Nhà văn và phong cách - Lê Tiến Dũng (Phần 1)

Nội dung text: Nhà văn và phong cách - Lê Tiến Dũng (Phần 1)

1. LEÂ TIEÁN DUÕNG NHAØ VAÊN VAØ PHONG CAÙCH TP. HCM-2007
2. Hoäi ñoàng khoa hoïc caáp Tröôøng : 1. PGS TS Huyønh Nhö Phöông 2. PGS TS Ñoaøn Leâ Giang 3. TS Nguyeãn Coâng Lyù 4. PGS TS Nguyeãn Thò Thanh Xuaân 5. TS Nguyeãn Thò Loan Ñaõ ñoïc duyeät vaø thoâng qua
3. MUÏC LUÏC 1.Nhaø vaên 1.1. Nhaø vaên trong lòch söû 1.2. Vaäy nhaø vaên laø ai ? 2. Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên 2.1.Caùc quan nieäm khaùc nhau 2.2. Phong caùch ngheä thuaät 2.3. Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên vaø phong caùch soáng 2.4. Bieåu hieän cuûa phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên 2.5. Phong caùch vaø caùc phaïm truø khaùc cuûa khoa nghieân cöùu vaên hoïc 3. Phong caùch moät soá nhaø vaên 3.1. Phong caùch ngheä thuaät thô Toá Höõu 3.2. Phong caùch ngheä thuaät thô Xuaân Dieäu 3.3. Phong caùch ngheä thuaät cuûa Nam Cao
4. 1. NHAØ VAÊN: 1.1.Nhaø vaên trong lòch söû: - Coù vaên hoïc thì phaûi coù ngöôøi saùng taïo ra noù. Ñoù laø nhaø vaên. Hay noùi caùch khaùc nhaø vaên laø ngöôøi saùng taïo ra caùc taùc phaåm vaên hoïc . Cuõng nhö noùi hoïa só laø ngöôøi saùng taïo ra caùc taùc phaåm hoäi hoïa, nhaïc só laø ngöôøi saùng taïo ra caùc taùc phaåm aâm nhaïc Nhöõng teân goïi khaùc nhau tuøy vò trí cuûa nhöõng ngöôøi saùng taïo vaên hoïc nhö : thi nhaân, vaên nhaân, thi só, vaên só, ñaïi vaên haøo, ñaïi thi haøo ñeàu laø nhöõng thuaät ngöõ ñeå troû nhaø vaên, nhöõng ngheä só ngoân töø. - Trong lòch söû vaên hoïc khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå xaùc ñònh nhaø vaên moät caùch cuï theå. +) Trong buoåi ñaàu cuûa vaên hoïc, nhaø vaên ñoù laø moät taäp theå. Baét ñaàu ai ñoù xöôùng leân moät caâu ca, moät caâu chuyeän keå, roài ñöôïc löu truyeàn vaø söûa chöõa Taùc giaû taäp theå ñaõ laøm neân boä phaän vaên hoïc ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi : vaên hoïc daân gian. Trong vaên hoïc daân gian coù nuï cöôøi vaø nöôùc maét, coù noãi buoàn vaø nieàm vui. Nhöng ñoù laø noãi buoàn, nieàm vui, nuï cöôøi, nöôùc maét cuûa con ngöôøi noùi chung chöù khoâng phaûi caùi nhìn moät caù nhaân cuï theå naøo ñoù. Cho neân chöa noùi ñeán phong caùch caù nhaân, caù tính saùng taïo, hay moät nhaø vaên cuï theå trong vaên hoïc daân gian. +) Laïi khoâng ít taùc phaåm vaên hoïc ñaõ töøng do moät nhaø vaên cuï theå naøo ñoù saùng taùc. Nhöng vì nhöõng lí do naøo ñoù ñaõ khoâng ghi teân taùc giaû. Nhöõng taùc phaåm nay ñöôïc goïi laø voâ danh hay khuyeát danh . Vaên hoïc Vieät Nam ñaõ töøng bieát ñeán nhöõng taùc phaåm khuyeát danh khaù noåi tieáng nhö Nhò ñoä mai, Phan Traàn, Thaïch Sanh, Treâ Coùc +) Cuøng vôùi chöõ vieát ra ñôøi , teân tuoåi cuûa caùc nhaø vaên môùi ñöôïc ghi daáu thaät söï leân taùc phaåm cuûa mình. Lòch söû vaên hoïc ñaõ ghi nhaän nhaø vaên vôùi tö caùch moät ngöôøi saùng taùc vaên hoïc chuyeân nghieäp chæ xuaát hieän giai ñoaïn sau cuûa vaên hoïc. Caùc teân tuoåi trong vaên hoïc Vieät Nam chaúng haïn, vai troø nhaø vaên xuaát hieän keøm theo moät chöùc danh khaùc trong ñôøi. 1.2. Vaäy nhaø vaên laø ai ? - Ñaõ coù khoâng ít nhöõng coâng trình nghieân cöùu coâng phu vaø nghieâm tuùc nhaèm traû lôøi caâu hoûi nhaø vaên laø ai. Coù yù kieán ñaõ tuyeät ñoái hoùa hoï nhö thaùnh thaàn. Ngöôøi Hi Laïp coå ñaïi cho raèng naøng thô cuõng nhö caùc nöõ thaàn ngheä thuaät khaùc nhaäp vaøo ai thì ngöôøi ñoù thaønh nhaø thô. Thaàn thoaïi AÁn Ñoä laïi khaúng ñònh thaàn Brakhma ñaõ töøng daïy cho nhaø thoâng thaùi Bratimuni bieát laøm thô. Cho ñeán ngay caû nhaø trieát hoïc coå ñaïi Hi Laïp noåi tieáng laø Platon vaãn cho raèng coù ñöôïc taøi naêng ngheä thuaät laø do thaàn trôï. Vaø A. S. Pushkin, nhaø thô Nga vó ñaïi ôû theá kæ 1
5. XIX, ñöôïc xem laø “maët trôøi cuûa thi ca Nga” ñaõ khoâng ngaàn ngaïi tuyeân boá raèng saùng taïo ñöôïc laø nhôø “trôøi ñeán gaàn ta”. Laïi coù quan nieäm veà nhaø vaên coù phaàn ñôn giaûn. Raèng do choã moãi ngöôøi ñeàu mang trong mình maàm moùng ngheä só neân cöù reøn luyeän beàn bæ vaø laâu daøi ñeàu coù theå thaønh nhaø vaên. Hình nhö ôû caû hai caùch hoaëc laø ñôn giaûn hoùa nhaø vaên, hoaëc laø thaàn thaùnh hoùa nhaø vaên ñeàu coù theå gaây caûn trôû ñeå khoâng lónh hoäi ñaày ñuû yù nghóa cuûa nhöõng con ngöôøi trong ngaønh saùng taïo ñaëc bieät naøy. - Coù theå noùi nhaø vaên tröôùc heát laø moät ngöôøi coù naêng khieáu veà vaên hoïc , cuõng nhö hoïa só phaûi coù naêng khieáu veà hoäi hoïa, nhaïc só phaûi coù naêng khieáu veà aâm nhaïc. Neáu khoâng coù naêng khieáu vaên hoïc thì khoù maø trôû thaønh nhaø vaên ñöôïc. OÂng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ töøng coù yù kieán xaùc ñaùng veà vaán ñeà naøy : "Laøm vaên ngheä phaûi coù khieáu, coù taøi Toâi nghó hoaït ñoäng trong lónh vöïc ñaëc bieät naøy, lónh vöïc vaên hoïc ngheä thuaät maø khoâng coù taøi, coù khieáu, thì khoù khaên laém. Laøm caùc ngheà khaùc, khoâng coù taøi cuõng coù theå laøm ñöôïc vieäc Neáu khoâng coù taøi naêng gì ñaëc bieät thì anh neân ñi laøm vieäc khaùc, chöù laøm vaên ngheä, khoå laém". +) Noùi tôùi naêng khieáu laø noùi tôùi khaû naêng ñaëc bieät veà moät lónh vöïc naøo ñoù. Naêng khieáu vaên hoïc laø khaû naêng ñaëc bieät veà saùng taïo vaên hoïc. Naêng khieáu nhieàu nhaø vaên boäc loä töø raát sôùm. Chaúng haïn G. Boccacio môùi leân 6 tuoåi ñaõ saùng taùc. Baûy tuoåi N.Nekrasov ñaõ öùng taùc ñöôïc moät baøi thô chaâm bieám. Taùm tuoåi A. Pushkin ñaõ nghó ra moät vôû haøi kòch. ÔÛ ta, töø nhoû Maïc Ñænh Chi ñaõ ñöôïc xem laø moät thaàn ñoàng trong thô vaên. Leâ Quí Ñoân, Cao Baù Quaùt saùu tuoåi ñeàu ñaõ bieát laøm thô. Traàn Ñaêng Khoa laøm thô töø khi baûy tuoåi. +) Ngöôïc laïi khoâng ít nhaø vaên khaû naêng vaên hoïc laïi boäc