr ưc, ngay trang m u t p "Trình tiên sinh qu c ng " c a Nguy n Bình Khiêm có ghi "Vi t Nam kh i t xây n n" kh ng nh tên nưc ta là Vi t Nam. M t s tiên oán chính xác. Cư dân c x ưa n ưc ta là ng ưi L c Vi t. H t b bi n Phúc Ki n (Trung Qu c) di c ư sang. Hàng n m, theo gió mùa, h v ưt n các mi n duyên h i ph ư ng Nam nh ư H i Nam, vùng ng b ng sông H ng và sông Mã (Vi t Nam). H th ưng t sánh mình v i loài chim L c mà hàng n m, u mùa l nh, chim cng r i vùng bi n Giang Nam (Trung Qu c) mà bay v Nam, r i n mùa n ng gió n m, chim l i tr v Giang Nam. Vì th , ng ưi Vi t l y chim L c làm v t t . Cái tên c a v t t y ã tr thành tên c a th t c. Sau nhi u n m v ưt bi n nh ư vy, ng ưi L c Vi t ã l i mi n B c Vi t Nam. H l n l ưt và ng hoá v i ng ưi Anh-ô-nê-diêng b n a, phát tri n theo d c các sông l n và chi m h u h t - 2 -
nh ng mi n t trung du B c B , nh ư Mê Linh, Tây Vu (V nh Phúc), Liên Lâu (B c Ninh) trung du Thanh Hoá, Ngh An và ông S n (g n Hàm R ng, Thanh Hoá). Nưc Vi t Nam ông Nam Châu Á, ông và nam giáp bi n, tây giáp Lào, Cam- pu-chia, b c giáp Trung Qu c. Di n tích Vi t nam hi n nay kho ng 329.6000km vuông. Dân s bu i u d ng n ưc ch ng 50 v n ng ưi. n th i Lý - Tr n, ch ng h n 5 tri u và nay h n 70 tri u dân. Vi t Nam là m t qu c gia g m nhi u dân t c. Ngoài ng ưi Kinh còn có kho ng 60 dân t c khác nhau cùng sinh s ng. C n c vào ngôn ng , ch vi t ta có th phân b các thành ph n dân t c nh ư sau: 1. Ti ng Môn - Kh me. G m nhi u nhóm ng ưi Tây B c, Tây Nguyên, Qu ng Tr v.v 2. Ti ng Thái g m ng ưi Thái Tây B c, Th ưng du, Thanh Hoá, Ngh An, khu Vi t B c, Qu ng Ninh. Ngoài ra còn có nhóm ng ưi Gi y, Cao Lan, L v.v 3. Ti ng Anh-ô-nê-diêng: G m ng ưi Chàm, Gia rai, Ê-ê (Tây Nguyên). 4. Ti ng Mèo - Dao: G m ng ưi Mèo, Dao (Vi t B c, Hoà Bình, Thanh Hoá). 5. Ti ng T ng - Mi n: g m ng ưi Lô Lô (Hà Giang) Hà Nhì, La Kh , C ng, Xi La (Tây B c). 6. Ti ng Hán: Ng ưi Hoa (Qu ng Ninh), Sán Dìu (B c Giang, B c C n, Thái Nguyên v.v ) - Truy n thuy t Kinh D ư ng V ư ng - Nưc V n Lang và các Vua Hùng - Nhà Th c và n ưc Âu L c - Nhà Tri u và n ưc Nam Vi t TRUY N THUY T KINH AN D NG V NG VÀ HNG BÀNG TH (2879-258 tr c Công nguyên) Theo truy n thuy t thì thu t dân t c ta là Kinh D ư ng V ư ng, hi n còn có m - 3 -
ti làng An L , Thu n Thành, B c Ninh. Nguyên Minh là cháu ba i c a vua Th n Nông, i tu n thú ph ư ng Nam n núi Ng Linh (H Nam, Trung Qu c) óng l i ó r i l y con gái bà V Tiên, sau ó sinh ưc m t ng ưi con trai t ư ch t thông minh t tên là L c Tc. Sau Minh truy n ngôi cho con tr ưng là Nghi, làm vua ph ư ng B c và phong cho L c T c làm vua ph ư ng Nam x ưng là Kinh D ư ng V ư ng. Kinh Dư ng V ư ng làm vua vào quãng n m Nhâm Tu t (2879 tr ưc công nguyên) và ly con gái Th n Long là vua h ng ình sinh ưc m t con trai t tên là Sùng Lãm, n i ngôi làm vua x ưng là L c Long Quân, sau l y con gái Lai là Âu C sinh m t b c tr m tr ng, tr m tr ng y n thành tr m con trai. M t ngày Long Quân nói v i Âu C r ng: "Ta là gi ng R ng, mình là gi ng Tiên, thu ho khác nhau, không cùng nhau ưc". Hai ng ưi bèn chia con mà riêng. Nm ch c ng ưi theo m v núi, n m ch c ng ưi theo cha v bi n, chia nhau th ng tr các x ó, ó là thu t c a các nhóm Bách Vi t. Ng ưi con tr ưng trong s các con theo m lên Phong S n, ưc tôn làm vua g i là Hùng V ư ng. NC V N LANG VÀ CÁC VUA HÙNG Theo s c thì n ưc V n Lang chia làm 15 b : 1. Vn Lang (B ch H c, Phú Th ) 2. Châu Diên (S n Tây) 3. Phúc L c (S n Tây) 4. Tân H ưng (H ưng Hoá - Tuyên Quang) 5. V nh (Thái Nguyên - Cao B ng) 6. V Ninh (B c Ninh) 7. Lc H i (L ng S n 8. Ninh H i (Qu ng Ninh) 9. Dư ng Tuy n (H i D ư ng) 10. Giao Ch (Hà N i - Hưng Yên, Nam ình, Ninh Bình) 11. Cu Chân (Thanh Hoá) 12. Hoài Hoan (Ngh An) 13. Cu c (Hà T nh) 14. Vi t Th ưng (Qu ng Bình, Qu ng Tr ) 15. Bình V n (?) Hùng V ư ng óng ô Phong Châu (Vi t Trì, Phú Th ) t t ưng v n là L c H u, tưng võ g i là L c T ưng, con trai vua g i là Quang Lang, con gái vua g i là M Nư ng, các quan nh g i là B Chính. Thông qua nh ng truy n thuy t trong 15 b l c trên, b l c V n Lang m nh nh t. B l c này có v th l nh tài ba, thu ph c ưc các b l c khác và tr thành th l nh - 4 -
liên minh các b l c r i chuy n thành ng ưi c m u c 15 b l c. V th l nh l i lc y g i là vua Hùng, cha truy n con n i. C n ưc h i y chia ra 15 b . ng u m i b là L c t ưng, c ng cha truy n con ni. D ưi b là các công xã nông thôn, ng u là B Chính (già làng). M i công xã có m t ngôi nhà chung làm n i h i h p và sinh ho t v n hoá, tín ng ưng. Nhà n ưc V n Lang c a các vua Hùng n gi n, m i hình thành nh ưng ã c k t ưc lòng ng ưi. T tình c m c ng ng d n n ý th c c ng ng. H b ưc u hiu ưc m i quan h gi a thiên nhiên và con ng ưi, th y ưc s c m nh c a cng ng trong vi c làm thu l i, trao i s n ph m, và u tranh gi gìn làng bn, t n ưc. Trong th i Hùng V ư ng có hai truy n thuy t ưc l ưu truy n r ng rãi trong dân gian th hi n tinh th n này: • Phù ng Thiên V ư ng • Sn Tinh Thu Tinh NHÀ TH C VÀ N C ÂU L C (257 - 207 tr c Công nguyên) Theo truy n thuy t và s c thì An D ư ng V ư ng tên là Th c Phán là chúa vua nưc Th c. N ưc Th c này không ph i là n ưc Th c vùng T Xuyên i Chi n Qu c (Trung Qu c) mà là m t b t c ã t i vùng B c B t lâu, s ng xen k v i ng ưi L c Vi t và ng ưi Thái. T c g i là ng ưi Âu Vi t. Chuy n x ưa k r ng: Vua Hùng V ư ng có ng ưi con gái nhan s c tuy t v i tên là M N ư ng. Vua nưc Th c nghe tin, sai s sang c u hôn. Vua Hùng V ư ng mu n g nh ưng L c hu can r ng: Th c mu n l y n ưc ta, ch m ưn ti ng c u hôn ó thôi. Không l y ưc M N ư ng, Th c V ư ng c m gi n, di chúc cho con cháu i sau th nào cng ph i di t n ưc V n Lang c a Vua Hùng. n i cháu là Th c Phán m y l n em quân sang ánh n ưc V n Lang. Nh ưng vua Hùng có t ưng s gi i, ã ánh bi quân Th c. Vua Hùng V ư ng nói: ta có s c th n, n ưc Th c không s hay sao? Bèn ch say s ưa y n ti c không lo vi c binh b . B i th , khi quân Th c l i kéo n ánh n ưc V n Lang, vua Hùng còn trong c n say. Quân Th c n g n, vua Hùng tr tay không k p ph i b ch y r i nh y sông t t . T ưng s u hàng. Th là n ưc V n Lang m t. Nm Giáp Thìn (257 tr ưc Công nguyên). Th c Phán d p yên m i b , x ưng là An Dư ng V ư ng, c i qu c hi u là Âu L c, (tên hai n ưc Âu Vi t là L c Vi t ghép li) óng ô Phong Châu (B ch H c, Phú Th ). NHÀ TRI U VÀ N C NAM VI T - 5 -
(N m 207-111 tr c Công nguyên) Nhà Tri u ưc l p t n m 207, n n m 111 tr ưc Công nguyên thì b nhà Tây Hán thôn tính, tr i qua 5 i vua: - Tri u V V ư ng (207-137 tr ưc Công nguyên) - Tri u V n V ư ng (137-125 tr ưc Công nguyên) - Tri u Minh V ư ng (125-113 tr ưc Công nguyên) - Tri u Ai V ư ng (113-112 tr ưc Công nguyên) - Tri u D ư ng V ư ng (112-111 tr ưc Công nguyên) Nm 111 tr ưc Công nguyên nhà Tri u m i m t nh ưng t n m 113 n i tình nhà Tri u ã r t r i ren. Lúc ó, vua nhà Hán cho An qu c Thi u Quý sang d Nam Vi t v ch u. Thi u Quý nguyên là tình nhân c a Cù Th (Hoàng h u c a vua Minh V ư ng) nên h t ư thông v i nhau và d d Tri u Ai V ư ng dâng n ưc Nam Vi t cho nhà Hán. Vi c làm ó b t t ưng L Gia phát hi n. L Gia ã truy n hch i m i n i nói rõ s th t r i cùng m t s i th n em quân c m binh vào gi t ch t s nhà Hán, Cù Th và vua Ai V ư ng, tôn Ki n c, con tr ưng c a Minh Vư ng lên làm vua, hi u là Tri u D ư ng V ư ng. D ư ng V ư ng làm vua ưc mt n m thì b vua V nhà Hán sai Ph c ba t ưng quân L Bác c và D ư ng Bc em 5 o binh sang ánh l y Nam Vi t. T t ưng L Gia ch ng không n i bèn em vua D ư ng V ư ng ch y tr n. Quân Hán ui theo b t ưc, vua tôi u b h i. Nhà Hán thôn tính n ưc Nam Vi t, i là Giao Ch b . NHÀ N C SAU CÔNG NGUYÊN B C THU C LN TH NH T Giao Ch và nhà Tây Hán (N m 111 tr ưc Công nguyên nm 39 sau Công nguyên) u tranh giành c l p - Hai Bà Tr ưng kh i nghi p (40- 43) Nhà ông Hán (25 - 220) Lý Ti n và Lý C m phá l Nhà ông Ngô (222 - 280) Cu c kh i ngh a c a Tri u Th Trinh (248) Giao Ch và nhà Tây Hán (N m 111 tr ưc Công nguyên n m 39 sau Công - 6 -
nguyên) Sau khi xâm l ưc Nam vi t, nhà Hán i thành Giao Ch b và chia ra làm 9 qu n: Nam H i (Qu ng ông) Th ưng Ngô (Qu ng Tây) Ut Lâm (Qu ng Tây) Hp Ph (Qu ng ông) Giao Ch (B c B ) Cu Chân (Thanh Hoá) Nh t Nam (Ngh T nh) Châu Nhai ( o H i Nam) m Nh ( o H i Nam) Nhà Hán t m i qu n m t viên thái thú trông coi m i vi c trong qu n và viên th s giám sát các qu n. Giao Ch các l c t ưng, l c h u v n ưc gi nguyên và ưc cha truy n con n i nh ư tr ưc. u tranh giành c l p - Hai Bà Tr ưng kh i nghi p (40-43) Nh ng n m u Công nguyên t mi n t Mê Linh ã xu t hi n hai ng ưi con gái ki t xu t Tr ưng Tr c, Tr ưng Nh và Chu Diên là chàng trai Thi Sách d ng mãnh. Bi th , mùa xuân n m y, khi mùa s n Mê Linh bt u, quan l c t ưng Chu Di n ã cho con trai là Thi Sách d n theo m t toán thân binh t i Mê Linh k t thân v i h Tr ưng. Y' quan l c t ưng Chu Diên ã rõ, hai mi n t Mê Linh và Chu Diên liên k t ưc v i nhau thì ch ng ph i ch t t lành cho chuy n nhân duyên c a ôi tr Thi Sách - Tr ưng Trách mà s c m nh c a ng ưi Vi t s ưc nhân lên. S c m nh y có th xoay chuy n tình th , l t ách ô h c a nhà Hán, khôi ph c l i n ưc c c a ng ưi Vi t. I't lâu sau, trong ni m hoan h c a m i ng ưi, Tr ưng Tr c ã cùng thi Sách k t ngh a v ch ng. Gi t mình tr ưc cu c hôn nhân c a n ch t Mê Linh v i con trai l c t ưng Chu Diên, Tô nh ho ng h t tìm cách tri t phá vây cánh c a Tr ưng Tr c b ng cách em i binh t ng t kéo v Chu Diên, b t gi t Thi Sách, xem nh ư òn tr n áp ph u c a h n. Tin d t Chu Diên ư a t i khi n Tr ưng Tr c au n,. R i ngay sau ó, Tr ưng Tr c ra l nh n i tr ng ng h p binh quy t tr thù cho ch ng, r a nh c cho n ưc. Tr ưc khí th ngút tr i c a oàn quân kh i ngh a, toà o uý tr c a nhà Hán trên t Mê Linh phút ch c ã tan tành. Dân Mê Linh p b ng dinh lu gi c ti n xu ng Luy Lâu. Trong oàn quân tr y i phá qu n tr Giao Ch c a nhà Hán, ngày càng có thêm nhi u oàn quân t các n i v . Thành Luy Lâu c ng không ư ng n i cuc công phá c a m t bi n ng ưi ào ào xung sát, d ng mãnh theo hi u tr ng ng c a Tr ưng Tr c, Tr ưng Nh . Tô nh kinh hoàng cao ch y xa bay v Nam H i ch u t i v i vua hán. Tin th ng tr n d n d p bay i. t n ưc s ch bóng quân thù. Hai Bà Tr ưng ưc c n ưc tôn lên làm vua, óng ô Mê Linh. - 7 -
