Tăng cường tính tích cực của sinh viên khi giảng môn logic học

Nội dung text: Tăng cường tính tích cực của sinh viên khi giảng môn logic học

1. Ý kiến trao đổi Số 48 năm 2013 ___ TĂNG CƯỜNG TÍNH TÍCH CỰC CỦA SINH VIÊN KHI GIẢNG MÔN LOGIC HỌC PHẠM ĐÌNH NGHIỆM* TÓM TẮT Bài báo trình bày một số đề xuất đổi mới nội dung chương trình và phương pháp giảng dạy môn Logic học mà chúng tôi đã tổng hợp từ kinh nghiệm giảng dạy của mình và của một số giảng viên khác. Bài báo đề xuất bổ sung các nội dung bảng ngữ nghĩa, mindmap, hợp giải, phương pháp thuyết trình, tranh luận vào chương trình Logic học hiện nay. Bài báo trình bày việc đổi mới phương pháp giảng dạy thông qua việc sử dụng các phần mềm trợ giúp, các trò chơi Logic học, và đặc biệt là việc tổ chức cho sinh viên thuyết trình, tranh luận trên lớp. Bài báo khẳng định các biện pháp đổi mới phương pháp giảng dạy môn Logic học như trên khích lệ được tính tích cực và gây hứng thú cho sinh viên. Từ khóa: môn Logic học, tư duy logic, thuyết trình, tranh luận trên lớp. ABSTRACT Increasing students’ active participation in Logic lessons Having synthesized our own teaching experience and other lecturers’, we present in this article some suggestions for innovating the contents and teaching methodology for Logic lessons in Vietnamese Universities and colleges. Accoding to this article, it would be better to incorporate the semantics table method, mindmaps, propositional resolutions, presentations and discussion skills in the current Logic study programme. It is also suggested that lecturers can innovate teaching methodology by employing assiting softwares, logical games, and especially by organizing students’ discussions and presentations in class. The article affirms that these innovation methods make students more active and interested in logic class. Keywords: Logic, logic thinking, class discussion. 1. Đặt vấn đề nghiêm túc chỉ có khoảng 50% sinh viên Hiện nay môn Logic học được đạt điểm trung bình. giảng dạy ở nhiều trường đại học (ĐH) Có nhiều lí do cho tình trạng này, và cao đẳng (CĐ) nước ta, đặc biệt là ở trước hết là các lí do sau đây: các trường thuộc khối ngành khoa học xã Lí do 1: Các sinh viên không thi hội và nhân văn, bao gồm cả kinh tế, luật. môn toán trong kì thi đại học dành ít thời Trên thực tế, sinh viên các ngành này, gian, công sức cho môn toán, và vì thế đặc biệt là những sinh viên thi đại học không có được kĩ năng tư duy logic và khối C (không thi môn toán) gặp rất khả năng lập luận chặt chẽ. nhiều khó khăn khi học môn Logic, và Lí do 2: Chương trình Logic học kết quả học tập của họ chưa cao, khi thi cử đang được giảng dạy trong các trường ĐH và CĐ của Việt Nam hiện nay quá * PGS TS, Trường Đại học Sài Gòn lạc hậu, không đáp ứng được sự chờ đợi 130
2. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đình Nghiệm ___ của sinh viên và không đáp ứng được yêu nêu trên1. cầu của họ, hậu quả là sinh viên không Bài báo này trình bày một số đề yêu thích và học môn học này một cách xuất đổi mới nội dung chương trình và thụ động. Nội dung môn Logic học hiện phương pháp giảng dạy môn Logic học nay tập trung chủ yếu vào các phần: (1) một cách tích cực mà tác giả đã tổng hợp các quy luật cơ bản của tư duy, (2) tam từ kinh nghiệm giảng dạy của mình và đoạn luận đơn, (3) chứng minh, bác bỏ và của một số giảng viên khác. ngụy biện. Trong ba phần nêu trên, phần 2. Bổ sung một số nội dung mới cho thứ ba được dành thời lượng rất ít, và chủ môn Logic học yếu là học lí thuyết. Các nội dung Logic Nội dung môn học lạc hậu không học hiện đại được nghiên cứu từ cuối thế đáp ứng được sự chờ đợi từ sinh viên và kỉ XIX, được ứng dụng rộng rãi trong các vì thế khó mà làm cho họ cảm thấy hứng ngành khoa học và trong đời sống như thú được. Bởi vậy, điều đầu tiên cần làm đại số mệnh đề, hệ suy luận tự nhiên, là rút gọn thời gian giảng dạy các nội Logic học vị từ, hợp giải (mệnh đề và vị dung truyền thống và bổ sung một số nội từ), suy luận xác suất gần như hoàn dung mới. Cụ thể là bổ sung một số trong toàn không được đề cập trong chương các nội dung sau đây (chọn nhiều hay ít trình môn Logic học của chúng ta. nội dung phụ thuộc vào thời lượng môn Lí do 3: Phương pháp giảng dạy học mà các trường đang quy định, nếu số môn Logic học của đa số các giảng viên lượng tiết học là 45 thì tất cả các nội hiện nay là thuyết giảng. Thời gian dành dung sau đây đều có thể chọn, nếu là 30 cho sinh viên thuyết trình, tranh luận, giải tiết thì nên chọn các nội dung 1, 3, 4). bài tập còn rất ít. Một số giảng viên 2.1. Phương pháp lập bảng ngữ nghĩa cho sinh viên thuyết trình một số nội để kiểm tra xem các phán đoán có phải dung thay cho việc giảng dạy các nội là quy luật logic (phán đoán hằng đúng) dung đó. Việc làm này rất dễ dẫn đến hay không. việc thay giảng viên bằng sinh viên, Đây là phương pháp mà chúng tôi không lôi cuốn được sinh viên. Các phần phát triển dựa trên bảng chân trị rút gọn. mềm giúp giảng Logic học, các trò chơi Phương pháp này giúp kiểm tra tính hằng logic cũng rất ít được sử dụng. Phương đúng của phán đoán rất nhanh chóng2. pháp dạy này không phát huy được tính Ở các lớp mà chúng tôi đã giảng tích cực của sinh viên. Thay vì được rèn phương pháp này, sinh viên đều nắm bắt luyện kĩ năng suy luận, kĩ năng chứng rất nhanh và đầy hứng thú. minh, bác bỏ, tranh luận sinh viên – Thời lượng dành cho phần này trong trường hợp tốt nhất – chỉ có được khoảng 01 tiết học lí thuyết và 01 tiết bài tri thức lí thuyết về các nội dung trên. tập. Để có kết quả giảng dạy và học tập 2.2. Hợp giải mệnh đề môn Logic học tốt hơn, chúng ta phải Hợp giải là một phương pháp của khắc phục được ít nhất là các lí do 2 và 3 logic hiện đại, được phát minh vào đầu 131
3. Ý kiến trao đổi Số 48 năm 2013 ___ thập kỉ 60 của thế kỉ XX, dùng để chứng không đòi hỏi nhiều thời gian (chúng tôi minh tự động các định lí logic. Hợp giải thường dành cho việc này 02 tiết học trên mệnh đề là phần đơn giản của hợp giải. lớp), và rất lôi cuốn đối với sinh viên. Rất Hợp giải mệnh đề giúp kiểm tra nhanh có ích khi cho sinh viên kiểm tra học chóng xem từ một tập tiền đề  (không trình bằng việc vẽ mindmap theo nhóm rỗng) cho trước có thể rút ra được