Những đặc trưng ngôn ngữ của tiêu đề báo chí tiếng Anh và tiếng Việt trên bình diện nghĩa học

Nội dung text: Những đặc trưng ngôn ngữ của tiêu đề báo chí tiếng Anh và tiếng Việt trên bình diện nghĩa học

1. Số 7 (237)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 7 NGÔN NGỮ HỌC VÀ VIỆT NGỮ HỌC NHỮNG ĐẶC TRƯNG NGÔN NGỮ CỦA TIÊU ĐỀ BÁO CHÍ TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT TRÊN BÌNH DIỆN NGHĨA HỌC THE LINGUISTIC FEATURES OF ENGLISH AND VIETNAMESE NEWSPAPER HEADLINES IN TERMS OF SEMANTICS NGUYỄN THỊ VÂN ĐÔNG (TS; Viện Đại học Mở Hà Nội) Abstract: Headlines are generally brief, concise and emotional. Due to those special features, rhetorical measures frequently appear in both English and Vietnamese newspaper headlines. The question is how to express the maximum of semantic content from a minimum number of words? It is said that the rhetorical measures are often used as a helpful mean with which the journalists create compelling headlines. In terms of semantics, this article focuses on describing, analyzing and providing comments for the fundamental modes of meaning transference that often appear in newspaper headlines in English and Vietnamese. Key words: newspaper headlines; rhetorical measures; meaning transference. Như đã đề cập trong bài viết trước (Tiêu Tiêu đề báo chí nói chung thường ngắn đề báo chí tiếng Anh và tiếng Việt trên bình gọn, cô đọng và hàm xúc. Vấn đề đặt ra là diện ngữ dụng, tạp chí “Ngôn ngữ và đời làm thế nào để với một số lượng hữu hạn các sống” số 12.2005), một đặc điểm mới trong từ mà lại thể hiện được tối đa về nội dung cách nghiên cứu tiêu đề báo chí của chúng ngữ nghĩa? tôi là khảo sát các tiêu đề báo chí theo quan Một trong những biện pháp quan trọng để gi ày là dùng t điểm về tính thống hợp giữa ba lĩnh vực kết ải quyết vấn đề n ừ với nghĩa chuyển của nó (phái sinh từ nghĩa gốc). Về học, nghĩa học và dụng học. Về phương diện hiện tượng chuyển nghĩa của từ, Đỗ Hữu nghĩa học, khi nghiên cứu các tiêu đề báo Châu [2, 146] cho rằng: "Động lực chủ yếu chí, qua tư liệu khảo sát, chúng tôi thấy đáng thúc đẩy sự chuyển biến ý nghĩa của từ là lưu ý nhất là vấn đề các phương thức nhu cầu do giao tiếp đặt ra". Nhu cầu do chuy à báo) s ển nghĩa mà người viết (nh ử giao tiếp đặt ra (theo Đỗ Hữu Châu) có thể d ên bình ụng để tạo ra các tiêu đề. Do đó, tr là những nhu cầu về mặt trí tuệ và những diện nghĩa học, bài viết này tập trung miêu nhu cầu về mặt tu từ. Ngôn ngữ luôn đứng tả, phân tích và đưa ra các nhận xét khái quát trước đòi hỏi phải kịp thời sáng tạo ra những cho các phương thức chuyển nghĩa cơ bản phương tiện mới để biểu thị những sự vật, thường xuất hiện trong tiêu đề báo chí tiếng hiện tượng và những nhận thức mới xuất Anh và tiếng Việt. hiện trong xã hội nhằm mục đích thay thế