Nm Tân S u (41), vua Hán sai Mã Vi n làm t ưng quân, L ưu Long làm phó tưng cùng v i quan lâu thuy n t ưng quân là oàn Chí em 20 v n tinh binh kéo sang ánh Tr ưng V ư ng. Ch trong m y tr n ánh, h n 4 v n ng ưi Vi t ã b gi t và b b t. Quy t ch ng gi c n cùng, s c l c c a ng ưi Vi t h u nh ư d c c n sng mái v i b n lang sói theo ý chí c a Tr ưng V ư ng. Trong m t tr n ánh, sau khi phóng nh ng ng n lao và b n nh ng m i tên cu i cùng, Tr ưng Tr c, Tr ưng Nh ã gieo mình xu ng dòng sông Hát Giang. ó là ngày mùng 6 tháng 2 n m Quý Mão (43). Nhà ông Hán (25 - 220) (B c thu c l n th hai) Mã Vi n ánh ưc Tr ưng V ư ng em t Giao Ch sáp nh p vào nhà ông Hán ri ch nh n binh l ư ng, em quân i ánh d p các n i, i n âu xây thành p lu n ó. Cng nh ư nhà Tây Hán, nhà ông Hán g p mi n t Âu L c c thành Châu Giao gm 3 qu n Giao Ch , C u Chân, Nh t Nam, kho ng 50 huy n. ng u châu vn là th s t Trung Qu c c sang. Ch l c t ưng cha truy n con n i ca ng ưi Vi t là nh ng tên huy n l nh ng ưi Hán. Lu t c c a ng ưi Vi t b bãi b . Dân Vi t bu c ph i theo lu t Hán. Chính quy n ô h c bi t y m nh vi c di dân Hán n l n v i dân Vi t, b t dân Vi t ph i theo phong t c t p quán s ng nh ư ng ưi Hán. Chúng b t dân ta h c ch Hán và ti ng Hán, truy n bá các t ư tưng "th n ph c thiên t ", "quy ph c thiên tri u". Lý Ti n và Lý C m phá l Nhìn chung, các tri u i phong ki n Trung Qu c t xem mình là "Thiên t " coi dân Vi t là "man d " nên ng ưi Vi t d u có h c hành thông thái c ng không ưc tr ng d ng. Ngoài tr ưng h p Tr ư ng Tr ng nói trên, mãi n i vua Linh (168-189) cu i nhà ông Hán, m i l i có ng ưi Vi t, nh h c gi i, ưc c t nh c làm thái thú qu n Giao Ch . Lý Ti n dâng s xin cho ng ưi Giao Ch ưc b i làm quân b t k qu n nào, k c Trung Nguyên. Nh ưng vua Hán ch cho nh ng ng ưi M u Tài ho c Hi u Liêm ưc làm quan trong x mà thôi. Lúc ó có ng ưi Giao Ch tên là Lý C m, làm lính túc v trong cung, kh n thi t xin vua Hán bãi l nh ó. Nói mãi, vua Hán m i c m t ng ưi Giao Ch M u Tài i làm quân l nh H D ư ng và m t ng ưi Hi u Liêm làm quan l nh L c H p. Th c t t Âu L c t ng có nh ng ng ưi M u Tài, Hi u Liêm, làm quan nhà Hán, bác b lu n im c a các nhà s h c Trung Qu c cho r ng t Giao Ch t khi S Nhi p (187-226) sang làm thái thú, v n hoá m i phát tri n, n n giáo d c mi ưc m mang là không úng. Nhà ông Ngô (222 - 280) Nhà ông Hán m t, n ưc Trung Qu c phân làm 3 n ưc: B c Ngu , Tây Th c và ông Ngô. Nhà ông Ngô v n cho S Nhi p làm thái thú. - 8 -
Nm Bính Ng (226), S Nhi p m t, con là S Huy t x ưng làm thái thú: Ngô ch là Tôn Quy n chia Giao Châu t H p Ph v B c g i là Qu ng Châu, t H p Ph v Nam g i là Giao Châu. Sai L i làm th s Qu ng Châu, ài L ư ng làm th s Giao Châu và Tr n Thì sang thay S Huy làm thái thú qu n Giao Ch . B n ài Lư ng và Tr n Thì sang n H p Ph thì b S Huy em quân ra ch ng gi . Th s Qu ng Châu là L i m t m t em binh sang ánh d p, m t khác cho ng ưi d S Huy ra hàng. S Huy em 5 anh em ra hàng li n b L i b t gi t. Tôn Quy n l i h p Qu ng Châu và Giao Châu làm m t và phong cho L i làm th s. Cu c kh i ngh a c a Tri u Th Trinh (248) Bà Tri u, Tri u Trinh N ư ng hay Tri u Th Trinh u là tên các i sau gi ng ưi n anh hùng dân t c h i u th k th II. Theo dã s , Bà Tri u sinh ngày 2 tháng 10 n m Bính Ng (225). Bà là em gái Tri u Qu c t, m t hào tr ưng l n mi n núi Quan Yên, qu n C u Chân (Thanh Hoá). ó cho n nay v n còn l ưu truy n nhi u truyn thuy t v th i k bà chu n b kh i ngh a ch ng gi c Ngô. ó là chuy n Bà Tri u thu ph c ưc coi voi tr ng m t ngà, chuy n " á bi t nói" rao truy n l i th n nhân mách b o t trên núi Quan Yên. Có Bà Tri u t ng Vâng l nh tr i ra Tr voi m t ngà Dng c m n c Lnh truy n sau tr c Theo gót Bà V ơ ng Mi l n ra tr n, Tri u Th Trinh th ưng m c áo giáp ng, i gu c ngà, cài trâm vàng, c ưi voi d n quân xông tr n, oai phong l m li t. Quân Ngô kinh h n, b t vía ã ph i th t lên: Vung giáo ch ng h d Giáp m t vua Bà khó Hay tin kh i ngh a C u Chân và th s Châu Giao m t tích, vua Ngô h t ho ng phái ngay L c D n, m t t ưng t ng kinh qua tr n khai m c, l i r t qu quy t sang làm th s . L c D n v a ánh m nh v a em c a c i ch c t ưc ra d d mua chu c các th l nh ng ưi Vi t. M t s k dao ng m c m ưu theo ch. M c d u vy, Tri u Th Trinh v n kiên c ưng ánh nhau v i gi c không nao núng. Sau 6 tháng ch ng ch i vì có k ph n b i, bà ã hy sinh trên núi Tùng (H u L c, Thanh Hoá). B y gi Bà m i 23 tu i. NC V N XUÂN C L P Nhà Ti n Lý (544 - 602) - 9 -
Tri u Vi t V ư ng (549-571) Hu Lý Nam (571-602) Nhà Ti n Lý (544 - 602) Niên hi u: Thiên úc Dp yên cu c kh i ngh a c a Tri u Th Trinh, nhà Ngô l y t Nam H i, Th ưng Ngô và U t Lâm làm Qu ng Châu, t châu tr Phiên Ngung, l y t H p Ph , Giao Ch , C u Chân, Nh t Nam làm Giao Châu, t châu tr Long Biên (nay là vùng B c Ninh). t Nam Vi t c a nhà Tri u ngày tr ưc thành ra Giao Châu và Qu ng Châu t ó. Nm Â't D u (265), nhà T n ánh bi Ngu , Th c, Ngô, t Giao Châu l i thu c v nhà T n. Nhà T n phong cho h hàng ra tr n tr các n i, nh ưng các thân v ư ng c d y binh ánh gi t l n nhau, làm cho anh em c t nh c t ư ng tàn, n ưc T n nhanh chóng suy y u. Nhân c h i y, các n ưc Tri u, n ưc T n, n ưc Yên, n ưc Lư ng, n ưc H , n ưc Hán v.v n i lên chi m l y c vùng phía B c sông Tr ưng Giang, nhà T n ch còn vùng t ông nam, ph i d i ô v Ki n Nghi p (Nam Kinh ngày nay) g i là nhà ông T n. Nm Canh Thân (420), L ư Du c ưp ngôi nhà ông T n, l p ra nhà T ng phía nam. N ưc Trung Qu c phân ra làm Nam Tri u và B c Tri u. B c Tri u có nhà Ngu , nhà T , nhà Chu, n i nhau làm vua. Nam Tri u có nhà T ng, nhà T , nhà Lư ng và nhà Tr n k nghi p tr vì. N m K Mùi (479) nhà T ng m t ngôi, nhà T k nghi p, tr vì ưc 22 n m thì nhà L ư ng l i c ưp ngôi nhà T . Nhà L ư ng sai Tiêu T ư sang làm th s Giao Châu. C ng nh ư các tri u i phong ki n Trung Qu c thu tr ưc, các viên quan l i nhà L ư ng sang cai tr Giao Châu ã áp d ng nh ng bi n pháp kht khe, c ác khi n dân Giao Châu c c kh tr m b, ng ưi ng ưi u oán gi n. B i v y, n m 542, Lý Bí ã lãnh o dân Giao Châu n i lên ánh ui Tiêu T ư, chi m gi thành Long Biên, l p nên nhà n ưc c l p u tiên, n ưc V n xuân. Lý Bôn còn g i là Lý Bí sinh ngày 12 tháng 9 n m Quý Mùi (17-10-503) quê huy n Thái Bình, xu t thân t m t hào tr ưng a ph ư ng. T tiên Lý Bí là ng ưi Trung Qu c, lánh n n sang n ưc ta t cu i th i Tây Hán, kho ng u công nguyên. T nh Lý Bí ã t ra là c u bé thông minh, sm hi u bi t. Khi Lý Bí 5 tu i thì cha m t; 7 tu i m l i qua i. C u bé b t h nh ph i n v i chú ru t. Mt hôm có m t v Pháp t thi n s ư i qua, trông th y Lý Bí khôi ngô, tu n tú li n xin Lý Bí em v chùa Linh B o nuôi d y. Qua h n m ưi n m èn sách chuyên cn, l i ưc v thi n s ư gia công ch b o, Lý Bí tr thành ng ưi h c r ng, hi u sâu, ít ng ưi sánh k p. Tháng Giêng n m Nhâm Tu t (542), Lý Bí kh i binh t n công gi c. Không ư ng ni s c m nh c a oàn quân kh i ngh a, th s Tiêu T ư khi p s không dám ch ng c , v i mang c a c i, vàng b c út lót cho Lý Bí xin ưc toàn tính m ng, - 10 -
ch y v Trung Qu c. Không y 3 tháng, Lý Bí ã chi m ưc h u h t các qu n, huy n và thành Long Biên. Tháng hai n m Giáp Tý (544) Lý Bí t x ưng hoàng l y hi u là Lý Nam , t tên n ưc là V n Xuân ( ưc mu n xã t c truy n n muôn i), t kinh ô mi n ca sông Tô L ch (Hà N i) và cho d ng in V n Th làm n i vua quan h p bàn vi c n ưc. Tri u ình g m có hai ban v n võ. Ph m Tu ưc c ng u hàng quan võ, Tinh Thi u ng u quan v n, Tri u Túc làm thái phó, Tri u Quang Ph c là t ưng tr có tài c ng ưc tr ng d ng. Vi c Lý Bí t tên n ưc là V n Xuân, t x ưng là hoàng , nh niên hi u, l p m t tri u ình riêng ngang hàng v i n ưc l n Ph ư ng B c là s kh ng nh ch quy n c l p dân t c, s b n v ng muôn i c a t tr i ph ư ng Nam. Tri u Lý kh i nghi p t ây. u n m Â't S u (545), nhà L ư ng sau khi àn áp nh ng cu c n i d y c a nông dân Trung Qu c ã d n s c m cu c t n công xâm l ưc n ưc V n Xuân non tr nh m chi m l i Châu Giao. Quân L ư ng t Gia Ninh ng ưc dòng sông Lô kéo lên tn công. B quân c a Lý Nam ánh tr quy t li t không ti n lên ưc, chúng ph i óng gi a ng tr ng. Lúc này quân lính nhà L ư ng ã m i m t, t ưng l nh chán n n, nh ưng Tr n Bá Tiên v n x o quy t, nhân m t êm m ưa to gió l n ã thúc quân tràn vào ánh úp quân Lý Nam . Lý Nam ph i lui vào ng Khu t Lão (Tam Nông, Phú Th ). Anh vua là Lý Thiên B o cùng Lý Ph t T (m t ng ưi trong h ) và là t ưng c a Lý Nam em m t cánh quân lui vào Thanh Hoá. ng Khu t Lão, Lý Nam b au y u luôn nên ông trao binh quy n cho Tri u Quang Ph c ti p t c cu c kháng chi n ch ng quân L ư ng. Hai n m sau, Lý Nam m t vào ngày 20 tháng 3 n m M u Thìn (13-4-548). Tri u Vi t V ư ng (549-571) Niên hi u: Quang Ph c Khi ưc Lý Nam trao cho toàn b binh quy n, Tri u Quang Ph c ng ưi huy n Chu Diên th y rõ lúc ó gi c còn m nh, không th ánh th ng ngay ưc nên ư a h n 1 v n quân t mi n núi v ng b ng tìm cách ánh gi c. L ư ng th c thi u, Tri u Quang Ph c cùng ngh a quân n c súng, khoai d i, dành thóc gieo m, cùng ngh a quân thi nhau dùng òn kéo thay trâu, không phân bi t trên d ưi, to nên không khí ph n kh i trong s n xu t. Vì v y, sau nh ng ngày thi u th n, ngh a quân ch ng nh ng có l ư ng n mà còn có thóc dành, s c qu n nhau v i gi c lâu dài. Sau khi Lý Nam m t Tri u Quang Ph c x ưng hi u là Tri u Vi t V ư ng. Dân gian g i ông là D Tr ch V ư ng. n n m Canh Ng (550), nhân nhà L ư ng có lo n to, th gi c suy y u, Tri u Vi t Vư ng t c n c D Tr ch, bi t rõ gan ru t gi c, xu t toàn quân giao chi n, gi t ưc t ưng gi c là D ư ng Sàn, thu l i Kinh ô, khôi ph c l i n n c l p cho dân n ưc. - 11 -
Nh ư trên ã nói, khi Lý Nam th t th ch y v Khu t Lão thì ng ưi anh h là Lý Thiên Bo cùng ng ưi anh trong h là Lý Ph t T em quân ch y vào C u Chân. B quân L ư ng truy ui, Lý Thiên B o, Lý Ph t T ph i ch y sang Lào, n óng ng Dã N ng, x ưng là ào Lao V ư ng. N m Â't H i (555) là n m th 7 i Tri u Vi t v ư ng, Lý Thiên B o m t, không có con, binh quy n thu c v tay Lý Ph t T . n n m inh S u (557) Lý Ph t T em quân v ánh Tri u Vi t V ư ng giành ngôi nhà Lý. Nh ưng ánh không th ng, Ph t T xin chia t gi ng hoà. Tri u Vi t V ư ng ngh tình h Lý, c ng thu n chia t cho Lý Ph t T và còn g con gái là C i N ư ng cho Nhã Lang con Ph t T t tình hoà hi u. Nm Tân Mão (571), Ph t T ph n tr c, b t ng em quân ánh Tri u Vi t Vư ng. Vì không phòng b Tri u Vi t V ư ng thua ch y n c a bi n i Nha, cùng ưng gieo mình xung bi n t v n. Nm Trùng H ưng th nh t (1285), vua Tr n Nhân Tông sách phong là Minh o Hoàng . N m Trùng H ưng th 4, vua ban thêm hai ch "Khai c ". N m H ưng Long th 21 (1313) i Tr n Anh Tông, vua ban thêm b n ch : "Thánh Li t Th n V". Hu Lý Nam (571-602) ánh th ng Tri u Vi t V ư ng, Lý Ph t T x ưng hi u, óng ô Phong Châu, sai Lý i Quy n gi Long Biên và Lý Ph nh gi Ô Diên. Trong lúc Lý Ph t T làm vua Nam Vi t thì vua V n nhà Tu ã d p yên Nam-Bc tri u, th ng nh t n ưc Trung Hoa, quy giang s n v m t m i. N m Nhâm Tu t (602) vua Tu sai danh t ưng L ưu Ph ư ng em i binh sang ánh Nam Vi t. Tr ưc khi xu t quân, L ưu Ph ư ng sai ng ưi tâm phúc sang d Lý Ph t T v hàng, n u không h n s làm c dân Vi t, Lý Ph t T s th không ch n i bèn xin v hàng, Nam Vi t l i r i vào tay nhà Tu . NHÀ TU NG VÀ CÁC CU C KH I NGH A (603-939) Nhà Tu - ưng (B c thu c l n th ba) Mai H c (722) Phùng H ưng - B Cái i V ư ng (791-802) H Khúc d y nghi p - Khúc Th a D (906-907) Khúc H o (907-917) Khúc Th a M Dư ng ình Ngh và Ki u Công Ti n (931-938) Tri u Ngô (939-965) Nhà Tu - ưng (B c thu c l n th ba) Do Lý Ph t T s m u hàng, nhà Tu (589-617) ã thôn tính Giao Châu d dàng, chia Giao Châu thành 3 qu n: Giao Ch (B c B ), C u Chân (Thanh Hoá), Nh t - 12 -
