Tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 - Nhìn từ lí thuyết đối thoại

Nội dung text: Tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 - Nhìn từ lí thuyết đối thoại

1. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) TI U THUY T VI T NAM SAU 1986 – NHÌN T LÍ THUY T ðI THO I (Kh ảo sát qua ti ểu thuy ết Nguy ễn Vi ệt Hà) Lê Th Thúy H ng 1 Khoa Ng v ăn, Tr ưng ði h c Khoa h c Hu Email: hangthuy83@gmail.com TĨM T T M. Bakhtin là nhà tri t h c, m h c và nghiên c u v ăn h c li l c Liên Xơ th k XX. Ni hàm trung tâm c a nh ng ph m trù m h c đng th i là tri t h c c a Bakhtin chính là “ph c điu”, “nguyên t c ph c điu”. Trong h th ng khái ni m c a Bakhtin, “ph c điu” là “ đa thanh” đ phát tri n cao nh t. Tính đa thanh trong v ăn ch ươ ng là bi u hi n c a nguyên t c đi tho i đưc Bakhtin quan ni m nh ư là m t thu c tính ph bi n ca t ư duy con ng ưi. B i đi tho i là b n ch t c a ý th c, b n ch t c a t ư duy. Nh ng n ăm 86 tr l i đây, cùng v i s đi m i trong t ư duy ngh thu t, nhi u v n đ v bn ch t, quy lu t c a v ăn h c Vi t Nam đưc đem ra m x , bàn lu n, trong đĩ cĩ quan ni m v ti u thuy t. V i s đi m i trong t ư duy sáng t o và ngh thu t bi u hi n, các nhà ti u thuy t Vi t Nam c ũng làm m t cu c đi tho i riêng trong hành trình sơi đng c a văn ch ươ ng th gi i - mt hình th c liên ch th sáng t o. T lí thuy t đi tho i c a Bakhtin, s l a ch n “Ti u thuy t Vi t Nam sau n ăm 1986 – nhìn t lí thuy t đi tho i (Kh o sát qua ti u thuy t Nguy n Vi t Hà)” gĩp thêm vào bn t ng ph nhi u bè trong hành trình tìm ki m b n th ng ưi c a các nhà ti u thuy t Vi t Nam nĩi chung, Nguy n Vi t Hà nĩi riêng. ðĩ là cu c đi tho i b t ngu n t ý th c h , t c p đ t ư t ưng trong s va đp gi a v ăn ch ươ ng và đi s ng. Từ khĩa : ði tho i, Nguyên lí đi tho i, Nh n th c l i , Di n ngơn Ph m V ĩnh C ư – mt trong nh ng ng ưi am t ưng v Bakhtin Vi t Nam nh n đnh: “Trong tri t h c nhân b n c a M. Bakhtin, đi tho i là ph m trù n n ði tho i là b n ch t c a ý th c, b n ch t c a t ư duy con ng ưi [1]. Tinh th n tri t h c c a Bakhtin nh h ưng su t th k XX, b ưc sang th k XXI v n cịn nguyên h p l c và đâu đĩ hàm ch a nh ng điu b t kh gi i. Lu n thuy t c a nhà tri t h c, m h c và nghiên c u v ăn h c thiên tài khi m i xu t hi n cĩ th gây ph n ng nh ư cách ng ưi ta khơng ch p nh n t ư t ưng v ưt ng ưng so v i th i đi, tuy nhiên đĩ là điu đã x y ra và đã đưc ghi nh n. Vì v y, cho đn nay, n u Bakhtin đ c ăn c g i “Nh ng cu c đi tho i ki u Socrate là ti u thuy t th i C đi” [2] thì ơng chính là ng ưi c p cho ti u thuy t hi n đi c ăn c t c a lí thuy t đi tho i qua kh o sát ti u thuy t Dostoievsky và Rabelais. B i đĩ, Bakhtin nh n ra ý ngh ĩa gi i phĩng và gi i – vt – hĩa con ng ưi hình th c ngh thu t, tìm ra con ng ưi trong con ngưi mt cách tri t đ nh t, thơng 1 Nghiên c u sinh, khĩa n ăm 2012 26
2. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) qua đi tho i. Cu c v ưt biên lí thuy t đi tho i c a Bakhtin b t g p trong t ư duy đi mi c a các nhà ti u thuy t Vi t Nam đươ ng đi. Tr ưc 1975, ng ưi ta ch ch p nh n khung h hình đã đưc đnh s n. Khơng khí đi m i c a ði h i VI n ăm 1986 đã th i m t lu ng giĩ l n vào đi s ng v ăn h c ngh thu t n ưc nhà, m ra ch ng đưng phát tri n sơi n i c a v ăn h c Vi t Nam trên tinh th n đi m i t ư duy và nhìn th ng vào s th t. Ti u thuy t đưc d p t rõ “Ch c n ăng hàng đu, s mnh c a ti u thuy t là xét l i, nh n th c l i, đánh giá l i t t c ” [1]. ðiu này vơ hình chung là v n đ các ti u thuy t gia đang tr ăn tr . S “nh n th c l i, đánh giá l i t t c ” nh ư Bakhtin quan ni m đã to ti n đ cho ti ng nĩi đa thanh, đa âm s c, đa gi ng điu Tính đa thanh v i “Nhi u ti ng nĩi và nhi u ý th c đc l p khơng hịa đng v i nhau, tính ph c điu th c th c a nh ng ti ng nĩi cĩ đy đ giá tr ” [3] chính là m t trong nh ng đc đim c ơ b n c a ti u thuy t Vi t Nam đươ ng đi. Và trong h th ng khái ni m c a Bakhtin: “Tính đa thanh trong v ăn ch ươ ng là bi u hi n c a nguyên tc đi tho i đưc Bakhtin quan ni m nh ư m t thu c tính ph