kết (3-5 sinh viên) với chủ đề tự chọn. luận nào đó hay không3. Thời gian để 3. Cải tiến phương pháp giảng dạy trình bày vấn đề này, cả lí thuyết và bài Logic học tập, khoảng 3 tiết học. Sinh viên nắm rất 3.1. Sử dụng các phần mềm chuyên nhanh nội dung này. dụng 2.3. Phương pháp thuyết trình, tranh Việc sử dụng các phần mềm chuyên luận dụng trong giảng dạy Logic học giúp cho Phương pháp thuyết trình, tranh việc trình bày vấn đề nhanh, dễ hiểu hơn. luận là những nội dung gắn liền với Việc sử dụng các phần mềm như vậy Logic học. Các tri thức và kĩ năng logic - cũng phù hợp với tâm lí thích những cái đặc biệt là tri thức và kĩ năng chứng mới lạ, thích công nghệ hiện đại của sinh minh, bác bỏ, tránh ngụy biện, suy luận - viên – những người trẻ tuổi. Hiện nay có phải thông qua thuyết trình, tranh luận khá nhiều phần mềm giúp giảng dạy mới thực sự được đưa vào cuộc sống. Vì Logic học. Ở đây chúng tôi xin giới thiệu vậy, các phương pháp thuyết trình, tranh phần mềm “Suy luận logic” mà chúng tôi luận cần được giảng dạy cho sinh viên ít đã tạo ra (xem hình 1 và 2). nhất là ở mức khái quát. Để giảng dạy Chương trình “Suy luận logic” là phần này, chúng tôi dành rất ít thời gian một chương trình máy tính được viết cho cho lí thuyết, chỉ từ một đến hai tiết, các máy tính cá nhân sử dụng hệ điều nhưng cho sinh viên thực hành rất nhiều. hành Window 32. 2.4. Vẽ mindmap (sơ đồ tư duy) Chương trình bao gồm các nội dung Mindmap là công cụ dùng để phát lập bảng chân trị và bảng ngữ nghĩa cho triển, sắp xếp ý tưởng, do Tony Buzan, phán đoán phức, suy luận trực tiếp với một nhà khoa học người Anh, phát minh. tiền đề là phán đoán thuộc tính đơn (đảo Mindmap sử dụng hình vẽ, màu sắc, chữ ngược phán đoán, đổi chất phán đoán, đặt viết để trình bày ý tưởng, nên phối hợp đối lập vị từ, suy luận theo hình vuông được cả hai bán cầu đại não trong việc logic), tam đoạn luận nhất quyết đơn, suy phát triển ý tưởng, tổ chức tư duy, ghi luận tự nhiên. Các nội dung này đều có nhớ vì thế, là một công cụ tư duy rất có các phần hợp thành như kiểm tra suy luận ích. Giảng cho sinh viên về mindmap (hoặc lập bảng cho phán đoán), bài tập. 132
4. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đình Nghiệm ___ Hình 1. Menu chính của chương trình “Suy luận logic” Hình 2. Kết quả kiểm tra tam đoạn luận đơn AII-1 Trong phần kiểm tra suy luận, giải có chính xác hay không, và còn trợ chương trình sẽ tự động lập bảng chân trị giúp một số nội dung cụ thể. hay bảng ngữ nghĩa cho phán đoán phức 3.2. Vận dụng các trò chơi logic mà người sử dụng nhập vào từ bàn phím; 3.2.1. Chương trình “Đoán màu” hoặc kiểm tra tính đúng đắn của một suy Đây là chương trình trò chơi được luận mà người sử dụng nhập vào. Khi phát triển bởi Phạm Văn Phước (cựu sinh làm các công việc này chương trình đều viên ĐH Khoa học tự nhiên – ĐH Quốc đưa ra các lời giải chi tiết. Ở phần bài gia Thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM). tập, hàng nghìn bài tập được đưa ra cho Tác giả đã lập chương trình này khi học người sử dụng tự giải. Chương trình sẽ môn Logic học với sự hướng dẫn của giúp người sử dụng kiểm tra xem mình chúng tôi). 133