Nam (Ngh T nh). Tr s qu n Giao Ch ưc d i t Long Biên (B c Ninh) v Tng Bình (Hà N i). Nh ưng nhà Tu làm vua ưc 28 n m thì m t, nhà ưng k nghi p tr vì Trung Qu c. Nm K Mão (679) vua Cao Tông nhà ưng chia t Giao Châu làm 12 châu, 59 huy n. mi n núi nhà ưng t các châu "kimi" (ràng bu c l ng l o) và t An Nam ô h ph . N ưc ta g i là An Nam kh i u t y. Vi c chia nh c quan cai tr khi n cho nhà ưng kh ng ch t An Nam m t cách ch t ch h n. Tuy v y trong su t ba th k nhà ưng th ng tr , nhân dân vn không ng ng n i d y giành c l p. ã có nhi u cu c kh i ngh a n ra: Lý T Tiên, inh Ki n (687), Mai Thúc Loan (722), Phùng H ưng (766-791), D ư ng Thanh (819-820) Mai H c (722) Nm Nhâm Tu t (722) i vua Huy n Tông nhà ưng, Hoan Châu n ra cu c kh i ngh a c a Mai Thúc Loan. Mai Thúc Loan quê Mai Ph , Th ch Hà, Hà Tnh. Không ai còn nh n m sinh ngày m t c a ông. Ch bi t r ng, thu nh nhà Mai Thúc Loan nghèo l m, m ph I i làm m ưn cho nhà giàu và ki m c i nuôi con. ã th , c u bé l I ch u ti ng x u là con không cha(1) và n ưc da en x m x u xí. Nh ưng Mai Thúc Loan c ng s m b c l thiên t ư thông minh, sáng ý k l và có s c kho tuy t v i. Ln lên, Mai Thúc Loan là m t chàng trai có s c kho phi th ưng. Thúc Loan là ô v t l ng danh, t ng n gi i c n(2) nhi u n i. Mùa v i n m Nhâm Ng (722), Mai Thúc Loan cùng oàn phu ph I gánh v i i np c ng. oàn ng ưi gánh v i m ìa m hôi mà v n ph i ê t ng b ưc trên ưng. G n tr ưa, Mai Thúc Loan cho m I ng ưi ngh chân bên r ng. Cái khát cháy c hành h oàn phu. M t dân phu có tu i b t l y m t qu v i n cho khát. Qu v I ch ưa k p ưa lên mi ng ã b m t tên l nh ưng i áp t i vung cán mã t u ánh vào u. Khi tên lính ưng ln n a nh ánh ông già, thì h n ã b ánh ch t t ư i. S vi c x y ra nhanh nh ư ch p. B n gi c c y có binh khí hò hét vung ao, ki m xông vào Mai Thúc Loan Nh ưng nh ng ng ưi dân phu theo l nh Mai Thúc Loan, ã rút òn gánh ch ng l i. ánh tan l gi c ưng trong m t c n ph n n , Mai Thúc Loan l p t c th i bùng khí th v b o ng thành m t cu c dy ngh a. V th l nh tr ưc tôn thành v anh hùng, ã hi u tri u tr m h h ưng ng ngh a ln và ch n Rú n, còn g i là Hùng S n làm c n c . Mai Thúc Loan ã phát hch k t i gi c ưng và kêu g i ng ưI Vi t ng lên gìn gi non sông. Mai Thúc Loan còn tìm cách liên k t v i các th l nh và nhân dân các châu mi n núi, vi Champa có thêm l c l ưng ch ng quân ưng. Tr ưc khi ti n ánh ph ô h ngoài Giao Châu, Mai Thúc Loan ưc quân dân tôn phong lên ngôi hoàng ly v ư ng hi u là Mai H c (vua en h Mai). - 13 -
Nh ưng lúc này nhà ưng r t m nh, vua ưng kéo sang h n 10 v n quân ánh chi m V n An. Không ư ng n i i quân xâm l ưc hung hãn, Mai H c ph i rút vào r ng, sau b m r i m t. (1) Sách Thiên Nam Ng L c chép: M Mai Thúc Loan n xem n u mu n b m t làm khói mu i ng s c bao l y mình mà có thai. (2) Không ai dám vào thi u ng i thách u c gi i. Phùng H ưng - B Cái i V ư ng (791-802) Phùng H ưng xu t thân t dòng dõi c t c, hào tr ưng t ưng Lâm (Hà Tây). B c a Phùng H ưng là Phùng H p Khanh, m t ng ưi hi n tài c , t ng tham gia cu c kh i ngh a c a Mai Thúc Loan. Phùng H p Khanh có m t ng ưi v h S, m t l n sinh ba. Phùng H ưng khôi ngô, khác th ưng. Trong ba anh em, Phùng Hưng có s c kho và khí phách c bi t. Ông ưc s sách và nhân dân truy n tng v tài ánh trâu, gi t h t ưng Lâm. Phùng H ưng x ưng là Quân, Phùng H i x ưng là ô B o, Phùng D nh x ưng là ô T ng chia quân i tr n gi nh ng vùng hi m y u. Cao Chính Bình em quân i àn áp nh ưng ch ưa phân th ng b i. Tân Mùi (791), Phùng H ưng cùng các t ưng Phùng H i, Phùng D nh, Anh Hàn, B Phá C n chia ra làm 5 o b t ng vây ánh thành T ng Bình. Sau 7 ngày êm xung sát, quân gi c núng th ph i rút vào thành c th . Ngh a quân Phùng H ưng th a th ng hò reo b a vây kh p 4 m t thành. Th y quân mình b ch t nhi u, Cao Chính Bình lo s phát m r i ch t. Phùng H ưng chi m l nh thành trì, vào ph ô h iu khi n vi c n ưc ưc 7 nm thì m t. Con trai là Phùng An lên n i ngôi, th theo lòng ái m c a nhân dân tôn hi u cha là B Cái i Vư ng(1). Phùng An n i nghi p ưc hai n m thì b vua ưng c Tri u X ư ng em quân sang ánh b i. (1) Cha là b , m là cái, ngh a là tôn Phùng H ng làm cha m . H Khúc d y nghi p - Khúc Th a D (906-907) Nm inh Mão (907) nhà ưng m t ngôi, nhà H u L ư ng, H u ưng, H u Tn, H u Hán, H u Chu tranh nhau làm vua, m i nhà m y n m, g i là i Ng quý hay Ng i. Nhân c h i y, Giao Châu có Khúc Th a D quê C c B (Ninh Thanh, H i Dư ng) là m t h l n n i d y lãnh o nhân dân Giao Châu, khôi ph c quy n t ch c a t n ưc. Khúc Th a D v n là m t hào phú, tính khoan hoà, hay th ư ng ng ưi, ưc dân chúng kính ph c. N m 905, Khúc Th a D m quân ti n công thành T ng Bình (Hà N i) ui gi c v n ưc r i t x ưng là Ti t s . Th cùng, nhà ưng bu c ph i công nh n Khúc Th a D là ng ưi ng u t Vi t. Ngày 7 tháng 2 n m Bính D n (906), vua ưng phong cho ông T nh H i qu n ti t s t ưc ng bình ch ư ng s . Khúc Th a D phong cho con là Khúc H o ch c "T nh H i hành quân T ư mã quy n tri l ưu h u", ch c v ch huy quân i và s thay th cha. - 14 -
Khúc Th a D làm Ti t s ưc non m t n m thì m t ngày 23-7 n m inh Mão (907), giao quy n l i cho con là Khúc H o. Khúc H o (907-917) Ni nghi p cha, Khúc H o ra nhi u c i cách quan tr ng nh m xây d ng m t nn t ng c l p, th ng nh t c a dân t c. Khúc H o chia c n ưc thành 5 c p hành chính: l , ph , châu, giáp, xã. C n ưc lúc ó có 314 giáp. Su t th i Bc thu c, ch ưa lúc nào b n ô h n m ưc các t ch c c s y. Có th xem Khúc H o là ng ưi u tiên xây d ng ưc h th ng chính quy n th ng nh t t trung ư ng n a ph ư ng. Cùng th i gian này là L ưu n Qu ng Châu óng ph tr Phiên Ngung ưc 4 nm thì m t. Em là L ưu Cung lên thay. ưc ít lâu, nhân b t bình v i nhà H u Lư ng, L ưu Cung t x ưng , t qu c hi u là i Vi t. n n m inh S u (917) ci qu c hi u là Nam Hán. Khúc Th a M Nm inh S u (917) Khúc H o m t, truy n ngôi l i cho con là Khúc Th a M . Khúc Th a M nh n ch c Ti t s c a nhà L ư ng, ch không th n ph c nhà nam Hán. Vua Nam Hán mu n bành tr ưng lãnh th nhân c h i y n m Quý Mùi (923) sai t ưng là Lý Kh c Chính em quân sang b t ưc Khúc Th a M r i sai Lý Ti n sang làm Th s cùng Lý Kh c Chính gi Giao Châu. Dư ng ình Ngh và Ki u Công Ti n (931-938) Nm Tân Mão (931), D ư ng ình Ngh , m t t ưng c a Khúc H o t A'i Châu (Thanh Hoá), m quân ánh ui Lý Kh c Chính và Lý Ti n, chi m thành i La, t x ưng làm Ti t s . ưc 6 n m, D ư ng ình Ngh b ng ưi nha t ưng là Ki u Công Ti n, hào t ưng t Phong Châu gi t h i ot ch c Ti t s . N n c l p m i giành ưc sau êm tr ưng B c thu c l i b e do . Tri u Ngô (939-965) Ngô Quy n phá quân Nam Hán ti n Ngô V ư ng (939-944) Ngô Quy n là b t ưng c a D ư ng ình Ngh sinh ngày 12 tháng 3 n m inh T (897) ưng Lâm (Ba Vì, Hà Tây). Cha Ngô Quy n là Ngô Mân, m t hào tr ưng có tài. L n lên trên quê h ư ng có truy n th ng b t khu t, n i s n sinh và nuôi d ưng ng ưi anh hùng dân t c Phùng H ưng, Ngô Quy n s m t rõ chí khí phi th ưng hi m th y. Vì có tài nên D ư ng ình Ngh giao cho Ngô Quy n cai qu n t A'i Châu và g con gái cho. Trong 5 n m (934-938), Ngô Quy n ã em li yên vui cho t A'i Châu, t rõ là ng ưi có tài c. Khi D ư ng ình Ngh b Ki u Công Ti n gi t h i, và vua Nam Hán là L ưu Cung cho con là V n v ư ng Ho ng Tháo em quân sang xâm l ưc n ưc ta, Ngô Quy n ã nhanh chóng t p h p l c l ưng tr n i ph n, di t ngo i xâm. Tháng 12 n m M u Tu t (938) các chi n thuy n c a gi c hùng h v ưt bi n ti n vào sông B ch ng. Chúng nghênh ngang tràn vào tr n a mai ph c c a Ngô - 15 -
Quy n. B ánh b t ng nên ch trong m t th i gian r t ng n thuy n gi c b m gn h t, quân gi c b ch t quá n a, máu ch y loang khúc sông, Ho ng Tháo cng b âm ch t t i tr n. Sau chi n th ng, Ngô Quy n x ưng v ư ng, bãi b ch c Ti t s , óng o C Loa (Hà N i). c ng c tr t t tri u chính, Ngô Quy n t ra các ch c quan v n võ, quy nh nghi l trong tri u. áng ti c, th i t i ngôi ca Ngô Quy n quá ng n ng i, ch ưc 6 n m (939-944) thì m t, th 47 tu i. Dư ng Tam Kha Th i tr , Ngô Quy n l y con gái D ư ng ình Ngh . Khi Ngô Quy n lên ngôi vua, Dư ng Th ưc l p làm V ư ng h u. Khi s p m t, Ngô V ư ng u thác con là Ngô Xư ng Ng p cho D ư ng Tam Kha là em D ư ng H u. L i d ng cháu còn nh , Dư ng Tam Kha c ưp ngôi c a cháu, t x ưng là Bình V ư ng. Ngô X ư ng Ng p th y bi n, ch y tr n vào sang Nam Sách (H i D ư ng) vào n nhà Ph m L nh Công. D ư ng Tam Kha sai quân i ui b t, Ph m L nh Công em X ư ng Ng p tr n trong núi. D ư ng Tam Kha b t em X ư ng Ng p là Ngô X ư ng V n nuôi làm con nuôi Nm Canh Tu t (950) nhân có lo n S n Tây, D ư ng Tam Kha sai Ngô X ư ng Vn cùng t ưng D ư ng Cát L i và C nh Th c em quân i ánh. n T Liêm, Ngô Xư ng V n m ưu v i hai t ưng em quân tr v b t D ư ng Tam Kha. Ngô X ư ng V n ngh tình c u cháu không n gi t ch giáng Tam Kha xu ng làm Ch ư ng D ư ng công. Hu Ngô v ư ng (950-965) Ngô X ư ng V n g t b D ư ng Tam Kha x ưng là Nam T n v ư ng và sai ng ưi tâm phúc i ón anh là Ngô X ư ng Ng p v cùng trông coi vi c n ưc. Ngô Xư ng Ng p x ưng là Thiên Sách v ư ng. C hai anh em u là vua, s g i là H u Ngô v ư ng. Làm vua ưc ít lâu, Thiên Sách v ư ng ngh cách tr Nam T n v ư ng m t mình làm vua. Âm m ưu ó ch ưa kp thi hành thì n m Giáp D n (954) Thiên Sách vư ng m t. n lúc này, thì l c nhà Ngô ngày m t suy y u, th hào các n i x ưng là s qu n ra sc ch ng i bu c Nam T n V ư ng ph i thân ch inh i ánh d p. N m Â't S u (965), trong m t tr n giao chi n Thái Bình, Nam T n v ư ng không may b b n ch t, làm vua ưc 15 n m. Con Thiên Sách v ư ng là Ngô X ư ng Xí n i nghi p lên làm vua v gi t Bình Ki u (Thanh Hoá). Nh ư v y, tri u Ngô b t u t Ngô Quy n, qua Ngô X ư ng Ng p, Ngô X ư ng Vn n Ngô X ư ng Xí, truy n ưc 3 i, kéo dài 26 n m. n Ngô X ư ng Xí trong n ưc có c th y 12 s quân, gây ra lo n l c n i da n u th t kéo dài h n 20 nm. 12 s quan ó là: 1. Ngô X ư ng Xí, gi Bình Ki u (Tri u S n, Thanh Hoá) - 16 -