bi n c a t ư duy con ng ưi” [1]. T ư duy đi tho i g n li n v i c m h ng nh n th c l i các giá tr c ũ v đo đc xã h i, l ch s , v ăn hĩa, tơn giáo đn nh ng giá tr c a v ăn h c ngh thu t đưc đem ra bàn đnh trong ti u thuy t Vi t Nam sơi n i t sau n ăm 1986. Sáng tác c a B o Ninh, H Anh Thái, Võ Th H o, T Duy Anh, Thu n, Nguy n Bình Ph ươ ng, Nguy n Xuân Khánh, Phm Th Hồi, Nguy n Vi t Hà, ð Ph n là cu c đi tho i c a tác gi vi nh ng t ư t ưng tri t m và t o điu ki n cho các t ư t ưng này đi tho i v i nhau. Các ti u thuy t gia Vi t Nam đã làm cho tác ph m c a mình v ưt thốt kh i bĩng dáng ca nh ng cu n l ch s , tơn giáo, giáo lí thơng th ưng. H th ng th n đt ra và đi tho i vi nhi u quan đim, h c thuy t tri t m khác nhau t truy n th ng – hi n đi, c ũ – mi, thi n – ác, t t – xu Cái m i n y sinh trong chính v n đ đem ra đi tho i, tranh lu n, t ư bi n đ tìm ra c ăn c t con ng ưi trong cu c hi n sinh nh c nh n. Trong vơ vàn ti ng nĩi khác nhau, Nguy n Vi t Hà gĩp thêm vào b n t ng ph nhi u bè m t thanh âm khác. Qua Cơ h i c a Chúa, Kh i huy n mu n, nhân v t c a nhà văn đang loay hoay xoay x v i b n thân, l a ch n cách ng x trong cùng qu n mà chính anh ta d ph n đy mình tham d . Th c hi n hành đng này vơ tình/c ý, các nhân v t luơn b t mình ph i suy ngh ĩ. Dù cùng qu n, b t c song h luơn nh n th c, làm ch đưc nĩ m c dù đơi khi ch là n a v i. “Ý th c b t đu đâu thì đĩ cĩ đi tho i” [3]. ðiu Nguy n Vi t Hà mu n lu n bàn, đi tho i ti u thuy t c a mình là nh ng giá tr c ũ đưc nh n th c l i trong c ơn bi n đng c a th i cu c và đc tin, th m chí hồi nghi c tơn giáo đ tìm ra b n ngã. 1. ði tho i v i hi n t i và nh n th c l i giá tr truy n th ng Xu t phát t hi n t i, các nhà ti u thuy t Vi t Nam c m nh n s vênh l ch gi a th c t i và các giá tr truy n th ng b i truy n th ng d ưng nh ư b xem nh , ho c tr nên li th i. Vì v y, nh ng đ v , b t tín nh n th c, đc tin hay xu th đi tho i v i l ch s , huy n tho i trong các sáng tác c a Thu n, Nguy n Xuân Khánh, H Anh Thái đưc đem ra minh đnh l i. Nguy n Vi t Hà khơng n ng n tính phê phán trên b m t câu 27
3. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) ch . Nhà v ăn thích b n c t trên tinh th n tri t lí sâu xa. T t c m t trái c a kinh t th tr ưng th i m c a, quan ch c tham ơ, buơn l u, d t nát, h c làm sang, mua quan bán ch c b ph ơi bày và v n đ tơn giáo đưc đem ra làm c u cánh cho con ng ưi khi b tc. N i b t h ơn c trong ti u thuy t Nguy n Vi t Hà chính là s l i th i tr ưc g p gáp ca hi n t i b i nh ng đ v c a khung gia đình c ũ. Nh ng v n đ v xã h i hi n t i, ng x trong gia đình, chung th y, trinh ti t hay đo đc đưc nhà v ăn đem ra đi tho i. Và n u xem đi tho i là phn bi n thì Nguy n Vi t Hà khơng nh n th c l i giá tr truy n th ng mà tác ph m c a ơng là cu c đi tho i v i hi n t i, v i hi n th c đi s ng hơm nay đ kh ng đnh giá tr c ũ. Hu h t các nhân v t chính trong Cơ h i c a Chúa, Kh i huy n mu n đu đưc phép đi tho i. Câu chuy n cu c đi m i nhân v t v i nh ng m i quan h cơng vi c làm ăn, gia đình, yêu đươ ng, b n bè ch ng chéo. đĩ, m i ng ưi đưc quan sát d ưi mt gĩc đ, nhìn nh n riêng. Nh ng c ũ – mi, v ăn minh – li th i, hi n t i – xưa c ũ, đo đc – vơ đo đu nh ư m t cu n s vi t riêng đưc nhà v ăn khéo léo s p x p l i bng s n i k t đy h p l c c a th lo i ti u thuy t. V i s vênh l ch v th i hi n t i trong chính cách đánh giá, c m nh n c a th h tr , Hồng, Tâm, Nhã, Th y, V ũ, C m My, B ch – nh ng con ng ưi mang trong mình nhi t huy t, tình yêu tu i tr và đu b vp ngã. M i ng ưi t ch n m t cách v ưt qua. Trong cách nhìn ca m i nhân v t, Hà N i c a nh ng ngày đơ th hĩa hi n lên th m h i, đáng bu n. V i Hồng trong Cơ h i c a Chúa (qua kho nh kh c đĩn Tâm sân bay), m t gĩc Hà N i thu nh : n m u d ch viên khinh b nhìn khách hàng, bán nh ng mĩn ăn đã hồn tồn h t h n, xúc xích thâm tím, gi a hai lát c t là xác con nh ng, bánh mì chua, mi ng pate ng mùi sơng Tơ L ch, vài m nh cá ươ n l u b u c nh my càng cua b l nh ng t ngâm trong v ũng n ưc s n s t m; Hà N i nh ng ngày tháng khơng