2. 8 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 7 (237)-2015 cho những cách diễn đạt hay những tên gọi nhau về ẩn dụ và hoán dụ. Có thể nhận xét cũ không còn khả năng gợi tả, bộc lộ cảm như sau về ẩn dụ và hoán dụ: xúc và gây ấn tượng cho người nghe, người - Ẩn dụ và hoán dụ được xem như hai đọc nữa. Từ đó, Đỗ Hữu Châu nhận xét: trong số những phương thức chuyển nghĩa "Thay đổi ý nghĩa của các từ sẵn có, thổi cơ bản của các đơn vị từ vựng. Theo đó, ẩn vào chúng những luồng sinh khí mới là một dụ và hoán dụ là đối tượng nghiên cứu của biện pháp tiết kiệm, sống động, giàu tính từ vựng học. dân tộc, có tính nhân dân đậm đà, dễ dàng - Ẩn dụ và hoán dụ là những biện pháp tu được chấp nhận nhanh chóng, đáp ứng nhu từ nhằm tạo nên những biểu tượng trong cầu của giao tiếp, đó cũng là cách phát huy nhận thức của con người. Theo góc độ này, tiềm năng của ngôn ngữ. "[2, 151]. ẩn dụ và hoán dụ là đối tượng nghiên cứu Các phương thức chuyển nghĩa trong của tu từ hoc, phong cách học. Với tư cách ngôn ngữ là đối tượng nghiên cứu không chỉ là các biện pháp tu từ, ẩn dụ và hoán dụ của từ vựng học mà còn là đối tượng nghiên được xem xét trong những ngữ cảnh cụ thể, cứu của phong cách học, tu từ học, trong đó gắn với văn bản. ẩn dụ và hoán dụ được coi là hai phương - Cơ sở của chuyển nghĩa ẩn dụ là sự liên thức chuyển nghĩa phổ biến trong tất cả các tưởng tương đồng; còn cơ sở của sự chuyển ngôn ngữ trên thế giới, bên cạnh các biện nghĩa hoán dụ là sự liên tưởng tương cận [5, pháp khác như chơi chữ, nhã ngữ (còn gọi là 218]. Ẩn dụ là kiểu so sánh không nói thẳng uyển ngữ) và thành ngữ. ra. Người tiếp nhận văn bản khi tiếp cận với Nếu xét thêm từ góc độ tu từ học, có thể nó phải dùng năng lực liên tưởng để quy nhận thấy thêm rằng: do những đặc điểm và chiếu giữa các yếu tố hiện diện trên văn bản chức năng đặc biệt của tiêu đề báo chí nên với các sự vật, hiện tượng ngoài văn bản. biện pháp tu từ xuất hiện rất thường xuyên Quan sát các ẩn dụ và hoán dụ trong các cả trong tiêu đề báo chí tiếng Anh và tiếng tiêu đề báo chí, chúng ta có thể thấy những Việt. Có thể nói rằng các phương tiện tu từ từ cùng một phạm vi biểu vật thì thường có và biện pháp tu từ đã giúp các nhà báo tạo ra các nghĩa phụ ẩn dụ hay hoán dụ cùng những tiêu đề báo chí hấp dẫn. hướng như nhau. Các nghĩa phụ này thường Ẩn dụ và hoán dụ trong tiêu đề báo chí có tính dân tộc sâu sắc, chúng vừa là kết quả Ẩn dụ và hoán dụ là hai phương thức của cách tiếp cận thực tế dân tộc, vừa là kết chuyển nghĩa cơ bản nhất, quan trọng nhất quả của những quy luật điều khiển sự tạo (chúng cũng là hai trong số các biện pháp tu nghĩa mới cho từ. từ rất thường gặp trong tu từ học). Tuy vậy, Các tiêu đề báo chí sau đây có sử dụng ẩn khái niệm về ẩn dụ và hoán dụ được hiểu dụ: không hoàn toàn giống nhau giữa các nhà New Wings for PAL (PAL: Pacific nghiên cứu. Airlines) (Những đôi cánh mới của hãng Các nhà nghiên cứu như Đỗ Hữu Châu hàng không Thái Bình Dương) [2, 155], Hoàng Văn Hành [4], và Nguyễn Cosmopolitan Đức Tồn [5, 218], có những quan điểm khác The Soul of America (Linh hồn nước Mỹ)