5. Ý kiến trao đổi Số 48 năm 2013 ___ Hình 3. Giao diện chương trình “Đoán màu” Trò chơi đoán màu được tiến hành đoán đúng màu nhưng sai vị trí bao nhiêu như sau: Cho các viên bi thuộc sáu màu viên bi. nào đó (chẳng hạn xanh, đỏ, tím, vàng, Trò chơi này giúp người chơi phát nâu, cam). Máy tính đã chọn sẵn 4 viên triển khả năng suy luận với các tiền đề là bi theo thứ tự nào đó. Người chơi phải phán đoán phức. Việc chơi trò chơi này đoán ra được các viên bi mà máy đã giúp người học có được kĩ năng suy luận, chọn. Người chơi được quyền đoán nhiều chứ không phải là chỉ có tri thức về các lần (càng đoán ít lần càng tốt), sau mỗi dạng thức suy luận phức. lần đoán máy sẽ cho biết đã đoán đúng 3.2.2. Chương trình “Hanoi Tower” màu đúng vị trí bao nhiêu viên, và đã (Tháp Hà Nội) Hình 4. Giao diện chương trình trò chơi “Hanoi Tower” 134
6. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đình Nghiệm ___ Đây là trò chơi giúp hiểu rõ hơn ý phương tiện được sử dụng để thuyết nghĩa của định nghĩa đệ quy và kiểu tư trình. Giảng viên duyệt kế hoạch thuyết duy dựa trên định nghĩa này. Có nhiều trình, nếu chưa đạt thì cho sinh viên hoàn chương trình chơi trò này trên Internet. thiện. Thời gian để chuẩn bị thuyết trình 3.2.3. Chương trình “Ô số Sudoku” ít nhất là 2 tuần. Ô số Sudoku cũng là trò chơi giúp Sinh viên cũng có thể lựa chọn phát triển kĩ năng tư duy, suy luận với thuyết trình về các đề tài “chứng minh” tiền đề là phán đoán phức. và “ngụy biện”. Trò chơi cho sẵn một hình vuông lớn Thực tế giảng dạy ở các trường ĐH chia thành 9 hình vuông nhỏ hơn sắp xếp Khoa học xã hội và nhân văn – ĐH Quốc thành 3 cột, 3 hàng. Các hình vuông nhỏ gia TPHCM, ĐH Ngoại thương – cơ sở 2 lại được chia thành 9 hình vuông nhỏ sắp TPHCM, ĐH Kinh tế luật, ĐH Huflit cho theo 3 cột và 3 hàng. Như vậy, hình vuông thấy sinh viên rất quan tâm đến việc lớn được chia thành 9 cột và 9 hàng. thuyết trình, cả chính mình thuyết trình Trong một số ô của hình vuông và nghe thuyết trình. Các nhóm đăng ký người ta đã cho sẵn các con số (từ 0 đến thuyết trình thường phải cạnh tranh với 9). Người chơi phải xác định các số (từ 0 nhau qua đề tài và kế hoạch để được chọn đến 9) trong các ô còn lại sao cho trên mỗi thuyết trình. Các đề tài thuyết trình mà dòng, mỗi cột và mỗi hình vuông con mỗi sinh viên đã thực hiện rất phong phú, đi chữ số chỉ xuất hiện đúng một lần. từ các vấn đề đời sống của giới trẻ như 3.4. Thuyết trình, tranh luận tại lớp “tình yêu 9x”, “khủng hoảng tài chính Việc thuyết trình, tranh luận giúp 2008 và ảnh hưởng của nó đến Việt người học luyện tập được các kĩ năng suy Nam”, “sử dụng mindmap vào học tập ở luận, tránh ngụy biện, biết cách chọn lọc trường Đại học” đến các vấn đề lớn dữ liệu, chứng minh, bác bỏ của đất nước như vấn đề chủ quyền của 3.4.1. Thuyết trình Việt Nam ở Biển Đông Để các buổi thuyết trình hấp dẫn Các hình thức thuyết trình mà sinh sinh viên, cần cho sinh viên tự lựa chọn viên lựa chọn cũng rất phong phú. Có đề tài thuyết trình. Giảng viên chỉ nên hình thức truyền thống như sử