loä khaù muoän. W. Shakespeare sau khi ñaõ traûi qua nhieàu ngheà, ôû tuoåi 26 môùi baét ñaàu saùng taùc. J. Rousseau gaàn tuoåi boán möôi môùi nghó raèng mình coù theå trôû thaønh nhaø vaên. L. Tolstoi cuõng ôû tuoåi 40 môùi hình thaønh con ngöôøi vaên hoïc - Naêng khieáu vaên hoïc laø gì? +) Noùi tôùi naêng khieáu laø noùi tôùi moät khaû naêng ñaëc bieät coù ôû moät ngöôøi naøo ñoù veà moät lónh vöïc naøo ñoù. Coù ngöôøi coù naêng khieáu veà toaùn, coù ngöôøi coù naêng khieáu veà ngoaïi ngöõ. Laïi coù ngöôøi coù naêng khieáu veà tranh, veà vieát chöõ, veà theå thao, hay chæ ñôn giaûn laø coâng ngheä naøo ñoù Chính nhôø naêng khieáu naøy maø con ngöôøi ta coù theå trôû thaønh taøi naêng treân lónh vöïc mình coù naêng khieáu. +) Nhaø vaên coù naêng khieáu, töùc laø cuõng coù khaû naêng ñaëc bieät trong lónh vöïc vaên hoïc . Loaïi naêng khieáu ñaëc bieät naøy thöôøng ñöôïc boäc loä treân caùc maët sau ñaây : 2
6. Thöù nhaát, ngöôøi coù naêng khieáu vaên hoïc cuõng nhö naêng khieáu ngheä thuaät noùi chung thöôøng laø nhöõng ngöôøi raát nhaïy caûm. Nhaø vaên laø ngöôøi maø moïi chaán ñoäng cuûa xaõ hoäi, cuûa con ngöôøi anh ta ñeàu naém baét ñöôïc. Nhaø pheâ bình Hoaøi Thanh, ñaõ hình dung ra Nguyeãn Du laø “ngöôøi laëng leõ, ít noùi, ít cöôøi, ít côûi môû vôùi ñôøi nhöng taâm hoàn thì loäng gioù möôøi phöông, khoâng chuyeån ñoäng naøo beân ngoaøi laïi khoâng vang saâu trong ñoù” (14; tr. 237 ). Chính söï nhaïy caûm naøy taùc phaåm cuûa oâng noùi ñöôïc “nhöõng ñieàu trong thaáy maø ñau ñôùn loøng”. N. A. Gulaiev cuõng nhaän xeùt : “Ñieàu laøm cho ngöôøi ngheä só thöïc thuï coù taøi naêng khaùc vôùi ngöôøi thöôøng laø söï maãu caûm ñaëc bieät, tính xuùc ñoäng veà maët caûm xuùc cao. Nhöõng tình caûm vui buoàn chieám lónh toaøn boä con ngöôøi anh ta" (4; tr. 195) Ngheä só laø moät taâm hoàn nhaïy caûm vôùi noãi buoàn vui cuoäc ñôøi. Ngheä só, nhaø vaên khi phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo trang vieát, vaøo taùc phaåm cuûa mình khoâng theå khoâng theå hieän moät caùch thôø ô laïnh luøng maø theå hieän baèng caû taâm hoàn. Nhaø thô Toá Höõu ñaõ vieát raèng : "Baøi thô hay laøm cho ngöôøi ta khoâng coøn thaáy caâu thô, chæ coøn caûm thaáy tình ngöôøi. Queân raèng ñoù laø tieáng noùi cuûa ai, ngöôøi ta thaáy noù nhö tieáng ca töø loøng mình, nhö laø cuûa mình vaäy” (6; tr. 444). Ngöôøi ngheä só khi theå hieän leân trang giaáy, nhieàu khi ruùt töø ñôøi mình ra. Neân moãi caâu moãi chöõ, ñeàu phaäp phoàng nhòp ñaäp cuûa traùi tim nhaø vaên. Baø Traàn Thò Sen, vôï nhaø vaên Nam Cao, keå laïi, truyeän ngaén Mua nhaø cuûa Nam Cao laø moät chuyeän xaûy ra thöïc trong ñôøi cuûa nhaø vaên. Laàn ñoù, vôï nhaø vaên mua nhaø cuûa moät ngöôøi vôï cheát, hay ñaùnh baïc. Nam Cao bieát, raày la maõi veà chuyeän naøy "Tính anh nhaân haäu, raát thöông ngöôøi, neân xaûy ra chuyeän mua nhaø nhö vaäy loøng anh ray röùt maõi" (Gaëp gôõ baø Traàn Thò Sen, vôï nhaø vaên Nam Cao, Taïp chí Vaên hoïc, soá 5. 1987, tr. 138). Ñieàu ray röùt naøy sau ñaõ ñöôïc theå hieän trong truyeän ngaén Mua nhaø cuûa oâng. Tieãn con ñi boä ñoäi, baø meï noùi : “ÖØ thì con ñi ñi”, neáu laø ngöôøi bình thöôøng, deã daøng boû qua chöõ “thì”. Nhöng vôùi söï maãn caûm ñaëc bieät cuûa traùi tim thi só, Nguyeãn Khoa Ñieàm ñaõ nhaän ra noãi duøng daèng cuûa loøng meï nôi moät chöõ thì chia ly naøy. OÂng vieát: Coù phaûi laø thöa meï Cho buoåi con leân ñöôøng Giao con laøm chieán só Meï chæ giöõ chöõ “thì” Noái caên phoøng meï ôû Vôùi chaân trôøi con ñi 3
7. Nguyeãn Khoa Ñieàm – Thöa meï con ñi Vôùi traùi tim giaøu xuùc ñoäng, nhaø vaên ñaõ caát leân tieáng noùi ñuùng luùc caàn thieát nhaát. Vaø tình caûm cuûa nhaø vaên caøng chaân thaønh, tha thieát bao nhieâu thì caøng rung ñoäng ngöôøi ñoïc baáy nhieâu. Coøn ôû nhöõng trang vieát thôø ô, nhaït nheõo, dó nhieân laø khoù coù theå tìm ñöôïc tri aâm. Thöù hai, nhaø vaên coù moät trí töôûng töôïng phong phuù Töôûng töôïng laø moät phaåm chaát taát yeáu cuûa baát cöù con ngöôøi naøo. Maùc ñaõ töøng cho raèng söï khaùc nhau giöõa moät ngöôøi kieán truùc sö vaø con ong laø choã khi laøm moät caùi nhaø, bao giôø ngöôøi kieán truùc sö cuõng ñaõ hình dung, töôûng töôïng ra tröôùc ôû trong ñaàu. Coøn con ong thì laøm toå theo baûn naêng gioáng loaøi cuûa noù. Leânin cuõng khaúng ñònh : “Trong moïi söï khaùi quaùt duø ñôn giaûn nhaát trong moät yù nieäm duø sô ñaúng nhaát cuõng coù moät maãu cuûa töôûng töôïng” (Buùt kyù trieát hoïc). Vôùi nhaø vaên, töôûng töôïng caøng ñaëc bieät quan troïng. Pautovsky cho raèng “Töôûng töôïng laø coäi nguoàn saùng taïo cuûa ngheä thuaät, laø vaàng thaùi döông vónh cöûu vaø laø chuùa Trôøi cuûa noù”, “laø ñaát ñai mang vaøng baïc ñeán cho thô vaên” (13; tr.117). Coøn Senysevsky xem “Caùi chuû yeáu trong taøi naêng ngheä thuaät ñoù laø caùi ñöôïc goïi laø söï töôûng töôïng saùng taïo” ( Daãn theo 8; tr. 118) . Pautovsky trong Boâng hoàng vaøng ñaõ keå laïi raèng : “Moät laân giöõa ñaùm baïn beø E. Zola noùi raèng nhaø vaên khoâng caàn ñeán trí töôûng töôïng. Coâng vieäc nhaát thieát chæ ñöôïc döïa treân söï quan saùt chính xaùc. Nhö ôû oâng. ÔÛ E. Zola. Maupassant coù maët luùc ñoù vaën laïi : “Theá caùi vieäc oâng vieát nhöõng cuoán tieåu thuyeát lôùn chæ döïa treân nhöõng tin ñaêng baùo vaø haøng thaùng trôøi khoâng böôùc ra khoûi nhaø thì giaûi thích sao ñaây ?”. Zola nín laëng. Maupassant caàm laáy muõ vaø ra ñi. Vieäc boû veà cuûa oâng coù theå coi laø moät cöû chæ nhuïc maï, nhöng oâng khoâng sôï ñieàu ñoù. OÂng khoâng cho pheùp ai, keå caû Zola, phuû nhaän trí töôûng töôïng” (13; tr.176). Nhaø vaên khoâng theå saùng taïo ñöôïc neáu khoâng coù töôûng töôïng. Nhôø coù töôûng töôïng maø Traàn Ñaêng Khoa nhìn maët trôøi vaø gioù thoåi nhö nhöõng con ngöôøi : " OÂng maët trôøi ñaïp xe qua ñænh nuùi. Coâ gioù chaên maây treân ñoàng" Töôûng töôïng ñaõ giuùp cho nhaø vaên Nguyeãn Coâng Hoan vieát ra "nhöõng chuyeän bòa coù thaät" ôû noâng thoân Vieät Nam tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. Trí töôûng töôïng giuùp nhaø vaên xaâm nhaäp vaøo cuoäc soáng xung quanh, ñi saâu vaøo taâm hoàn ngöôøi khaùc, ñaët ra trong oùc mình bao tình huoáng coù theå xaûy ra döïa treân kinh nghieäm soáng maø mình ñaõ traûi qua, ñaõ chieâm nghieäm. Töø ñoù maø tìm lôøi giaûi ñaùp hay gôûi gaém khaùt voïng cuûa mình nôi nhöõng con ngöôøi vaø caûnh vaät maø mình mieâu taû. Töôûng töôïng giuùp nhaø vaên nhaäp thaân, hoùa thaân vaøo con ngöôøi söï kieän maø nhaø vaên xaây döïng. G. Flaubert taâm söï khi vieát Baø Bovary : “Hoâm nay toâi laø moät ngöôøi ñaøn oâng vaø moät ngöôøi ñaøn baø cuøng moät luùc hai 4