3. Số 7 (237)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 9 Nắm đấm của hoà bình (Mu-ha-mad A- Anh thì chơi chữ là việc sử dụng từ có hai li, võ sĩ quyền anh nổi tiếng của Mỹ đến Ap- nghĩa hoặc hai từ khác nhau nhưng phát âm ga-ni-xtan trong cương vị của một đại sứ hoà thì giống nhau [7, 1236]. bình) (Saturday Night) Trong ngôn ngữ báo chí, việc chơi chữ Cò xuất khẩu (Cò là dịch vụ môi giới) thường xảy ra là do báo chí ngoài mục tiêu (Báo Giáo dục & Thời đại) thông báo còn có mục tiêu giải trí. Để thấy Bài học cho những gấu làng (Gấu ám chỉ rõ sự chơi chữ trong tiêu đề báo chí, trong những kẻ có lối sống hung bạo) (Báo Văn một số ví dụ bằng tiếng Anh sử dụng ở đây, hóa) chúng tôi thực hiện hai bước dịch: bước thứ Sau đây là những ví dụ minh hoạ cho các nhất là dịch nghĩa đen của tiêu đề và bước tiêu đề báo chí tiếng Anh và tiếng Việt có sử thứ hai là dịch nghĩa tu từ của tiêu đề. Hãy dụng hoán dụ: xét ví dụ sau trong tiếng Anh: "Sleepy Hollow" Creeps on to Video (Bộ Faint of Heart in the Heart of Darkness phim "Sleepy Hollow" được chuyển thể (The Atlantic Monthly’s) thành phim vi-de-o) (Reuters) Trong ví dụ này, người viết sử dụng 2 từ Một "mùa hi vọng " của cái đẹp (Báo heart với 2 nghĩa khác nhau. Từ heart thứ Lao động) nhất diễn tả nỗi sợ hãi xuất phát từ trong trái Ẩn dụ và hoán dụ, trong nhiều trường tim. Từ heart thứ hai cho thấy vị trí của nhân hợp, là kết quả của hiện tượng chuyển nghĩa vật giữa màn đêm. Nghĩa đen của tiêu đề do văn cảnh. Đây cũng là điểm rất khó của này là: Thót tim trong tim của màn đêm. Nếu quá trình dịch thuật. Khi dịch các tiêu đề báo hiểu theo nghĩa tu từ có thể là: Nỗi sợ trong chí có sử dụng ẩn dụ hay hoán dụ, người ta đêm tối. không thể dịch máy móc theo các mã ngôn Trong tiêu đề báo chí, việc chơi chữ diễn ngữ mà phải tìm được sự tương ứng giữa các ra dưới nhiều dạng thức khác nhau. Nhìn mã nghệ thuật. chung, có thể khái quát chúng thành một số Ẩn dụ và hoán dụ trong ngôn ngữ báo chí kiểu sau: thể hiện sự sáng tạo riêng của mỗi nhà báo - Bóc tách các thành tố của từ nguyên trong việc đặt tiêu đề, do vậy chúng thường khối (thường là từ 2 âm tiết) thành những từ mang đậm dấu ấn cá nhân. Nhà báo sử dụng độc lập. Ví dụ: ẩn dụ và hoán dụ như một phương tiện đối Hội ít mà thảo nhiều (Từ hội thảo bị tách lập với khuôn mẫu, nhằm đánh lạc hướng sự ra) (Báo Văn hóa) chú ý của độc giả nhưng lại gây được ấn Tín vượt ngưỡng (Từ tín ngưỡng bị tượng lớn [3, 18]. tách ra) (Báo Hà Nội mới) Các biện pháp ngữ nghĩa khác dùng - Dùng các cấu trúc đối nhau về nghĩa. trong tiêu đề báo chí Việc sử dụng từ đối nghĩa trong tiêu đề báo Trong tiếng Việt, chơi chữ là lợi dụng chí thực sự đã làm cho tiêu đề báo chí trở các hiện tượng đồng âm, đa nghĩa trong nên hấp dẫn. Những từ đối nghĩa được sử ngôn ngữ nhằm gây một tác dụng nhất định dụng thường là cùng từ loại kiểu như các từ (như bóng gió, châm biếm, hài hước ) trong ngữ được các tác giả sử dụng trong các ví dụ lời nói [8]. Theo định nghĩa của từ điển tiếng sau:
4. 10 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 7 (237)-2015 Càng hiện đại càng cần truyền thống mỉa mai cũng thường được các nhà báo áp (hiện đại đối nghĩa với truyền thống) (Báo dụng để tạo nên các tiêu đề có giá trị biểu Giáo dục & Thời đại) cảm. Trường thọ đang giảm thọ (trường thọ Uyển ngữ thuộc nhóm hoán dụ, là hình đối nghĩa với giảm thọ) (Báo Lao động) ảnh tu từ trong đó người ta thay tên gọi một Hay như ví dụ sau trong báo tiếng Anh: đối tượng (hoặc một hiện tượng) bằng sự Public Divorce ends Secret Janet miêu tả những dấu hiệu cơ bản của nó, hoặc Jackson Marriage (Li dị công khai đã kết bằng việc nêu lên những nét đặc biệt của nó. thúc cuộc hôn nhân bí mật của Janet Uyển ngữ tăng cường tính tạo hình cho lời Jackson) (Reuters) nói [1, 231]. Ví dụ: phụ nữ có thể thay bằng Tiêu đề này đã gây được sự chú ý đặc biệt phái yếu hay phái đẹp, nam giới có thể thay của độc giả khi tác giả sử dụng tới hai cặp từ bằng phái mạnh. Việc sử dụng uyển ngữ đối nghĩa public - secret (công khai - bí trong tiêu đề báo chí thường làm giảm bớt sự mật), và divorce - marriage (li dị - kết hôn). nặng nề cho tiêu đề, ví dụ thay bằng nói đắt - Đảo các thành tố trong cấu trúc. Ví dụ: có thể nói là không rẻ như trong ví dụ sau: An Bình mà chẳng bình an (Bài báo viết Beauty doesn’t come cheap (Giá của cái về làng An Bình thuộc xã Cam Thanh, đẹp không phải là nhỏ) (CNN) huyện Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị, nơi có rất Tiêu đề này nghe nhẹ nhàng và không nhiều người mắc bệnh ung thư) (Báo Lao gây phản cảm cho độc giả như khi họ đọc động) “Beauty costs so much” (Giá của cái đẹp rất Fishing for success and success for lớn). Dù rằng tác giả muốn nói tới sự tốn fishing (Đánh bắt thành công và thành công kém của công cuộc làm đẹp bằng phẫu thuật trong đánh bắt) (AP) nhưng không khiến cho độc giả cảm thấy lo Trong tiếng Việt, hiện tượng chơi chữ lắng cho túi tiền của mình nhiều lắm. diễn ra dưới nhiều hình thức. Để đặt được Như vậy uyển ngữ không những không một tiêu đề báo chí hay theo lối chơi chữ, làm mất đi tính chiến đấu mạnh mẽ của tinh người viết có thể áp dụng các phương thức thần bài viết mà còn có giá trị biểu cảm rất tạo ý nghĩa hàm ẩn qua chính các từ ngữ mà lớn. Tuy nhiên, biện pháp này chưa được sử mình lựa chọn như hình thức nói lái, sử dụng dụng nhiều trong các tiêu đề báo chí hai thứ từ đồng âm, vừa đảo ngữ kết hợp với chơi tiếng. chữ v.v Những tiêu đề báo chí được tạo ra Châm biếm và nói mỉa tạo nên sức hấp nhờ lối chơi chữ thường có khả năng biểu dẫn và dễ gây bất ngờ cho độc giả và được cảm rất lớn. coi là một biện pháp khá phổ biến được các Ngoài các phương thức chuyển nghĩa tác giả áp dụng một cách hiệu quả nhằm thường thấy trong tiêu đề báo chí như ẩn dụ nâng cao kịch tính và sắc thái biểu cảm cho và hoán dụ, chơi chữ, chúng ta thường gặp tiêu đề báo chí. Galperin [6, 407] định nghĩa: trong các tiêu đề báo chí tiếng Anh và tiếng “Châm biếm là biện pháp tu từ dựa trên Việt một số biện pháp ngữ nghĩa khác như nhận thức đồng thời hai nghĩa logic - nghĩa sử dụng uyển ngữ, dùng lối nói châm biếm, từ điển và nghĩa chu cảnh nhưng hai nghĩa