cĩ Tâm: trong các quán bar, nh ng cơ gái 19 tu i khơng m c áo ng c h hênh ti p th , con gái xinh h ơn, nh ng ti u th ư cĩ m buơn bán gia súc l n nh t ch ðng Xuân n ưc hoa Pháp l n mùi phân gà t ươ i, cà phê nhi u h ơn, nh ng trị ch ơi c a đám tr b th t truy n do các b ăng đin t bĩp ch t chính là mơ hình tiên ti n, m u m c lúc y. H i Phịng l i loay hoay đang l n v i hình nh gã đàn ơng 40 tu i đm đá m t ng ưi ph n gày gị mà m i ng ưi d ng d ưng xem. N n kinh t m i phát sinh ph tùng đi kèm: đa bé 16 tu i b n ch t m t gia đình vì 200 ngàn, nh ng cu c tr m mình t t vì phát hi n v ch ưa c ưi tr n g t ra thành ph hành ngh , th ng bé h c l p c ơm nát ch i b y quá xu t s c Sài Gịn là n ơi thu l ưm nh ng s n ph m sai l m là m t chàng trai t n t i gi a k n t c a s tan v h nh phúc gia đình; quý cơ con gái m t cán b ch ng buơn l u tr thành k buơn l u k t qu là nh ng s n ph m y là th t tình, th t nghi p và vùi trong bài b c, men r ưu. S g p gáp, v i vã c a th i cu c đã t o đà cho cái g i là tr ưt d c, tha hĩa. T t c nh ng giá tr đưc xem là chu n m c, là khung th m đnh ph m giá c a con ng ưi b đem ra xét l i. V trinh ti t, th y chung, đo đc x ưa c ũ b ng tr nên xu ng c p tr ưc hi n t i. Nguy n Vi t Hà đ cho các nhân v t t do lu n bàn nh ưng trong sâu xa nhà 28
4. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) văn khơng tránh kh i cái nhìn đau đn. Nhà v ăn khơng cĩ ý đnh đi tìm m t Hà N i, Hi Phịng, Sài Gịn c a ngày x ưa, ch miêu t m t hi n th c hi n h u. Con ng ưi c ũng dn mài mịn, t nguy n tan rã cùng th c t i kh c nghi t. Gia đình, n n t ng c a xã h i khơng cịn gi đưc l thĩi c ũ. Gia đình Nhã là minh ch ng cho lu n điu “trí th c v i nơng dân là khơng th liên minh”. Vì v y, vi c Nhã yêu và cĩ con vi th y giáo li mc c v i cha mình b ng m t h p đng kinh t hai bên đu cĩ l i. S m c c trong danh d gi a cha và con th ng th n, sịng ph ng đn l nh l o. C m My trong Kh i huy n mu n li là đa con mà b m ch chung s ng v i nhau hai n ăm và li thân. B m đu m c s c lao vào nh ng cu c tình và ng ưi tình c a m đã khơng kìm nén đưc d c v ng tr ưc s xinh đp c a C m My Chu n m c gia đình khơng cịn là điu ng ưi ta b ăn kho ăn gi gìn, nhìn nhau đ ng x , ng ưi l n khơng th là t m g ươ ng cho con tr . Con tr khơng h c t p đưc gì t ng ưi l n b i b n thân khơng đưc va đp v i mơi tr ưng vơ trùng , vi nh ng chu n m c t t đp. K t qu c a chu n m c b phá v là nh ng d u hi u, m m m ng l ưu manh, vơ tâm và vơ đo đc c a t ươ ng lai. V y, gia đình truy n th ng ph i ch ăng là điu tác gi c n t ươ ng tác, đi tho i đ ng ưi hơm nay nhìn l i và gi l y? ðiu làm nhà v ăn Nguy n Vi t Hà tr ăn tr đc bi t qua ti u thuy t c a mình trong vơ vàn đi tho i v giá tr c ũ c n nh n th c l i cịn là nh ng b ăn kho ăn khác v quan ni m chung th y, trinh ti t, ti t h nh, đo đc th i hi n t i. Khơng b t ép phân bi t rõ ràng đúng sai, Nguy n Vi t Hà đ cho ng ưi đc t phân đnh l y thơng qua câu chuy n v nhân v t. Li u trinh ti t, đc h nh cĩ cịn c n khi m t ng ưi con gái b ng ưi yêu là th y giáo v i v ngồi đo m o gi d i đánh đi đ c u danh. Nhã m t mình sinh con, s ng b t ch p d ư lu n, khinh mi t t t c đàn ơng (tr ng ưi b n thân là Hồng) . Bt c n và ng o ngh là cách l a ch n c a Nhã sau nh ng tháng ngày b ru ng b . ðây là điu ng ưi đàn bà m nh m sau cú v p ngã đau đn đu đi t đng d y. Ng ưi ta vn c n phơng v ăn hĩa, đo đc c ũ làm chu n m c. Nh ưng s v n đng c a xã h i l i khơng tuân theo nh ng d đ đnh s n. Nhã c a Nguy n Vi t Hà v n ch ưa cùng qu n. Trinh ti t, v i Nhã “ Ph ươ ng ðơng đay nghi n h ơn Ph ươ ng Tây. C m t h th ng nghi l chèn ch t quanh khái ni m này ch t là s c c nh , th t ti t m i là s c c l n” . ðĩ là “m t s đay nghi n cĩ b dày l ch s ”. Li u điu Nhã đt ra cĩ ph i là ch ng đi, báng b phi lí? Xã h i cĩ th b t đng c ưi nh o quay l ưng, th m chí thĩa m V y đâu là cách ng x đưc xem là cĩ lí, nhân đo v i Nhã? ðã là thi u ph sinh con thì khơng cịn trinh ti t. Xã h i l i địi h i trinh ti t. ðo Thiên Chúa ca ng i ðc m sinh con mà v n đng trinh. Ch trinh ti t đây