2. C nh Th c gi ng Giang (Thanh Oai, Hà Tây) 3. Tr n Lãm gi B H i Kh u (K B , Thái Bình) 4. Ki u Công Hãn gi Phong Châu (B ch H c, Phú Th ) 5. Nguy n Khoan gi Tam ái (V nh T ưng, V nh Phúc) 6. Ngô Nh t Khánh gi ưng Lâm (Phúc Th , Hà Tây) 7. Lý Khê gi Siêu Lo i (Thu n Thành, B c Ninh) 8. Nguy n Th Ti p gi Tiên Du (B c Ninh) 9. L ưng gi T Giang (V n Giang, H ưng Yên) 10. Nguy n Siêu gi Tây Phù Li t (Thanh Trì, Hà N i) 11. Ki u Thu n gi H i H (C m Khê, Phú Th ) 12. Ph m B ch H gi ng Châu (H ưng Yên) Nh ng s quân y c ánh l n nhau, nh m bành tr ưng th l c khi n cho nhân dân vô cùng kh s . V sau, inh B L nh Hoa L ư d p lo n s quân, quy giang sn v m t m i, l p nên c nghi p nhà inh. NHÀ INH VÀ S TH NG NH T N C NHÀ inh Tiên Hoàng (968-970) Ph (979-980) inh Tiên Hoàng (968-970) Niên hi u: Thái Bình (970-979) inh B L nh ng ưi ng Hoa L ư, Châu i H ư ng (Hoa L ư, Ninh Bình), con inh Công Tr , m t nha t ưng c a D ư ng ình Ngh gi ch c Th s Châu Hoan. inh Công Tr m t s m, B L nh theo m v quê , th ưng i ch i v i tr ch n trâu, b t chúng khoanh tay làm ki u ng i cho chúng r ưc và l y bông lau làm c bày tr n ánh nhau. L n lên, nh thông minh, có khí phách l i có tài thao lưc nên khi B L nh d ng c d y ngh a mong l p nghi p l n, dân làng theo ông rt ông. Nm Tân H i (951) i h u Ngô v ư ng, Nam T n v ư ng cùng Thi n Sách v ư ng em quân n ánh nh ưng c hai u i b i ph i rút quân v . n khi nhà Ngô mt, inh B L nh d hàng ưc các s quân Ngô X ư ng Xí, phá ưc ng ca Nguy n C nh Th c. T ó, inh B L nh ánh âu ưc y, ưc tôn là V n Th ng v ư ng. Ch trong m t n m, inh B L nh ã bình ưc các s quân, l p thành nghi p . Nm M u Thìn (968) V n Th ng v ư ng lên ngôi Hoàng l y hi u là Tiên Hoàng , t qu c hi u là i C Vi t, óng ô Hoa L ư. inh Tiên Hoàng xây cung in ch tri u nghi, nh ph m hàm quan v n, quan võ, phong cho Nguy n B c là inh Qu c Công, Lê Hoàn làm Th p o t ưng quân (t ng ch huy quân i) và phong cho con là inh Li n là Nam Vi t V ư ng. N m K Mão (979) inh Tiên Hoàng và Nam Vi t v ư ng inh Li n b tên Thích gi t ch t. Thích tr ưc - 17 -
làm l i, êm n m m th y sao r i vào m m, t ưng là im báo ưc làm vua bèn nh b ng sát h i minh ch . M t hôm Thích th y vua inh say r ưu n m trong cung bèn l n vào sát h i r i tìm gi t n t con c là inh Li n. Tri u th n tìm b t ưc Thích em x t i và tôn V v ư ng inh toàn lên làm vua. inh Tiên Hoàng làm vua ưc 12 n m, th 56 tu i. Ph (979-980) inh Tiên Hoàng có 3 ng ưi con trai: inh Li n, inh Toàn (có sách g i là inh Tu ) và inh H ng Lang. inh Li n và inh H ng Lang ã ch t, m c nhiên inh Toàn k nghi p ngôi vua. Các i th n inh in, Nguy n B c th y vua còn nh quy n bính n m c trong tay Th p o t ưng quân lê Hoàn, l i nghi Lê Hoàn t ư thông v i D ư ng Thái H u (D ư ng Vân Nga), nên c binh mã n ánh, nh ưng b Lê Hoàn gi t s ch. Dư ng Vân Nga thay con c m quy n tr n ưc c ng th y rõ ch có T p o t ưng quân lê Hoàn là ng ưi có kh n ng g r i ưc tình hình nghiêm tr ng c n kíp lúc này. Hu ng chi ý chí quân i c ng mu n tôn ng ưi ch huy c a h lên ngôi t i th ưng, thay cho v vua 6 tu i là con D ư ng Vân Nga. B i v y, D ư ng Vân Nga ã l y chi c long bào choàng lên vai Lê Hoàn trong ti ng hò reo d y tr i c a quân s. inh Toàn ch làm vua ưc 8 tháng, s g i là Ph r i t n t i v i t ưc v ư ng (V V ư ng) có m t trong tri u ình Ti n Lê 20 n m. N m Tân S u (1001) trong dp cùng vua Lê i Hành (Lê Hoàn) i d p lo n C Long thu c vùng C m Thu , Thanh Hoá, inh Toàn b trúng tên hy sinh trên chi n thuy n vào tu i 27. Nh ư v y tri u inh làm vua ưc 2 i, c th y 14 n m. Lê Hoàn lên làm vua, Dư ng Vân Nga tr thành Hoàng h u. NHÀ TI N LÊ (980-1009) Lê i Hành (980-1005) Lê Trung Tông (1005) Lê Long nh (1005-1009) Lê i Hành (980-1005) Niên hi u: - Thiên Phúc (980-988) - Hung Th ng (989-993) - 'ng Thiên (994-1005) Lê Hoàn sinh n m (941) Xuân L p, Th Xuân, Thanh Hoá trong m t gia ình nghèo kh "b d ó, m xó chùa". Cha h Lê, m là ng Th Sen u l n l ưt qua i khi Lê Hoàn còn nh tu i. B i v y, c ng ngay t bé, Lê Hoàn ph i làm con nuôi cho m t v quan nh , ng ưi cùng h . L n lên, Lê Hoàn i theo Nam Vi t vư ng inh Li n. Trong công cu c ánh d p các s quân, Lê Hoàn t rõ là ng ưi - 18 -
có tài nên ưc inh B L nh giao cho trông coi 2000 binh s . n khi d p yên các s quân, th ng nh t t n ưc, l p nên c nghi p nhà inh, Lê Hoàn ưc phong ch c Th p o t ưng quân, in ti n ô ch huy s c a tri u ình Hoa L ư. Lúc này Lê Hoàn v a tròn 30 tu i. Tháng 10 n m K Mão (979), cha con inh Tiên Hoàng b Thích gi t h i, inh Toàn 6 tu i lên ngôi vua, Lê Hoàn làm nhi p chính, trong m t tình th y khó kh n. Các i th n inh in, Nguy n B c, Ph m H p n i lo n nh ưng ã b Lê Hoàn d p tan. Tháng 7 n m Canh Thìn (980) i quân T ng theo ưng th y b xâm l ưc i C Vi t. Lê Hoàn lúc nào ã lên ngôi hoàng t c Lê i Hành, v a tri n khai lc l ưng s n sàng chi n u v a sai s ưa th ư c u hoà. Vua T ng òi D ư ng Vân Nga và con là inh Toàn sang ch u. Tình th b c bách, Lê Hoàn bu c ph i cho quân ánh gi c quy t b o v t n ưc. Ông ã tái t o m t B ch ng, sáng to m t Chi L ng, th ng l n trên c hai m t tr n thu b , gi t t ưng gi c H u Nhân B o, di t quá n a quân T ng, bu c vua T ng ph i xu ng chi u lui quân. i th ng n m Tân T (981) ã m u k nguyên i Vi t bách th ng b n phong ki n ph ư ng B c. Không ch m tr , Lê Hoàn d c s c ch m lo xây d ng và b o v t n ưc. Bên trong, Lê Hoàn ch ng cát c , xây d ng c s c a n n kinh t . i v i bên ngoài ông thi hành chính sách ngo i giao m m d o khôn khéo nh ưng kiên quy t b o v nn c l p c a t n ưc. Ông là m t v vua n i tr , ngo i giao u xu t s c. Nm Â't T (1005) vua Lê Hoàn m t, th 65 tu i, làm vua ưc 24 n m. Theo thông l , khi vua m t ch ưa t tên thu thì g i là i Hành. Tr ưng h p vua Lê Hoàn l y Hành làm Thu hi u là vì Lê Ngo Tri u và tri u th n không t tên thu cho ông. Lê Trung Tông (1005) Vua Lê i Hành có 4 hoàng t là Long Du, Ngân Tích, Trung Tông Long Vi t và Lê Long nh (Ngo Tri u). Vua i Hành ã nh cho ng ưi con th ba là Long Vi t làm Thái t . Nh ưng n lúc vua m t, các hoàng t tranh nhau ngôi, ánh nhau trong 7 tháng. n khi Long Vi t v a lên ngôi ưc 3 ngày thì b em là Long nh sai ng ưi vào cung gi t ch t, th 23 tu i. S g i là Lê Trung Tông. Lê Long nh (1005-1009) Niên hi u: 'ng Thiên (1006-1007); C nh Thu (1008-1009) Long nh là ng ưi b o ng ưc, tàn ác nh ư Ki t, Tr bên Tàu. Khi ã gi t anh, chi m ưc ngôi vua, Long nh càng tàn b o. Vua hay l y vi c gi t làm trò ch i. Có nh ng to o nhân ph i t i hình, vua cho l y r m t m d u qu n vào ng ưi r i t cho ch . Có tr ưng h p vua cho tù trèo lên cây cao r i sai ng ưi ch t g c cây . Vua còn b ng ưòi vào s t r i em th xu ng sông. Vua thích chí ng i xem ao ph th c hi n m nh l nh ác c c a mình. Có l n vua l y mía lên u nhà s ư - 19 -
mà róc v , th nh tho ng v nh tay b dao vào u s ư ch y máu, trông th y th vua thích thú vui c ưi. Vào các bu i ch u, vua cho tên h nói khôi hài, hay nh i l i li tâu by c a các i th n gây c ưi. Vì s ng dâm d c quá , vua m c b nh không ng i ưc. B i v y n bu i ch u, vua c n m mà th tri u, cho nên t c g i là Ngo Tri u. Long nh làm vua ưc 2 n m i niên hi u là C nh Thu . N m sau (1009) thì mt, làm vua ưc 4 n m, th 24 tu i. Long nh m t, con tên là S còn bé, ình th n nhân d p tôn Lý Công U n lên làm vua, kh i d ng s nghi p tri u Lý hi n hách. Tri u Lý và các tri u i ti p theo s ưc gi i thi u ph n - Các tri u i Vi t nam t th k 11 n th i k thu c Pháp. - Tri u Lý - S phát tri n c a qu c gia phong ki n - Tri u Tr n - Tri u H và n ưc i Ngu - Tri u H u Tr n - Tri u Lê S - Tri u M c - Tri u H u Lê (Lê Trung H ưng) - Tri u Tây S n - Dòng dõi chúa Tr nh - Dòng dõi chúa Nguy n - Tri u Nguy n th i k c l p - Th i k b t u thu c Pháp TRI U LÝ (1010 - 1225) S PHÁT TRI N C A QU C GIA PHONG KI N C L P Lý Thái T (1010-1028) Lý Thái Tông (1028-1054) Lý Thánh Tông (1054-1072) Lý Nhân Tông (1072-1127) Lý Th n Tông (1128-1138) Lý Anh Tông (1138-1175) Lý Cao Tông (1176-1210) Lý Hu Tông (1211-1225) Lý Chiêu Hoàng (1224-1225) - 20 -
Lý Thái T (1010-1028) Niên hi u: Thu n Thiên Ng ưi kh i d ng tri u Lý là Lý Công U n ng ưi làng C Pháp, (T S n, B c Ninh) Công U n sinh n m Giáp Tu t (974), là con nuôi c a thi n s ư Lý Khánh V n t n m 3 tu i và truy n thuy t v n cho r ng ông là con c a V n H nh, anh ru t Khánh V n. Cng theo truy n thuy t, ông thân sinh ra Lý Công U n nhà nghèo i làm ru ng thuê chùa Tiên S n (An Phong, B c Ninh) ph i lòng m t ti u n r i l àm nàng có thai Nhà s ư th y th ui i n i khác. Hai v ch ng d n nhau n khu r ng Báng mt m i, d ng l i ngh . Ch ng khát n ưc, n ch gi ng n ưc gi a r ng u ng, ch ng may s y chân ch t ui. V ch lâu không th y, n xem thì t ã ùn l p gi ng. Ng ưi ph n b t h nh than khóc m t h i r i xin vào ng nh ch ùa 'ng Tâm g n y. S ư tr trì chùa 'ng Tâm êm tr ưc n m m th y Long th n báo mng r ng: "Ngày mai d n chùa cho s ch có Hoàng n". T nh d y, nh à s ư sai chú ti u quét d n s ch s , túc tr c t sáng n chi u ch th y m t ng ưi àn bà có thai xin ng nh . ưc vài tháng b ng có chuy n l : M t êm khu tam quan c a chùa sáng r c h n lên, h ư ng th m ngào ng t lan to . Nhà s ư cùng bà h ch ùa ra xem thì th y ng ưi àn bà y ã sinh m t con trai, hai bàn tay có b n ch son "s n hà xã t c". Sau ó, tr i b ng ni tr n m ưa to gió l n, m chú bé ch t ngay khi sinh con và chú bé ưc nhà chùa nuôi n ng. Khi 8, 9 tu i nhà s ư cho chú bé theo h c s ư Vn H nh chùa Tiên S n. Chú bé ó là Lý Công U n. Công U n l n lên t rõ có chí l n khác th ưng. Ông n Hoa L ư làm quan nhà Ti n Lên n ch c T thân v in ti n ch huy s . Khi vua Thi u b gi t, ông ôm thây vua khóc. Vua Ngo Tri u khen là trung, c ông làm T t ưng quân ch ch huy s , th ng l nh h t quân túc v . Theo truy n thuy t, làng C Pháp h i y có cây g o c th b sét ánh t ưc l n v ngoài l ra m y câu s m. S ư V n H nh xem c u s m y bi t im nhà Lê nh à Lý sp lên bèn b o Công U n r ng: - Mi r i tôi th y l i phù s m k d , bi t r ng h Lý c ưng th nh, t t d y l ên c nghi p. Nay xem trong thiên h ng ưi h Lý r t nhi u nh ưng không ai b ng ông l à ng ưi khoan t nhân th , ưc lòng dân chúng mà binh quy n n m trong tay. Ng ưi ng u muôn dân ch ng ph i ông thì còn ai? S câu nói y ti t l , Lý Công U n ph i nh ng ưi em gi u V n H nh ch ùa Tiên Sn. Khi Lê Long nh m t, Lý Công U n ã ngoài 35 tu i. Vua k t Long nh c òn nh , Lý Công U n ch huy quân túc v trong cu n cung c m. B y gi lòng ng ưi ã oán gi n nhà Lê nên quan Chi h u là ào Cam M c cùng các quan trong tri u tôn Lý Công Uân lên ngôi hoàng t c vua Thái T nhà Lý. Vua Thái T th y Hoa L ư hp bèn d i ô v La Thành. Tháng 7 n m Thu n Thi ên nguyên niên (1010) vua kh i s r i ô. Khi ra n La Thành, Thái T l y c có im trông th y r ng v àng - 21 -
bay lên li n i i La thành Th ng Long thành (t c Hà N i bây gi ), i Hoa L ư thành ph Tràng An và C Pháp thành ph Thiên c. Vua Thái T ch nh n vi c cai tr , chia n ưc làm 24 l , g i Hoan Châu và A'i Châu là tr i. Vn thông minh b m sinh, l i ưc nh p thân v n hoá m t vùng t v n minh, v n hi n, l i ưc s nuôi d y c a nh ng v cao t ng xu t chúng, Lý Công U n th c s là ng ưi con ưu tú c a dân t c. Ông ã cùng tri u Lý làm r ng danh n ưc i Vi t, vi t nên nh ng trang s oanh li t d ng n ưc và gi n ưc. Chùa 'ng Tâm n i ông sinh ra bây gi có tên là chùa D n. Ngôi huy t ch gi ng n ưc r ng Báng n m x ưa, nh ng gò xung quanh trông gi ng nh ư hoa sen n 8 cánh nên nhà Lý truy n ngôi ưc 8 i. Vua Lý Thái T tr vì 19 n m thì m t, th 55 tu i. Lý Thái Tông (1028-1054) Niên hi u: - Thiên Thành (1028-1033); - Th ng Thu (1034-1038); - Càn Phù H u o (1039-1041); - Minh o (1042-1043); - Thiên C m Thánh Võ (1044-1048); - Sùng H ưng i B o (1049-1054) Sau khi vua Lý Thái T m t con tr ưng c a ông là Lý Ph t Mã (còn có tên khác là Lý c Chính) lên thay g i là vua Lý Thái Tông, ông lên lên ngôi úng vào tu i thanh niên c ưng tráng: 28 tu i (ông sinh n m 1000, lên ngôi n m 1028). Anh em trong gia ình vua Lý Thái T c ng khá ông. Vì v y, vua Lý Thái T v a m t ch ưa làm l t táng, các hoàng t Võ c V ư ng, D c Thánh V ư ng và ông Chính Vư ng ã mang quân b n b n vây thành tranh ngôi c a Thái t . Ph t Mã bi t âm m ưu c a m y ng ưi em ph n lo n y. Ông v i vàng t ch c vi c phòng gi cung c m, r i cho g i các t ưng tá thu c h ca mình vào bàn cách i phó. Sau khi d p xong lo n ông chính th c lên ngôi l y niên hi u Thi ên Thành khi ông v a tròn 28 tu i. Ông ã tham gia nhi u tr n chi n v i nh ng chi n công chói li, mang l i s bình yên th nh v ưng cho dân chúng. Ông cho xây d ng chùa M t Ct n m 1049, ông còn d y cung n d t g m vóc dùng và không dùng v i c a nưc T ng n a. Vua Lý Thái Tông tr vì ưc 27 n m, n n m Giáp Ng (1054) thì m t th 55 tu i. Lý Thánh Tông (1054-1072) Niên hi u: - Long thu Thái Bình (1054-1058) - Ch ư ng thánh Gia Khánh (1059-1065) - Long ch ư ng Thiên t (1066-1967) - Thiên ch c B o T ưng (1068) - 22 -