dụng đưa ra tiêu chí cho đề tài. Các tiêu chí mà powerpoint và các clips để thuyết trình chúng tôi lựa chọn là: 1) đề tài đang được cho đến xây dựng các “show truyền xã hội quan tâm theo dõi; 2) đề tài gắn hình”, hay là diễn kịch với các vấn đề của tuổi trẻ. Nếu có trên Các buổi thuyết trình thường được 60% sinh viên tỏ ra hứng thú với đề tài kết thúc bằng việc trả lời câu hỏi của các được nêu ra thì đề tài đó được chọn để sinh viên trong lớp. thuyết trình trước lớp. Nhóm thuyết trình Các buổi thuyết trình được sinh có 3-5 người. Họ phải lên kế hoạch viên đánh giá bằng cách cho điểm. Để thuyết trình, trong đó nêu rõ số người làm việc này, giảng viên chỉ định một tham gia, thời gian, hình thức, các “ban giám khảo” nhiều người (7-9 135
7. Ý kiến trao đổi Số 48 năm 2013 ___ người), để ban này đánh giá. học, hoặc phỏng vấn sâu, quan sát v.v. để 3.4.2. Tranh luận có tài liệu, chứng cứ phục vụ tranh luận. Nếu thuyết trình là việc của từng Cuối các buổi thuyết trình hay tranh nhóm thì tranh luận là việc của từng cặp luận sinh viên được nêu nhận xét về nội nhóm. Cũng như đề tài thuyết trình, đề tài dung, cách thức thuyết trình, tranh luận. tranh luận được sinh viên đề xuất, và nếu Giảng viên trên lớp cũng nêu các nhận đề tài đó được đa số sinh viên quan tâm xét, đánh giá của mình để lớp rút kinh thì nó sẽ được chọn để tranh luận. Đề tài nghiệm. được đưa ra dưới dạng một điều khẳng Sinh viên với nickname định hoặc là phủ định. Các tiêu chí ở đây AnhDao2205, ĐH Kinh tế - Luật thuộc là (i) đề tài phải là vấn đề đang được xã ĐH Quốc gia TPHCM đã viết như thế hội nói chung, tuổi trẻ nói riêng, quan này trong bài “Trúng xổ số thầy cô”: tâm; (ii) quan điểm của xã hội về vấn đề “Trường hợp 3: Trúng độc đắc (xin mà đề tài nêu chưa thống nhất, có những nhớ mọi thứ đều có tính tương đối) nhóm người khác nhau có các quan điểm Tôi đã từng chờ đợi trong háo hức khác, thậm chí đối lập nhau. Khi tranh những buổi lên lớp của môn Logic học. Ở luận, các nhóm sẽ thay phiên nhau trình đó có những buổi tranh luận về những bày quan điểm của mình và phản biện ý chủ đề mà chúng tôi tự đề xướng. Ở đó kiến của đối phương. Nên dành lần trình tôi được học theo phương pháp “giả đầu” bày đầu tiên cho việc trình bày quan điểm (học môn A nhưng thực chất là để học chính của nhóm (lần này có thời gian dài kiến thức của môn B). Thầy (Chúng tôi nhất, khoảng 4 phút), những lần sau đó lược bỏ tên thầy giáo – Tác giả) hoàn dành cho việc bảo vệ luận điểm hoặc chất toàn có thể dạy như trong giáo trình và vấn đối phương (mỗi lần thường được liên hệ ra bên ngoài qua kiến thức uyên chúng tôi quy định 01 phút cho mỗi bác của mình. Nhưng không, chính qua nhóm). việc rút kinh nghiệm và nhận xét về Để cho các buổi tranh luận được sôi những cuộc tranh luận nảy lửa, chúng tôi nổi, thu hút sự chú ý của sinh viên, sau mới thật sự học được vấn đề, cách bắt buổi tranh luận lớp sẽ xác định nhóm bài, làm khó đối phương, sử dụng cũng thắng và nhóm thua trong tranh luận. như phòng vệ trước những lời ngụy Các cuộc tranh luận của sinh viên biện theo một cách vô hình trung, nếu về Logic