cĩ l đã đưc nâng lên, xĩa b cách hi u thơng t c th ưng th y. C lịng chung th y, nĩ c ũng ch là “khái ni m ưc l đ r i đây v ch ng b u víu vào tơn tr ng nhau” . Tác gi d c m “nĩ là thu t ng đp, nh ưng đp đu khơng tht và d tr thành đo đc gi ”. Ti t h nh Kh i huy n mu n ch đưc lu n bàn trên gi y khi nĩ là đ tài nghiên c u sinh c a ch H i – cĩ hai đi ch ng và hi n t i đang yêu b C m My c ũng là ng ưi h ưng d n lu n án c a ch . “ Ti t h nh, m t đc thù đc đáo c a ph n Vi t” tên đ tài và ng ưi th c hi n, h ưng d n nĩ tr thành trị c ưi cho xã h i. B i trong hi n th c này, s sa sút đo đc đang tr nên ph bi n và 29
5. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) đáng báo đng. Nguy n Vi t Hà đã lu n bàn b ng nh ng đi tho i v nh ng chu n m c theo cách riêng c a mình. Khơng h n xác quy t, đng tình nh ưng c ũng khơng h bác b. Cĩ ph i các nhà v ăn đang ít d n ni m tin tr ưc th c t i? ðĩ ch là đi tho i g i m theo cách Nguy n Vi t Hà đ kêu g i m t đi tho i h i đáp khác. ðo đc th i nay đưc nhà v ăn miêu t táo b o và nghi t ngã h ơn. Nh ng lu n bàn v đo đc khơng cịn nh t phi n mà sinh đng trong nhi u ti ng nĩi khác nhau. ðo đc c a ng ưi quân t là: “D m đp lên ng ưi khác là chuy n bé và ai đy h ơi phi n là chuy n l n. Th i bu i kinh t h t nh ng nhà đo đc th t” ; “ðo đc th t t n ti ch ng m c cu c s ng, nh ưng khi đã tr ưt sang chuy n sách v nĩ ch a đy đo đc gi ”; qua l i r ăn d y c a m Tâm v i con: “Làm gì thì làm nh ưng ph i đ đc cho con cháu. Hĩa ra giá tr đo đc là đem t ươ ng lai d a d m hi n t i” . Con ng ưi c n ph i s ng d a vào nh ng giá tr t ưng nh ư đã l i th i trong hi n t i. ðiu này hồn tồn cn thi t cho hi n t i. Chính nhân v t c a Nguy n Vi t Hà suy lu n “Ng ưi cĩ đc ti p vi v t mà ch ng ch i, dùng v i v t mà ch ng l y vào v t” nhà v ăn mu n nh n m nh đn nhân t con ng ưi. Con ng ưi hồn tồn cĩ th tránh xa nh ng cái vơ đo. Bên cnh nh ng tha hĩa, tr ưt d c vơ tình hay c ý đo đc th i nào c ũng c n cĩ nh ư nhau. Vì v y, giá tr c ũ tt đp thì khơng l i th i. Qua đi tho i, Nguy n Vi t Hà kh ng đnh nh ng giá tr t ư t ưng nhân sinh t t đp con ng ưi c n ph i l ưu gi và s d ng cho m i th i. 2. ði tho i v đc tin và tơn giáo Vn đ đc tin và tơn giáo tr thành m t ch đ l n trong sáng tác c a Nguy n Vi t Hà. Cơ h i c a Chúa (ti u thuy t), Mãi khơng t i núi (truy n ng n) và Kh i huy n mu n (ti u thuy t) là s n i ti p nh ng b ăn kho ăn, hồi nghi n ơi nhân v t c a anh trên hành trình tìm đn đc tin. Nhân v t c a Nguy n Vi t Hà m i l n t v n tr ưc th t b i, vp ngã ho c m i khúc quanh c a cu c đi đu đi tìm s gi i thốt v đc tin tơn giáo. Hồng là m t đi di n tiêu bi u cho Cơ h i c a Chúa vi nh ng khám phá trong chính ni tâm và ti p nh n, lu n gi i cu c s ng b ng nh ng va đp, hồi nghi, ng v c tơn giáo khi ni m tin, đc tin b đ v . Nhân v t V ũ, nhà v ăn B ch ( Kh i huy n mu n) li cĩ nh ng b ăn kho ăn trên con đưng tìm đn, c ng c ni m tin trong cu c s ng và trong hành trình sáng t o v ăn ch ươ ng. Hồng, Nhã, Tâm, Th y trong Cơ h i c a Chúa là đi di n cho th h trí th c tr b t đu r ũ b xã h i bao c p b ưc sang th i m c a c a n n kinh t th tr ưng. M i ng ưi đu t tìm cách đ đi đn đích, đn lí t ưng mà b n thân l a ch n. Tiêu bi u cho hành trình đĩ là Hồng v i m i quan h ràng bu c: Hồng – gia đình, Hồng – bn bè, Hồng – tình yêu và Hồng – cơng vi c. Và h u nh ư trên b t kì ph ươ ng di n nào Hồng đu là k th t b i ho c đi sau b n bè. Hồng là ng ưi cĩ tài, song cĩ th g i anh là k lc th i b i anh là ng ưi cĩ nhân cách. Cách ng x c a Hồng khác t t c con ng ưi th i đi anh. Con ng ưi chí khí ban đu v i t tin, n l c tìm vi c làm sau chín tháng vị nát nh ng c g ng Sài Gịn đã tuy t v ng hồn tồn. T tin v i tài n ăng nh ưng điu xã h i lúc đĩ c n khơng ch tài n ăng mà cịn là s k t h p quy n – ti n. Tâm, Hồng, 30
6. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Th ng, Du, đi di n cho th h tr và tâm huy t cĩ th a nh ưng l i t tin ch c n cái tài và địi đưc th c hành. Th t b i và rách/nát/ đon m nh là nh ng t dành cho nh ng con ng ưi h ăng say b ưc vào đi ch b ng lịng nhi t tâm. Quay tr ra v i Hà N i, Hồng gp đưc tình yêu nh ưng cu c s ng cơng ch c đã v t ki t n l c và đy anh đn tuy t vng, khơng đnh h ưng t ươ ng lai. Trong gia đình, Hồng là ng ưi con, ng ưi anh dùng tình yêu th ươ ng, quan tâm v i ngh ĩa trong sáng nh t, nh ưng l i nhu nh ưc. M i gánh vác, lo toan trách nhi m nuơi gia đình d n lên Tâm. Khơng cĩ l i thốt cho Hồng. Trong tình b n, Hồng cĩ Nhã – th tình b n trong sáng khơng v l i và đa b n thân đon m nh là Du. Trong tình yêu, ng ưi ta d y Hồng ph i th đon m i gi đưc h nh phúc, nh ưng đĩ nh ư điu t i k v i l ươ ng tâm anh. Hồng luơn tìm đn v i đo, đc tin, đn nh ng lí gi i xung quanh con ng ưi. Hồng yêu Th y, tình yêu khơng toan tính, khơng đnh h ưng. V i Th y, Hồng là m i tình đu. V i Hồng, Th y là m i tình đu nh ưng khơng ph i ng ưi con gái đu tiên, song Hồng mu n g n bĩ và tơn th tình yêu đĩ. Th y ch p nh n t t c nh ng t t xu c a Hồng (nát r ưu, b n c t, lơng bơng ). tình c m khơng toan tính này l i thi u ch t keo là s chia s . Hồng yêu Th y nh ưng ch ưa bao gi Hồng mu n đ Th y hi u con ng ưi anh. Vì v y, nh ng th t b i, đau kh c a Hồng, Th y nh ư k đng ngồi. Hồng khơng cho Th y c m giác an tồn. Th p thống trong Hồng s ch m d t mi duyên v i đi khi anh g p th t b i. L n đu tiên sau chín tháng loay hoay Sài Gịn ki m ti n, Hồng cĩ ý đnh t t : “khơng hi u sao cái c m giác mu n nh y t trên tng l u xu ng đưng c day d t S cịn r t nhi u ngày gi ng nh ư hơm nay. S khơng cịn ràng bu c gì c ”. Ưc m ơ, hồi bão, khí th tu i tr mu n đưc th hi n va đp v i hi n t i tr nên v v n. G p tr c tr trong tình yêu, ý đnh t t trong Hồng l i lĩe lên vơ th c. Nh ưng “tơi là m t tín đ c ơ đc giáo và giáo lí khơng cho phép tơi t h y ho i Xin ng ưi đng b con. Tơi l i tr v s h u s m t m i và b ơ v ơ”. Tình yêu hưng Hồng cĩ đc tin. Nh ưng cơng vi c, tình yêu t b Hồng. “Mình ch tin vào đc Chúa duy nh t” , “nh ng ngày này con ch s ng b ng lịng tin” . Th t b i liên ti p, đc tin c ũng b lung lay. “Tơi khơng th y nhà th Tơi ch ng tin ai c , tơi ch ng tin vào cái gì c . Xã h i ch là l a d i” . Th m chí Hồng địi ch ng th c: “S trong tr ng ca đc tin b v y b n b i nhng l p lu n Cĩ m t s đi l p thê th m gi a đc tin và lí trí. Cĩ nh ng thơng đip c a thiên chúa tơi địi th c ch ng Tơi v ĩnh vi n khơng cịn cp m t xanh non nhìn đi n a. ðc tin là mĩn ân t ng c a Chúa ch khơng ph i là mĩn ân t ng c a lí lu n”. Hồng th c s b lung lay b i đc tin b y lâu dành cho Chúa. S ng nhân t , cũng g ng g i v ươ n lên trong cu c s ng nh ưng v n luơn th t b i. Khi s th t b i n i ti p, con ng ưi d b lung lay ni m tin. Tuy nhiên, đc tin c a Hồng v i thiên chúa đưc d n d t b i linh m c ðc – ng ưi đã luơn bên c nh, tranh bi n v i Hồng nh ng lúc anh b t c, tr ưt ngã, th t b i. B c thơng đip c a Cơ h i c a Chúa nm sâu xa: “R i Chúa, con ng ưi loay hoay t hồn thi n mình” . B i suy cho cùng dù cĩ m t ni m tin tơn giáo hay k ngo i đo, con ng ưi c n cĩ đc tin đ h ưng đn cu c s ng. “S cùng qu n cu i cùng c a con ng ưi đĩ là c ơ h i c a Chúa”. Nh ưng li u Chúa cĩ 31
7. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) cu r i đưc nh ng con ng ưi t đánh m t ni m tin hay Chúa cĩ c ơ h i nào khơng khi bn thân con ng ưi c ũng ph i t o c ơ h i cho mình? Nhà v ăn B ch và V ũ trong Kh i huy n mu n đi di n cho hai cơng vi c, suy ngh ĩ, hành đng khác nhau trên hành trình ch m đn đc tin. B ch khơng ít l n mu n ct ngh ĩa đc tin. “ Nĩi v đc tin qu th t là khĩ, làm sao bi n gi i minh b ch đưc. Tin c ũng gi ng nh ư yêu, ch bi t tin là Tin thơi”. Song, càng v sau, tr i qua nh ng d đ c a cu c s ng, B ch gián ti p nh n ra qua l i linh m c ðc “ Chúa Giê-su đã ch n mnh đt l n l n đen tr ng y đ gieo gi ng Phúc Âm đu tiên b i vì nĩ c ũng là n ơi bo t n và nuơi d ưng m nh m đc tin nh t th n lu n”. Cái ph c t p c a th i cu c là th thách đ đc tin đưc trui rèn trong m i con ng ưi. Vì th , ch c n “ mang đc tin vào thơi ”, con ng ưi s t c u r i b n thân mình. Hành trình c a B ch trong su t Khi huy n mu n là tr thành nhà v ăn