- Th n v õ (1069 -1072) Vua Lý Thánh Tông tên th t là Lý Nh t Tôn con trai vua Lý Thái Tông sinh ng ày 25 tháng 2 n m Quí H i (1023). Khi vua Lý Thái Tông m t ông lên ngôi tu i 31. Ông ã theo cha chinh chi n nhi u n i và l p nhi u chi n công xu t s c. Ông có m t t m lòng v tha trung h u, ân xá cho nhi u k tù t i không áng t i, cho xây d ng nhi u chùa chi n. Th i Ông tr vì Ông c bi t chú tr ng công vi c chính tr , an dân, tr ng nông, l ưu tâm n vi c phòng b t n ưc và phát huy thanh th quân uy c a m ình i v i n ưc ngoài. Ông l p Hoàng h u là Nguyên Phi Y' Lan, n m Nhâm Thân (1072) vua Lý Thánh Tông ch t t ng t, tr vì ưc 17 n m, th 50 tu i. Lý Nhân Tông (1072-1127) Niên hi u: - Thái Ninh (1072-1075) - Anh Võ Chiêu Th ng (1076-1084) - Qu ng H u (1085-1091) - Hi Phong (1092-1100) - Long Phù (1101-1109) - Hi T ưng i Khánh (1110-1119) - Thi n Phù Du Võ (1120-1126) - Thiên Phù Khánh Th (1127) Lý Nhân Tông có tên g i là Lý Càn c con c a vua Lý Thánh Tông v à Nguyên Phi Y' Lan, sinh ngày 25 tháng giêng n m Bính Ng (1066), vua Lý Thánh Tông m t sm khi Càn c m i 7 tu i. Lý Nhân Tông lên ngôi n m 1072 vì ít tu i nên ph i nh s giúp c a m là Thái Phi Y' Lan. n tu i tr ưng thành, Ông b c l nhi u kh n ng chính tr , chú tr ng ng ưi tài gi i ưa vào Vi n Hàn lâm. Ông còn r t quan tâm n v n nông nghi p nên cho p ê phòng ch ng l l t. Có m t iu không vui i v i vua Lý Nhân Tông là Ông không có con trai. Lý Nhân Tông làm vua n n m 1127 thì m t tr vì ưc 56 n m, th 63 tu i. Lý Th n Tông (1128-1138) Niên hi u - Thiên Thu n (1128-1132) - Thiên Ch ư ng B o T (1133-1137) Vua Lý Nhân Tông kh ng có con trai, l p con c a Hoàng là Sùng Hi n h u Dư ng Hoán lên làm thái t nay k v ngôi Hoàng t c là Vua Th n Tông. Th n Tông v a lên ngôi li n i xá cho các tù ph m và tr l i ru ng t t ch thu c a quân dân ngày tr ưc. Vua th c hi n chính sách ng binh ư nông, cho binh lính i phiên c l n l ưt 6 tháng m t l n ưc v làm ru ng. Do v y s n xu t nông nghi p phát tri n. Dân no nên gi c giã c ng ít. Th n Tông làm vua ư c 10 n m, th 23 tu i. Lý Anh Tông (1138-1175) - 23 -
Niên hi u: - Thi u Minh (1138-1139) - i inh (1140-1162) - Chính Long B o 'ng (1163-1173) - Thiên C m Chí B o (1174-1175) Vua Lý Anh Tông là con trai vua Lý Th n Tông k v ngôi vua khi m i 3 tu i. B i vy, Thái h u Lê Th c m quy n nhi p chính. Lê Thái h u l i t ư thông v i Anh V, nên m i vi c l n nh trong tri u u n m trong tay v i th n h này c . May thay tri u ình lúc ó có nhi u tôi gi i nh ư Tô Hi n Thành, Hoàng Ngh a Hi n, Lý Công Tín nên tham v ng c a Anh V b ch n l i. Tô Hi n Th ành giúp vua ánh ông d p B c, gi cho n ưc ưc yên mà còn luy n t p quân lính kén ch n nh ng ng ưi tài gi i cho làm t ưng, coi quân tr dân. B i v y, n ưc i Vi t h i y tr nên hùng m nh. Vua Anh Tông m t (1176), tr vì ưc 37 n m, th 40 tu i, i niên hi u 4 l n Lý Cao Tông (1176-1210) Niên hi u: - Tr nh Phù (1176-1185) - Thiên T ư Gia Thu (1186-1209) - Thiên Gia B o H u (1202-1204) - Tr Bình Long 'ng (1205-1210) Vua Lý Cao Tông (tên g i là Lý Long Cán) con th c a vua Anh Tông l ên ngôi lúc 3 tu i (n m 1176). Khi còn bé ưc ng ưi hi n tài là Thái Uý Tô Hi n Th ành giúp , v sau do b b nh Tô Hi n Thành m t (lúc ó Lý Long Cán m i ưc 6 tu i) tri u ình ã không nghe l i ông trong vi c s d ng ng ưi. Tri u ình b t u suy. Khi Lý Cao Tông tr c ti p c m quy n tr n ưc thì tình hình i khác, t ch là m t cu bé thi u niên hi n lành thông minh, Cao Tông b ng tr nên ham mê s n b n, v vét c a dân xây nhi u cung in, b t tr m h ph i ph c d ch kh s , n n tr m c ưp ni lên nh ư ong. N m 1208 b n côn n i lo n c ưp phá c a dân, vua Cao Tông sai Ph m B nh Di i d p lo n, sau ó l i nghe l i dèm pha mà gi t B nh Di. B n tay chân c a B nh Di t c gi n, n i lo n c ưp quy n, Vua ph i b tr n l ên vùng sông Thao. V sau con trai Cao Tông là Lý S m r ưc vua v kinh ưc m t n m thì m t (1210), Ông tr vì ưc 35 n m th 38 tu i. Lý Hu Tông (1211-1225) Niên hi u: Ki n Gia Vua Lý Hu Tông t c Lý S m, con trai vua Lý Cao Tông, Ông k v ngôi vua lúc 17 tu i (n m 1211). Sinh th i vua Lý Cao Tông ã r t bê tha, t n ưc lúc này l i ang suy i, vua Hu Tông n u bi t phát huy tài n ng thì s có nhi u h a h n. Nh ưng khi ông lên ngôi l i ch lo l ng cho m i tình u c a mình, ch không chú ý gì n vi c qu c gia i s . àm Thái H u m vua Hu Tông h t h i Nguyên phi Tr n Th - 24 -
Dung là v vua Hu Tông. Sau ó vua và Nguyên phi ph i tr n i n a n m sau m i v l i cung (n m 1216), lúc này àm Thái H u không dám ng n tr m i t ình này na, Tr n Th Dung ưc phong làm Hoàng h u tháng 12 n m 1216. Nh ưng m i tình m n n ng y không ưc lâu dài. T ngày Tr n Th Dung tr th ành Hoàng h u, vua l i b m c b nh trúng phong, ch a mãi không kh i ông d n d n phát iên (n m 1217). Anh c a Tr n Th Dung là Tr n T Khánh ang gi ch c Thái Uý cho nhà vua ã tìm cách ư a anh em bà con h Tr n vào chi m l nh các v trí quan tr ng trong tri u và trong quân. Tr n Th ưc vào coi sóc o quân. Tr n Th a cng ưc giao nh ng nhi m v l n. Khi Tr n T Khánh m t thì Tr n Th a ưc c làm Ph qu c thái uý, ngày êm h tr cho Lý Hu Tông coi sóc chính s . Lý Hu Tông v n mang tr ng b nh, các danh y có ti ng c ng ành bó tay. Ông không có con trai (Hoàng h u ch sinh ưc hai ng ưi con gái) ành ph i truy n ngôi cho công chúa Chiêu Thánh (con th hai) khi nàng m i ưc 8 tu i. Tháng 10 n m Giáp Thân (1224) Lý Hu Tông truy n ngôi cho Chiêu Thánh r i vào tu t i chùa Chân giáo trong i n i, lúc t nh, lúc mê. Có l n ông ng i nh c tr ưc chùa Tr n Th i qua, b o v i ông r ng " Nh c thì ph i nh c g c". Ông hi u ý ngay quay vào t t , n m y ông 33 tu i tr v ưc 14 n m. Lý Chiêu Hoàng (1225) Niên hi u: Thiên Ch ư ng H u o Tên th t c a nàng là Ph t Kim còn có tên là Chiêu Thánh nàng sinh vào tháng 9 n m Mu D n (1218). Chiêu thánh công chúa lên ngôi n m Giáp Thân (1224) t c l à Lý Chiêu Hoàng. Vua còn nh nên quy n binh c Tr n Th . Tr n Th ưa Tr n C nh là con th hai c a Tr n Th a, lúc ó m i lên 8 tu i cùng tu i v i Lý Chi êu Hoàng, Chiêu Hoàng th y Tr n C nh em lòng m n yêu. Ngày 21 tháng 10 n m Â't D u (1225) có chi u c a Chiêu Hoàng nh ưng ngôi cho Tr n C nh, ngày 11 tháng 12 n m Â't D u (1225) Chiêu Hoàng thi t Tri u in Thiên An ng trên gi ưng báu, các quan m c tri u ph c l y sân r ng. Chiêu Hoàng trút b áo ng , khuyên m i Tr n C nh l ên ngôi vua. Sau 3 l n nhún nh ưng làm phép, Tr n C nh ng i l ên ngai vàng chính th c làm Hoàng . Ly nhau h n ch c n m Chiêu Hoàng v n không sinh n gì. Tr n Th lo vua Thái Tông Tr n C nh tuy t t , bèn em Thu n Thiên ch ru t c a Chi êu Hoàng (ang là v c a Tr n Li u ang có mang) ép g cho Tr n C nh. Sau ó, Th ép Tr n C nh ph b Chiêu Hoàng l p Thu n Thiên làm Hoàng H u. Chi êu Hoàng au kh , n trong cung sâu, toan d t n tr n t c. Nh ưng 20 n m sau, khi Chiêu Hoàng tròn 40 tu i, mùng m t T t n m M u Ng (1258), sau khi ánh tan cu c xâm l ưc c a quân Nguyên l n th nh t, vua Thánh Tông Tr n C nh t i l chính in, có l nh g Chiêu Hoàng cho Lê Ph Tr n, mt i t ưng có công l n trong cu c i chi n v a qua. L n n ày Chiêu Hoàng tìm - 25 -
th y h nh phúc th c s , bà sinh hai ng ưi con: Lê Tông sau ưc phong t ưc Th ưng V H u và Ng c Khê sau ưc phong là 'ng Thu công chúa. Chiêu Hoàng m t n m 60 tu i. T ư ng truy n tóc bà v n en, môi v n nh ư son, ôi má v n m t màu hoa ào. Nh ư v y Tri u Lý t n t i trong 215 n m thì tan rã. Tr i qua 9 i vua TRI U TR N (1225-1400) Tr n Thái Tông (1225-1258) Tr n Thánh Tông (1258-1278) Tr n Nhân Tông (1279-1293) Tr n Anh Tông (1293-1314) Tr n Minh Tông (1314-1329) Tr n Hi n Tông (1329-1341) Tr n D Tông (1341-1369) Tr n Ngh Tông (1370-1372) Tr n Du Tông (1372-1377) Tr n Ph (1377-1388) Tr n Thu n Tông (1388-1398) Tr n Thi u (1398-1400) Tr n Thái Tông (1225-1258) Niên hi u: - Ki n Trung (1225-1231) - Thiên ng chính Bình (1232-1250) - Nguyên Phong (1251-1258) V vua u tiên c a nhà Tr n, sinh ngày 16 tháng 6 n m M u D n (1218) t i h ư ng Tc M c Ph Thiên Tr ưng, nay là thôn T c M c xã L c V ưng ngo i th ành Nam nh. Ông có tên th t là Tr n C nh con trai Tr n Th a, cháu g i Tr n Th b ng chú. Vi c lên ngôi c a Ông do tài s p t c a Tr n Th mà nên, lúc y ông mi tròn 8 tu i. Tr n Th ã thu x p cho Tr n C nh ưc làm ch c chánh h u, có t ên gi là ch c Chánh th . Ban u ch ưc h u h bên ngoài, sau vài l n ưc v ào trong b ưng n ưc r a cho vua. Vua lúc b y gi l à Lý Chiêu Hoàng (Con gái vua Lý Hu Tông, cô là v vua sau cùng c a nhà Lý). Sau nh Tr n Th thu x p Lý Chiêu Hoàng ã nh ưng ngôi cho Tr n C nh t c là vua Tr n Thái Tông. Tr n C nh lên ngôi nh ưng vi c quân s thì do Tr n Th n m vi c chính tr th ì do cha làm Th ưng hoàng giúp , song nh ng ng ưi này trình v n hoá c ng c òn nhi u h n ch . Các quan nhà Lý l i ph c v nhi u, song không th y nói có m t ai ưc chính th c giúp vua làm ph chính. V y mà trong su t nh ng n m u tu i thi u nhi, Tr n C nh ã ưc s sách ghi chép úng nh ư mt ông vua có tài. - 26 -