8. ngöôøi ñang yeâu. Toâi cöôõi ngöïa ñi daïo trong vöôøn, sau böõa aên, muøa thu, vaø toâi laø nhöõng caønh ñaày laù vaøng, laø nhöõng chieác laù, laø gioù, laø tieáng noùi vaø aùnh naéng maët trôøi, ôû ñoù moãi teá baøo cuûa thaân theå toâi ñeàu chìm ngaäp trong haïnh phuùc tình yeâu (Daãn theo 1; tr. 284). Chính nhôø söï nhaäp thaân naøy maø nhaø vaên coù theå ñöa ñeán cho ngöôøi ñoïc nhöõng nhaân vaät, hình töôïng nhö noù ñang toàn taïi. Nhaø vaên chæ coù theå töôûng töôïng ñöôïc phaûi döïa treân cô sôû thöïc teá. “Neáu khoâng coù thöïc teá thì töôûng töôïng cuõng khoâng theå toàn taïi” (13; tr.178). B. Xuscov cuõng cho raèng : “Ngay khi ngöôøi ngheä só bòa ñaët vaø veõ vôøi moät ñieàu gì ñoù maø anh ta cho laø ôû ngoaøi bieân giôùi thöïc taïi, thì anh ta chaúng qua cuõng chæ taùi taïo nhöõng boä phaän cuûa caùi chænh theå ñöôïc goïi laø thöïc teá” (18; tr. 13) . Buït, tieân trong vaên hoïc daân gian chaúng haïn, laø nhöõng nhaân vaät hoang ñöôøng nhöng noù cuõng coù nhöõng cô sôû thöïc teá cuûa noù khoâng chæ ôû choã theå hieän nhöõng khaùt khao veà leõ phaûi, coâng baèng cuûa con ngöôøi maø chính ôû nhöõng hình töôïng aáy mang nhöõng neùt cuûa con ngöôøi. Töôûng töôïng nhaø vaên mang yù nghóa thaåm myõ. Noùi laø töôûng töôïng nhöng bao giôø cuõng döïa treân nieàm tin, chöù khoâng noù seõ thaønh troø chôi voâ vò cuûa trí oùc : Toá Höõu noùi : "Vaên chöông laø saùng taïo, laø töôûng töôïng, nhöng ñöøng noùi doái, bòa ñaët nhöõng ñieàu mình khoâng nghó, khoâng caûm chaân thaät”. (6; tr. 425). Khi Cheá Lan Vieân vieát: “Cho toâi ñöôïc laøm soùng döôùi thaân taøu ñöa tieãn Baùc” thì chuùng ta bieát laø taùc giaû töôûng töôïng, vì caâu chuyeän Baùc ñaõ tìm ñöôøng cöùu nöôùc ñaõ luøi vaøo dó vaõng, nhöng chuùng ta vaãn xuùc ñoäng, vì ñoù laø caûm xuùc chaân thaønh cuûa nhaø thô ñoái vôùi Baùc khi tìm ñöôøng cöùu nöôùc. Thöù ba : nhaø vaên coù moät khaû naêng quan saùt tinh teá. Vôùi moät taâm hoàn nhaïy caûm, giaøu trí töôûng töôïng, nhaø vaên coøn phaûi laø ngöôøi coù khaû naêng quan saùt tinh teá. Toâ Hoaøi töøng cho raèng : “Khoâng phaûi toâi rieâng ñeà cao söï quan saùt caàn thieát hôn tö töôûng vaø töøng traûi. Nhöng quaû laø muoán vieát ñöôïc phaûi bieát loái quan saùt ñeå aán saâu theâm trí nhôù, giuùp cho söùc töôûng töôïng” (5; tr.172 ). Pautovsky goïi khaû naêng quan saùt ôû nhaø vaên laø “ngheä thuaät nhìn theá giôùi”. Ngöôøi coù khaû naêng quan saùt laø nhìn ra ôû nhöõng söï vaät nhöõng ñieàu maø ngöôøi khaùc khoâng thaáy. Nhaø ñieän aûnh Dovzenco noùi raèng “Hai ngöôøi nhìn xuoáng, moät ngöôøi thaáy vuõng nöôùc, ngöôøi kia thaáy nhöõng vì sao” laø cuõng ñeå noùi leân vai troø quan saùt ñoái vôùi saùng taïo. Nhôø khaû naêng quan saùt tinh teá, maø Traàn Ñaêng Khoa nhìn thaáy ôû loaøi kieán coù caû moät theá giôùi rieâng bieät vôùi nhöõng ñaëc ñieåm rieâng. Baøi thô Ñaùm ma baùc Giun laø söï caûm nhaän ñoù: Baùc Giun ñaøo ñaát suoát ngaøy Tröa nay cheát döôùi boùng caây sau nhaø 5
9. Hoïhaøng nhaø Kieán keùo ra Kieán Con ñi tröôùc, Kieán Giaø theo sau Caàm höông Kieán Cuï baïc ñaàu Khoùc than Kieán Caùnh khoaùc maøu aùo tang Kieán Löûa ñoát ñuoác ñoû laøng Kieán Kim choáng gaäy, Kieán Caøng naëng vai Ñaùm ma ñöa ñeán laø daøi Qua nhöõng vöôøn chuoái, vöôøn khoai, vöôøn caø Kieán Ñen uoáng röôïu trong nhaø Ñaày trôøi Kieán Gioù bay ra chia buoàn Traàn Ñaêng Khoa – Ñaùm ma Baùc Giun Traàn Ñaêng Khoa bieát laéng nghe vaø phaân bieät, ñöôïc tieáng laù rôi nghieâng (Ngoaøi theàm rôi caùi laù ña. Tieáng rôi raát moûng nhö laø rôi nghieâng ).Thaáy ñöôïc noãi ñau ngaøy Baùc maát ñaõ bieán cuï giaø thaønh treû nhoû vaø treû nhoû nghieâm trang nhö cuï giaø ( Treû con nghieâm trang nhö cuï giaø. Cuï giaø khoùc nhö treû nhoû). Quan saùt gioûi laø nhaø vaên phaûi thaáy ra ñöôïc nhöõng neùt chính, nhöõng ñaëc ñieåm rieâng cuûa söï vaät con ngöôøi. Moät nhaø vaên Phaùp noùi raèng : “Moät traêm thaân caây baïch döông gioáng nhau caû traêm, moät traêm aùnh löûa gioáng nhau caû traêm . Môùi troâng töôûng theá, nhöng troâng kyõ thì caây baïch döông naøo cuõng khaùc nhau, ngoïn löûa naøo cuõng khaùc nhau”. Khoâng chæ gioûi quan saùt beân ngoaøi, nhaø vaên nhaïy beùn trong vieäc töï quan saùt. Hoï laéng nghe nhöõng xuùc ñoäng trong taâm hoàn roài theå hieän noùi leân trang vieát. Khi Höõu Thænh vieát Moät mình moät maâm côm Ngoài beân naøo cuõng leäch laø khi taùc giaû khoâng chæ hoùa thaân, maø coøn laéng nghe ñöôïc noãi xuùc ñoäng saâu xa cuûa ngöôøi vôï xa choàng. Trong ñoù vöøa coâ ñôn, vöøa thuûy chung vaø cuõng raát ñau xoùt. Chæ coù theå laéng nghe ñöôïc tieáng noùi beân trong môùi quan saùt beân ngoaøi tinh teá ñöôïc. Chæ quan saùt beân ngoaøi thì môùi boäc loä ñöôïc theá giôùi beân trong cuûa mình. Thöù tö, nhaø vaên cuõng laø ngöôøi coù trí nhôù toát. Trí nhôù laø phaåm chaát chung cuûa con ngöôøi. Nhôø coù trí nhôù maø con ngöôøi ta ghi nhôù ñöôïc nhöõng kinh nghieäm, nhöõng tri thöùc ñaõ ñaït ñöôïc ñeå tieán haønh caùc hoaït ñoäng cuûa mình. Cuõng nhôø coù trí nhôù maø con ngöôøi coù theå tieán leân ñaït ñöôïc nhöõng tri thöùc môùi. 6