học ở nhiều trường khác nhau bạn thắng, phải rất logic”4. mà chúng tôi đã giảng dạy luôn diễn ra Trong chương trình môn Logic học sôi nổi, lôi cuốn. Các nhóm tham gia nên dành thời gian cho 3-4 cuộc tranh tranh luận chuẩn bị rất nghiêm túc. Hầu luận và 2-3 buổi thuyết trình trên lớp. Mỗi hết các nhóm đều chuẩn bị sẵn các buổi thuyết trình kéo dài khoảng 15 phút, presentation bằng powerpoint, nhiều mỗi cuộc tranh luận khoảng 20 phút. nhóm làm sẵn các clips, và đặc biệt một Ngoài bản thân sự hấp dẫn của các số nhóm còn tiến hành điều tra xã hội cuộc thuyết trình, tranh luận, các buổi học 136
8. Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đình Nghiệm ___ kiểu này còn có được sự quan tâm sâu sắc viên đánh giá công bằng, nghiêm túc. của sinh viên vì giảng viên coi trọng sự cố Đây là lời của sinh viên có gắng của họ, đánh giá nghiêm túc nỗ lực nickname AnhDao2205 trong bài viết đã của họ. Chúng tôi thường lấy kết quả dẫn ở trên: thuyết trình hay tranh luận này làm điểm “Chúng ta có nhiều lí do để lưu tâm kiểm tra giữa kì cho các sinh viên tham đến một vấn đề nào đó, một trong số đó, gia (cả sinh viên thuyết trình, tranh luận, theo hướng tích cực, chính là sự thích lẫn các sinh viên tham gia rút ra các bài thú. Xét riêng trong môi trường giáo dục học sau thuyết trình, tranh luận). đại học, trong nhiều trường hợp (đa số có 4. Kết luận lẽ chính xác hơn), sự thích thú dường như Cần bổ sung thêm các nội dung là một đặc ân mà bất cứ một sinh viên mới, có tính hiện đại vào chương trình nào cũng muốn được hưởng từ những Logic học hiện nay và cần để cho sinh người thầy của mình. ( ) viên làm việc nhiều hơn, tự chủ trên lớp Giấc mơ dễ vỡ cuối cùng học và cả bên ngoài giờ học môn Logic Hi vọng Khoa mình sẽ cố gắng đem học, bằng cách cho sinh viên tự chọn đề đến thật nhiều những vé số độc đắc cho tài, tự lập nhóm để tranh luận, thuyết sinh viên ”5. trình, vẽ sơ đồ tư duy, và cả được tham Chúng ta bắt buộc phải thay đổi, cải gia đánh giá, rút kinh nghiệm sau các tiến phương pháp giảng dạy của mình, để hoạt động đó trên lớp. Và tất cả các hoạt giấc mơ dễ vỡ của sinh viên không thật động đó của sinh viên phải được giáo sự vỡ mất! ___ 1 Lí do 1 nằm ngoài phạm vi tác động của các giảng viên môn Logic học. 2 Chi tiết xin xem chương 5 trong sách của tác giả Phạm Đình Nghiệm: “Nhập môn Logic học”, Nxb Đại học Quốc gia TPHCM, 2005. 3 Chi tiết xin xem thêm sách đã dẫn, chương 9. 4 5 Trang web đã dẫn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Phạm Đình Nghiệm (2005), Nhập môn Logic học, Nxb Đại học Quốc gia TPHCM. 2. Phạm Đình Nghiệm (2005), Chương trình trợ giúp suy luận logic (chương trình máy tính). 3. Phạm Đình Nghiệm (2007), Logic học dành cho chuyên ngành triết học, Nxb Đại học Quốc gia TPHCM. 4. Phạm Văn Phước, Đoán màu (chương trình máy tính). 5. P. Harley (2000), A concise introduction to logic, seventh edition, Wadsworth. 6. Triệu Truyền Đống (1999), Phương pháp biện luận, Thuật hùng biện, Nxb Giáo dục. 7. 8. (Ngày Tòa soạn nhận được bài: 15-4-2013; ngày phản biện đánh giá: 10-5-2013; ngày chấp nhận đăng: 15-6-2013) 137