chân chính và v i anh con đưng đi quan tr ng h ơn đích đn. Vì v y, trên con đưng c a mình, dù cĩ h n lo n, nh nh ăng, nhà v ăn v n xem là s ki n đ anh hồn thi n h ơn ý đ cho ti u thuy t, sâu xa h ơn là hồn thi n b n thân. V i suy ngh ĩ y, k tha hĩa đưc nhà v ăn miêu t nh ư ng ưi bình th ưng nh t là ch t li u cu c s ng đưc ph n ánh trong sáng tác c a anh. K tha hĩa cĩ th mang gươ ng m t ng ưi bình th ưng nh ưng đ h ưng t i đc tin l i c n quãng xa h ơn. Anh ta cĩ th bt ch t mu n n m b t đc tin nh ưng ý ngh ĩ ch xu t hi n thống ch c n ơi vơ th c. Cĩ l đây là đim khác bi t gi a nhân v t B ch – “Ng ưi mong manh cĩ đc tin và tơi là nhà v ăn” v i nhân v t V ũ – mt quan ch c cao c p ngành th thao “ ng ưi nĩi di nhi u đn m c tin luơn vào điu mình nĩi d i” trong cu n ti u thuy t c a nhân v t Bch. Trong truy n ng n Mãi khơng t i núi ca Nguy n Vi t Hà, V ng mu n trút b tt c đa v , cơng danh, ti n b c đ tìm đn v i Chúa. Nh ưng b n thân V ng b bao vây và s p đt b i quy n l c nên dù anh cĩ mu n thì quy n l c c a anh đã ch m và can thi p đn tr ưc ý ngh ĩ t t đp c a anh khi tìm đn Chúa. V ũ Kh i huy n mu n cũng loay hoay tìm t i Chúa n ơi ngĩc ngách r t sâu trong tâm h n. Nh ưng b n thân V ũ là mt quan ch c đin hình khơng đi di n cho cái thi n c a t ươ ng lai nên dù cĩ ý th c ki m tìm, linh m c ðc v n s khơng xu t hi n. Ch cĩ Hồng và B ch đưc tr c ti p trị chuy n ho c gián ti p b t g p nh ng bút tích c a linh m c ðc mà thơi. Thêm m t điu đc bi t n a c a Nguy n Vi t Hà khi đ linh m c ðc trong Cơ h i c a Chúa là nhân v t t ư t ưng ti p s c, vi t ti p đi tho i c a nhà v ăn trong Kh i huy n mu n. Trong nhan đ và tr đi tr l i đ t , tranh lu n và hồi nghi, các nhân v t c a Nguy n Vi t Hà bu c ph i d n d b ng thánh kinh. Kinh Thánh đã suy nghi m và đúc rút thành t ư t ưng, thành ý ngh ĩ. V y điu gì làm nên điu đc bi t ti u thuy t Nguy n Vi t Hà? ðĩ là vi c kh o sát tác ph m c a nhà v ăn trên bình di n t ươ ng tác, tính đng/m c a th lo i ti u thuy t. M i m t trích d n thánh kinh là m t b i c nh, m t hồi nghi, m t mong ưc c u chu c Nhân v t c a Nguy n Vi t Hà trên hành trình tìm đn đc tin v n cịn nhi u b ăn kho ăn. Con ng ưi cĩ ni m tin tơn giáo khơng thơi ch ưa đ, c n h ơn n a là đc tin y ph i v ưt qua rào c n c a nh ng cám d , th t b i. 32
8. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Vưt qua nĩ, đc tin v n cịn thì m i t n t i v ĩnh vi n. Nguy n Vi t Hà đã làm m t cu c đi tho i cho đc tin. S ph c điu này c a ti u thuy t Nguy n Vi t Hà t cho nĩ quy n n ăng đ làm m i mình theo cái nhìn ph n bi n, t ươ ng tác, đi tho i. 3. Tính đi tho i trong di n ngơn ngh thu t Nguy n Vi t Hà đã dùng s t ươ ng tác trong chính ngơi k đ th hi n nh ng quan đim mang tính đi tho i. M i nhân v t đu là ch nhân và ch ng nhân cho câu chuy n c a mình và ng ưi khác. Khi k chuy n, h đu th hi n quan ni m v i nh ng gĩc nhìn mang đm tính ch quan và logic b t ngu n t quan h xã h i. Liên t c chuy n đi đim nhìn, các nhân v t thay nhau k chuy n. Vì v y, cùng là nhân v t Hồng ( Cơ hi c a Chúa ), v i Nhã: Hồng đa c m, mê tín th m chí nhân h u đn nhu nh ưc; v i Th y, ng ưi yêu Hồng: anh cĩ gì l l . M t nét y m th c a nh ng ng ưi duy tâm. Hình nh ư anh tin cĩ m t th ưng đ siêu hình nào đĩ anh cĩ nh ng cái t t x u chen nhau l n l n ca đàn bà, ích k và thơ b o; vi Tâm em trai Hồng, anh l i là ng ưi đa c m. Cơ ng ưi m u C m My ( Kh i huy n mu n) m nh m , t l p c ũng khác chính cơ trong vai trị là nhân v t c a nhà v ăn B ch. Nguy n Vi t Hà đã cung c p b n lí l ch v cu c đi nhân v t c a mình thơng qua cách đánh giá, nhìn nh n c a nhân v t khác. Nhân v t v a hi n lên khách quan qua nhân v t khác nh ưng c ũng đy ch quan trong cách anh ta t b c l v mình nh ng đc tho i n i tâm. Nhân v t nào c ũng cĩ th là ng ưi k chuy n x ưng tơi. ðim nhìn trùng ph c v i ng ưi k chuy n đa th c (Genette). Nhi u nhân v t cùng k m t câu chuy n hay câu chuy n c a nhân v t này l i tr thành câu chuy n c a tác gi khác trong ti u thuy t c a h . M i ch th tr n thu t l i k theo cách c a