10. Ñoái vôùi nhaø vaên, trí nhôù ñaëc bieät quan troïng. K. G. Paustovsky vieát raèng : “Moät trong nhöõng yeáu toá cô baûn ñeå vieát vaên laø trí nhôù toát”. “Trí nhôù laø caùi raây thaàn ñeå cho caùt buïi loït qua nhöng giöõ laïi nhöõng vuïn vaøng” (13; tr.109, 222) Nhieàu nhaø vaên coù trí nhôù raát ñaëc bieät. Gaida thuoäc loøng caû truyeän daøi Chuù beù ñaùnh troáng (Theo 13; tr.140). H. Balzac nhôù raønh roït teân hoï vaø caû tieåu söû cuûa hai nghìn nhaân vaät do oâng xaây döïng. J. W. Goethe coù theå nhaéc laïi raønh roït noäi dung moät taùc phaåm ñònh vieát dôû dang töø hôn ba möôi naêm tröôùc Nhôø coù trí nhôù nhaø vaên saùng taùc ñöôïc. M. Gorky noùi raèng : “Saùng taùc chính laø hoaït ñoäng cuûa trí nhôù moät caùch caêng thaúng ñeán möùc ruùt ra trong voán tri thöùc aán töôïng cuûa nhaø vaên nhöõng vieäc, nhöõng caûnh, nhöõng tình tieát noåi baät”. Trí nhôù cuûa nhaø vaên chuû yeáu ghi laïi nhöõng aán töôïng, caûm xuùc nhöõng vieäc, nhöõng caûnh, nhöõng ngöôøi, nhöõng aán töôïng ñoïng laïi trong nhaø vaên thaønh nhöõng kyû nieäm da dieát, roài moät luùc naøo ñoù maø vuït leân thaønh nhöõng hình töôïng taùc phaåm. Hoài öùc veà con soâng queâ höông boãng uøa daäy maõnh lieät giuùp cho Teá Hanh vieát thaønh coâng baøi thô Nhôù con soâng queâ höông . Thöù naêm, nhaø vaên laø ngöôøi coù trí tueä saéc beùn. Ñaõ khoâng ít ngöôøi xem coù moät trí tueä saéc beùn laø coù haïi ñoái vôùi saùng taïo ngheä thuaät. Nhöng thaät söï ñaõ laø moät nhaø vaên phaûi coù naêng löïc trí tueä. Taàm tö töôûng cao seõ laø taàm nhìn cuûa nhaø vaên veà con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Nhôø ñoù maø nhaø vaên coù theå nhìn ra ñöôïc nhöõng neùt baûn chaát nhaát cuûa hieän thöïc, lyù giaûi vaø caét nghóa ñöôïc baûn chaát cuûa noù. Nhaø tö töôûng thöôøng ñi ñoâi vôùi nhaø vaên. Moät maët hoï vöøa phaûi laø con ngöôøi giaøu xuùc ñoäng, nhöng maët khaùc trí tueä phaûi saéc beùn. Toá Höõu ñaù coù laàn noùi : “Ñoát chaùy traùi tim ñeán thaønh trí tueä, ñoù laø Hitmeùt. Ñoát chaùy trí tueä ñeán thaønh traùi tim, laø Breâch ñaây roài” (Taïp chí Vaên hoïc soá 1.1973). Ñoù cuõng laø moái quan heä giöõa tình caûm vaø lyù trí trong baûn thaân con ngöôøi nhaø vaên. Thöù saùu,saùng taïo vaên hoïc bao gioø cuõng ghi ñaäm daáu aán caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên. . Moãi nhaø vaên coù taøi ñeàu coù moät gioïng vaên rieâng, khoâng deã gì laãn vôùi ai. Ñoïc vaên Nguyeãn Tuaân ta thaáy moät loái vaên caån troïng, tæ mæ maø pha chuùt khinh baïc. Coøn lôøi vaên cuûa Xuaân Dieäu bao giôø cuõng aøo aït, maõnh lieät, tuoân traøo caûm xuùc. Vaên cuûa Nam Cao ñaày nhöõng trieát luaän laïi pha chuùt ñaéng cay, chua xoùt. M.B.Khravtsenco cho raèng: "Nhöõng ngöôøi saønh soõi veà vaên hoïc coù theå caên cöù vaøo nhöõng ñaëc ñieåm veà gioïng ñieäu cuûa moät ñoaïn vaên töï söï nhaát ñònh maø hoï chöa heà bieát hoaëc caên cöù vaøo maáy doøng cuûa moät baøi thô môùi laï ñeå xaùc ñònh taùc giaû cuûa nhöõng taùc phaåm aáy". ÔÛ moät choã khaùc, oâng cho raèng: "Vôùi tö caùch laø moät hieän töôïng phong caùch, ngoân ngöõ ngheä thuaät thöïc hieän moät chöùc naêng phöùc taïp, noù taïo ra heä thoáng gioïng ñieäu cuûa taùc phaåm ". Vì theá maø qua lôøi vaên ngheä thuaät 7
11. coù theå nhaän xeùt gioïng vaên cuûa töøng ngöôøi, cho gioïng vaên cuûa ngöôøi naøy laïnh luøng, gioïng vaên cuûa ngöôøi kia ñaèm thaém tröõ tình v.v Taùc giaû khoâng taïo ñöôïc gioïng vaên rieâng thì khoù maø trôû thaønh nhaø vaên thöïc söï. Ñuùng nhö A.Tsekhov ñaõ nhaän xeùt: "Neáu taùc giaû khoâng coù loái noùi rieâng cuûa mình thì ngöôøi ñoù khoâng bao giôø laø nhaø vaên caû Neáu anh ta khoâng coù gioïng rieâng, anh ta khoù trôû thaønh nhaø vaên thöïc thuï". Nhaø vaên saùng taïo ra taùc phaåm ñoàng thôøi saùng taïo ra lôøi vaên cuûa mình, taïo neân "hôi vaên", vaên khí" hay noùi nhö baây giôø laø taïo neân "gioïng vaên" cuûa mình. Caûm nhaän ñöôïc caù tính saùng taïo laø moät cô sôû quan troïng ñeå hieåu nhaø vaên. Coù naêng khieáu laø quan troïng, nhöng ñoù chæ môùi laø yeáu toá “caàn” chöù chöa “ñuû”. Töø naêng khieáu ñeán taøi naêng ngheä thuaät coøn laø moät quaù trình reøn luyeän laâu daøi vaø gian khoå cuûa nhaø vaên. Nhaø vaên phaûi tích luõy theâm voán soáng, voán chính trò, voán ngheà nghieäp, voán vaên hoùa Ñoù laø nhöõng yeáu toá heát söùc caàn thieát ñeå trôû thaønh moät taøi naêng vaên hoïc. Nhaø vaên chæ trôû thaønh moät taøi naêng ngheä thuaät thaät söï khi taïo ñöôïc cho mình moät phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo. CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP: 1. Nhaø vaên laø ai? 2. Nhaø vaên coù nhöõng phaåm chaát gì? 3. Naêng khieáu vaên hoïc laø gì? Haõy phaân tích naêng khieáu cuûa moät nhaø vaên cu theå maø anh (chò) bieát. 8
12. 2. PHONG CAÙCH NGHEÄ THUAÄT CUÛA NHAØ VAÊN 2.1. Caùc quan nieäm khaùc nhau veà phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên laø gì ? Coù nhieàu ngöôøi hieåu phong caùch khaùc nhau. -) Raxun Gamzatov trong cuoán Ñaghestan cuûa toâi , (NXB Caàu voàng, Matxcova, 1984), muïc Buùt phaùp ñaõ cho raèng: “Duø baøi thô theå hieän yù töù doäc ñaùo ñeán ñaâu, noù cuõng nhaát thieát phaûi ñeïp. Khoâng chæ ñôn laø ñeïp maø coøn ñeïp moät caùch rieâng. Ñoái vôùi nhaø thô, tìm cho ra buùt phaùp cuûa mình vaø thaáy ñöôïc mình- nghóa laø trôû thaønh nhaø thô”. (Sñd, tr.166). “Giôø ñaây, khi toâi ñaõ ngoaøi 40 tuoåi, toâi ngoài tröôùc 40 cuoán saùch cuûa toâi, laät laät xem qua vaø thaáy raèng treân caùnh ñoàng gieo luùa mì cuûa toâi ñaõ coù nhöõng thöù caây töø caùnh ñoàng lan sang, nhöõng thuù caây maø toâi khoâng gieo” (Sñd, tr.166) . -) Trong Caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên vaø söï phaùt trieån vaên hoïc (NXB Taùc phaåm môùi, H. 1978) B. Khrapchenco ñaõ ñöa ra nhieàu ñònh nghóa veà phong caùch tieâu bieåu cho nhieàu quan nieäm khaùc nhau. Chaúng haïn D. Likhachev, A. Grogorian, V. Turbin, V. Jirmunsky, V. Koâvalev, L. Novichenco, V. Dneprov, Ya. Elsberg, R. Yakobson Khrapchenco cho raèng caùc ñònh nghóa naøy xoøe ra nhö moät caùi nan quaït maø moät phía thì thöøa nhaän phong caùch laø moät phaïm truø lòch söû-thaåm mó roäng nhaát, bao quaùt nhaát, nhöng moät phía khaùc laïi coi phong caùch nhö moät ñaëc ñieåm rieâng cuûa töøng taùc phaåm vaên hoïc. Khrapchenco vieát: “Hieän ñang toàn taïi moät soá löôïng raát lôùn nhöõng ñònh nghóa khaùc nhau veà phong caùch vaên hoïc. Nhöõng ñònh nghóa naøy xoeø ra nhö caùi quaït giöõa söï thöøa nhaän phong caùch laø moät phaïm truø lòch söû – thaåm myõ roäng nhaát, bao quaùt nhaát vaø söï nhìn nhaän noù nhö nhöõng ñaëc ñieåm cuûa nhöõng taùc phaåm vaên hoïc rieâng leû. Neáu nhö chæ giôùi haïn ôû nhöõng yù kieán veà vaán ñeà ñoù, nhöõng yù kieán chuû yeáu ñöôïc neâu leân vaøo thôøi gian gaàn ñaây thì phaûi thöøa nhaän raèng coù raát nhieàu saéc thaùi trong söï baát ñoàng yù kieán”. Cuoái cuøng, Khrapchenco cuõng neâu leân ñònh nghóa khaùi quaùt: “Neáu nhö duøng moät coâng thöùc vaén taét thì phong caùch caàn phaûi ñöôïc ñònh nghóa nhö thuû phaùp bieåu hieän caùch khai thaùc hình töôïng ñoái vôùi cuoäc soáng, nhö thuû phaùp thuyeát phuïc vaø thu huùt ñoäc giaû”. -) Phöông Löïu ñöa ra khaùi nieäm veà phong caùch trong boä saùch Lyù luaän vaên hoïc . Sau ñoù oâng vieát laïi trong saùch Töø ñieån vaên hoïc , NXB KHXH . H.1984,taäp II nhö sau: “Phong caùch laø choã ñoäc ñaùo mang phaåm chaát thaåm myõ cao ñöôïc keát tinh trong söï saùng taïo cuûa nhaø vaên. Khoâng phaûi baát cöù nhaø vaên naøo cuõng taát yeáu coù 1
13. phong caùch, maëc duø noùi cho cuøng nhaø vaên naøo cuõng coù ñaëc ñieåm. Song ñaëc ñieåm môø nhaït chöa ñuû, phaûi laø choã thaät ñoäc ñaùo khoâng theå thay theá ñöôïc môùi laøm neân phong caùch. Chæ caàn laëp ñi laëp laïi ñaõ goïi laø ñaëc ñieåm, nhöng phong caùch, tuy cuõng ñoøi hoûi söï beàn vöõng, khoâng chaáp nhaän söï choùng phai môø, nhöng phaûi laø söï laëp ñi laëp laïi moät caùch ñoåi môùi”( Sñd, tr.214) . -) Trong Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc (NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1992) caùc taùc giaû Leâ Baù Haùn, Traàn Ñình Söû, Nguyeãn Khaéc Phi chuû bieân ñaõ ñònh nghóa: “Phong caùch ngheä thuaät laø moät phaïm truø thaåm mó, chæ söï thoáng nhaát töông ñoái oån ñònh cuûa heä thoáng hình töôïng, cuûa caùc phöông tieän bieåu hieän ngheä thuaät,noùi leân caùi nhìn ñoäc ñaùo trong saùng taùc cuûa moät nhaø vaên, trong taùc phaåm rieâng leû, trong traøo löu vaên hoïc hay vaên hoïc daân toäc. Phong caùch khaùc phöông phaùp saùng taùc ôû söï thöïc hieän cuï theå tröïc tieáp cuûa noù: caùc daáu hieäu phong caùch döôøng nhö noãi leân treân beà maët taùc phaåm, nhö laø moät theå thoáng nhaát höõu hình vaø coù theå tri giaùc ñöôïc cuûa taát caû moïi yeáu toá cô baûn cuûa hình thöùc ngheä thuaät. Trong nghóa roäng, phong caùch laø nguyeân taéc xuyeân suoát trong vieäc xaây döïng hình thöùc ngheä thuaät, ñem laïi cho taùc phaåm moät tính chænh theå coù theå caûm nhaän ñöôïc, moät gioïng ñieäu vaø saéc thaùi thoáng nhaát.Vôùi yù nghó naøy ngöôøi ta phaân bieät caùc “phong caùch lôùn”, hay coøn goïi laø “phong caùch thôøi ñaïi”, caùc phong caùch cuûa caùc traøo löu vaø doøng vaên hoïc, phong caùch daân toäc, phong caùch caù nhaân cuûa taùc giaû” (Sñd, tr.70, 71) . -) Oâng Laïi Nguyeân Aân trong Töø ñieån vaên hoïc (boä môùi) NXB Theá giôùi, Haø Noäi, 2005), ñaõ ñònh nghóa nhö sau: “Khaùi nieäm chæ nhöõng neùt chung, töông ñoái beàn vöõng cuûa heä thoáng hình töôïng, cuûa caùc phöông thöùc bieåu hieän ngheä thuaät, tieâu bieåu cho baûn saéc saùng taïo cuûa moät nhaø vaên, moät taùc phaåm, moät khuynh höôùng vaên hoïc, moät neàn vaên hoïc daân toäc naøo ñoù ( Sñd, tr. 1472) . - ) OÂng Phan Ngoïc trong cuoán Tìm hieåu phong caùch Nguyeãn Du trong truyeän Kieàu, (NXB Thanh nieân taùi baûn,2003), ñaõ khaúng ñònh : “Phong caùch laø moät caáu truùc höõu cô cuûa taát caû caùc kieåu löïa choïn tieâu bieåu, hình thaønh moät caùch lòch söû vaø chöùa ñöïng moät giaù trò lòch söû coù theå cho pheùp ta nhaän dieän moät thôøi ñaïi, moät theå loaïi, moät taùc phaåm, hay moät taùc giaû” (Sñd, tr.31). Toùm laïi, moãi ngöôøi ñaõ ñöa ra moät khaùc nhau, nhöng nhìn chung vaãn ñieåâm chung. Ñoù laø neùt saùng taïo ñoäc ñaùo maø ta seõ phaân tích ôû muïc sau. 2.2. Phong caùch ngheä thuaät: - Khaùi nieäm phong caùch coù nguoàn goác töø thuaät “stylos” (Hy laïp), “stylus”(La Maõ), “Style” (Phaùp) Luùc ñaàu thuaät ngöõ naøy ñöôïc hieåu laø “neùt chöõ”, “buùt phaùp”. Sau ñoù môùi coù nghóa laø “phong caùch”. 2
14. Phong caùch ngheä thuaät thöôøng ñöôïc hieåu theo hai nghóa : - Thöù nhaát noùi tôùi phong caùch laø noùi tôùi ñaëc ñieåm saùng taïo, noùi tôùi vaên phong cuûa moãi nhaø vaên. Theo nghóa naøy nhaø vaên duø ít, duø nhieàu ñeàu coù phong caùch. - Thöù hai noùi tôùi phong caùch laø noùi tôùi nhöõng neùt rieâng, ñoäc ñaùo môùi laï noåi baät cuûa nhaø vaên, giuùp cho ngöôøi ñoïc nhaän ra dieän maïo saùng taïo cuûa nhaø vaên khoâng laãn vôùi caùc nhaø vaên khaùc. Neùt rieâng naøy taïo neân phaåm chaát thaåm mó ngheä thuaät cuûa nhaø vaên. Neùt rieâng, ñoäc ñaùo naøy phaûi “ñöôïc laëp ñi laëp laïi”, taïo neân “tính oån ñònh” trong phong caùch cuûa nhaø vaên. Maët khaùc neùt rieâng ñoù cuõng phaûi luoân luoân ñöôïc ñoåi môùi khoâng laëp laïi, khoâng saùo moøn. Do ñoù ñoøi hoûi phaûi coù tính ngheä thuaät cao. Theo nghóa naøy, thì khoâng phaûi nhaø vaên naøo cuõng coù phong caùch. Chæ nhöõng nhaø vaên thöïc