5. Số 7 (237)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 11 này có ý nghĩa đối nhau”. Về "nói mỉa", Như các miêu tả trên đây, có thể nhận Đinh Trọng Lạc [1, 235] định nghĩa: "Nói thấy, trong số các phương thức được áp mỉa là một phương thức chuyển tên gọi từ dụng nhằm nâng cao giá trị biểu cảm cho một biểu vật này sang một biểu vật khác, tiêu đề báo chí, các tác giả thường vận dụng dựa vào sự đối lập giữa cách đánh giá tốt các phương thức chuyển nghĩa mà trong số được đánh giá một cách hiển minh với cách đó chơi chữ, ẩn dụ, hoán dụ là phổ biến nhất đánh giá ngụ ý xấu theo nghĩa hàm ẩn đối nhằm tạo thêm cho từ những nét nghĩa mới, với biểu vật". Xét tiêu đề sau trong tạp chí làm phong phú thêm cho ngôn ngữ báo chí. Time: No, thanks! TÀI LIỆU THAM KHẢO Xét về bối cảnh hành động, đây là câu trả 1. Đinh Trọng Lạc (1997), Phong c¸ch lời có nghĩa từ chối một lời mời, nhưng ở häc tiÕng ViÖt, Nxb. §HQG, H.,. đây, trong chu cảnh của bài báo, tiêu đề này 2. Đỗ Hữu Ch©u (1999), Tõ vùng ng÷ không hề có nghĩa như vậy. Nội dung bài nghÜa tiÕng ViÖt, Nxb. GD, H.,. báo đề cập tới việc từ chối không muốn sinh 3. Hoàng Anh (1998), Mét sè thñ ph¸p con của phụ nữ Nhật Bản bởi họ phải chịu nh»m t¨ng c­êng tÝnh biÓu c¶m trong ng«n sức ép quá lớn về công việc. Tiêu đề này sẽ ng÷ b¸o chÝ, "Ng«n ng÷ & ®êi sèng", H., sè gây tò mò cho độc giả bởi nếu không đọc bài 7. họ không thể hiểu được ý nghĩa sâu xa của 4. Hoàng Văn Hành (1991), Tõ ng÷ tiÕng nó. ViÖt trªn ®­êng hiÓu biÕt vµ kh¸m ph¸, Nxb. Trên tạp chí Business Week có tiêu đề là: KHXH, H.,. There’s no hurry! 5. NguyÔn §øc Tån (2002), T×m hiÓu ®Æc Nếu hiểu một cách đơn thuần thì có thể tr­ng v¨n ho¸ - d©n téc cña ng«n ng÷ vµ t­ hiểu tiêu đề này là “Không có gì phải vội!”. duy ë ng­êi ViÖt (trong sù so s¸nh víi nh÷ng Thực ra, tiêu đề này có ý châm biếm, nhạo d©n téc kh¸c), Nxb. §HQGHN, H., . báng các ông chủ của các công ty ở một số 6. Galperin, I. R. (1981), Stylistics, nước phương Tây luôn trì hoãn việc tăng Moscow: Moscow Vissaja Skola. lương, giảm giờ làm cho công nhân, vì theo 7. Sara Tulloch (1994), The Reader's họ, việc này không cần phải vội. Digest Oxford Wordfinder, Oxford Tiêu đề sau đây trong báo tiếng Việt cũng University Press. có yếu tố châm biếm, mỉa mai: 8. Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt (Viện Ng«n ngữ học) Đi "xem" lâm tặc (Báo Hà Nội mới) (2000), Nxb. е N½ng vµ Trung t©m từ điển "Con voi" chui lọt lỗ kim (Bài báo này học. viết về vụ buôn lậu 62 xe ô tô nhập lậu từ NGUỒN TƯ LIỆU Cam-pu-chia và tiêu thụ trót lọt tại Việt Báo và Tạp chí tiếng Anh: AP; CNN; Nam) (Báo Lao động) Cosmopolitan; Saturday Night; Reuters; The Tiêu đề báo chí kiểu châm biếm này rất Atlatic Monthly’s; Time. hữu hiệu trong việc tạo nên giá trị biểu cảm Báo tiếng Việt: Giáo dục & Thời đại; Hà cho các tiêu đề. Nội mới; Lao động; Văn hóa.