gi v ng an ninh t n ưc, Tr n Th ã giúp nhà vua d n n nh ưc t ình hình, l i d ng các mâu thu n gi a các tay quân phi t và d n d n d p yên ư c n i lo n. Khi b ưc sang tu i thành niên, Ông ã phát huy rõ r t tài n ng xu t s c c a m ình. Nh ưng tr ưc khi th c s n m ch c quy n hành c a mình, Ông ã ph i ch u m t n i au, khi n Ông ph i xót xa ân h n mà không bi t ph i x trí ra sao, nguy ên nhân là Chiêu Thánh Hoàng h u l y Ông ã ưc 12 n m mà v n ch ưa có con, trong khi tri u Tr n c n kíp ph i có Hoàng t . Tr n Th ã nh t quy t bu c Ông ph i b Chiêu Thánh l p Hoàng h u m i là Thu n Thiên ch ru t c a Chiêu Thánh, hi n l à v c a Tr n Li u (anh c a Tr n C nh) ang có mang khi n Tr n C nh au kh b tr n ra kh i kinh thành lên núi Yên T trú ng (1236). Tr n Th ph i tr h t mưu m o m i r ưc ưc Ông v kinh. Trong cu c kháng chi n ch ng Nguyên Mông u n m inh Tý (1-1258) vua Tr n Thái Tông ã bi t d a vào Tr n Th , Tr n Qu c Tu n (t c H ưng o v ư ng, con c a Tr n Li u) lãnh o nhân dân i Vi t quy t ch ng gi c. Tháng 12 n m inh Tý (1258), vua Thái Tông ã cùng Thái T Ho ng ch huy quân Tn phá tan quân Nguyên ông B u, gi i phóng Th ng Long. Tr n Thái Tông ưc s sách l ưu truy n b i ông là m t nhà Thi n h c, m t tri t gia có nh ng t ư t ưng sâu s c, m t c t cách c áo. Lúc làm vua ông ã thân chinh i ánh gi c, xông vào m i tên hòn n, làm vua thì xem th ưng vinh hoa phú quý, có th t b ngai vàng không chút luy n ti c. Mùa Xuân n m M u Ng (1258), Thái Tông nh ưng ngôi cho Thái T Tr n Ho ng, tri u ình tôn Thái Tông lên làm Thái Th ưng Hoàng cùng coi vi c n ưc. Thái Tông làm vua ưc 33 n m, làm Thái Th ưng Hoàng 19 n m thì m t, th 60 tu i. Tr n Thánh Tông (1258-1278) Niên hi u: - Thi n Long (1258-1272) - Bo Phù (1273-1278) Vua Tr n Thái Tông có 6 ng ưi con: Tr n Qu c Khang (th c là con c a Tr n Li u vi Thu n Thiên), Tr n Ho ng, Tr n Quang Kh i, Tr n Nh t Du t v à các công chúa Thi u D ư ng, Thu B o. Mùa xuân n m M u Ng (1258), Thái t Ho ng sinh nm 1240 lên n i ngôi l y hi u là Thánh Tông. Vua Thánh Tông s ng hoà h p thân ái v i các hoàng thân, vua d c lòng xây d ng t n ưc thái bình, th nh tr . Vua quan tâm n vi c giáo hoá dân, khuy n khích vi c hc hành, m nh ng khoa thi ch n ng ưi tài và tr ng d ng h . D ưi th i ông B i Vi t ký s , b qu c s u tiên c a n ưc ta, ưc Lê V n H ưu hoàn thành n m Nhân Thân (1272). - 27 -
Vua còn quan tâm n dân nghèo b ng vi c ra l nh cho các v ư ng h u, ph ò mã chiêu t p nh ng ng ưi nghèo ói l ưu l c khai kh n ru ng hoang, l p trang h . Trang in có t y. Vì v y, trong su t 21 n m làm vua t n ưc không có gi c giã. N i n i dân chúng yên n làm n. Vua Thánh Tông th c hi n chính sách ngo i giao m m d o, nh ưng r t kiên quy t, nh m b o v danh d cho t qu c, ng n ch n t xa m i s dòm ngó, t o c xâm lưc c a nhà Nguyên. Nm inh S u (1277) Thái th ưng hoàng Tr n Thái Tông m t ph Thiên Tr ưng (T c M c. N m sau ó vua Tr n Thánh Tông nh ưng ngôi cho con là Thái t Khâm ri v ph Thiên Tr ưng làm Thái th ưng hoàng. Vua Tr n Thánh Tông tr vì ưc 21 n m, làm Thái th ưng hoàng ưc 13 n m th ì mt, th 51 tu i. Tr n Nhân Tông (1279-1293) Niên hi u: - Thi u B o (1279-1284) - Trùng H ưng (1258-1293) Vua Tr n Thánh Tông có 3 ng ưi con: Thiên Thu công chúa, Thái T Khâm và T thiên V ư ng c Vi p. N m K Mão (1279), Thái t Khâm Sinh n m M u Ng (1258) k v ngôi vua l y hi u là Nhân Tông. Tr n Nhân Tông là v vua anh minh, quy t oán ưc s sách ca ng i là v anh h ùng cu n ưc. Th i gian Tr n Nhân Tông tr vì, n ưc i Vi t ã tr i qua nh ng th thách ghê g m, nh ưng Tri u i nhà Tr n d ưi quy n ông qu là m t th i th nh tr . Nh ng n m u c m quy n, Tr n Nhân Tông ã ph i tr c ti p ch o cu c kháng chi n ch ng gi c Nguyên Mông. Ông ã cùng vua cha Tr n Thánh Tông, m h i ngh quân s Bình Than, phân công các t ưng l nh i óng gi nh ng n i hi m y u chu n b các m i ti n công c a ch (1282). Ông l i cùng v i cha t ch c h i ngh Diên H ng (1284) nh t trí tr già m t lòng quy t ánh. Ch ưa bao gi tinh th n ánh gi c n ưc ta l i phát tri n m nh nh ư th . Quân ta ã i th ng t i tr n Bch ng (9-4-1288), è b p ý bành tr ưng c a qu c Nguyên Mông. Chi n công này là c a toàn dân, c a nh ng v nguyên soái, i t ưng tài gi i nh ư Tr n Hưng o, Tr n Quang Kh i, Ph m Ng Lão Sau 14 n m làm vua Tr n Nhân Tông truy n ngôi cho con là Anh Tông v l àm Thái th ưng hoàng và i tu tr thành thu t phái Thi n Trúc Lâm Yên T , l i d u n sâu s c trong l ch s Vi t nam. Tr n Nhân Tông qua i n m 1308 t i am Ngo Vân núi Yên T . Tr n Anh Tông (1293-1314) Niên hi u: H ưng Long Vua Tr n Anh Tông có tên th t là Tr n Thuyên ưc vua cha là Tr n Nhân Tông - 28 -
truy n ngôi n m 1293 khi Ông 17 tu i. Tu i tr ham ch i nên ông không ý n vi c tri u chính ch lo lang thang các ph chè chén múa hát. Sau khi b cha phát hi n và trách ph t Ông ã thay i tính tình tr thành con ng ưi m n cán, ch m ch , r t chú tr ng vi c tr n ưc an dân. Ông chú ý gi gìn b cõi, dùng s c m nh th uy nh ng n ưc láng gi ng không ưc gây h n. Ông r t tr ng d ng ng ưi hi n t ài, nghiêm kh c v i nh ng thói bê tha ch i b i quá m c. D ưi tri u i c a ông các quan l i u r t x ng v i ch c s c c a mình, ã hoàn thành ưc công vi c mà l i còn ưc l ưu ti ng t t: c ư ng tr c, thanh liêm. Anh Tông tr vì 21 n m. Ngay 18 tháng 3 n m Giáp D n (1314) nh ưng ngôi cho con là Minh Tông, tr thành th ưng hoàng, lúc ó ông 38 tu i. N m Canh Thân (1320) Anh Tông m t, th 54 tu i. Tr n Minh Tông (1314-1329) Niên hi u: - i Khánh (1314-1323) - Khai Thái (1324-1329) Vua Tr n Minh Tông sinh n m 1300 có tên là Tr n M nh con vua Tr n Anh Tông và bà Chiêu Hi n (con gái c a Tr n Bình Tr ng). Vua Minh Tông có lòng nhân h u , hay th ư ng ng ưi nh ưng xét vi c ch ưa minh. N m Â't Mão (1315) vua nh l c m ng ưi trong h không ưc ki n cáo nhau. N m Quý H i (1323) m khoa thi Thái hc sinh ch n ng ưi tài ra giúp n ưc. Nh bi t tôn tr ng k s nên vua Tr n Minh Tông ã có d ưi tr ưng mình nh ng hi n th n nh ư oàn Nh Hài, Ph m Ng L ão, Tr ư ng Hán Siêu, Nguy n Trung Ng n, Chu V n An giúp r p. Tuy nhi ên do quá tin vào b n n nh th n, vua ã gi t oan Hu Võ V ư ng Tr n Qu c Ch n, m t ng ưi có công, là chú ru t ng th i là b v mình. Minh Tông làm vua n n m K t (1329) thì nh ưng ngôi cho Thái t V ưng v làm Thái th ưng hoàng. Tr n Hi n Tông (1329-1341) Niên hi u: Khai H ưu Thái t V ưng con vua Minh Tông sinh n m K Mùi (1319), m i 10 tu i lên n i ngôi, hi u là Hi n Tông. Hi n Tông tr vì nh ưng vi c iu khi n tri u chính, k c vi c d p lo n Ng ưu H ng à Giang, ánh quân Ai Lao xâm ph m b cõi u do Th ưng hoàng Minh Tông m nh n. Hi n Tông làm vua n n m Tân T (1341) thì m t, ngôi ưc 13 n m th 23 tu i. Tr n D Tông (1341-1369) Niên hi u: - Thi u Phong (1341-1357) - i Tr (1358-1369) Vua Hi n Tông không có con nên vi c truy n ngôi báu do Th ưng hoàng x p t. Th ưng hoàng Minh Tông có 7 con trai: Hi n Tông V ưng, Cung Túc v ư ng D c, - 29 -
Cung nh v ư ng Tr ch, D Tông H o, Cung T nh v ư ng Nguyên Tr ch, Ngh Tông Ph , Du Tông Kính. Hi n Tông m t, Th ưng hoàng l p ng ưi con tên H o, sinh n m Bính Ng (1336) lên làm vua hi u là D Tông. Nh ng n m u nh ng quy n bính u do Th ưng hoàng Minh Tông iu khi n. B i th , dù có m t mùa dân ói nh ưng vi c chính tr vn còn n n n p. T n m 1358 tr i, Th ưng Hoàng m t, các c u th n nh ư Tr ư ng Hán Siêu, Nguy n Trung Ng n c ng không còn, tri u ình b t u r i lo n. B n gian th n kéo bè k t ng l ng on tri u chính. Chu V n An dâng "th t tr m s ", xin chém 7 gian th n nh ưng vua không nghe, ông li n b quan v d y h c. Vua D Tông ham ch i b i r ưu chè khi n tri u ình r i nát lo n n i l ên nh ư ong. Nhân dân cc kh tr m b . Vua Chiêm là Ch B ng Nga m y l n em quân ánh phá th ành Th ng Long khi n tri u Tr n nhi u phen kh n n. Nm K D u (1369) vua D Tông m t thì bão táp ã n i lên cung ình. Nguyên do, D Tông không có con nên tri u ình l p Cung nh v ư ng là anh D Tông l ên làm vua nh ưng bà Hoàng thái h u nh t nh òi l p ng ưi con nuôi c a Cung Túc vư ng là D ư ng Nh t L lên ngôi. Nguyên m Nh t L là m t ào hát, ly m t kép hát bo o là D ư ng Kh ư ng có thai r i m i b D ư ng Kh ư ng mà l y Cung Túc vư ng sinh ra Nh t L . Nay lên làm vua, Nh t L mu n c i h D ư ng d t ngôi nhà Tr n r i gi t bà Hoàng thái h u cùng Cung nh V ư ng. Cung T nh v ư ng v n nhu nh ưc th y th b tr n lên m n à Giang. Tr ưc tình hình n i chính r i ren, các tôn th t nhà Tr n h i nhau kh i binh v b t gi t Nh t L r i r ưc Cung T nh v ư ng v làm vua, t c vua Tr n Ngh Tông. Tr n Ngh Tông (1370-1372) Niên hi u: Thi u Khánh Cung T nh v ư ng sinh n m Â't S u (1324) do các tôn th t nhà Tr n ph ò giúp, lên ngôi n m Canh Tu t (1370). Ngh Tông lên làm vua ch ưa ưc bao lâu ã ph i lao ao ch y gi c. Nguy ên do, khi Nh t L b gi t, m Nh t L ch y vào Chiêm Thành c u c u vua Ch B ng Nga em quân ánh i Vi t. Quân Chiêm v ưt b vào c a i An ti n ánh Th ng Long. Quân Tr n không ch ng n i, ph i b kinh thành. Vua Ngh Tông ch y sang ông Ngàn ( ình B ng, B c Ninh). Vua nhu nh ưc, b t l c không iu khi n n i tri u chính ph i trao cho H Quý Ly nhi u quy n hành. H Quý Ly có hai ng ưi cô l y vua Minh Tông. M t ng ưi l à M inh T hoàng h u sinh ra vua Du Tông, m t ng ưi là Minh T hoàng h u sinh ra vua Du Tông. Nm Nhâm Tý (1372) Ngh Tông truy n gôi cho em là Kính r i v ph Thi ên Tr ưng làm Thái th ưng hoàng. Tr n Du Tông (1372-1377) Niên hi u: Long Khánh - 30 -
Tr n Kính sinh n m inh Mùi (1337) lên ngôi l y hi u là Du Tông, l p em h H Quý Ly là Lê Th làm Hoàng h u. Du Tông quy t oán h n nh ưng không th l àm ưc gì vì quy n bính v n do Th ưng hoàng Ngh Tông n m gi . Nm Bính Thìn (1376), quân Chiên sang ánh Hoá Châu (Ngh An). Th y Chi êm Thành luôn xâm ph m b cõi i Vi t, vua Du Tông quy t thân chinh em quân i tr ng ph t. Tháng Giêng n m inh T (1377) Du Tông ti n quân vào c a Th N i (Quy Nh n) ánh l y n Th ch Ki u và ng K Mang r i ti n vào B àn, kinh ô vua Chiêm. Ch B ng Nga l p n gi ngoài thành, cho ng ưi trá hàng nói Ch B ng Nga ã b thành ch y tr n, xin ti n binh ngay. Du Tông t ưng th t, truy n l nh ti n binh vào thành. i t ưng i Vi t là L can m ãi vua không nghe. Khi quân Vi t n chân thành Bàn, quân Chiêm t 4 phía ra ánh. Quan quân thua to. Vua Du Tông ch t trong ám lo n quân. Tr n Ph (1377-1388) Niêu hi u: X ư ng Phù Th ưng hoàng Ngh Tông ưc tin vua Du Tông ch t tr n bèn l p con Du Tông là Hi n, sinh n m Tân S u (1361) lên n i ngôi, hi u là Ph . Nh ưng m i quy n bính v n do Th ưng hoàng n m gi . Ngay sau khi gi t ưc vua Du Tông, Ch B ng Nga huy ng quân Chiêm ti n ánh và c ưp phá Thng Long. Nm M u Ng (1378), quân Chiêm l i sang ánh Ngh An, r i theo sông i Hoàng c ưp bóc Th ng Long l n n a. Nm Canh Thân (1380) r i n m Nhâm Tu t (1382) quân Chiêm l i xâm ph m b cõi i Vi t. Nh ưng hai l n này chúng b ánh b i. Tháng Sáu n m Quý H i (1383), vua Chiêm Thành Ch B ng Nga l i em quan ti n ánh i Vi t. Th ưng hoàng Ngh Tông sai t ưng M t Ôn ra gi châu Tam K (Qu c Oai), nh ưng M t Ôn thua tr n b b t s ng. Th ưng hoàng s hãi sai Nguy n a Ph ư ng l i gi kinh thành còn mình và vua Ph ch y sang ông Ng àn. Có ng ưi th y v y níu thuy n l i xin Th ưng hoàng c l i kinh s ư mà ch ng gi c. Nh ưng Th ưng hoàng không nghe. L n n a quân Chiêm l i tàn phá Th ng Long. Tr ưc tình hình qu c chính rã r i, nhi u tôn th t nhà Tr n ch lo cho cá nhân mình, xin v trí s . Tr n Nguyên án biét tr ưc H Quý Ly s c ưp ngôi nhà Tr n bèn k t làm thông gia v i h H , mong cho con cháu ưc phú quý và toàn tính m ng. Th ưng hoàng Ngh Tông v n h t lòng tin H Quý Ly trung thành v i tri u Tr n, ã trao cho Quý Ly g ư m và c : "V n võ toàn tài, quân th n ng c". Nh ưng vua Ph ã th y rõ âm m ưu thoán ot c a H Quý Ly. Vua bàn v i các quan tâm phúc tìm cách tr kh tránh h u ho . H Quý Ly bi t m ưu y n kêu van v i Th ưng hoàng: - C lai ch b cháu nuôi con, ch ch ưa th y ai b con nuôi cháu bao gi . - 31 -