söï coù taøi, thöïc söï coù baûn lónh ngheä thuaät cao môùi coù phong caùch. ÔÛ ñaây chuù yù bieåu hieän cuûa phong caùch: +) Moãi neùt phong caùch phaûi moät ñieåm ñoäc ñaùo , môùi laï, khoâng heà laãn vôùi ai. Ví duï Xuaân Dieäu coù moät neùt raát ñoäc ñaùo laø moät khaùt voïng soáng maõnh lieät, noàng naøn. +) Nhöng neùt ñoäc ñaùo phaûi oån ñònh , ôû taùc phaåm naøo cuõng coù, thoáng nhaát. Yeáu toá giuùp chuùng ta nhaän ra neùt chuû yeáu cuûa phong caùch nhaø vaên. Chaúng han khaùt voïng soáng voïng soáng cuûa Xuaân Dieäu ôû taùc phaåm naøo cuõng phaûi maõnh lieät, noàng naøn. +) Caùi oån ñònh phaûi luoân luoân ñoåi môùi. Nghóa laø, caùi oån ñònh trong noù phaûi coù caùi môùi, khoâng laëp laïi. +) Phong caùch mang phaåm chaát thaãm mó, noù phaûi mang tôùi cho ngöôøi ñoïc moät söï höôûng thuï mó caûm cao. Nhö vaäy, coù theå noùi phong caùch cuûa nhaø vaên laø nhöõng ñaëc ñieåm tö töôûng ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên coù yù nghóa thaåm mó vaø coù tính chaát oån ñònh taïo ra dieän maïo tính thaàn rieâng cuûa nhaø vaên ñoù. Ta coù theå noùi tôùi phong caùch ngheä thuaät cuûa Nguyeãn Du, Hoà Xuaân Höông, Cao Baù Quaùt, cuûa Nam Cao, Xuaân Dieäu, Nguyeãn Tuaân, Vuõ Troïng Phuïng ÔÛ nhöõng nhaø vaên naøy ñaõ coù nhöõng ñaëc ñieåm ngheä thuaät ngöôøi ñoïc coù theå hình dung ra ñöôïc chaân dung ngheä thuaät cuûa hoï. Hôn theá nöõa, tieáp nhaän söï ñoäc ñaùo cuûa hoï nhö tieáp nhaän moät phaåm chaát thaåm mó - ngheä thuaät. 2.3. Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên vaø phong caùch soáng . - Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên khoâng ñoàng nghóa vôùi phong caùch soáng. Phong caùch ngheä thuaät khoâng phaûi laø loái soáng, laø ñaëc ñieåm veà theá giôùi quan, thoùi quen cuûa nhaø vaên ôû ngoaøi ñôøi. Nhöng nhaân toá naøy laø nhöõng nhaân 3
15. toá hình thaønh neân phong caùch hoaëc aûnh höôûng ñeán phong caùch chöù khoâng phaûi baûn thaân phong caùch. - Lòch söû vaên hoïc nhaân loaïi ñaõ chöùng minh nhieàu nhaø vaên phong caùch vaên hoïc raát khaùc vôùi phong caùch soáng. Ñoù laø hai phaïm truø khaùc nhau, coù taùc ñoäng laãn nhau, chöù khoâng theå noùi laø ñoàng nhaát vôùi nhau. Tröôøng hôïp Vuõ Troïng Phuïng laø moät ví duï tieâu bieåu. 2.4. Bieåu hieän cuûa phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên chæ ñöôïc xem xeùt qua taùc phaåm. Noù boäc loä trong toaøn boä caùc yeáu toá cuûa taùc phaåm. Noù boäc loä töø vieäc duøng töø ñaët caâu cho tôùi vieäc xaây döïng nhaân vaät, caùch keå chuyeän, töø vieäc löïa choïn caùc chi tieát cho tôùi vieäc toå chöùc coát truyeän, töø heä thoáng vaán ñeà cho tôùi noäi dung tö töôûng cuûa taùc phaåm ÔÛ phöông dieän naøo nhaø vaên cuõng coù theå chöùng toû daáu aán caù tính saùng taïo cuûa mình, töùc laø boäc loä phong caùch ngheä thuaät. - Ngöôøi ta coù theå noùi tôùi phong caùch ôû caùi caûm xuùc raøo raït, maïnh meõ cuûa Xuaân Dieäu maø cuõng coù theå noùi tôùi phong caùch duøng töø raát duïng coâng cuûa Nguyeãn Tuaân. Ngöôøi ta coù theå noùi phong caùch ôû theå taøi chính trò cuûa thô Toá Höõu hay ôû caùi "hoàn thô" ôû caùc nhaø Thô môùi nhö Hoaøi Thanh ñaõ toång keát : "Chöa bao giôø ngöôøi ta thaáy xuaát hieän cuøng moät laàn moät hoàn thô roäng môû nhö Theá Löõ, mô maøng nhö Löu Troïng Lö, huøng traùng nhö Huy Thoâng, trong saùng nhö Nguyeãn Nhöôïc Phaùp, aûo naõo nhö Huy Caän, queâ muøa nhö Nguyeãn Bính, kyø dò nhö Cheá Lan Vieân vaø thieát tha, raïo röïc, baên khoaên nhö Xuaân Dieäu ” (15; tr 17. ). Coù theå noùi khoâng moät yeáu toá naøo trong taùc phaåm laïi khoâng boäc loä phong caùch. Nghieân cöùu phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên laø qua taùc phaåm chöù khoâng phaûi ôû phong caùch soáng. Nhaø vaên taïo cho mình coù phong caùch töùc laø ñaõ taïo cho mình moät choã ñöùng trong vaên hoïc. Neàn vaên hoïc caøng phaùt trieån thì caùc phong caùch caøng ña daïng, phong phuù. Neàn vaên hoïc caøng yeáu keùm laø neàn vaên hoïc khoâng coù phong caùch caù nhaân. Trong nhöõng thôøi ñaïi vaên hoïc phaùt trieån, coù nhieàu phong caùch gaàn guõi nhau, mang daáu aán thôøi ñaïi “phong caùch thôøi ñaïi”. Phong caùch theå hieån ôû nhieàu yeáu toá cuûa taùc phaåm nhö ñeà taøi, chuû ñeà, keát caáu, nhaân vaät, chi tieát, tình tieát, truyeän, coát truyeän, ngoân töø, caùch keå chuyeän Chaúng haïn nhö ñeà taøi noåi baät cuûa thô Toá Höõu laø tröõ tình chính trò, coøn ñeà khaùc khoâng noåi baät nhö tình yeâu. Ngöôïc laïi Xuaân Dieäu maïnh veà ñeà taøi tình yeâu, coøn caùc ñeà taøi khoâng noåi baät ñöôïc bao nhieâu. 2.5. Phong caùch vaø caùc phaïm truø khaùc cuûa khoa nghieân cöùu vaên hoïc. 4
16. 2.5.1. Phong caùch cuûa taùc phaåm vaên hoïc . Nhö ñaõ trình ôû tröôøc, taùc phaåm coù bao nhieâu yeáu toá thì coù baáy nôi cho phong caùch boäc loä. Nhöõng yeáu toá taïo thaønh phong caùch trong taùc phaåm bao goàm: chuû ñeà, ñeà taøi, ngoân ngöõ, gioïng ñieäu . Phong caùch laø söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa noäi dung vaø hình thöùc cuûa taùc phaåm. Phaân bieät phong caùch taùc phaåm vaø thi phaùp taùc phaåm cuõng coù ñieåm khaùc nhau. Phong caùch laø chæ nhöõng ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaên. Coøn thi phaùp laø chæ nhöõng nguyeân taéc ngheä thuaät cuûa nhaø vaên ñoù. Thi phaùp laø heä thoáng caùc nguyeân taéc saùng taïo cuûa moät nhaø vaên, moät thôøi ñaïi vaên hoïc hay moät theå loaïi vaên hoïc naøo ñoù. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu khaúng ñònh : +) Nhö vaäy thi phaùp thöïc chaát laø heä thoáng caùc nguyeân taéc caùc phöông tieän bieåu hieän ngheä thuaät chi phoái, quy ñònh saùng taïo cuûa taùc giaû hay cuûa thôøi ñaïi vaên hoïc, theå loaïi vaên hoïc naøo ñoù. +) ÔÛ ñaây caàn chuù yù raèng ñaõ nguyeân taéc thì nguyeân taéc ñoù phaûi trôû thaønh heä thoáng môùi goïi laø thi phaùp. Coù theå phaân tích moät soá ví duï ñeå thaáy roõ ñieàu naøy. Chaúng haïn moät trong nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa thi phaùp truyeän coå tích thaàn kyø theo Noâvicoâva laø : “xung ñoät trong truyeän bao giôø cuõng ñöôïc giaûi quyeát nhôø söï giuùp ñôõ cuûa caùc löïc löôïng thaàn kyø, cuûa nhöõng trôï thuû thaàn kyø, coøn nhaân vaät chính thì tö tuôûng ñoái thuï ñoäng” . Ñaëc ñieåm naøy taïo neân moät nguyeân taéc cuûa truyeän coå tích thaàn kyø maø khoâng coù ôû theå loaïi khaùc. Ví duï nhö xung ñoät giöõa anh trai caøy vaø laõo phuù oâng trong caây tre traêm ñoát thì do “oâng laõo ñaàu toùc baïc phô” ñöùng ra giaûi quyeát. Coøn anh trai caøy thì raát thuï ñoäng chæ bieát “khoùc”. Haønh ñoäng tích cöïc duy nhaát laø hoâ “khaéc nhaäp, khaéc xuaát” thì cuõng laø haønh ñoäng do löïc löôïng thaàn kyø trôï giuùp. Truyeän hieän ñaïi khoâng giaûi quyeát xung ñoät theo kieåu naøy. Khoâng ai laïi ñi chôø moät löïc löôïng sieâu nhieân naøo ñoù. Nguyeân taéc thôøi gian khoâng ñònh löôïng vaø khoâng ñònh tính trong truyeän coå tích cuõng laø moät ñaëc ñieåm thi phaùp quan troïng. Caùc thöôùc ño thôøi gian cuõng chöa ñöôïc aùp duïng trong truyeän coå tích. Nhaân vaät truyeän coå tích khoâng coù tuoåi. Naøo ai bieát coâ Taám bao nhieâu tuoåi, naøo ai bieát chaøng hoaøng töû, hay ngöôøi ñeïp nguû trong laâu ñaøi bao nhieâu tuoåi. Neáu ai ñoù söu taàm truyeän coå maø keå raèng naøng coâng chuùa hai möôi tuoåi, raèng muï phuø thuûy tuoåi traïc boán möôi thì seõ thaáy buoàn cöôøi. Ngöôøi ta chæ coù theå ñoaùn bieát hoï qua teân goïi maø thoâi. Ñaáy laø moät muï giaø, moät oâng laõo, moät coâ gaùi, moät chaøng trai, moät ñöùa treû Chöù khoâng ai laïi ñi keå tuoåi cuûa nhaân vaät coå tích. Thöôùc ño thôøi gian cuõng khoâng maáy khi aùp duïng ñeå dieãn taû ñoä laâu vaø khoaûng caùch giöõa caùc söï kieän. Chaúng haïn töø khi Taám vaøo cung cho ñeán ngaøy 5
17. veà gioã boá thôøi gian bao laâu khoâng ai bieát. Taám soáng bao laâu vôùi baø laõo haøng nöôùc thì gaëp vua cuõng khoâng ai hay. Cho neân trong caùch keå cuûa truyeän coå tích, chuùng ta thaáy raát nhieàu traïng töø thôøi gian khoâng xaùc ñònh ñöôïc söû duïng nhö : moät hoâm, hoâm aáy, böõa kia, ngaøy noï, ít hoâm sau, maáy hoâm sau, moät laàn, laàn noï . Chæ ôû nhöõng truyeän khoaûng thôøi gian trôû thaønh moät yeáu toá cuûa coát truyeän khoâng theå thieáu thì môùi ñöôïc xaùc ñònh. Chaúng haïn nhö lôøi phaùn truyeàn : coâng chuùa nguû trong moät traêm naêm thì coù ngöôøi ñeán thöùc daäy, sau nöûa ñeâm naøng Loï Lem phaûi trôû veà, anh trai caøy laøm thueâ cho laõo nhaø giaøu ba naêm , Löu Nguyeãn gaëp Tieân vaø soáng vôùi tieân giôùi baûy naêm Caùc truyeän vöøa keå thôøi gian coù vai troø nhö laø moät yeáu toá xaùc ñònh cuûa coát truyeän, thieáu noù coát truyeän khoâng lyù giaûi ñöôïc. Coøn ôû caùc truyeän khaùc noùi chung thôøi gian ít xaùc ñònh veà maët ñònh löôïng cuõng nhö ñònh tính. Caùch keå daân gian khaù quen thuoäc cuûa truyeän coå tích thöôøng baét ñaàu laø “ngaøy xöûa, ngaøy xöa”, “ngaøy xöa” hay coù vuøng thì baét ñaàu laø “ñôøi sô, ñôøi saéc” Chaúng haïn : “Ngaøy xöa coù moät anh chaøng ngoác ngheách, ñaàn ñoän ” (Truyeän Laøm theo lôøi vôï daën ), “Xöa coù moät nhaø hieám hoi, sinh ñöôïc moät ñöùa con thì laïi laø moät con coùc” (Truyeän Laáy vôï coùc ) Vôùi caùch keå naøy, truyeän coå tích ñöôïc quaù khöù hoùa, caâu chuyeän ñöôïc ñaåy luøi vaøo quaù khöù xa xöa, taïo ra khoaûng caùch khaù xa giöõa thôøi gian traàn thuaät vaø thôøi gian ñöôïc traàn thuaät, goùp phaàn taïo neân tính chaát coå xöa cuûa truyeän. Do ñoù khi ñoïc truyeän coå tích, neáu thaáy ñöôïc baét ñaàu baèng “ngaøy xöûa, ngaøy xöa” hay “xöa”, “ngaøy xöa” thì khoâng neân xem ñoù nhö laø moät saùo ngöõ, maø phaûi thaáy ñaáy laø moät neùt ñoäc ñaùo cuûa thi phaùp truyeän keå daân gian, nhaèm taïo döïng, öôùc ñònh tính chaát coå xöa cuûa truyeän, vaø vì theá môùi goïi laø “truyeän coå”. Trong moät soá saùch söu taàm truyeän coå daân gian gaàn ñaây ôû nhieàu truyeän ngöôøi ta ñaõ boû loái keå naøy, thay vaøo ñoù loái keå hieän ñaïi hôn. Veà thöïc chaát vôùi loái keå ñoù ñaõ ñi xa ñaëc tröng theå loaïi, laøm maát ñi tính coå xöa voán coù cuûa truyeän. - Theá thì taïi sao khoâng goïi laø vaên phaùp maø goïi laø thi phaùp ? Coù yù kieán ñaõ giaûi thích : “Thuaät ngöõ khoa hoïc bao giôø cuõng mang tính chaát öôùc leä. Chöõ “thi” ôû ñaây chæ toaøn boä vaên hoïc, daáu aán cuûa moät thôøi xa xöa, khi khoâng chæ laø thô tröõ tình maø caû söû thi kòch ñeàu vieát baèng lôøi thô”. (Traàn Ñình Söû, Thi phaùp Thô Toá Höõu , NXB Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1987, trang 10). Coøn phong caùch cuõng nghieân cöùu caùc nguyeân taéc ngheä thuaät, nhöng chæ chuù yù ñeán nhöõng nguyeân taùc ñoäc ñaùo maø thoâi. Chaúng haïn nghieân cöùu Nguyeãn Minh Chaâu ta thaáy theá giôùi nhaân vaät cuûa oâng laø nhaân vaät dò thöôøng. Theá giôi ñoù tao neân moät neùt phong caùch cuûa oâng. 6