mình, cĩ khi trùng khít, khi l i đi l p. Câu chuy n tr nên h p d n b i tính đng c a nĩ trong cách k và luân phiên tr ưt đim nhìn. Ng ưi k chuy n Hồng, Nhã, Th y, Tâm ( Cơ h i c a Chúa ) và B ch, C m My ( Kh i huy n mu n) thay th ch tác gi trong vi c k chuy n. Khơng ph i lúc nào các nhân v t y đu cĩ s c đnh trong cách ng ưi khác suy ngh ĩ v h . Th m chí, m i th i đim khác nhau, các nhân vt đu khác so v i h trong m t ng ưi k chuy n, th m chí, chính h trong c m nh n ca b n thân mình. Và điu đc bi t, khơng ph i ai c ũng là ng ưi thay đi đáng tin c y trong cách nhìn c a ng ưi cịn l i. V i Hồng, Th y xinh đp, Nhã l i tìm ra v phù phi m Th y và v i Tâm là s b t an khi ngh ĩ anh trai mình l y Th y. M i nhân v t nm m t khía c nh c a ng ưi cịn l i. Ng ưi đc t ng th l i cĩ cái nhìn khách quan. Các ti ng nĩi khơng trùng khít nhau c ti p t c vang lên và cu i cùng khơng cĩ chân lí. Bi cu i cùng, chính m i nhân v t c a Nguy n Vi t Hà v n cịn đc đo trên hành trình tìm ki m cu c s ng, đc tin và ni m tin. Nguy n Vi t Hà đã phá v vai trị nhân danh ca mình. Tính đi tho i cịn đưc th hi n trong ngơn ng ngh thu t. Nguy n Vi t Hà c t b hồn tồn nh ng d n d t r ưm rà, nhân v t tr c di n b c l th ngơn ng đy tính bn c t, tri t lí, rút ng n kho ng cách gi a bác h c v i th v ăn hĩa c a ngơn ng bình dân. c Cơ h i c a Chúa và Kh i huy n mu n, Nguy n Vi t Hà gây h n v i ng ưi đc b ng nh ng k t lu n, nh n đnh đy tính bơng đùa: “trí th c v i nơng dân là khơng 33
9. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) th liên minh”; “s đơ n điu trong qu đo chuy n đng là đc tr ưng mang đy tính cơng ch c. ði xe đp vịng n a b h . Khi tan v vịng n t n a kia. M t tháng v đ 30 vịng”. ði s ng sinh ho t cơng ch c Kh i huy n mu n li là m t “ vũng l y tù đng nhi u nh ng thĩi n a hay n a d c a đám ti u th dân ”. ðo đc đưc nhà v ăn k t lu n: dm đp lên ng ưi khác là chuy n bé và ai đy h ơi phi n là chuy n l n. ðy là đo đc c a ng ưi quân t ; ho n l cĩ nh ng tiêu chu n riêng c a nĩ. Tài đc cĩ th khơng c n l m nh ưng n m m t n m gai, kiên trì ch u nh c là điu ki n tiên quy t Nguy n Vi t Hà cĩ l i vi t tr n tình, châm bi m sâu cay nh ưng v i m t thái đ l nh lùng. Tính đi tho i n m sau nh ng tri t lí mang ch t gi ng l nh lùng y. Tư duy đi tho i trong ngh thu t k chuy n cịn th hi n tính liên v ăn b n v i cách đan xen hình th c ngơn ng th ư tín, nh t kí, k ch. Nh ng lá th ư c a Tr n Bình g i cho Th y v i nh ng l p lu n, lí l s c bén cho th y m t Nguy n Vi t Hà s c s o c t đt ch ngh ĩa đâu vào đy. Tr n Bình đưc d p b c l con ng ưi khơn khéo, c ơ h i trong nh ng dịng th ư ch t đy tình c m g i cho Th y – ng ưi yêu Hồng. Tính cách con ng ưi Tr n Bình cịn đưc b c l c rõ nét h ơn qua s k ch hĩa hi n th c nghi t ngã t ngơi th 3 Chàng – Nàng. Chàng – Tr n Bình và Nàng – Ph ươ ng em gái Hồng, Tâm. Tán ng ưi yêu anh trai b n và ng v i em gái b n khi ng ưi ta đn c u xin giúp đ. ðĩ là Tr n Bình. Trị ch ơi c u trúc liên v ăn b n cịn đưc Nguy n Vi t Hà th hi n trong Kh i huy n mu n. Nhân v t B ch v a là ng ưi miêu t , đi t ưng c a s miêu t , v a là nhà v ăn và c ũng là đĩng vai nhân v t trong ti u thuy t dang d c a mình. Vì v y, ng ưi đc v n b t g p trong tác ph m nh ng đon tr tình ngo i đ đưc in nghiêng, nh ng trang nguyên chú đưc xem là c a linh m c ðc và c trích d n Kh i huy n. Văn b n trong v ăn b n l ng trong nhau khơng cĩ s đơng k t. Tính đa thanh trong cách th hi n là m t thành cơng c a Nguy n Vi t Hà trong vi c d ng l i con ng ưi. Khơng b ng nh ng miêu t mà ch qua hành đng, b n ch t nhân v t hi n ra s c nét. Nhân v t c a Nguy n Vi t Hà cịn th ưng xuyên t đi tho i, cĩ th là ng y bi n, t tr n an. Cĩ lúc t th ươ ng mình: nh ng v n n n tơi v p khơng ch vị xé mình tơi, nh ưng m i ng ưi v ưt qua, cịn tơi t t l i; lúc tra v n: khơng hi u cĩ luân h i khơng? Mình ch tin vào đc Chúa duy nh t, thân xác ch t, linh h n cĩ tr ưng tn? ; khi li t phân thân đ m x n i tâm: mày là th ng gi d i Hồng . Gi d i v i chính mày. L i đem l ươ ng tâm ra m c c ch c Hồng, mày ph i bi t s Chúa