Th ưng hoàng nghe l i Quý Ly xu ng chi u trách vua Ph tr con, l i có ý l àm hi k công th n, làm nguy xã t c nên giáng xu ng làm Minh c i v ư ng và l p Chiêu nh V ư ng là con Ngh Tông lên n i ngôi. Th y Th ưng hoàng mê mu i, m t s t ưng toan ưa quân vào in c u vua Ph . Nh ưng vua vi t hai ch "Gi i Giáp", ý không mu n trái l nh Th ưng ho àng. Sau ó vua Ph b th t c ch t, các t ưng ng m ưu gi t Quý Ly u b sát h i. Trn Thu n Tông (1388-1398) Niên hi u: Quang Thái Ngh Tông Th ưng hoàng nghe Quý Ly, gi t Ph r i l p con út c a m ình là Chiêu nh v ư ng sinh n m inh T (1377) lên làm vua, t c là vua Thu n Tông. Nm K T (1389) Ch B ng Nga l i em quân ti n ánh i Vi t. Vua sai H Quý Ly em quân c chi . Nh ưng Quý Ly thua tr n ph i rút ch y. Cu i n m y Ch Bng Nga l i ti n vào sông Hoàng Giang ánh chi m Th ng Long. Th ưng hoàng sai ô t ưng là Tr n Khát Chân em binh i ch n gi c. Tr n Khát Chân khóc và l y r i ra i. Th ưng hoàng c ng khóc. Xem th th y vua tôi nhà Tr n ã khi p nh ưc n cùng c c. Tr n Khát Chân em binh óng H i Tri u (v ùng H ưng Nhân, Thái Bình và Tiên L , H i D ư ng). Tháng Giêng n m Canh Ng (1390), Ch B ng Nga i th sát tr n a ca Tr n Khát Chân. Tr n Khát Chân h l nh t p trung m i lo i v khí b t vào chi c thuy n có ch Ch B ng Nga. Ch B ng Nga trúng tên ch t. Tr xong gi c Chiêm Thành, H Quý Ly càng thao túng tri u ình, nh ng ai không n cánh v i mình, tr con cái Tr n Nguyên án, Quý Ly u xui Th ưng hoàng gi t ht. Tháng Ch p n m Giáp Tu t (1394) Th ưng hoàng Ngh Tông m t, tr vì ư c 3 nm, làm Thái th ưng hoàng 27 n m, th 74 tu i. Ng ưi ư ng th i cho Ngh Tông là ông vua "chí khí ã không có, trí tu c ng hèn kém, cho gian th n l a o, gi t hi c con cháu h hàng, xa b nh ng trung th n ngh a s , c tin dùng m t Quý Ly cho ưc quy n th n n i làm xiêu c nghi p nhà Tr n". Nm 1397, Quý Ly b t vua Thu n Tông ph i d i kinh v Tây ô. Tháng ba n m sau, Quý Ly ép vua nh ưng ngôi i tu. Thu n Tông bu c ph i nh ưng ngôi cho con r i i tu. Thu n Tông bu c ph i nh ưng ngôi cho con r i i tu cung B o Thanh t i núi i L i (Thanh Hoá). Tr n Thi u (1398-1400) Niên hi u: Ki n Tân H Quý Ly b t vua Thu n tông nh ưng ngôi cho Thái t A'n lúc ó m i có 3 tu i lên k nghi p t c là vua Thi u . H Quý Ly t x ưng là Khâm c H ưng Li t i vư ng r i sai ng ưi gi t Thu n Tông, con r mình. Tri u Tr n lúc ó có Thái B o Tr n Nguyên Hãn, Th ưng t ưng quân Tr n Khát Chân l p h i t m ưu tr Quý Ly. Vi c b i l H Quý Ly cho gi t t t c 370 ng ưi. - 32 -
Sau y, H Quý Ly l i x ưng là Qu c T Th ưng hoàng cùng Nhân Th , ra v ào dùng nghi v Thiên T . n tháng hai n m Canh Thìn (1400) H Quý Ly b Thi u r i t x ưng làm vua, l t nhà Tr n l p nên nhà H . Nh ư v y, tri u Tr n k t Thái Tông Tr n C nh n Tr n Thi u , l à 12 ông vua, tr vì ưc 175 n m. C nghi p nhà Tr n b t u suy vì t vua D Tông và Ngh Tông. D Tông th ì hoang ch i, không lo n chính s , làm lo n c k cư ng phép n ưc l àm dân nghèo nưc y u. Ngh Tông thì b c nh ưc không phân bi t hi n gian k quy n th n ưc th làm lo n, t mình n i giáo cho gi c khi n c nghi p nhà Tr n tan v . TRI U H (1400-1407) VÀ N C I NGU H Quý Ly (1400) H Hán Th ư ng (1401-l407) H Quý Ly (1400) Niên hi u - Thánh Nguyên Vào cu i th k XIV, t n ưc trong tình tr ng r i ren. Tri u Tr n ã tr n ên ru ng nát, b lung lay t n g c. Nhân hoàn c nh ó, H Quý Ly, m t quý t c có vây cánh và thanh th trong tri u, ã l n át d n quy n l c nhà Tr n r i n n m 1400, ph tru t h n vua Tr n l p ra m t v ư ng tri u m i: Tri u H . H Quý Ly dòng dõi ng ưi Chi t Giang, Trung Qu c T i Ng Quý sang Vi t Nam s ng Qu nh L ưu, (Ngh An) sau chuy n ra Thanh Hóa. H Quý Ly tham d vào chính s nhà Tr n kho ng 28 n m. Sau khi b c vua Tr n r i ô t Th ng Long vào Thanh Hóa và gi t hàng lo t qu n th n trung thành v i nhà Tr n, tháng 2 n m Canh Thìn (1400) Quý Ly tru t ngôi c a Tr n Thi u , t lên làm vua l y qu c hi u là i Ngu (Nguyên h H là dòng dõi nhà Ngu bên Trung Qu c, n ên Quý Ly t niên hi u là i Ngu.). Quý Ly làm vua ch ưa d ưc m t n m, b t ch ưc t c nh à Tr n, nh ưng ngôi cho con th H Hán Th ư ng r i làm Thái Th ưng hoàng cùng coi vi c n ưc. Trong kho ng 35 n m n m quy n chính tri u Tr n và tri u H , Quý Ly ã t ng bưc ti n hành m t cu c c i cách r ng l n v m i m t. V m t h ành chính Quý Ly i các l xa làm tr n, t thêm các ch c An Ph phó s , Tr n th phó s cùng các ch c phó khác các châu huy n, các l thì t nh ng ch c quan l n nh ư: ô h , ô th ng, Thái thú qu n c vi c quân s và dân s . Quý Ly còn t ch c Li êm phóng s t i m i l dò xét tình hình quân dân. V m t kinh t , c i cách quan tr ng nh t c a H Quý Ly là phép h n in, h n nô, phát hành ti n gi y và i m i ch thu khóa. ó là nh ng c i cách ti n b nh m tưc gi m th l c c a b n quý t c Tr n, gi i quy t tình tr ng ki t qu tài chính c a - 33 -
tri u ình. Theo phép h n in, tr i v ư ng và tr ưng công chúa, m i ch t ch ưc gi 10 n m tr xu ng, s sách ph i sung công, ngh a là khôi ph c ch s hu nhà n ưc v ru ng t. Ai có t i ưc phép l y ru ng mà chu c t i. V v n hóa xã h i, H Quý Ly ph n i l i h c sáo r ng, nh m m t h c vt l i nói ca c nhân xét vi c tr ưc m t. N m Nhâm Thân (1392), Quý Ly so n sách "Minh o" g m 14 thiên ư a ra nh ng ki n gi i xác áng v Kh ng T và nh ng nghi v n có c n c v sách "Lu n ng " m t trong nh ng tác ph m kinh in c a nho gia. H Quý Ly c ng có hoài bão xây d ng m t n n v n hóa dân t c. Ông tr ng dng ch Nôm, d ch Kinh th ư ra nôm d y h u phi, cung n . Ông c òn quan tâm n vi c m thêm tr ưng h c các l ph S n Nam, Kinh B c, H i ông và nh li phép thi cho có quy c . V m t xã hi, H Quý Ly m "Qu ng T Th ư" m t lo i b nh vi n công, ch a b nh bng châm c u và l p kho bán thóc r cho ng ưi nghèo. Vi c ông cho ban h ành cân, th ưc, u, th ưng th ng nh t o l ưng c ng góp ph n làm t ng thêm giá tr v n minh c a i s ng xã h i. H Quý Ly ã th c hi n nh ng cu c c i cách y v i m t quy t tâm cao, m t t ài nng xu t chúng và m t b n l nh phi th ưng. Và dù nh ng c i cách ó có ý ngh a tích c c nh ưng nhìn chung toàn b ch ưa áp ng yêu c u phát tri n c a xã h i v à nh ng òi h i c p thi t c a dân t c. Chính sách c i cách c a nhà H có h n ch b t th l c h Tr n nh ưng l i làm l i riêng cho h H nhi u h n là l i ích qu c gia. V ì vy ông ã th t b i Cái mà ông làm ra không b ng nh ng bài h c ông l i. Bài h c ln nh t, d n n th t b i c a ông là d m t lòng dân. Quý Ly ã ti n hành c i cách và ot chính quy n b ng b o l c tàn b o. Trong cu c tàn sát các tôn th t nhà Tr n và nh ng ng ưi không n cánh, Quý Ly ã gi t m t lúc 370 ng ưi, gián ti p và tr c ti p gi t nhi u vua, và còn ti p tc tàn sát trong nhi u n m sau, làm cho ng ưi quen bi t nhau "ch nhìn nhau b ng m t không dám nói chuy n v i nhau b ng l i". Ng ưi ư ng th i cho Quý Ly là "gian gi o". M t tri u vua nh ư v y th t khó ng v ng. H Hán Th ư ng (1401 - l407) Niên hi u: - Thi u Thành (1401-1402) - Khai i (1403-1407) H Quý Ly có m i tình r t l v i Công chúa Nh t Chi Mai. T ư ng truy n: H Quý Ly lúc hàn vi th ưng theo ng ưi cha nuôi h Lê i buôn ư ng bi n. M t l n thuy n ch hàng ghé vào b , Quý Ly th y trên bãi bi n có ai v ch lên cát câu th : Qu ng Hàn cung lý Nh t Chi Mai. Quý Ly nh m thu c lòng l y câu th ó. n khi Quý Ly ã làm quan, m t hôm h giá vua Tr n i ch i, n a ch ng ghé vào tránh n ng in Thanh Th , th y tr ưc - 34 -
in r t nhi u cây qu , vua li n ra câu i: Thanh Th in ti n thiên th qu . Các quan cùng i lúng túng ch ưa k p i thì Quý Ly nh l i câu th trên bãi bi n nm x ưa, bèn c luôn: Qu ng Hàn cung lý Nh t Chi Mai. C hai câu ghép l i thành hai v i nhau r t ch nh. Ngh a là: Thanh Th in kia ngàn g c qu Qu ng Hàng cung n m t cành mai. Nghe xong các quan u ph c tài H Quý Ly, vua Tr n càng kinh ng c h n b i nh à vua có m t công chúa t tên là Nh t Chi Mai. Nàng trong cung c m không ra n ngoài. Vua h i Quý Ly: - Nhà ng ư i làm sao bi t ưc trong cung t ta có công chúa tên Nh t Chi Mai tòa l u c a công chúa là cung Qu ng Hàn do chính ta t tên? Quý Ly c th c tâu l i vi c tr ưc. Vua cho là chuy n l , duyên tr i ã nh bèn g công chúa Nh t Chi Mai cho Quý Ly. Nh t Chi Mai sinh ưc 2 con trai thông minh, có tài là H Nguyên Tr ng và H Hán Th ư ng. H Quý Ly nh ưng ngôi cho con th H Hán Th ư ng nh ưng v n t mình quy t oán m i công vi c. Bi t tr ưc nhà Minh tr ưc sau c ng ánh i Ngu nên H Quý Ly t p trung s c lo vi c võ bí, chu n b i phó v i gi c. Quý Ly th ưng h i các quan: - Ta làm th nào cho có 100 v n quân dánh gi c B c? Hi t c là ã tr l i. Quý Ly l p ra h t ch b t m i ng ưi c 2 tu i tr lên ph i k ê khai ai n náu ph i ph t. Qu nhiên h t ch làm xong, s ng ưi t 15 tu i n 60 h n gp m y l n tr ưc. Quân s do v y t ng thêm nhi u. Quý Ly c bi t chú tr ng luy n t p th y binh gi m t sông m t bi n. Ông cho óng nh ng con thuy n l n bên trên lát ván i l i d dàng, khoang d ưi cho ng ưi chèo ch ng r t l i h i. các c a b và nh ng n i hi m y u trên các sông l n, ông cho óng c c, hình thành nh ng tr n a mai ph c quy mô. V biên ch quân i, Quý Ly phân chia Nam B c g m 12 v , ông Tây phân ra 8 v. M i v có 18 i, m i i có 18 ng ưi. i quân có 30 i, trung quân 20 i Mi doanh có 15 i, m i oàn có 10 i. Ngoài ra còn 5 i c m v quân. T t c do m t i t ưng th ng l nh. Nm Â't D u (1405) sau nh ng n m tháng ngo i giao m m m ng, ch u lép không kt qu , cha con H Quý Ly ph i ng tr ưc th thách hi m nghèo: i phó v i cu c xâm l ưc c a nhà Minh. H Quý Ly giao cho con c là H Nguyên Tr ng ch huy p thành a Bang, l y g óng c c sông B ch H c (Vi t Trì) và ư a quân - 35 -
óng gi các n i. Nh ưng úng nh ư H Nguyên Tr ng nói: "Th n không ng i ánh, ch s lòng dân có theo hay không theo mà thôi." Chính vì h H không ưc l òng dân nên khi Tr ư ng Ph và M c Th nh em 20 v n b binh k binh và hàng ch c vn phu d ch sang xâm l ưc n ưc ta, tri u H ã th t b i. Tr ưc các m i ti n công c a ch, i quân nhà H có ch n ánh m t vài n i r i rút v gi phòng tuy n Nam sông H ng. Quân Minh th a c h i ã t p trung binh lc v ưt sông H ng ánh chi m thành a Bang. Cu i n m B nh Tu t (20-1-1407) thành a Bang th t th , tuy n phòng ng c a quân nhà H c ng tan v nhanh chóng. T a Bang ngày 22-1-1407, quân ch tràn xu ng chi m kinh thành Th ng Long. Quân nhà H l i m t l n n a rút lui xu ng mi n h l ưu sông H ng. V à sau mt vài tr n ph n công th t b i, H Quý Ly và H Hán Th ư ng em theo b n thu c h ch y ra bi n r i vào Thanh Hóa. n L i Giang (Mã Giang) quân Minh ui k p, quân H l i m t phen tan tác. Tưng H là Ng y Th c th y th nguy c p, bèn tâu: - Nưc ã m t, làm ông vua không nên cho ng ưi ta b t ưc, xin B h t t i mà ch t còn h n. H Quý Ly gi n l m, b t Ng y Th c chém r i ch y vào Ngh An. Quân Minh ti p tc ui theo, n K La (K Anh, Hà T nh) cha con H Quý Ly u b b t. Lúc ó là tháng 6 n m inh H i (1407). Nhà H làm vua t n m Canh Thìn (1400) n n m inh H i (1407), ưc tr n 7 nm thì s p . N ưc ta l i n m trong vòng ô h nhà Minh. TRI U H U TR N (1407-1413) Gi n nh ( 1407-1409) Trùng Quang (1409-1413) K Thu c Minh (1414-1417) Kh i ngh a Lam S n Gi n nh (1407-1409) Niên hi u: H ưng Khánh Tr ư ng Ph b t ưc cha con H Quý Ly em v Kim L ng. Quý Ly b giam c m mt th i gian r i ày i làm lính Qu ng Tây, còn con cháu và t ưng s thì ư c tha, nh ưng ph i l i t Trung Qu c. Vua Minh còn truy n l nh cho Tr ư ng Ph bt thêm nh ng ng ưi có tài v n võ, gi i toán pháp, th y , th y bói, th y thu c, k c nh ng l c in m t m i khôi ngô, gân s c kh e m nh c a i Vi t ưa sang Kim Lng, ban th ưng ph m hàm và s d ng h . Nh ư v y, chân t ưng xâm l ưc c a vua quan nhà Minh ã ưc ph i bày. Chúng tr ư ng c "Phù Tr n di t H " ch là m t chiêu bài, m t th on xâm l ưc. K t thúc màn k ch này, nhà Minh gi treo b ng gi con cháu nhà Tr n (nh m b t gi t h ) r i ép quan l i i Vi t v à các bô lão làm t khai r ng: - 36 -