18. 2.5.2. Phong caùch caù nhaân ñöôïc quy ñònh bôûi caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên vaø hình töôïng taùc gia û. Hình töôïng taùc giaû vôùi tö caùch laø yeáu toá chuû ñaïo quyeát ñònh phong caùch nhaø vaên vaø phong caùch taùc phaåm vaên hoïc. 2.5.3. Phong caùch cuûa traøo löu, tröôøng phaùi vaø khuynh höôùng vaên hoïc. Ví duï: phong caùch cuûa chuû nghóa coå ñieån, phong caùch cuûa chuû nghóa laõng maïn ÔÛ ta, phong caùch töông ñoái phaùt trieån nhö phong caùch cuûa phong traøo Thô môùi, thô choáng Myõ Beân caïnh ñoù, khaùi nieäm phong caùch daân toäc vaø phong caùch thôøi ñaïi cuõng caàn ñöôïc chuù yù. Trong vaên hoïc nöôùc ngoaøi ta ñaõ bieát ñeán phong caùch thôøi ñaïi Phuïc höng, phong caùch theá kyû Aùnh saùng, phong toäc daân toäc Nga 2.5.4. Nghieân cöùu phong caùch theo phöông phaùp loaïi hình . Vaán ñeà tính coäng ñoàng loaïi hình veà phong caùch trong vaên hoïc laø vaán ñeà caàn nghieân cöùu. Moät soá loaïi hình phong caùch trong vaên hoïc Vieät Nam ñaõ roõ. Khaúng ñònh loaïi hình veà phong caùch trong vaên hoïc Vieät Nam; ñoàng thôøi nhaán maïnh tính ñoäc ñaùo khoâng laëp laïi cuûa töøng phong caùch caù nhaân. Noù theå hieän tính qui luaät cuûa söï oån ñònh vaø thay ñoåi veà phong caùch trong vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi.Tieâu bieåu cho phong caùch vöøa bieán doåi, vöøa oån ñònh laø caùc nhaø vaên, nhaø thô nhö Huy Caän, Nguyeãn Tuaân, Cheá Lan Vieân *) Vaøo nhöõng naêm boán möôi cuûa theá kyû hai möôi, khi ñoïc thô Huy Caän, nhaø pheâ bình vaên hoïc Hoaøi Thanh ñaõ nhaän xeùt raèng:“Huy Caän trieàn mieân trong caûnh xöa, troø chuyeän vôùi ngöôøi xöa, luoân luoân ñi veà treân con ñöôøng thôøi gian voâ taän”. Hôn theá nöõa, theo nhaø pheâ bình, Huy Caän laø ngöôøi vieát neân nhöõng vaàn thô aõo naõo, laø ngöôøi ñaõ“khôi laïi caùi maïch saàu maáy nghìn naêm vaãn ngaám ngaàm trong coõi ñaát naøy”( 15; tr. 137 ). Nhöõng naêm sau Caùch maïng khi “trôøi moãi ngaøy laïi saùng” (Teân moät taäp thô cuûa Huy Caän, 1958) hoàn thô Huy Caän khoâng coøn “saàu vaïn kæ” nöõa, maø töôi laïi vôùi “baøi thô cuoäc ñôøi”. Tuy vaäy, hoàn thô oâng vaãn noái maïch vôùi thi caûm ngaøy xöa, vaãn troø chuyeän vôùi ngöôøi xöa. *) Nguyeãn Tuaân ñaõ traûi qua nhieàu theå loaïi nhö thô, buùt kyù, truyeän ngaén traøo phuùng. Nhöng maõi ñeán ñaàu 1938 oâng môùi nhaän theå taøi cuûa mình laø truyeän ngaén vaø ñaëc bieät laø tuyø buùt, buùt kyù. -) Tröôùc caùch maïng thaùng Taùm, taùc phaåm cuûa oâng taäp trung vaøo ba ñeà taøi laø chuû nghóa xeâ dòch, veû ñeïp vang boùng moät thôøi vaø ñôøi soáng truî laïc. +) Chuû nghóa xeâ dòch chuû tröông ñi khoâng muïc ñích, chæ luoân luoân thay ñoåi choã ñeå tìm caûm giaùc môùi laï vaø thoaùt ly moïi traùch nhieäm ñoái vôùi gia ñình vaø xaõ hoäi. Nguyeãn Tuaân tìm ñeán lyù thuyeát naøy trong taâm traïng baát maõn vaø baát löïc tröôùc thôøi cuoäc. Nhöng vieát veà chuû nghóa xeâ dòch, Nguyeãn Tuaân coù dòp baøy toû taám loøng thieát tha vôùi caûnh saéc vaø phong vò ñaát nöôùc. 7
19. +) Nguyeãn Tuaân laø ngöôøi ñi veû ñeïp cuûa quaù khöù maø oâng goïi laø vang boùng moät thôøi. Ñoù laø thôøi phong kieán ñaõ qua, nhöng dö coøn vang voïng. Oâng khoâng vieát veà tö töôûng vaø ñaïo ñöùc cuõ, maø moâ taû veû ñeïp rieâng cuûa thôøi xa xöa vôùi nhöõng phong tuïc ñeïp, nhöõng tieâu dao höôûng laïc laønh maïnh vaø tao nhaõ +)Nguyeãn Tuaân cuõng hay vieát veà ñeà taøi ñôøi soáng truî laïc. ÔÛ nhöõng taùc phaåm naøy, ngöôøi ta thaáy coù moät nhaân vaät toâi hoang mang, beá taéc, tìm caùch thoaùt ly trong ñaøn haùt, trong röôïu vaø thuoác phieän.Trong tình traïng khuûng hoaûng tinh thaàn aáy, ngöôøi ta thaáy ñoâi khi vuùt leân töø cuoäc ñôøi nhem nhuoác, phaøm tuïc, nieàm khaùt khao moät theá giôùi tinh khieát, thanh cao ñöôïc naâng ñôõ treân ñoâi caùnh cuûa ngheä thuaät. - )Sau caùch maïng thaùng Taùm, taùc phaåm cuûa taäp trung mieâu taû hình töôïng nhaân daân lao ñoäng vaø ngöôøi chieán só treân maët traän vuõ trang. Nhöng döôùi ngoøi buùt ñaày taøi hoa cuûa oâng hieän leân khoâng chæ laø nhöõng con ngöôøi duõng caûm, maø coøn laø nhöõng con ngöôøi taøi hoa, ngheä só. Nguyeãn Tuaân coù moät phong caùch raát ñoäc ñaùo vaø saâu saéc. Phong caùch aáy coù theå thaâu toùm trong maáy chöõ phoùng tuùng, taøi hoa vaø uyeân baùc. Oâng xöùng ñaùng laø moät nhaø vaên lôùn cuûa daân toäc ôû theå kyû XX. *) Möôøi baûy tuoåi, vôùi taäp Ñieâu taøn, Cheá Lan Vieân xuaát hieän giöõa laøng thô Vieät Nam nhö moät “nieàm kinh dò” (Hoaøi Thanh). Töø ñoù cho ñeán cuoái ñôøi oâng ñaõ coù nhieàu taäp thô, baøi thô in daáu vaøo loøng baïn ñoïc nhieàu theá heä nhö AÙnh saùng vaø phuø sa (1960), Hoa ngaøy thöôøng – Chim baùo baõo (1967), Nhöõng baøi thô ñaùnh giaëc (1972), Ñoái thoaïi môùi( 1973), Hoa tröôùc Laêng Ngöôøi (1976) Haùi theo muøa(1977), Hoa treân ñaù (1984), Ta göûi cho mình ( 1986) Cheá Lan Vieân laø moät nhaø thô coù phong caùch. OÂng ñaõ taïo ñöôïc göông maët rieâng cuûa thô mình trong lòch söû vaên hoïc. Ñoù laø phong caùch cuûa moät hoàn thô mang veû ñeïp cuûa trí tueä, cuûa chaát suy töôûng. Thô oâng ñaày nhöõng trieát luaän, nhöõng chieâm nghieäm veà ngöôøi, veà ñôøi. Coù khi nhöõng trieát luaän aáy trôû thaønh chaát chính luaän nhö trong giai ñoaïn khaùng chieán choáng Myõ. Con ñöôøng thô cuûa Cheá Lan Vieân gaén lieàn vôùi nhöõng buoàn vui, thaêng traàm cuûa ñaát nöôùc.Tröôùc Caùch maïng thô oâng ñaày nhöõng buoàn ñau. Ñoù laø noãi buoàn ñau cuûa moät con ngöôøi “laøm boùng ma Hôøi sôø soaïng ñeâm mô” khoùc cho nhöõng Thaùp Chaøm ñoå naùt vaø hoang vaéng, ñeå ñau cho moät daân toäc bò tieâu dieät. Ñoù cuõng laø noãi buoàn ñau cuûa moät con ngöôøi muoán troán chaïy khoûi cuoäc ñôøi ñeå nöông töïa vaøo “moät tinh caàu giaù laïnh, moät vì sao trô troïi cuoái trôøi xa” ñeå queân ñi nhöõng öu phieàn, ñau khoå, buoàn lo maø khoâng ñöôïc. Nhöõng naêm sau Caùch maïng, hoàn thô Cheá Lan Vieân ñaõ töôi laïi vôùi aùnh saùng cuûa lí töôûng vaø phuø sa cuûa cuoäc ñôøi. OÂng ñaõ rôøi boû “tinh caàu giaù laïnh” cuûa 8
20. caùi toâi caù nhaân ñeå ñeán vôùi bieån lôùn nhaân, oâng ñaõ ñi töø thung luõng ñau thöông ra caùnh ñoàng vui vaø oâng nhaän ra moïi nôi treân maûnh ñaát cuûa Toå quoác ñeàu cuõng laø queâ höông, maùu thòt cuûa mình ñang goïi moïi ngöôøi ñi tôùi. CAÂU HOÛI HÖÔÙNG DAÃN HOÏC TAÄP: 1. Phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên laø gì? 2. Bieåu hieän cuûa phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên ? 3. Yeáu toá thaåm myõ trong phong caùch ngheä thuaät cuûa nhaø vaên ñöôïc theå hieän nhö theá naøo? Cho moät ví duï minh hoaï. 9