ch Nguy n Vi t Hà đ cho nh ng nhân v t đánh giá v nhân v t, lúc cơng khai, khi đưc th hi n d ưi d ng nh t kí, k ch, ti u thuy t. M i ng ưi m t ti ng nĩi va đp nhau cho th y s khơng trùng khít trong cách nhìn nh n c a m i nhân v t v i nhau. Th m chí, trên cùng m t v n đ, các nhân v t t do nhìn nh n, tranh bi n. M i nhân v t đu cĩ k t lu n cu i cùng cho đi t ưng c a mình, riêng nhà v ăn v n đ cho nhân v t t loay hoay hồn thi n và khơng đư a ra b t kì m t l i s m truy n nào. ðn cu i cùng, khi câu chuy n k t thúc l i là m t đi tho i khác, là m t tranh lu n khác k ti p v đo đc. S ti p ni nh ng đi tho i tơn giáo c a đc tin mang tên Nguy n Vi t Hà. 34
10. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Khơng riêng Nguy n Vi t Hà đang n l c l t l i nh ng giá tr h ng c u c a con ng ưi, c ũng khơng ch v đc tin, tơn giáo, mà trong đĩ cĩ cách vi t ca nhà v ăn qua nhân v t. Cơ h i c a Chúa và Kh i huy n mu n cĩ th cho chúng ta nhi u h ơn nh ng ý ngh ĩa b m t. Nh ng t ư t ưng c a nhà v ăn trong ti u thuy t c a mình nĩi riêng và các nhà ti u thuy t Vi t Nam đươ ng đi nĩi chung cịn r t nhi u th đ lu n bàn. C m t th h các nhà v ăn, trong đĩ, cĩ Nguy n Vi t Hà v n đang c n m n trên hành trình tìm ý ngh ĩa cu c s ng, con ng ưi thơng qua đi tho i. Và n u Nguy n Xuân Khánh trên tinh th n đi tho i đã vén b c màn l ch s đ lí gi i nĩ b ng cái nhìn khoan dung v ăn hĩa; T Duy Anh, Nguy n Bình Ph ươ ng ch ng l i n i bu n, s cơ đơ n, c m giác b l ưu đày; H Anh Thái gi i thiêng, gi i mã tri th c theo th i đi v tơn giáo trong v ăn h c thì Nguy n Vi t Hà chuyên tâm t hi n t i lu n bàn v ni m tin và đc tin thơng qua tơn giáo. Ti u thuy t Vi t Nam th c s đang trong th i k ỳ đi tho i sơi n i. ðúng nh ư Nguy n ðă ng ðip kh ng đnh “Nguyên lí đi tho i là nguyên lí c ơ b n c a ti u thuy t hi n đi Nĩ quy đnh cách th c t ch c t s , cách xây d ng nhân v t l ưng di n, soi chi u cùng lúc các quan đim k đ b o đm tính dân ch trong t s ” [4]. Nguy n Vi t Hà là nhà v ăn tiêu bi u cho nguyên lý đi tho i y. TÀI LI U THAM KH O [1]. M.Bakhtin (1992). Lý lu n và thi pháp ti u thuy t, Ph m V ĩnh C ư d ch. Tr ưng vi t v ăn Nguy n Du, Hà N i, tr 11, 12, 15. [2]. Tzvetan Todorov (2004). Mikhail Bakhtin nguyên lí đi tho i, ðào Ng c Ch ươ ng dch. NXB ðH Qu c gia, TP H Chí Minh, tr 161. [3]. M.Bakhtin (1998). Nh ng v n đ thi pháp ðơtxtơiepxki , Tr n ðình S , L i Nguyên Ân, V ươ ng Trí Nhàn d ch. NXB Giáo d c, Hà N i, tr 40, 234. [4]. Nguy n ðă ng ðip (2012). Ti u thuy t Nguy n Xuân Khánh m t di n ngơn v l ch s v ăn hĩa. Tp chí Nghiên c u v ăn h c, tr 35. VIETNAMESE NOVELS AFTER THE YEAR OF 1986 – A VIEW THE THEORY OF DIALOGUES (A survey via Nguyen Viet Ha’s novels) Le Thi Thuy Hang Department of Literature and Linguistics, Hue University of Sciences Email: hangthuy83@gmail.com ABSTRACT In Bakhtin’s concept system, “polyphony” means “multi-sound” in the most advanced development. The multi-sound characteristics in literature is the expression of dialogue 35
11. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) principles regarded by Bakhtin as a common feature of human thought, since dialogues are the nature of awareness and thinking. Since 1986, in the innovation of art thinking, novel’s concept is one of many issues of nature and rules of Vietnamese literature, which have been analyzed, discussed. In the innovation of creative thinking and artistic expressions, Vietnamese novelists also create private dialogues in the exciting journey of the world’s literature - a form of creative subjectivity. In Bakhtin's theory of dialogues, the selection of "Vietnamese novels after the year of 1986 - the view of the dialogue theory (via the survey of Nguyen Viet Ha’s novels)" contributes to the search for human nature of Vietnamese novelists in general, and Nguyen Viet Ha in particular. It is a dialogue rooted in the ideology, at the ideological level in collisions between literature and life. Keywords : Dialogue, dialogue principles, re-awareness, discourses 36