"H Tr n không còn ai n a và t An Nam v n là t Giao Châu ngày tr ưc, nay xin t qu n huy n nh ư c ". Ngay khi y nhà Minh chia n ưc ta ra làm 17 ph , 5 châu, b nhi m quan cai tr . Th i gian này có Gi n nh V ư ng Tr n Qu , con th vua Tr n Ngh Tông ch y gi c n vùng Yên Mô (Ninh Bình) t p h p b h x ưng là Gi n nh hoàng d y binh ch ng l i nhà Minh, khôi ph c tri u Tr n. Nh ưng vì quân Tr n m i tuy n m ch ưa kinh qua tr n m c nên b quân Minh ánh thua, ph i ch y vào Ngh An. May nh có ng T t, quan nhà Tr n c ã ra hàng nhà Minh ang làm tri châu Hóa Châu em quân ra Ngh An giúp s c. R i Nguy n C nh Chân, Tr n Nguy t H , nh ng t ưng gi i, cùng em quân theo phò Gi n nh . a bàn c a vua Tr n dưc m rng t Ngh An tr vào. T ây, tháng Ch p n m M u Tý (1408) Gi n nh D h i t t c quân Thu n Hóa, Tân Bình, Ngh An, Di n Châu, Thanh Hóa ti n ánh ông ô. n Ninh Bình, các quan thu c và hào ki t, các n i theo v r t ông. Hay tin y, M c Th nh em 4 v n quân t Vân Nam sang ph i h p v i quan ô tr ưng là L Ngh quy t m t phen s ng mái. Quân Minh n b n Bô Cô thì g p quân Tr n. M t tr n ánh ác li t ã x y ra. Vua Gi n nh t c m tr ng thúc quân, tưng s tri u Tr n t xung h u t, phá ưc quân Minh, chém ư c L Ngh , ui Mc Th nh n thành C L ng (ý Yên, Nam Hà). Vua Gi n nh mu n th a th ng ánh tràn ra l y ông Quan ( ông ô), nh ưng t ưng ng T t và Nguy n C nh Chân ng n l i, mu n quân các l v h i m i có th è b p ưc gi c. Vua Gi n nh không cho là ph i l i nghe l i gièm pha nên em ng T t và Nguy n C nh Chân gi t i. Quân Tr n th y vua gi t nh ng ng ưi có công, chán n n, nhi u ng ưi b tr n, con ng T t là ng Dung, con Nguy n C nh Chân là Nguy n C nh D , th y thân ph b gi t u b vua Gi n nh, em quân v Thanh Hóa r ưc Tr n Quý Khoáng vào La S n (Hà T nh), tôn lên làm vua, hi u là Trùng Quang. Trùng Quang (1409-1413) Niên hi u: Trùng Quang Ngay sau khi ưc tôn lên làm vua, Tr n Quý Khoáng sai t ưng là Nguy n Súy r a ánh, b t ưc Gi n nh em v Ngh An. Quý Khoáng tôn Gi n nh l ên làm Thái th ưng hoàng cùng lo vi c khôi ph c c nghi p nhà Tr n. Lúc này vua Minh th y M c Th nh b i tr n li n sai Tr ư ng Ph và V ư ng H u em i binh sang c u vi n. Quân Tr n do Th ưng hoàng Gi n nh óng H H ng (Ninh Giang), vua Trùng Quang óng Bình Than lo vi c ch ng gi c. Tr ư ng Ph ti n ánh, Gi n nh không ch ng n i, em binh thuy n ch y n M L ư ng (Nho Quan, Ninh Bình) thì b b t, gi i v Kim L ng. Cánh quân c a vu a Trùng Quang cng b thua ph i b Bình Than ch y vào Ngh An. Tr ư ng Ph ánh Ngh An, Trùng Quang ph i ch y vào Hóa Châu. Vua Trùng Quang sai Nguy n Bi u ra m t - 37 -
Tr ư ng Ph xin c u phong. Tr ư ng Ph li n b t Nguy n Bi u. Nguy n Bi u t c gi n ch m t Tr ư ng Ph , m ng r ng: - Chúng bay trong b ng thì ch lo ưng chi m gi , ngoài m t l i nói thác em quân nhân ngh a i ánh d p. Tr ưc th ì nói sang l p h Tr n, sau l i t qu n huy n cai tr , r i tìm k v vét c a c i, c hi p sinh dân. Chúng bay th t là n c ưp hung ng ưc. Tr ư ng Ph t c gi n sai em trói Nguy n Bi u d ưi sông cho n ch t. Nm Quý T (1413) khi quân Tr ư ng Ph n Ngh An, cha con quan Thái Phó nh à Hu Tr n là Phan Quý H u và Phan Quý Liên xin ra hàng, ti t l t t c n i t ình và ni n np c a vua Tr n. B i v y Tr ư ng Ph quy t nh ti n vào Hóa Châu m c Mc Th nh can ng n. Tháng Chín n m y, quân Tr ư ng Ph vào n Thu n Hóa. Quân Tr n do ng Dung ch huy ã vào ưc thuy n c a Tr ư ng Ph toan b t s ng h n. Nh ưng do không bi t m t, nên Tr ư ng Ph k p nh y xu ng sông, l y thuy n con ch y thoát. Sau y bi t quân Tr n r t ít, Tr ư ng Ph huy ng l c l ưng l n ti n ánh. ng Dung không ch ng n i ph i b ch y. T sau tr n thua y, vua Tr ùng Quang cùng các t ưng Tr n ph i n n p trong r ng và u b b t gi i v Trung Qu c. Gi a ưng vua Trùng Quang Tr n Quý Khoáng và t ưng ng Dung nh y xu ng bi n t t . Nhà H u Tr n t n t i ưc 7 n m thì m t. K Thu c Minh (1414-1417) Nu tính t n m Bính Tu t (1407), quân Minh b t ưc cha con H Quý Ly gi i v Kim L ng, cho n khi cu c kh i ngh a Lam S n hoàn toàn th ng l i n m M u Thân (1428) thì n ưc ta b gi c Minh chi m óng trong 20 n m. Nh ưng trong th c t ách ô h c a nhà Minh ch ưc yên n trong kho ng 4 n m (1414- 1417). B i v ì sau th t b i c a nhà H nhân dân i Vi t qui t d ưi ng n c c a các cu c n i d y u x ưng nên s g i ó là H u Tr n (1407- 1417). Nh ưng sau các cu c ánh d p bng quân s , tháng 4 n m Giáp Ng (1414). T ng binh Tr ư ng Ph , M c Th nh v à Th Lang Binh b nhà Minh là Tr n Hi p b t ưc Trùng Quang , Nguy n Súy, ng Dung gi i v B c, trên ưng i, vua, tôi nhà H u Tr n ã nh y xu ng bi n t t t rõ khí phách, thì nhà H u Tr n ch m d t t ây, Qu c th ng thu c v nh à Minh. S g i ó là k thu c Minh. Tháng 8 n m ó (1414) M c Thanh, Tr ư ng Ph Tr n Hi p v n ưc, vi c cai tr ưc trao cho viên quan v n là Hoàng Phúc. Hoàng Phúc có h c v n cao, tính t ình im m, vì v y mà h n ã th c hi n m t chính sách cai tr khéo léo, m m m ng nh ưng vô cùng thâm c. Ngoài vi c bóc l t v kinh t , àn áp b ng quân c nh ư Tr ư ng Ph , M c Th nh v n làm, Hoàng Phúc còn dùng chính sách v n hóa ng hóa dân Vi t. N m quy n cai tr d ưc g n m t tháng, tháng Chín n m ó (1414) Hoàng Phúc b t các ph huy n, châu d ng v n mi u, l p dàn t l hàng n m th xã t c Phong Vân, S n Xuyên và các th n theo phong t c Trung Hoa. H n c òn - 38 -
t ra lu t c m trai gái n ưc Vi t c t tóc ng n. Ph n ph i m c qu n dài áo ng n theo phong t c ph ư ng B c. C ng tháng 10 n m y theo l i bàn c a Tham ngh Bành o T ưng, Hoàng Phúc ã cho m tr ưng h c ti ng Trung Hoa và ra s c lôi kéo mua chu c s phu, th y thu c, t ng o ph c v n n ô h . Nm t Mùi (1415) Hoàng Phúc c p l phí, cho ng ưi i theo ph c d ch và b t các quan cai tr các a ph ư ng ph i ón ti p long tr ng nh ng ng ưi Vi t sang Kim Lng phong ch c t ưc v n ưc làm vi c cho chính quy n ô h . n u n m Bính Thân (1416) các quan l i cao c p ng ưi Vi t ph c v nh à Minh li ưc ưa sang Kim L ng thay ch ng ch c a T ng Binh b ng gi y vàng c a B l i nh n quan ch c a Thiên Tri u. Ngoài vi c ào t o và mua chu c các quan ch c, Hoàng Phúc còn th c hi n âm m ưu thiêu h y nh ng bi ký c a nh ng ng ưi Vi t t tr ưc l i, m t s có giá tr l n chúng d ưa v B c. Hàng n m nhà Minh còn b t các a ph ư ng i Vi t ph i c ng np nh ng nho sinh tr , nh ng th th công lành ngh ưa v Kim L ng, h òng hy di t dân t c i Vi t. Cng t chính sách này mà Hoàng Phúc ã thu n p và ào t o d ưc không ít nhân tài, th m nhu n v n hóa Trung Hoa ph c v chính sách cai tr c a chúng. Mc dù v y b n cai tr v n không th ng hóa ưc nhân dân i Vi t. M t s quan l i ph n ng quay l i àn áp dân chúng, bóc l t nhân dân n th m t , nh ưng cng không ít nh ng s phu yêu n ưc v n ng m ng m ho t ng chng gi c, v n có nh ng ng ưi nông dân t qui t p quanh mình nh ng ng ưi yêu n ưc ch ng gi c. Chính vì v y mà trong th i gian gi c Minh xâm l ưc có r t nhi u cu c kh i ngh a ã n ra. Kh i ngh a Lam S n Và n u n m M u Tu t (1418) Lê L i cùng v i nh ng ng ưi ng chí, chính th c d ng c kh i ngh a Lam S n kêu g i ng ưi h ưng ng ánh gi c c u n ưc. h ưng ng cu c kh i ngh a Lam S n t n m 1419-1420 ã có nhi u cu c d y binh nh , song in hình có hai cu c n i d y áng l ưu ý, ó là cu c n i d y do nh à sư Ph m Ng c chùa S n lãnh o và cu c n i d y c a nô t v à dân nghèo vùng ven bi n ông - Bc khi n cho quân gi c n Bình Than, thành X ư ng Giang ph i nhi u phen kh n n. Các cu c n i d y trên tuy ng n ng i song c ng góp ph n không nh cùng v i kh i ngh a Lam S n ch m d t 20 n m ô h c a gi c Minh trên t n ưc ta. TRI U LÊ S (1428-1527) Lê Thái T (1428 - 1433) Lê Thái Tông (1434-1442) Lê Nhân Tông (1443-1459) - 39 -
Lê Nghi Dân (1459-1460) Lê Thánh Tông (1460-1497) Lê Hi n Tông (1497-1504) Lê Túc Tông (1504) Lê Uy M c (1505-1509) Lê T ư ng D c (1510-1516) Lê Chiêu Tông (1516-1522) Lê Cung Hoàng (1522-1527) Lê Thái T (1428-1433 ) Niên hi u: Thu n Thiên Ông t d ng nghi p u tiên c a h Lê Lam S n Thanh Hóa là Lê H i. V n l à mt ng ưi ch t phác, hin h u, ít nói nh ưng c l i là ng ưi hi u bi t sâu xa "có th oán bi t s vi c t lúc còn ch ưa hình thành". Lúc u gia ình c s ng thôn Nh ư áng, chuyên làm ru ng và s ng khá phong l ưu. M t hôm c i d o ch i trong r ng, th y có r t nhi u chim t h p và bay l ưn vòng quanh núi Lam S n. Bi t ó l à n i "t lành chim u", c li n d n nhà n y. Sau ba n m khai phá ru ng v ưn, ch m lo cày c y, c nghi p nhà c ngày càng ph n th nh. n i ông n i r i i cha c a Lê L i c ng ti p n i và phát tri n ưc c nghi p c a ti n nhân. Ng ưi cha sinh ra Lê L i húy là Khoáng, là ng ưi có chí khí và hào hi p, th ưng nuôi d ưng tân khách, th ư ng yêu dân chúng, chu c p ng ưi nghèo, giúp k ho n n n khó kh n, vì th c vùng u kính ph c c . Lê L i sinh ngày m ng 6 tháng 8 n m t S u (10 tháng 9 n m 1385) là con trai th ba và c ng là con út trong nhà. Ngay t khi còn r t tr Lê L i ã t ra là ng ưi thông minh d ng l ưc. Truy n thuy t k r ng: L n l ên Lê L i làm ch c Ph o Kh Lam, ưc h n s ư ông m c áo tr ng hi n hi n ch cho ngôi huy t phát " v ư ng" ng Chiêu Nghi. Sau ó m t ng ưi ph ưng ch ài là Lê Th n b t ưc m t l ưi g ư m c , khi ưa vào tay Lê L i thì thanh g ư m không ph i mài mà sáng nh ư g ư m m i. Trên thanh g ư m có kh c hàng ch tri n, Lê L i bi t là m t thanh g ư m quý. Hai ngày sau v Lê L i ra v ưn hái rau l i b t ưc m t qu n báu c ng kh c m y ch l i tri n, trên l ưng qu n kh c tên h L ê Li. Ngày sau n a l i b t ưc cái chuôi ki m g c cây a, có kh c hình con r ng, con h và hai ch "Thanh Thúy", em l p vào l ưi ki m ã b t ưc thì v a v n không sai chút nào. T ó ông càng tin r ng v n n ưc ã ưc trao vào tay mình, càng ch m ch d ùi mài c sách và binh pháp, nuôi chí và ch th i v n. Lúc ó quân Minh ã ánh b i cha con H Quý Ly, bt cha con h H ưa v Kim L ng, r i t n ưc ta thành qu n huy n. Lê L i ng m có chí khôi ph c non sông, nên h mình tôn ng ưi hi n, b ti n ca ra nuôi binh s , chiêu n p nh ng anh hùng hào ki t t kh p n i. Nh ng hào ki t th i y nh ư: Lê V n An, Lê V n Linh, Bùi Qu c H ưng, Nguy n Trãi, L ưu Nhân Chú, Tr nh Vô, V Uy, Lê Li u và Lê Xa Lôi u n i ti p nhau quy ph c, Lê L i - 40 -