Nghệ thuật truyền thống Việt Nam

Nội dung text: Nghệ thuật truyền thống Việt Nam

1. NGHỆ THUẬT TRUỀN THỐNG VIỆT NAM
2. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1 MMUUÅCÅÅC LLUUÅCÅÅC Sên khêëu 2 Quy Nhún - Caái nöi cuãa nghïå thuêåt haát böåi 2 Nhaåc cung àònh Huïë - loaåi hònh êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc úã Viïåt Nam 4 Nghïå thuêåt haát cheâo 6 Neát àöåc àaáo cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác truyïìn thöëng 9 Kiïën truác 13 Àöåc àaáo kiïën truác nhaâ úã Têy Nguyïn 13 Thaánh àõa Myä Sún - Di saãn vùn hoáa àùåc sùæc cuãa nïìn vùn minh Chùm-Pa 16 Kiïën truác laâng Viïåt Nam 19 Kiïën truác àöåc àaáo cuãa Phuã Giaây 22 Höåi hoåa - àiïu khùæc 24 Tûúång göî Voä Lùng 24 Tûúång nhaâ möì - Têy nguyïn 26 Àiïu khùæc göî dên gian Ba Na 28 Thuã cöng - Myä nghïå 33 Nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt Nam 33 Laâng nghïì 41 Truyïìn thöëng laâng nghï ì cuãa Haâ Nöåi 41 Laâng giêëy doá Yïn Thaái 45 Nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa 48 Laâng göëm Baát Traâng 52 Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác 55 Laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngo 58
3. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 2 SSÊÊNN KHHÊÊËUËËU Quy Nhún - Caái nöi cuãa nghïå thuêåt haát böåi Nghïå thuêåt tuöìng úã Bònh Àõnh noái chung vaâ úã Quy Nhún noái riïng tûâ nhiïìu thïë kyã qua àaä töìn taåi vaâ phaát triïín rêët maånh, trúã thaânh moán ùn tinh thêìn àùåc biïåt vaâ quen thuöåc cuãa nhên dên vuâng àêët naây. Mùåc duâ coá nhûäng biïën àöång lõch sûã, traãi qua chiïën tranh, nhûäng ngûúâi dên Bònh Àõnh vêîn giûä mön nghïå thuêåt àùåc sùæc cuãa mònh vaâ kiïn quyïët chöëng laåi nhûäng cuöåc xêm lùng vùn hoáa tûâ nûúác ngoaâi àïí Quy Nhún vêîn laâ àiïím höåi tuå taâi nùng haát böåi, röìi tûâ Quy Nhún toãa ài khùæp caác àõa phûúng khaác. Sûå kiïën àaáng ghi nhúá trong lõch sûã sên khêëu tuöìng laâ cuöåc hoåp mùåt caác diïîn viïn, nghïå sô tuöìng toaân quöëc àêìu tiïn taåi TP. Quy Nhún giûäa nùm 1976. Tûâ àoá Quy Nhún trúã thaânh àiïím höåi tuå thûúâng xuyïn cuãa nghïå sô tuöìng caách maång kïí tûâ sau ngaây miïìn Nam hoaân toaân giaãi phoáng, àêët nûúác thöëng nhêët. Quy Nhún hiïån coá nhaâ haát tuöìng mang tïn Àaâo Têën - nhaâ haát àang gòn giûä vaâ phaát huy di saãn tuöìng àöì söå cuãa võ hêåu töí tuöìng, danh nhên Àaâo Têën. Núi àêy àaä tûâng laâm ra nhûäng cöng trònh nghïå thuêåt tuöìng mêîu mûåc vïì haát, muáa, vïì biïíu diïîn tuöìng truyïìn thöëng noái chung vaâ àaä giaânh àûúåc tiïëng vang lúán nhû "Quang Trung àaåi phaá quên Thanh", "Sao Khuï trúâi Viïåt", "Saáng maäi niïìm tin", "Buâi Thõ Xuên" Àùåc biïåt, nhûäng vúã tuöìng cöí àiïín mêîu mûåc vïì vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt biïíu diïîn cuãa Nguyïîn Vùn Diïu vaâ Àaâo Têën àaä vaâ àang
4. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 3 àûúåc phuåc höìi úã Quy Nhún àïí laâm taâi saãn chung cho ngaânh tuöìng caã nûúác nghiïn cûáu, hoåc têåp. Ngoaâi nhaâ haát tuöìng Àaâo Têën, úã Quy Nhún coân rêët nhiïìu cêu laåc böå tuöìng truyïìn thöëng hoaåt àöång thûúâng xuyïn. ÚÃ Quy Nhún, xem tuöìng laâ möåt têåp tuåc hay möåt sûå àam mï hiïëm thêëy. Cho àïën höm nay, Quy Nhún (Bònh Àõnh) vêîn àûúåc coi laâ trung têm cuãa nghïå thuêåt haát böåi (tuöìng). Noái túái tuöìng laâ ngûúâi ta nghô àïën Bònh Àõnh, vaâ muöën àûúåc xem nhûäng vúã tuöìng àñch thûåc cuãa Àaâo Têën, Nguyïîn Vùn Diïu thò phaãi àïën Quy Nhún.
5. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 4 Nhaåc cung àònh Huïë - loaåi hònh êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc úã Viïåt Nam Êm nhaåc cung àònh Viïåt Nam laâ möåt böå mön êm nhaåc truyïìn thöëng àùåc sùæc cuãa Viïåt Nam, coá giaá trõ cao vïì nghïå thuêåt vaâ phûúng diïån lõch sûã. Nhaåc cung àònh coân xuêët hiïån trong triïìu àònh cuãa möåt söë quöëc gia chêu AÁ nhû Trung Quöëc, Nhêåt Baãn, Haân Quöëc. Caác nhaâ nghiïn cûáu vùn hoáa dên gian cho biïët, theo sûã saách àïí laåi thò nhaåc cung àònh xuêët hiïån lêìn àêìu tiïn vaâo àúâi nhaâ Trêìn (thïë kyã 14), nhûng maäi àïën àúâi Nguyïîn (cuöëi thïë kyã 18) nhaåc cung àònh múái chñnh thûác àûúåc phöí biïën vaâ phaát triïín maånh taåi Cung àònh Huïë. Tuy àûúåc sûã duång trong cung àònh, nhûng viïåc saáng taác vaâ biïíu diïîn hêìu hïët àïìu do nhûäng nhaåc sô, nghïå sô dên gian nhúâ coá tay nghïì cao maâ àûúåc sung vaâo cung àïí phuåc vuå triïìu àònh. Vò vêåy, nhaåc cung àònh tuy mang tñnh baác hoåc nhûng cuäng mang àêìy êm hûúãng caác laân àiïåu dên gian cuãa caác miïìn Viïåt Nam. Nhaåc cung àònh Viïåt Nam sûã duång nhûäng nhaåc cuå dên töåc nhû àaân tam, àaân nhõ, àaân nguyïåt, àaân tyâ baâ, saáo truác, böå goä. Caác nhaåc cuå naây thïí hiïån àêìy àuã caác êm vûåc tûâ tiïëng kim, tiïëng thöí, tiïëng trong, tiïëng àuåc, tiïëng trêìm, tiïëng böíng. Àiïìu khaác biïåt giûäa nhaåc cuå biïíu diïîn trong cung àònh vúái nhaåc cuå sûã duång trong dên gian laâ nhaåc cuå duâng trong cung àònh àûúåc laâm kyä, chaåm khùæc cêín thêån, kheáo leáo, tinh xaão hún. Nhaåc cung àònh Huïë coá hai loaåi laâ Àaåi nhaåc vaâ Tiïíu nhaåc. Daân Àaåi nhaåc göìm coá kheân, tröëng, böå goä vaâ coá thïí coá thïm àaân nhõ. Kheân laâ loaåi kheân bêìu vaâ kheân baát laâm bùçng göî, àûúåc chia laâm 3 loaåi laâ kheân àaåi, kheân trung vaâ kheân tiïíu. Tröëng cuäng coá nhiïìu loaåi tûâ tröëng
6. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 5 lúán nhêët laâ tröëng àaåi àïën tröëng tiïíu, tröëng vöî, tröëng möåt mùåt. Àaåi nhaåc thûúâng àûúåc duâng trong dõp Tïët vaâ nhûäng ngaây lïî lúán. Daân Tiïíu nhaåc göìm nhûäng nhaåc cuå duâng dêy tú, saáo truác vaâ böå goä. Loaåi nhaåc cuå dêy tú coá loaåi àaân gaãy nhû àaân nguyïåt coá hai dêy, àaân tam coá ba dêy, àaân tyâ baâ coá böën dêy, coá àaân duâng cung àïí keáo nhû àaân nhõ. Böå goä bùçng göî coá moä vaâ phaách tiïìn, bùçng kim khñ coá chuöng caác cúä. Caác daân nhaåc biïíu diïîn thûúâng coá keâm theo àöåi muáa. Daân nhaåc vaâ àöåi muáa laâ caã möåt sûå phöëi húåp haâi hoâa giûäa êm nhaåc, vuä àiïåu vaâ maâu sùæc trang phuåc. Nhaåc cung àònh coá nhiïìu thïí loaåi khaác nhau àûúåc biïíu diïîn trong nhûäng dõp lïî höåi khaác nhau. Giao nhaåc àûúåc duâng trong tïë Lïî Nam Giao khi nhaâ Vua laâm lïî tïë trúâi àêët àûúåc thûåc hiïån ba nùm möåt lêìn; Miïëu nhaåc àûúåc duâng trong caác lïî tïë miïëu; Nguä tûå nhaåc sûã duång trong nùm lïî tïë thêìn; Àaåi triïìu nhaåc àûúåc têëu trong caác lïî lúán nhû Lïî Vaån thoå, tiïëp Sûá thêìn; Thûúâng triïìu nhaåc àûúåc têëu khi Vua lêm triïìu thûúâng lïå; Àaåi Yïën nhaåc àûúåc têëu trong caác buöíi yïën tiïåc; Cung trung chi nhaåc àûúåc duâng trong cung phuã; Cûáu nhêåt nguyïåt giao trung nhaåc àûúåc duâng trong caác dõp nguyïåt thûåc vaâ nhêåt thûåc; vaâ coân bao göìm têët caã caác böå mön êm nhaåc khaác nhû nhaåc thñnh phoâng, sên khêëu vaâ muáa. Theo caác nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc, trong lõch sûã êm nhaåc Viïåt Nam, àêy laâ böå mön êm nhaåc duy nhêët àûúåc ghi vaâo sûã saách tûâ xa xûa, traãi qua bao thùng trêìm cuãa caác triïìu àaåi, bao biïën thiïn cuãa thúâi cuöåc maâ vêîn coân lûu laåi àûúåc möåt di saãn àaáng kïí coá thïí sûã duång àïí nghiïn cûáu vïì nhaåc khñ, caách sùæp xïëp daân nhaåc, nhaåc ngûä vaâ quan àiïím thêím myä. Hiïån taåi, Viïåt Nam àang hoaân thaânh höì sú vïì Êm nhaåc cung àònh Viïåt Nam hay coân goåi laâ Nhaä nhaåc Huïë àïí àïå trònh UNESCO cöng nhêån laâ Di saãn vùn hoáa phi vêåt thïí vaâ truyïìn khêíu cuãa nhên loaåi trong àúåt hai nùm 2003.
7. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 6 Nghïå thuêåt haát cheâo Àaä haâng trùm nùm nay, nghïå thuêåt haát cheâo, tuöìng, muáa röëi nûúác, dên ca v.v laâ nhûäng loaåi hònh nghïå thuêåt truyïìn thöëng àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. Trong àoá nghïå thuêåt haát cheâo àaä àûúåc nhûäng ngûúâi nöng dên miïìn Bùæc Viïåt Nam rêët yïu thñch. Àùåc biïåt noá àûúåc phöí biïën rêët röång úã àöìng bùçng söng Höìng. Chó riïng hai tónh Thaái Bònh, Haãi Hûng àaä coá túái gêìn möåt ngaân àoaân cheâo baán chuyïn nghiïåp vaâ nghiïåp dû. Ngay caã ngaây nay, úã thïë kyã cuãa àiïån aãnh, radio, video, vö tuyïën truyïìn hònh v.v nïëu khöng coá nghïå thuêåt cheâo thò khöng thïí hònh dung nöíi àúâi söëng vùn hoáa cuãa nöng thön Viïåt Nam. Àaä coá möåt thúâi, Höåi cheâo àöi khi keáo daâi caã tuêìn lïî, mùåc dêìu coân lêu múái àïën Höåi nhûng trong möîi gia àònh nöng dên àïìu àaä coá sûå chuêín bõ tham gia kyâ Höåi vúái nhûäng vai cheâo yïu thñch. Àaä tûâ lêu, nghïå thuêåt cheâo àöëi vúái ngûúâi nöng dên Viïåt Nam vûâa laâ sên khêëu, vûâa laâ thú ca vaâ êm nhaåc vaâ laâ nguöìn duy nhêët trong àúâi söëng tinh thêìn cuãa mònh. Trong caác vúã cheâo cöí thûúâng vaåch mùåt boån quan laåi phong kiïën vaâ thûåc dên aáp bûác giöëng noâi. Úúã caác vúä diïîn, ngûúâi nöng dên thêëy àûúåc sûå phaãn aánh àúâi söëng cuãa mònh vúái nhûäng mùåt tñch cûåc vaâ phaãn diïån, nhûäng ûúác mú vaâ yá niïåm cuãa mònh vïì caái thiïån vaâ caái aác. Moåi ngûúâi àaä yïu vaâ caâng yïu nghïå thuêåt cheâo búãi tñnh nhên àaåo vaâ sûå tûúi maát cuãa noá, vaâ búãi noá mang maâu sùæc dên töåc àöåc àaáo. Nhûäng vúã cheâo - àoá laâ caác mêíu chuyïån sên khêëu cuãa nhûäng tiïíu thuyïët thi ca, noá àùåc trûng búãi chêët thú möång, haânh vùn nhuêìn nhuyïîn, noá coá nhûäng truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa thi ca phûúng Àöng. Ngoaâi viïåc cheâo laâ möåt nghïå thuêåt àûúåc naãy sinh tûâ quêìn chuáng nöng
8. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 7 dên, noá coân àûúåc sûã duång rêët nhiïìu tuåc ngûä vaâ ca dao dên gian do nhên dên saáng taåo ra qua haâng ngaân nùm. Nghïå thuêåt cú baãn trong caác vai cuãa diïîn viïn laâ muáa maâ qua àoá noá coá thïí hiïån àûúåc têët caã sûå uyïín chuyïín nhõp nhaâng cuãa con ngûúâi. Nhûäng nghïå nhên lúáp trûúác thûúâng noái rùçng: "Muáa hònh tûúång àeåp àeä cuãa nöåi têm". Song song vúái caái àoá, àiïåu muáa trong cheâo khöng hoaân toaân mang tñnh trûâu tûúång vaâ tûúång trûng, ûúác lïå nhû möåt söë loaåi hònh nghïå thuêåt thöng thûúâng khaác búãi möåt leä nguöìn göëc cuãa noá laâ nhûäng hònh aãnh sinh hoaåt, lao àöång qua caác buöíi diïîn úã nöng thön. Möåt vai troâ quan troång trong cheâo laâ êm nhaåc. ÚÃ Viïåt Nam ngûúâi ta thûúâng noái "àûâng diïîn cheâo" maâ phaãi laâ "haát cheâo". Êm àiïåu trong nghïå thuêåt cheâo ngaây caâng hêëp dêîn, noá coá caã maâu sùæc êm nhaåc dên töåc vaâ hiïån àaåi àöåc àaáo. Hiïån nay, taåi Thuã àö vaâ möåt söë thaânh phöë khaác àaä thaânh lêåp nhûäng àoaân nghïå thuêåt cheâo chuyïn nghiïåp, àoáng vai troâ quan troång trong cöng taác truyïìn baá nïìn nghïå thuêåt naây vaâ àöìng thúâi höî trúå cho caác àoaân nghïå thuêåt nghiïåp dû. Nghïå thuêåt cheâo ngaây nay vêîn àûúåc nhên dên ûa thñch. Trong cheâo möîi ngûúâi Viïåt Nam àïìu thêëy àûúåc sûå phaãn aãnh cuãa nhûäng giaá trõ àaåo àûác cao quyá nhû: loâng duäng caãm, sûå hy sinh quïn mònh, sûå trung thaânh, sûå tûâ thiïån. Do vêåy, úã caác vúã cheâo cöí, nöåi dung cuãa noá ta tûúãng nhû khaác xa thûåc tïë ngaây höm nay; vêåy maâ noá vêîn laâm xuác àöång loâng ngûúâi khaán giaã cuãa nhiïìu thïë hïå giaâ cuäng nhû treã. Àiïìu àoá, noái lïn tñnh tûúi treã vaâ sûác söëng cuãa nghïå thuêåt cheâo, àöìng thúâi cuäng àùåt ra trûúác nghïå thuêåt cheâo nhûäng vêën àïì múái phûác taåp. Vêën àïì cêëp thiïët hún caã laâ phaãi phaãn aánh trong nghïå thuêåt cöí nhûäng àïì taâi múái, cuöåc söëng múái. Hoaân toaân àuáng quy luêåt, búãi leä ngaây nay khaán giaã muöën àûúåc thêëy trong bêët cûá loaåi hònh nghïå thuêåt sên khêëu naâo cuäng coá nhûäng con ngûúâi thúâi àaåi cuãa mònh, laâm biïën àöíi böå mùåt úã nöng thön Viïåt Nam. Vaâ tuy nhiïn, laâm àûúåc àiïìu àoá
9. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 8 khöng phaãi dïî daâng, nhûng cuäng àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh tñch nhêët àõnh. Ngay tûâ nhûäng nùm 50, àaä coá nhûäng vúã diïîn vïì caách maång (Nuái àaá), vïì lõch sûã àêët nûúác (Khúãi nghôa Lam Sún), vïì cuöåc khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp (Möëi tònh Àiïån Biïn), vïì cuöåc chiïën àêëu chöëng xêm lûúåc Myä (Àûúâng vïì trêån àõa), vïì cöng cuöåc caãi taåo xaä höåi chuã nghôa úã nöng thön (Con trêu húåp taác). Sûå xuêët hiïån cuãa nhûäng vúã diïîn naây chûáng toã rùçng nghïå thuêåt cheâo noái riïng vaâ nghïå thuêåt sên khêëu noái chung àïìu coá khaã nùng phaãn aánh àûúåc àïì taâi hiïån àaåi. Tuy vêåy, khaán giaã Viïåt Nam vêîn coân thñch xem caác vúã cheâo cöí cuâng vúái caác loaåi hònh nghïå thuêåt khaác nhû tuöìng, caãi lûúng, dên ca caãnh vaâ say mï theo doäi caác buöíi diïîn kõch noái, ö-pï-ra vïì caác àïì taâi truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi.
10. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 9 Neát àöåc àaáo cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác truyïìn thöëng Tûâ xa xûa, con ngûúâi vaâ thiïn nhiïn luön gùæn liïìn vúái nhau, höî trúå cho nhau. Con ngûúâi àaä biïët dûåa vaâo thiïn nhiïn àïí saãn xuêët vaâ àöìng thúâi cuäng laâ àïí saáng taåo ra nhûäng loaåi hònh nghïå thuêåt àöåc àaáo. Miïìn àöìng bùçng chêu thöí söng Höìng laâ caái nöi sinh ra nghïå thuêåt muáa röëi nûúác. Con ngûúâi núi àêy hay lam, hay laâm vaâ giaâu oác saáng taåo. Ngoaâi thúâi gian muâa maâng àöìng aáng, hoå àaä biïët dûåa vaâo söng nûúác àïí saáng taåo ra nhûäng troâ giaãi trñ diïîn vaâo dõp lïî höåi, ngaây vui, ngaây Tïët, maâ nöíi bêåt lïn laâ troâ muáa röëi nûúác. Nghïå thuêåt biïíu diïîn muáa röëi nûúác laâ möåt loaåi hònh sinh hoaåt vùn hoaá truyïìn thöëng lêu àúâi, noá àaä coá tûâ xa xûa trong lõch sûã vùn hoáa dên töåc vúái nhûäng neát àöåc àaáo riïng. Muáa röëi nûúác laâ möåt saáng taåo àöåc àaáo cuãa cû dên vuâng chêu thöí Söng Höìng, àûúåc manh nha tûâ cöng cuöåc chïë ngûå nûúác, caãi taåo nûúác thaânh yïëu töë söë möåt cho viïåc saãn xuêët nöng nghiïåp. Phaåm vi hoaåt àöång cuãa noá bao göìm nhiïìu tónh nhû Thaái Bònh, Phuá Thoå, Thanh Hoaá, Nam Haâ, Haâ Têy Yïëu töë àöåc àaáo cuãa röëi nûúác laâ sûã duång mùåt nûúác laâm sên khêëu àïí con röëi diïîn troâ, àoáng kõch. Buöìng troâ röëi nûúác àûúåc nhên dên quen goåi laâ nhaâ röëi hay thuãy àònh, àûúåc dûång lïn giûäa ao, höì vúái kiïën truác cên àöëi tûúång trûng cho maái àònh cuãa vuâng nöng thön Viïåt Nam. Têët caã buöìng troâ, sên khêëu cuâng trang bõ cúâ, quaåt, voi, loång, cöíng haâng maä àuáng laâ möåt khu àònh laâng thu nhoã laåi thaânh möåt caãnh àeåp nhû trong möång vúái nhûäng maái uöën cong lung linh phaãn chiïëu trïn mùåt
11. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 10 nûúác. Sên khêëu röëi nûúác laâ khoaãng tröëng trûúác mùåt buöìng troâ, noá chó thûåc sûå hoaân chónh khi àaä vaâo chûúng trònh biïíu diïîn vaâ cuäng bùæt àêìu mêët ài ngay khi chêëm dûát tiïët muåc cuöëi cuâng. Qua nhûäng tiïët muåc biïíu diïîn cuãa nghïå thuêåt röëi nûúác cöí truyïìn, nhûäng caãnh sinh hoaåt bònh thûúâng vïì àúâi söëng, têåp tuåc tinh thêìn vaâ vêåt chêët truyïìn àúâi cuãa ngûúâi nöng dên Viïåt Nam àûúåc thïí hiïån möåt caách roä neát. Àïí laâm àûúåc möåt con röëi hoaân chónh, phaãi traãi qua rêët nhiïìu cöng àoaån tûâ àuåc cöët àïën trang trñ hoáa trang vaâ rêët nhiïìu cöng àoaån maâ ngûúâi nghïå nhên khöng thïí boã qua. Quên röëi caâng hoaân haão, caâng giuáp cho kyä xaão àiïìu khiïín nêng cao, khaã nùng diïîn àaåt phong phuá. Quên röëi nûúác laâm bùçng göî töët seä nùång vaâ chòm, trïn thûåc tïë, göî sung laâ chêët liïåu thöng duång àïí taåc con röëi, vò loaåi göî naây nheå laåi dai, rêët dïî àiïìu khiïín trong khi biïíu diïîn dûúái nûúác. Sau khi con röëi àûúåc taåc vúái nhûäng àûúâng neát caách àiïåu riïng, chuáng àûúåc àêìu oác tinh tïë cuãa caác nghïå nhên thöíi vaâo luöìng sûác söëng múái bùçng caách goåt giuäa, àaánh boáng vaâ trang trñ vúái nhiïìu maâu sún khaác nhau àïí laâm tön thïm àûúâng neát tñnh caách cho tûâng nhên vêåt, laâm cho nhên vêåt àûúåc àùåc sùæc hún, trong saáng hún trûúác ngûúâi xem. Quên röëi nûúác chñnh laâ saãn phêím cuãa nghïå thuêåt àiïu khùæc göî dên gian, noá vûâa giaâu tñnh hiïån thûåc, vûâa möåc maåc, àùçm thùæm, trûä tònh. Trong kho taâng quên röëi nûúác cöí truyïìn ta coân thêëy nhûäng ngûúâi ài cêìy, chuá tïîu, ngûúâi àaánh caá, daân nhaåc, cö tiïn ÚÃ àêy taâi nùng cuãa nghïå nhên àaä àem laåi cho ta caái tûúi maát, àön hêåu, hiïìn dõu, niïìm laåc quan yïu àúâi, yïu thiïn nhiïn, con ngûúâi qua caái bònh dõ àún sú àûúåc khuïëch àaåi vaâ nghïå thuêåt hoáa. Quên röëi nûúác duâ taåc liïìn möåt khöëi göî hay chùæp laåi àïìu coá hai phêìn gùæn liïìn nhau àoá laâ phêìn thên vaâ phêìn àïë. Phêìn thên laâ phêìn nöíi lïn mùåt nûúác thïí hiïån nhên vêåt, coân phêìn àïë laâ phêìn chòm dûúái mùåt nûúác giûä cho röëi nöíi bïn trïn vaâ laâ núi lùæp maáy àiïìu khiïín cho quên röëi cûã àöång.
12. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 11 Maáy àiïìu khiïín vaâ kyä xaão àiïìu khiïín trong muáa röëi nûúác rêët àûúåc coi troång, noá taåo nïn haânh àöång cuãa quên röëi nûúác trïn sên khêëu, àoá chñnh laâ mêëu chöët cuãa nghïå thuêåt muáa röëi. Quên röëi àeåp múái chó coá giaá trõ vïì mùåt àiïu khùæc. Sûå thaânh cöng cuãa quên röëi nûúác chuã yïëu tröng vaâo sûå cûã àöång cuãa thên hònh, haânh àöång laâm troâ àoáng kõch cuãa noá. Caác nghïå nhên dên gian àaä dûåa vaâo kinh nghiïåm, lêìn moâ trong thûåc tïë, tòm toâi, saáng taåo vaâ àïí laåi cho àúâi nay nhiïìu kiïíu maáy röëi nûúác phong phuá vaâ àa daång. Ta coá thïí gùåp úã àêy khaá nhiïìu àöì duâng thûúâng ngaây cuãa nghïì luáa nûúác maâ ngûúâi nöng dên tûå laâm ra nhû thûâng, saâo, voåt àïí laâm maáy àiïìu khiïín quên röëi. Maáy àiïìu khiïín röëi nûúác coá thïí àûúåc chia laâm hai loaåi cú baãn: maáy saâo vaâ maáy dêy àïìu coá nhiïåm vuå laâm di chuyïín quên röëi vaâ taåo haânh àöång cho nhên vêåt. Maáy àiïìu khiïín àûúåc giêëu trong loâng nûúác, lúåi duång sûác nûúác, taåo sûå àiïìu khiïín tûâ xa, cöëng hiïën cho ngûúâi xem nhiïìu àiïìu kyâ laå, bêët ngúâ khoá lyá giaãi. Ngûúâi nghïå nhên röëi nûúác àûáng trong buöìng troâ àïí àiïìu khiïín con röëi. Hoå thao taác tûâng cêy xaâo hoùåc giêåt con röëi bùçng hïå thöëng dêy böë trñ úã bïn ngoaâi hoùåc dûúái nûúác. Ngêm buân löåi nûúác àïí laâm nghïå thuêåt khöng phaãi laâ möåt cöng viïåc bònh thûúâng thñch thuá vúái moåi ngûúâi. Nïëu khöng phaãi laâ ngûúâi söëng ên tònh vúái nûúác túái mûác "Söëng ngêm da, chïët ngêm sûúng" nhû cû dên tröìng luáa nûúác, thò khoá coá àûúåc sûå truyïìn caãm nöìng nhiïåt vaâo haânh àöång cuãa nhên vêåt röëi nûúác. Trong nghïå thuêåt muáa röëi nûúác, nghïå thuêåt sûã duång mùåt nûúác cuäng laâ yïëu töë quan troång taåo nïn sûác maånh cuãa con röëi. Laâ sên khêëu ngoaâi trúâi giûäa ao höì maâ troâ röëi laåi xuêët thên laâ caác troâ khöng lúâi, nïëu coá thò chó laâ nhûäng cêu ca dao mang tñnh chêët giúái thiïåu, minh hoaå, laâm nïìn cho nïn, röëi nûúác cêìn êm thanh maånh àïí giûä tiïët têëu vaâ khuêëy àöång khöng khñ buöíi diïîn. Caác phûúâng höåi dên gian chuyïn duâng böå nhaåc goä dên töåc nhû tröëng caái, naäo baåt, moä. Ngoaâi ra coân coá phaáo, tuâ vaâ öëc höî trúå àùæc lûåc cho troâ diïîn. Êm nhaåc röëi nûúác mang tñnh àaåi naáo cuãa höåi heâ, coá taác duång kñch àöång maånh caã ngûúâi muáa lêîn ngûúâi xem.
13. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 12 Vöën laâ möåt nghïå thuêåt lêëy àöång taác laâm ngön ngûä diïîn àaåt, röëi nûúác gùæn boá vúái êm nhaåc nhû nghïå thuêåt muáa. Êm nhaåc àiïìu khiïín töëc àöå, giûä nhõp, dêîn dùæt àöång taác, gêy khöng khñ vúái tiïët têëu truyïìn thöëng vêîn giûä vai troâ chuã àaåo trong sên khêëu. Nghïå thuêåt muáa röëi nûúác laâ möåt loaåi hònh sinh hoaåt vùn hoaá truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa cû dên nöng nghiïåp vuâng chêu thöí söng Höìng. Thöng qua caác troâ cuãa röëi nûúác, ngûúâi xem àaä caãm nhêån àûúåc sùæc thaái cuãa höåi laâng, laåi phaãng phêët nhûäng mú ûúác bònh dõ cho cuöåc söëng. Hoå mú ûúác coá àûúåc cuöåc söëng may mùæn, haånh phuác vaâ bònh yïn. Nghïå thuêåt muáa röëi cöí truyïìn tûâ thúâi xa xûa àaä mang àêåm baãn sùæc dên töåc tûâ veã dõu daâng, man maác àöìng quï, sûå chõu thûúng chõu khoá têìn taão súám höm lo cho cuöåc söëng, túái sûå quêåt cûúâng anh duäng baão vïå núi chön rau cùæt röën khi keã thuâ xêm chiïëm búâ coäi giang sún. ÚÃ àêëy vûâa trêìn tuåc gêìn guäi laåi vûâa linh thiïng, noá cuäng chñnh laâ biïíu tûúång cho mú ûúác cuãa cöång àöìng ngûúâi Viïåt, möåt nghïå thuêåt quen thuöåc vaâ gêìn guäi vúái ngûúâi nöng dên tûâ bao thïë kyã qua.
14. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 13 KKIIÏËNË TTRRUUÁCÁÁC Àöåc àaáo kiïën truác nhaâ úã Têy Nguyïn Möåt trong nhûäng neát àùåc trûng cuãa vùn hoáa vêåt thïí Têy Nguyïn laâ kiïën truác nhaâ úã. Nhaâ röng cuãa caác dên töåc Bana vaâ Sïàùng àûúåc coi laâ biïíu tûúång àùåc trûng cuãa Têy Nguyïn. Hònh aãnh thûúâng thêëy laâ nhûäng maái nhaâ hònh lûúäi ròu hoùåc maái troân cao haâng vaâi chuåc meát, chó hoaân toaân laâm bùçng tre nûáa vaâ laåt buöåc. Kïët cêëu caâng lïn cao caâng nhoã laåi àoâi hoãi ngûúâi thúå dûång nhaâ phaãi hïët sûác kheáo leáo múái khöng àïí xaãy ra tai naån. Tranh duâng àïí lúåp khöng àaánh thaânh têëm maâ àûúåc ngûúâi lúåp nùæm laåi thaânh tûâng nùæm, kïët húåp vúái nhau rêët phùèng phiu, khöng cêìn coá laåt buöåc maâ àún giaãn chó laâ beã gêåp àêìu nhûäng nùæm tranh quùåp vaâo nhûäng chiïëc rui meâ. Caác têëm liïëp, vaách, àêìu höìi bùçng tre nûáa àûúåc caác nghïå nhên taåo nïn nhûäng àûúâng neát hoa vùn trang trñ daây àùåc rêët àöåc àaáo. Coá thïí phên biïåt sûå khaác nhau cuãa nhaâ röng Jrai, Bana vaâ Sïàùng bùçng caách xem xeát àöå cong cuãa voâm maái, nhêët laâ nhûäng hònh trang trñ gheáp bùçng nûáa hoùåc bùçng göî trïn àónh noác. Nhaâ saân daâi cuãa ngûúâi ïàï, theo trûúâng ca sûã thi Àam San, coá thïí "daâi möåt húi ngûåa chaåy", hoùåc "daâi nhû möåt tiïëng chiïng". Hïå thöëng xaâ doåc, göìm toaân nhûäng cêy göî to möåt voâng tay öm, daâi túái haâng chuåc meát àûúåc duâng ròu goåt nhùén àïën boáng laáng, kï gaác lïn nhau khöng coá àinh maâ vêîn àûáng vûäng haâng chuåc nùm giûäa cao nguyïn löång gioá. Thêåm chñ nïëu cêy khöng àuã àöå daâi cuãa nhaâ thò cuäng khoá maâ tòm ra àiïím gheáp nöëi giûäa hai thên göî. Trong nhaâ daâi cuãa ngûúâi ïàï coá möåt hiïån vêåt khöng thïí thiïëu. Àoá laâ chiïëc ghïë daâi (kpan) àïí caác nghïå
15. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 14 nhên ngöìi khi àaánh chiïng. Chiïëc kpan naây àûúåc laâm tûâ nguyïn möåt thên cêy cöí thuå lúán, coá thïí daâi àïën hún 10 meát, röång tûâ 0,60 àïën 0,80 meát. Möåt àêìu thên ghïë cong lïn nhû hònh daáng muäi thuyïìn, chên ghïë liïìn vaâo thên, khöng hïì coá àuåc, gaá. Nhûäng chiïëc Kpan àiït (ghïë nhoã) cuâng vúái chiïëc Jhûng (giûúâng nùçm cuãa riïng öng chuã nhaâ), cuäng bùçng caã möåt thên göî liïìn nhau nhû thïë vaâ nhûäng böå chiïng, cheá quyá laâm nïn biïíu tûúång cuãa sûå giaâu coá vaâ sang troång cuãa möåt gia àònh ïàï. Ngûúâi Jrai vuâng A Yun Pa thûúâng dûång nhaâ saân coá hïå thöëng chên cöåt to lïnh khïnh, phuâ húåp vúái àùåc àiïím thiïn nhiïn 6 thaáng mûa vaâ miïìn söng nûúác bao quanh. Ngûúâi Laâo vuâng buön Àon (Àùæc Lùæc) coân lúåp nhaâ bùçng haâng trùm maãnh göî nhoám 1 xïëp lúáp lïn nhau, möîi maãnh to bùçng möåt viïn gaåch. Nhûäng têëm "ngoái göî" naây àaä töìn taåi haâng trùm nùm, trong sûå khùæc nghiïåt cuãa mûa nùæng cao nguyïn. Haâng cöåt, nhêët laâ cöåt chñnh cuãa gian àêìu tiïn, hay xaâ ngang úã haâng hiïn, xaâ ngang àêìu tiïn trong nhaâ röng, nhaâ saân, laâ núi àïí nghïå nhên thïí hiïån trñ tûúãng tûúång bay böíng, vúái nhûäng hònh khùæc nöíi caác loaåi thuá rûâng (hûúu, voi, cheo, thoã ), thuãy saãn (thuöìng luöìng, ruâa, caá ), chim muöng, hònh mùåt trùng, mùåt trúâi, nhûäng àûúâng neát hoa vùn chuã àaåo thûúâng thêëy xuêët hiïån trong thöí cêím cuãa tûâng dên töåc ÚÃ vuâng ngûúâi Bana, Chùm taåi huyïån Vên Canh, tónh Bònh Àõnh coân coá möåt loaåi phïn duâng àïí loát saân nhaâ rêët àùåc biïåt. Àoá laâ nhûäng thoãi göî hoùåc maãnh nûáa daây nhoã nhû àêìu ngoán chên caái àûúåc nöëi vúái nhau thaânh têëm theo caách khúáp tûâng maãnh laåi, gaác lïn caác thanh dêìm göî saân nhaâ. Trïn saân coá traãi chiïëu úã chöî múâi khaách ngöìi, hoùåc chöî nghó ngúi cuãa chuã nhaâ Gêìn àêy, úã möåt söë vuâng dên töåc Têy Nguyïn coá àúâi söëng kinh tïë phaát triïín àang röå lïn phong traâo xêy dûång nhaâ theo kiïíu biïåt thûå trong caác buön laâng. Tuy nhiïn, cuäng coá möåt söë buön ïàï, àiïín hònh nhû buön Àinh, xaä Dliï Möng, huyïån Cû M'Gar, tónh Àùæc Lùæc, baâ con vêån àöång gêìn nhû caã thön laâm nhaâ xêy nhûng theo kiïën truác nhaâ saân
16. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 15 truyïìn thöëng, rêët saáng taåo. Song kiïën truác nhaâ biïåt thûå àang dêìn trúã nïn phöí biïën trong cöång àöìng Têy Nguyïn. Coá möåt nhaâ dên töåc hoåc ngûúâi Nga àaä noái: "Àïën caác vuâng sêu, vuâng xa cuãa Têy Nguyïn, töi khêm phuåc viïåc töí chûác àiïìu kiïån söëng rêët thöng minh, rêët phuâ húåp vúái thiïn nhiïn vaâ möi trûúâng cuãa baâ coân". Viïåc àêìu tû gòn giûä nhûäng neát àöåc àaáo àùåc trûng trong Kiïën truác nhaâ úã truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Têy Nguyïn trong hiïån taåi seä laâ möåt viïåc laâm rêët coá giaá trõ vùn hoáa, goáp phêìn khöng nhoã cho viïåc gòn giûä baãn sùæc vùn hoáa vêåt thïí cuãa àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn.
17. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 16 Thaánh àõa Myä Sún - Di saãn vùn hoáa àùåc sùæc cuãa nïìn vùn minh Chùm-Pa Thung luäng laâng Myä Sún (thuöåc huyïån Duy Xuyïn, tónh Quaãng Nam) nùçm úã phña nam möåt àoaån trung lûu söng Thu Böìn, coá bïì ngang 1.000 meát, chiïìu daâi 1.800 meát. Vaâo thïë kyã IV, vua nûúác Chùm-pa laâ Bla-dra-xvac àaä choån núi àêy àïí xêy dûång möåt thaánh àûúâng thúâ caác võ thaánh ÊËn Àöå giaáo. Caác triïìu vua kïë tiïëp àaä xêy dûång thïm àïìn thaáp, lùng möå cho àïën thïë kyã X. Khi kinh àö Chùm-pa chuyïín vaâo Traâ Baân (Quaãng Ngaäi) thi úã Myä Sún vêîn coân nhûäng cöng trònh tiïëp tuåc àûúåc xêy cêët cho àïën thïë kyã thûá Xll. Tïn tuöíi vûúng hiïåu, cöng tñch cuãa caác võ vua vaâ caác quan coá cöng xêy dûång hïå thöëng àïìn thaáp naây àïìu coá bia khùæc ghi vaâ dûång taåi caác lùng úã Myä Sún. Bïn caånh viïåc thúâ thêën ÊËn Àöå Giaáo, thung luäng Myä Sún coân laâ núi thúâ caác vûúng töåc Chùm- pa. Vò vêåy, caác nhaâ sûã hoåc Phaáp goåi núi àêy laâ "Thaánh àõa Myä Sún" hay "Thung luäng caác triïìu vua". Khu di tñch Myä Sún laâ möåt cöng trònh kiïën truác vaâo loaåi àeåp cuãa thïë giúái. Àoá laâ möåt töíng thïí bao göìm möåt ngöi àïìn chñnh goåi laâ Kalan (tiïëng Chùm). Bao quanh Kalan coá nhûäng ngöi thaáp nhoã, nhûäng cöng trònh phuå vaâ tûúâng raâo. Chñnh àiïån cuãa ngöi àïìn Kalan laâ möåt cùn phoâng heåp hònh vuöng coá maái choáp nhoån, núi àêy thúâ hònh tûúång cuãa möåt võ thêìn hoùåc möåt böå Linga-Yoni. Kalan coá ba phêìn: Àïë thaáp tûúång trûng cho thïë giúái trêìn tuåc; thên thaáp tûúång trûng cho thïë giúái têm linh; maái thaáp tûúång trûng cho thïë giúái thêìn linh. Kalan tûúång trûng cho tiïíu vuä truå linh thiïng cuãa thïë giúái.
18. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 17 Caác àïìn thaáp úã Myä Sún àïìu àûúåc xêy bùçng gaåch nung àoã, kïët cêëu theo hònh tûá giaác. Gaåch cuãa ngûúâi Chùm nung nheå, khöng cûáng lùæm, coá nhiïìu quy caách khaác nhau. Nhûäng ngöi thaáp xêy bùçng gaåch khöng coá maåch höì, gheáp vúái nhûäng maãng trang trñ bùçng sa thaåch nhû khung cûãa, truå cûãa, lanh tö àûáng vûäng qua nhiïìu thïë kyã àaä noái lïn taâi nùng sûã dûång gaåch cuãa dên töåc Chùm xûa kia. Mùåt ngoaâi tûúâng cuãa àïìn thaáp àïìu chaåm nöëi nhiïìu hònh ngûúâi mùåt quyã hay àöång vêåt hïët sûác tinh tïë. ÚÃ àêy, thaáp lúán nhêët coá chiïìu cao trïn 20 meát, chên thaáp möîi caånh 13 meát. Maái thaáp coá nhiïìu têìng chöìng lïn nhau, caâng lïn cao caâng nhoã vaâ àónh cao nhêët coá hònh àaâi sen. Xung quanh ngöi thaáp lúán coá böën ngoån thaáp nhoã úã böën goác, àaä taåo thïm bïì thïë cho thaáp lúán. ÚÃ trong thaáp coá tûúång caác thêìn bùçng àaá, luác àêìu coá nhiïìu pho tûúång àûúåc àuác bùçng vaâng. Ngoaâi ra, coân coá nhiïìu caác vêåt thúâ bùçng vaâng, baåc, ngoåc, ngaâ. Tûúång thúâ àûúåc àùåt úã têìng dûúái cuâng, caác têìng thaáp úã giûäa röîng, caác têìng nhoã trïn àónh thaáp xêy àùåc. Nhûäng tûúång àaá coá giaá trõ cuãa hïå thöëng àïìn thaáp úã Myä Sún àaä bõ ngûúâi Phaáp trûúác àêy mang ài têët caã. Caác àïìn thaáp úã Myä Sún àïìu àûúåc xêy baám theo hai bïn búâ möåt doâng suöëi nhoã chaãy tûâ nam lïn bùæc, röìi àöí vaâo söng Thu Böìn. Nhûäng ngöi àïìn thaáp àûúåc xêy dûång tûâ thïë kyã Vl, Vll vaâ Vlll - thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa vûúng quöëc Chùm- pa laâ nhûäng ngöi àïìn thaáp àeåp nhêët àïìu úã vïì phña nam hai bïn suöëi. Ngöi àïìn thúâ thêìn Xi-va hiïån nay vêîn coân bûác tûúång thêìn mûúâi tay àang muáa trïn bïå hònh khöëi lêåp phûúng, trûúác mùåt phuã phuåc con boâ àûåc Nan-din maâ võ thêìn naây thûúâng cûúäi. Lêìn àêìu tiïn, vaâo nùm 1885, möåt toaán quên Phaáp àaä àïën vuâng naây vaâ phaát hiïån thung luäng Myä Sún. Nùm 1899, caác nhaâ khaão cöí hoåc ngûúâi Phaáp laâ caác öng Phi-nö, La giöng-ki-e vaâ Hùng-ri-pac-mùng- chi-ï, sau khi tiïën haânh khaão cûáu àaä xaác àõnh niïn àaåi cuãa caác cöng trònh.
19. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 18 Nùm 1903-1904, thïm möåt söë cöng trònh àûúåc tiïëp tuåc phaát hiïån, lïn túái hún 70 cöng trònh kiïën truác, nhûng àïën nay coân 20 thaáp vaâ nhiïìu taác phêím àiïu khùæc coân giûä àûúåc veã ban àêìu. Roä raâng, Myä Sún laâ möåt quêìn thïí di tñch quan troång nhêët vïì nghïå thuêåt kiïën truác vaâ tön giaáo cuãa vûúng quöëc Chùm-pa trûúác àêy, höåi àuã hai tiïu chuêín mang giaá trõ toaân cêìu. Khu di tñch Myä Sún àiïín hònh cho sûå giao lûu, höåi nhêåp giûäa vùn hoáa baãn àõa cuãa dên töåc Chùm vaâ nhûäng giaá trõ tiïëp thu vùn hoáa bïn ngoaâi, nhêët laâ nghïå thuêåt vaâ kiïën truác ÊËn Àöå, mùåt khaác phaãn aánh sinh àöång nïìn vùn hoáa Chùm-pa trong lõch sûã vùn hoáa Àöng Nam AÁ. Hiïån nay, nhaâ trûng baây Myä Sún àaä múã cûãa thûúâng xuyïn àïí àoán du khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën tham quan möåt khu di tñch kyâ vô, möåt di saãn vùn hoáa thïë giúái àaä àûúåc UNESCO cöng nhêån.
20. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 19 Kiïën truác laâng Viïåt Nam Nïìn vùn hoaá Viïåt Nam àûúåc taåo dûång trïn cú súã cuãa nïìn vùn minh nöng nghiïåp. Cuöåc söëng cuãa ngûúâi Viïåt Nam gùæn boá vúái laâng quaán quï hûúng. Hònh aãnh laâng quï Viïåt Nam coá luyä tre xanh, coá maái nhaâ tranh, coá ngûúâi caây cêëy àaä trúã nïn rêët thên thuöåc trong têm höìn ngûúâi Viïåt Nam. Tûâ rêët xa xûa, ngûúâi nöng dên Viïåt Nam xem laâm nhaâ laâ möåt trong 3 viïåc lúán cuãa cuöåc àúâi: Têåu trêu, lêëy vúå, laâm nhaâ vaâ coá an cû múái laåc nghiïåp, àiïìu àoá coá nghôa laâ chöî úã coá öín àõnh múái lo àûúåc sûå nghiïåp. Quan niïåm êëy àïën nay vêîn töìn taåi, vò vêåy, khi trûúãng thaânh ai ai cuäng lo cho mònh möåt chöî úã, möåt cú ngúi riïng. Àaä bao àúâi nay kiïën truác úã nöng thön Viïåt Nam luön àöìng nghôa vúái neát vùn hoaá laâng, xaä. Lêåt laåi nhûäng trang sûã cuãa ngaânh kiïën truác Viïåt Nam, ngûúâi ta thêëy rùçng kiïën truác Viïåt Nam ra àúâi rêët súám, coá thïí àaä xuêët hiïån tûâ thúâi vua Huâng dûång nûúác, caách nay khoaãng 4000 nùm. Laâng xoám cuäng xuêët hiïån vaâo thúâi kyâ naây. Ngûúâi Viïåt cöí luác bêëy giúâ àaä biïët b ùæc göî laâm nhaâ àïí traánh höí soái. Trïn caác tröëng àöìng coá thïí thêëy 2 loaåi hònh nhaâ saân chuã yïëu laâ nhaâ saân hònh thuyïìn vaâ hònh mai ruâa. Theo caác nhaâ kiïën truác cho rùçng laâng xaä Viïåt Nam coá tñnh quêìn thïí cao, coá kiïíu kiïën truác àún giaãn nheå nhaâng phuâ húåp vúái khñ hêåu vaâ têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Laâng luön àûúåc bao quanh bùçng nhûäng luyä tre xanh, sau luyä tre xanh àoá laâ nhûäng maái nhaâ tranh êëm cuáng, cûu mang che chúã cho con ngûúâi.
21. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 20 Hêìu hïët caác nhaâ nöng thön àiïín hònh àïìu xêy dûång theo kiïíu coá daäy nhaâ trïn vaâ daäy nhaâ ngang thûúâng laâ ba gian hai chaái. Coá sên trûúác, vûúân sau daân hoa cêy caãnh. Bao quanh nhaâ laâ haâng raâo cuác têìn, hay haâng hoa dêm buåt. Coá gia àònh maâ chuã nhaâ laâ ngûúâi nho nhaä thñch cuöåc söëng thanh tao thò hoå chau chuöët haâng raâo cêy xanh rêët cêín thêån. Ngaây ngaây cùæt tóa, chùm soác nhû möåt thuá vui nhùçm trang trñ thïm cho phêìn ngoaâi ngöi nhaâ êëm cuáng, lõch laäm. Trûúác àêy, khi cuöåc söëng cuãa ngûúâi nöng dên coân khoá khùn, gia àònh naâo xêy sên, boá heâ bùçng gaåch Baát Traâng, tröìng bïn nhaâ möåt göëc mñt chôu quaã - àûúåc coi laâ möåt gia àònh nöng thön giaâu coá. Ngöi nhaâ cuãa gia àònh Chuã tõch Höì Chñ Minh àang àûúåc baão töìn gòn giûä taåi laâng Kim Liïn, huyïån Nam Àaân, tónh Nghïå An, vêîn giûä nguyïn neát kiïën truác àiïín hònh cuãa möåt ngöi nhaâ nöng thön Viïåt Nam nhû thïë. Xûa hêìu hïët caác nhaâ àïìu àûúåc laâm bùçng tranh tre nûáa laá, göî. Nay, trong thúâi àaåi coá töëc àöå àö thõ hoaá nhanh, thò nhiïìu laâng quï Viïåt Nam àaä biïën àöíi coá nhûäng daäy phöë trong laâng; phong caách xêy dûång cuäng theo kiïën truác àö thõ múái. Nhaâ úã cuãa ngûúâi nöng dên Viïåt Nam úã caác vuâng khaác nhau cuäng coá nhûäng neát àùåc trûng khaác nhau. Nïëu ai coá dõp ài doåc chiïìu daâi àêët nûúác, hùèn seä rêët thuá võ khi thêëy rùçng nhaâ cûãa laâng maåc úã Viïåt Nam tuy bònh dõ, dên daä nhûng khöng vuâng naâo giöëng vuâng naâo. Àiïìu àoá xuêët phaát tûâ àiïìu kiïån vaâ hoaân caãnh söëng cuãa tûâng vuâng, phaãn aánh caã têm tñnh cuãa con ngûúâi cuãa vuâng àoá. Nam böå ñt coá baäo töë, laåi nhiïìu kïnh raåch, con ngûúâi phaãi döìn sûác vaâo chùm chuát ghe xuöìng vaâ vûúân tûúåc, nhaâ cûãa rêët àún sú. Mêëy cêy que laâm cöåt, laâm keâo, möåt ñt laá dûâa nûúác vûâa lúåp maái vûâa thûng vaách. Lïn Têy Nguyïn, nùæng lûãa, mûa ngaân, maái nhaâ àûúåc laâm theo kiïíu nhoån vuát, keâo cöåt vûäng chaäi, hoa vùn vaâ tûúång göî trang trñ cho nhaâ cuãa ngûúâi söëng vaâ nhaâ möì cuãa ngûúâi chïët.
22. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 21 Vuâng miïìn Trung Viïåt Nam caát trùæng, àêët soãi, gioá Laâo, mûa nhiïìu, baäo lùæm nïn maái nhaâ thêëp. Maái lúåp daây, cöåt lúán. Chên cöåt kï àaá taãng, möång maång chùæc chùæn nhû àuác, nhaâ coá thïí khiïng ài núi khaác maâ khöng hû hoãng. Àöìng bùçng Bùæc böå laâ vuâng àêët cöí, laâng cöí. Nhaâ cûãa yá thûác àûúåc truyïìn thöëng cha truyïìn con nöëi rêët roä. Nhaâ ngoái, sên gaåch, cêy mñt, tûúâng vöi laâ möåt cöng thûác àïí con ngûúâi àuã yïn têm cho àúâi mònh vaâ cho con chaáu àúâi sau. Lïn Têy Bùæc, Viïåt Bùæc xa biïín gêìn rûâng, sùén mûa nhûng ñt baäo nïn nhaâ saân cao, maái doaäng, lúåp ngoái maáng (thûá ngoái xïëp tiïëp vaâo nhau khöng cêìn raâng buöåc). Hoùåc lúåp bùçng nhûäng maãng göî pú mu, göî hoaâng la cheã moãng. Hêìu nhû nhaâ naâo cuäng coá möåt haâng raâo nûáa voát nhoån cao vêy quanh àïí chöëng thuá dûä. ÚÃ Huïë, ngoaâi thaânh quaách, thò nhaâ cûãa coá möåt neát rêët àùåc trûng mang tñnh caách Huïë - àoá laâ nhaâ vûúân. Kiïën truác nhaâ vûúân Huïë àöåc àaáo àaä laâm phong phuá thïm cho bûác tranh kiïën truác Viïåt Nam.
23. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 22 Kiïën truác àöåc àaáo cuãa Phuã Giaây Tûâ Nam Àõnh, qua nhûäng caánh àöìng xanh mûúát, xen lêîn rùång thöng nguát ngaân àïën huyïån Vuå Baãn, reä phaãi, àoaån àûúâng ngùæn dêîn ta àïën vúái quêìn thïí di tñch vùn hoáa Phuã Giaây. Cêëu truác Phuã Giaây göìm Tiïn Hûúng, phuã Vên Caát, lùng chuáa, àïìn thúâ Lyá Nam Àïë, chuâa Linh Sún caác di tñch mang tñnh chêët thúâ thêìn linh nöng nghiïåp. Phuã Tiïn Hûúng vaâ phuã Vên Caát nùçm úã bòa laâng trong khoaãng khöng gian vûâa thoaáng àaäng laåi vûâa gúåi lïn trong loâng du khaách sûå trêìm mùåc. Trûúác khi bûúác vaâo tiïìn saãnh cuãa Phuã Tiïn Hûúng ta gùåp möåt giïëng troân mang yá nghôa tûå thuãy àïí tûå phuác. Giûäa giïëng laâ möåt uå àêët laâm núi cùæm cúâ. Qua khoaãng sên röång, du khaách gùåp hïå thöëng nghi mön truå. Àònh truå coá gùæn hònh lên. Tiïëp àoá laâ ba phûúng àònh daân haâng ngang bao göìm Phûúng du Nhaâ bia vaâ tröëng, Nhaâ bia vaâ chiïng. Möîi toâa àïìu böë trñ hai têìng vúái taám maái cong cên xûáng. Tûâ Phûúng du ài xuöëng, qua hai hïå thöëng bêåc àaá xen giûäa vaâ böën con höí hûúáng àêìu chêìu phuã. Vûúåt qua núi naây, du khaách khöng khoãi ngúä ngaâng khi gùåp möåt àûúâng bao laát àaá öm lêëy höì baán nguyïåt. Phña trûúác höì coá möåt bûác bònh phong to lúán bùçng àaá thiïët kïë theo kiïíu cuöën thû sûâng sûäng trong khöng gian. Bûác thû àaá mang nhûäng neát hoa vùn khaá cöng phu, àêåm neát baãn sùæc dên töåc. Nöëi hai bïn laâ haâng lan can àaá tûâng quaäng böí truå, phña trong coá hai cêìu nûúác laát àaá vúái hai con röìng cuöìn cuöån hûúáng lïn chêìu vaâo cûãa phuã.
24. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 23 Khaác vúái Tiïn Hûúng, phuã Vên Caát nùçm trong khöng gian êëm cuáng. Muâa hoa gaåo núã, phuã Tiïn Hûúng chòm trong maâu hoa àoã thùæm cuãa cêy gaåo. Ài sêu hún, khaách haânh hûúng gùåp Nguä Mön, núi àùåt nhûäng têëm bia àaá cöí. Trïn nùm cöíng laâ nùm toâa lêìu, ba toâa giûäa kïët thaânh Tam Sún. Trïn noác truå laâ nhûäng con phûúång kiïíu àaá lêåt mang àêåm neát phong caách kiïën truác truyïìn thöëng. Nöëi liïìn vúái Nguä Mön laâ Nghi Mön cuãa àïìn thúâ Lyá Nam Àïë (bïn phaãi) vaâ Tam Quan cuãa chuâa (bïn traái). Àiïån chñnh göìm ba lúáp. Toâaâ Tiïìn Baái baãy gian rûåc rúä sún son thiïëp vaâng, vúái neát chaåm khùæc höí phuâ cöng phu, hònh röìng àûúåc taåc úã nhiïìu tû thïë söëng àöång. Bïn caånh long, ly, quy, phûúång coân coá hoåa tiïët caânh tuâng, caânh truác, caânh mai, thanh tao, caânh truác quên tûã. Têët caã nhûäng chi tiïët àoá liïn kïët laåi trong möåt cöng trònh kiïën truác vûâa thïí hiïån tñnh cöång àöìng cuãa dên töåc vûâa thêëy àûúåc mong muöën hûúáng túái "chên, thiïån, myä" cuãa cha öng ta. Bêëy nhiïu thöi cuäng àuã àïí minh chûáng sûå taâi hoa, àiïåu nghïå cuãa ngûúâi thúå thaânh Nam. Ngoaâi ra, trong phuã Vên Caát coân baão töìn nhiïìu sêåp, nhang aán, baâi võ, ngai, kiïåu tûâ àêìu thïë kyã XVIII. Cuâng vúái hai phuã, lùng baâ Liïîu Haånh àûúåc xêy vaâo nùm 1938, nùm giûäa caánh àöìng thön Tiïn Hûúng trïn möåt goâ àêët cao vúái nùm voâng tûúâng bao boåc. Hûúáng chñnh cuãa cûãa lùng laâ hûúáng têy, caác phña coân laåi àïìu coá cûãa, caác cûãa àïìu coá böí truå, möîi mùåt tûúâng coá böën cöåt àöìng truå vuöng cao bùçng nhau, hai cöåt chñnh coá khùæc cêu àöëi úã ba mùåt, hai cöåt phña ngoaâi coá khùæc cêu àöëi úã hai mùåt. Trïn cuâng laâ lùng möå xêy hònh baát giaác vúái àöì hònh baát quaái, chung quanh coá àûúâng viïìn laâm nöíi bêåt 60 buáp sen. Höåi tuå têët caã nhûäng giaá trõ vùn hoáa àaä ra àúâi vaâ töìn taåi qua nhiïìu thïë kyã, di tñch Phuã Giaây goáp phêìn laâm phong phuá thïm kho taâng nghïå thuêåt kiïën truác truyïìn thöëng Viïåt Nam.
25. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 24 HÖÖÅIÅÅI HHOOÅAÅÅA ÀÀIIÏÏU KKHHÙÆCÆ Tûúång göî Voä Lùng Neát àùåc biïåt laâ ngûúâi laâm tûúång khöng cêìn nhòn mêîu, khöng möåt neát phaác chò maâ hoaân toaân laâm theo trñ nhúá. Dûúái baân tay ngûúâi thúå Voä Lùng hiïån ra nhûäng àûác öng p hûúng phi, àêìy àùån nhûäng phêåt baâ Quan Êm phuác hêåu, tûâ bi, nhûäng tûúång cö tûúi tónh sùæc saão, nhûäng öng thiïån hiïìn laânh, nhûäng öng aác dûä túån Nghïì laâm tûúång Phêåt úã Viïåt Nam coá tûâ thïë kyã XVI vaâ àaä xuêët hiïån nhiïìu laâng chuyïn laâm nghïì tûúång göî, nhûng nöíi tiïëng hún caã vêîn laâ laâng Voä Lùng, xaä Dên Hoaâ huyïån Thanh Oai (Haâ Têy), caách Haâ Nöåi khoaãng 22 km ài theo àûúâng quöëc löå 22. Tûâ nhûäng khuác göî trúã thaânh nhûäng pho tûúång linh thiïng toaå úã caác chuâa phaãi qua nhiïìu cöng àoaån tó mó, cöng phu. Tuyâ theo kñch thûúác cuãa pho tûúång maâ cùæt göî, coá khi phaãi chùæp 2, 3 maãnh múái thaânh. Caác tûúång hêìu hïët àûúåc laâm bùçng göî mñt. Dên laâng àïën bêy giúâ vêîn coân truyïìn laåi vïì sûå tñch cêy mñt thûúâng àûúåc tröìng trong chuâa - hoaá thên cuãa möåt ngûúâi söëng coá têm, thuyã chung àûúåc caác võ Phêåt àöå trò. Göî mñt duâng laâm tûúång khöng nhûäng mïìm, maâ coân khöng möëi moåt, khöng nûát neã maâ laåi coá muâi thúm. Neát àùåc biïåt laâ ngûúâi laâm thúå khöng cêìn nhòn mêîu, khöng möåt neát phaác chò maâ hoaân toaân laâm theo trñ nhúá. sau khi sêëy khö, tûúång àûúåc àaánh boáng, duâng "khoâ" sûãa sang cho àûúâng neát thïm sùæc saão, mïìm maåi, röìi múái àïën cöng àoaån sún.
26. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 25 Trûúác khi sún tûúång àûúåc boá möåt möåt lúáp moãng bùçng sún ta chöån vúái àêët seát vaâ muân cûa. Möîi bûác tûúång thûúâng àûúåc queát mûúâi lêìn sún ta. Cuöëi cuâng laâ viïåc taåo daáng cho bûác tûúång. Àêy laâ phêìn àoâi hoãi kyä thuêåt vaâ myä thuêåt cao, caã bñ quyïët nhaâ nghïì nûäa, vò laâm sao àïí caác pho tûúång trúã nïn coá höìn. Trûúác khi duâng sún, caác phêìn cuãa tûúång thûúâng àûúåc thïëp vaâng hoùåc baåc. Àöå trong cuãa sún, àöå boáng cuãa kim loaåi taåo mêìu sùæc àöåc àaáo, oáng aã. Dûúái baân tay ngûúâi thúå Voä Lùng hiïån ra nhûäng àûác öng phûúng phi, àêìy àùån, nhûäng Phêåt baâ Quan Êm phuác hêåu, tûâ bi nhûäng tûúång cö tûúi tónh, sùæc saão, nhûäng öng Thiïån hiïìn laânh nhûäng öng aác dûä túån Saãn phêím cuãa laâng àûúåc cung cêëp cho nhiïìu chuâa úã caác tónh. Tûúång göî Voä Lùng coân àûúåc xuêët khêíu sang Thaái Lan, Trung Quöëc, Àaâi Loan vaâ caác baån haâng ûa chuöång.
27. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 26 Tûúång nhaâ möì - Têy nguyïn Theo lúâi kïí cuãa töåc ngûúâi Banar thò tûúång nhaâ möì laâ àïí àûa tiïîn ngûúâi sang thïë giúái xa xùm. Búãi vêåy, khi söëng cuöåc àúâi ra sao thò khi chïët ài, con ngûúâi chó ài xa nhûng cuäng laâ möåt cuöåc söëng khöng khaác gò thïë giúái bïn naây. Hoå coá kiïëp söëng cuãa sinh thaânh, giao hoan, coá giaãi trñ vaâ àûúng nhiïn, nhûäng suác vêåt cuäng cêìn mang theo. Àïën lïî höåi Boã maã (lïî höåi Pthi), chuáng ta ngêåp trong rûâng tûúång. Tûúång nhaâ möì hiïån lïn söëng àöång quanh nhûäng nhaâ möì, thïí hiïån möåt nïìn nghïå thuêåt cöí, rûåc rúä. Tûúång nhaâ möì coá thïí xïëp laâm 3 lúáp. Àoá laâ thïë giúái sinh thaânh con ngûúâi, coá baâo thai trong buång meå, coá giao hoan, giao phöëi êm dûúng, coá buång mang daå chûãa. Con ngûúâi thuúã nguyïn sú, phö bêìy trong daáng khoãa thên, minh chûáng sûác maånh truyïìn àúâi cuãa loaâi ngûúâi vúái neát àeäo khö raáp nhûng àûúåc cûúâng àiïåu nhûäng böå phêån ngûúâi cêìn àûúåc phö trûúng, búãi thïë àûúâng neát maånh meä, gêy êën tûúång rêët maånh, rêët khaác thûúâng. Nhoám tûúång thûá hai laâ nhûäng con vêåt gêìn guäi vúái ngûúâi nhû voi, choá, trêu, boâ vaâ nhoám thûá ba laâ nhûäng sinh hoaåt cöång àöìng nhû thïí thao, sùn bùæn. Nhûng khi àïën nhaâ möì, lúáp tûúång cöí sú nhêët vêîn laâ tiïu biïíu cho nghïå thuêåt tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn. Nghïå nhên àeäo tûúång bùçng chiïëc ròu cûáng caáp. Chó trïn möåt khuác göî, khöng phaác thaão vaâ ngaây naây sang ngaây khaác, nhûäng cêy göî to suâ sò cûá hiïån dêìn lïn nhûäng daáng dêëp, hònh ngûúâi, nhûäng tû thïë cuâng nhûäng chi tiïët àa daång cuãa ngûúâi àaân öng, àaân baâ, treã nhoã dûúâng nhû têët caã àaä nùçm trong àêìu nghïå nhên. Hoå lùång leä tûâng nhaát chùæc chùæn böí xuöëng àïí nïn hònh, nïn tûúång, nïn höìn.
28. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 27 Nhûäng bûác tûúång thûåc àoá maâ cuäng hû hû huyïìn huyïìn àoá nhû chñnh coäi "töëi tùm" êm thïë. Búãi thïë maâ trong ngön ngûä ngûúâi Banar caác tûúång möì àûúåc goåi laâ "Mïu" vúái ngûúâi Gia rai goåi laâ "Rup", nghôa laâ hònh tûúång, chûá khöng goåi laâ hònh aãnh, cuäng khöng goåi roä laâ tûúång, noá cuå thïí quaá.
29. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 28 Àiïu khùæc göî dên gian Ba Na Ngûúâi Bahnar coá cêu: "Kheäi ning núng, púm búxaát" nghôa laâ "thaáng nghó laâm nhaâ möì", thaáng nghó àoá laåi laâ muâa höåi, muâa vui, muâa "uöëng thaáng, ùn nùm, trêu àêm, lúån möí". Khöng chó cuãa ngûúâi Bahnar maâ coân cuãa ngûúâi Giarai, Ïàï vaâ nhiïìu töåc ngûúâi khaác úã Têy Nguyïn. Laâm nhaâ möì coá nghôa laâ töí chûác lïî höåi boã ma hay boã maã. Do àoá, khöng phaãi ngêîu nhiïn lïî boã maã laåi laâ lïî höåi lúán nhêët, tûng bûâng nhêët, vui nhêët, mang tñnh vùn hoáa nhêët vaâ cuäng mang tñnh cöång àöìng nhêët cuãa Têy Nguyïn. Chñnh nhaâ möì, tûúång möì - nhûäng taác phêím nghïå thuêåt kiïën truác vaâ àiïu khùæc dên gian àöåc àaáo cuãa Têy Nguyïn àûúåc ra àúâi vaâo dõp lïî höåi thûúâng niïn naây. Ngûúâi Têy Nguyïn quan niïåm chïët nghôa laâ bùæt àêìu cuöåc söëng múái úã möåt thïë giúái khaác - thïë giúái bïn kia, thïë giúái cuãa höìn ma. Búãi vêåy, khi ngûúâi chïët àaä ra ài laâ ra ài vônh viïîn àïí söëng cuöåc söëng khaác. Ngöi nhaâ möì, nhûäng pho tûúång möì àûúåc laâm ra àïí phuåc vuå cho lïî boã maã hay cuöåc chia tay, cuöåc vui cuöëi cuâng giûäa ngûúâi söëng vaâ ngûúâi chïët. Àïí ngûúâi chïët ra ài thanh thaãn vaâ coá cuöåc söëng àêìy àuã úã thïë giúái bïn kia, höm laâm lïî boã maã, ngûúâi söëng khöng chó laâm nghi thûác sinh thaânh cho ngûúâi chïët maâ coân chia cuãa caãi cho ngûúâi chïët àem ài. Cuäng nhû nhiïìu dên töåc trïn thïë giúái, úã Têy Nguyïn, nghi thûác sinh thaânh àûúåc quan niïåm vaâ thïí hiïån qua haânh àöång giao hoan. Hiïån giúâ, nghi thûác àoá khöng coân nûäa, nhûng theo lúâi kïí cuãa caác cuå giaâ, trûúác àêy, vaâo nhûäng àïm boã maã trai gaái àûúåc tûå do quan hïå tònh
30. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 29 aái. Hònh aãnh hay khaái niïåm sinh thaânh àûúåc thïí hiïån rêët cuå thïí vaâ àêåm neát úã tûúång nhaâ möì. Nïëu àïën caác khu nhaâ möì Têy Nguyïn ta seä nhû laåc vaâo caã möåt mï cung cuãa rûâng tûúång göî vúái rêët nhiïìu nhûäng hònh tûúång khaác nhau vaâ caách thïí hiïån khaác nhau. Thïë nhûng, chó cêìn ài nhiïìu möåt chuát, àïí yá möåt chuát, laâ seä nhêån ra möåt haâng söë xuyïn suöët qua caác nhoám tûúång: Hònh aãnh vïì möåt sûå sinh thaânh. Thöng thûúâng, úã hai bïn cûãa nhaâ möì àïìu coá möåt cùåp tûúång trai gaái hoùåc àang phö baây cú quan sinh duåc cuãa mònh hoùåc àang giao hoan. Àûáng bïn cùåp tûúång trai gaái àoá, laâ tûúång ngûúâi àaân baâ chûãa, coân úã caác goác raâo xung quanh nhaâ möì laâ tûúång nhûäng haâi nhi àang ngöìi. Mùåc dêìu khi àûúåc hoãi, àöìng baâo thûúâng traã lúâi laâ laâm tûúång nhaâ möì cho vui, cho àeåp, nhûng tñnh phöí biïën cuãa ba loaåi tûúång vûâa kïí trïn khiïën chuáng töi nghô rùçng, lúáp tûúång möì àêìu tiïn laâ lúáp tûúång biïíu hiïån yá niïåm vïì sûå sinh thaânh. Súã dô chuáng töi goåi lúáp tûúång naây laâ lúáp tûúång àêìu tiïn vò úã khöng ñt khu nhaâ möì, nhêët laâ úã caác vuâng xa ta chó gùåp ba hònh aãnh: Giao hoan, àaân baâ chûãa vaâ haâi nhi. Vò àïí thïí hiïån möåt hònh tûúång, möåt yá niïåm, nïn nhûäng con ngûúâi úã lúáp tûúång möì cöí khöng phaãi laâ möåt con ngûúâi cuå thïí maâ laâ "con ngûúâi chung" "con ngûúâi khaái quaát" hay "con ngûúâi vuä truå", coân ngön ngûä cuãa àiïu khùæc laâ ngön ngûä gúåi chûá khöng taã. Möåt àiïìu khaá àùåc biïåt vaâ àaáng lûu yá nûäa cuãa lúáp tûúång möì thûá nhêët naây laâ böë cuåc àöìng hiïån yá - ba hònh aãnh hay ba haânh àöång diïîn ra trong ba thúâi gian kïë tiïëp nhau: giao húåp, chûãa, hònh h aâi nhi, àûúåc thïí hiïån cuâng möåt luác trïn möåt mùåt phùèng cuãa löëi raâo quanh nhaâ möì. Do vêåy, chuáng töi goåi phong caách àêìu cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn laâ phong caách biïíu tûúång gúåi taã - àöìng hiïån ghi yá. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ ngûúâi Têy Nguyïn goåi nhûäng tûúång möì lúáp xûa naây laâ "hònh" chûá khöng phaãi "tûúång" (tiïëng Giarai laâ rup, tiïëng Bahnar laâ mïu).
31. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 30 Nïëu thöëng kï hïët tïn goåi röìi xïëp vaâo möåt baãng danh muåc, ta seä phaãi ngaåc nhiïn trûúác sûå phong phuá vaâ àa daång vïì nöåi dung cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn, vò hêìu nhû toaân böå cuöåc söëng cuãa con ngûúâi àïìu àûúåc nghïå nhên dên gian thïí hiïån lïn caác taác phêím cuãa mònh. Thïë nhûng caã bûác tranh cuöåc söëng sinh àöång àoá laåi nhùçm phuåc vuå cho ngûúâi chïët. Ngûúâi Têy Nguyïn taåc nhûäng tûúång möì úã nhaâ möì àïí nhûäng ngûúâi àoá ài hêìu cho ngûúâi chïët úã thïë giúái bïn kia. Tuy nöåi dung hay yá nghôa cuãa caác hònh tûúång thò phong phuá nhû vêåy, nhûng àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn laåi goåi göåp têët caã nhûäng tûúång möì loaåi naây vaâo möåt nhoám - nhûäng ngûúâi hêìu (tiïëng Giarai - hlun, tiïëng Bahnar - àñch). Rêët coá thïí, cuäng nhû úã nhiïìu núi khaác trïn thïë giúái, xûa kia úã Têy Nguyïn, ngûúâi hêìu hay tuâ binh àaä bõ chön theo caác tuâ trûúãng lúán. Chñnh dêëu êën cuãa thúâi "chiïën tranh böå laåc" xa xûa maâ caác truyïån cöí vaâ sûã thi Têy Nguyïn thûúâng noái túái, àaä coân àïí laåi dêëu êën lïn nöåi dung nhaâ möì. Giúâ àêy, ngûúâi Têy Nguyïn taåc lïn tûúång nhaâ möì nhûäng con ngûúâi hay nhûäng con vêåt vúái möåt ûúác muöën laâ nhûäng ngûúâi maâ vêåt àoá seä theo hêìu haå ngûúâi chïët úã thïë giúái bïn kia. Nhûäng con ngûúâi, nhûäng con vêåt úã lúáp tûúång möì thûá hai naây tuy cuå thïí röìi nhûäng cuäng vêîn laâ nhûäng con ngûúâi hay nhûäng con vêåt chung chung: ngûúâi àaánh tröëng, phuå nûä giaä gaåo, thúå reân, lñnh Phaáp, ngûúâi thúå chuåp aãnh, chaâng thanh niïn, cö gaái, cêìu thuã àaá boáng, con voi, con chim, con cuá Têët caã nhûäng hònh tûúång àoá nhêëp nhö quanh nhaâ möì vaâ taåo ra caã möåt bûác tranh sinh àöång vïì cuöåc söëng àïí ngûúâi chïët seä mang ài sau lïî boã maã. Dêìn daâ, theo thúâi gian, nöåi dung cuãa lúáp tûúång möì thûá hai àaä lêën dêìn àïí röìi aát hùèn caã lúáp nöåi dung trûúác àoá. Úúã nhiïìu nhaâ möì, nhûäng tûúång àaáng lyá phaãi thïí hiïån yá niïåm vïì sûå sinh thaânh, àaä phaãi "chuyïín mònh" thaânh hònh aãnh nhûäng ngûúâi theo hêìu ngûúâi chïët: nhûäng cùåp trai gaái giao hoan biïën thaânh nhûäng chaâng trai, cö gaái,
32. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 31 hay àaân öng, àaân baâ, nhûäng hònh aãnh haâi nhi biïën thaânh tûúång ngûúâi buöìn, ngûúâi khoác Do nöåi dung trúã nïn phong phuá hún, sinh àöång hún, gêìn cuöåc söëng hún, nïn ngön ngûä taåo hònh cuãa lúáp tûúång thûá hai cuäng búát trûâu tûúång ài àïí àïën vúái ngön ngûä cuãa taã. Nïëu tûúång möì lúáp cuä trûâu tûúång vaâ mang tñnh chêët khaái quaát bao nhiïu thò tûúång möì múái hiïån thûåc vaâ sinh àöång bêëy nhiïu. Nïëu úã caác tûúång möì lúáp trûúác tñnh biïíu tûúång laâ chñnh thò úã tûúång möì lúáp sau laåi laâ tñnh hiïån thûåc. Thïë nhûng, caái thûåc cuãa tûúång möì lúáp thûá hai vêîn àûúåc thïí hiïån chuã yïëu bùçng caác neát, caác khöëi mang tñnh gúåi vaâ tñnh khaái quaát chûá khöng bùçng ngön ngûä taã àïën tûâng chi tiïët. Chñnh nhûäng àùåc tñnh khaái quaát chûá khöng bùçng ngön ngûä taã àïën tûâng chi tiïët. Chñnh nhûäng àùåc tñnh khaái quaát vaâ gúåi caãm cuãa ngön ngûä taåi hònh cuäng nhû cuãa hònh tûúång taåo ra neát hoaânh traáng cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn. Nhûäng pho tûúång möì, mùåc dêìu khöng lúán vò phaãi khuön vaâo thên cêy göî, cûá nhû núã tung ra vaâ vûún cao lïn trong khöng gian. Dûåa vaâo nhûäng àùåc trûng cuãa nöåi dung hònh tûúång vaâ ngön ngûä taåo hònh, chuáng töi taåm goåi phong caách thûá hai cuãa tûúång nhaâ möì Têy Nguyïn laâ phong caách taã thûåc - trêìn thuêåt - möåt phong caách gêìn vúái phong caách cuãa sûã thi. Trong nhûäng thêåp niïn gêìn àêy, nhûäng thay àöíi trong cuöåc söëng sinh hoaåt vaâ nhûäng tiïëp xuác múái röång raäi hún àaä coá nhûäng taác àöång khöng nhoã vaâo tûúång möì Têy Nguyïn. Nhûäng ngûúâi thúå taåc tûúång dên gian Têy Nguyïn hiïån nay thñch laâm cho tûúång cuãa mònh giöëng nhû thûåc hún, cêìu kyâ chi tiïët hún. Vò vêåy, tûúång nhaâ möì mêët dêìn tñnh trêìm tû, khaái quaát vaâ hoaânh traáng vöën coá cuãa mònh. Nöåi dung tûúång thò ngaây caâng nhiïìu thïm, trong khi àoá, tñnh nghïå thuêåt thò ngaây möåt mêët ài. Búãi thïë maâ giúâ àêy lïn Têy Nguyïn, duâ vaâo muâa àeäo tûúång, ta khöng coân gùåp nhiïìu taác phêím nghïå thuêåt tûúång möì àeåp nhû xûa nûäa.
33. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 32 Theo phong tuåc cuãa àöìng baâo caác dên töåc Têy Nguyïn, tûúång möì àûúåc laâm ra àïí phuåc vuå cho lïî boã maã vaâ chó coá taác duång trong nhûäng ngaây höåi lïî maâ thöi. Sau lïî boã maã, thò ngöi nhaâ möì cuâng nhûäng tûúång möì cuäng bõ boã luön. Nùm thaáng, n ùæng mûa seä dêìn daâ laâm hû hoãng röìi tan biïën nhûäng taác phêím nghïå thuêåt tûúång möì vaâo vúái àêët
34. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 33 THUUÃ ÃÃ CCÖÖNGG MMYÄ Ä NNGGHHÏÅ ÅÅ Nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt Nam Viïåt Nam àaä biïët àïën traâ thúâi Àöng Haán, nhûng traâ àaåo Viïåt thaânh hònh vaâo àúâi nhaâ Àûúâng, theo caác nhaâ sû Phêåt giaáo vaâ Giao Chêu. Saách Traâ Kinh cuãa Luåc Vuä nhêåp àïì rùçng "traâ laâ loaâi cêy lúán úã phûúng nam". Chûáng tñch traâ àaåo Viïåt coân lûu laåi trïn nhûäng bònh baát traâ göëm Viïåt Dao tûâ thúâi bùæc thuöåc, lïn àïën töåt àónh thúâi Phêåt giaáo Lyá, Trêìn. Àaåo traâ Viïåt cöí laâ àaåo maâ khöng àaåo, àaåo vö mön quan: khöng cûãa vaâo, khöng löëi ra. Tûúng truyïìn Böì Àïì Àaåt Ma tûâ Têy Truác sang Taâu chñn nùm ngöìi êín trong hang thiïìn àõnh. Mùæt suåp xuöëng buöìn nguã, öng caã giêån bûát mi mùæt vêët xuöëng àêët, chöî êëy moåc thaânh cêy traâ àêìu tiïn. Chuyïån hoang àûúâng naây cöët àöìng hoáa traâ cho sûå thûác tónh Àõnh Huïå. Hoa ngûä Ch'a (Traâ) vaâ Ch'an (Thiïìn) nghe àöìng êm vaâ àöìng nghôa. Tûâ àoá, traâ laâ baån ngûúâi tu thiïìn nhû hònh vúái boáng. Töí thûá saáu thiïìn Taâo Khï laâ Huïå Nùng, tûå nhêån laâ ngûúâi Man di miïìn Nguä Lônh, xûá cuãa traâ. Luåc Vuä laâ möåt cuöìng sô àêët Höìng Tiïåm àúâi Àûúâng, thûúâng lang thang ngêm thú röìi khoác röëng. Öng àïí laåi cho àúâi saách Traâ Kinh göìm ba quyïín baân vïì traâ, göëm traâ, caách pha vaâ uöëng traâ, àûúåc ngûúâi àúâi sau goåi laâ öng tiïn traâ, thúâ laâm sú töí traâ àaåo Trung Quöëc.
35. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 34 Traâ Kinh cheáp: Traâ laâ loaâi cêy quyá úã phûúng Nam, cêy nhû cêy qua lö, laá nhû laá chi tûã, hoa nhû hoa baåch tûúâng vi, traái nhû traái banh lû, nhuåy nhû nhuåy hoa àinh hûúng, muâi võ rêët haân (laånh). Saách Quaãng Baác Vêåt Chñ cheáp: cao lû laâ tïn riïng cuãa möåt thûá traâ, laá to maâ nhuåy nhoã, ngûúâi nam duâng àïí uöëng. Traâ Kinh laåi cheáp: "Ngûúâi phûúng Nam coá cêy qua lö giöëng nhû laá traâ non maâ nhuåy àùæng, giaä naát ra pha traâ maâ uöëng thò suöët àïm khöng nguã. ÚÃ Giao Chêu vaâ Quaãng Chêu ngûúâi ta rêët quyá thûá naây, hïî coá khaách àïën nhaâ thò trûúác hïët baây ra àaäi khaách". Theo lúâi Àaâo Hoaâng Caãnh, möåt êín sô taâi hoa àúâi Nam Bùæc Triïìu thò boån xûã sô trong thiïn haå rêët chuöång thûá traâ naây. Theo saách Nghiïm Baác Taåp Chñ trñch lúâi Lyá Troång Tên hoåc sô noái: "Traâ úã Giao Chó nhû rïu xanh, võ cay gùæt goåi laâ traâ àùng" (tûác laâ maåt traâ). Nhûäng nuái úã huyïån Ngoåc Sún, tónh Thanh Hoáa coá tröìng thûá traâ naây. Cêy traâ moåc liïn tiïëp che khùæp rûâng. Ngûúâi böín thöí haái laá, giaä cho naát, phúi khö trong boáng maát, nêëu maâ uöëng, tñnh noá húi haân, coá thïí laâm maát tim phöíi vaâ nguã ngon. Cûãu Chên, tïn goåi Thanh Hoáa àêët Viïåt cöí coá: nuái àùåt tïn chûä laâ Traâ Sún, ngûúâi ta goåi nöm laâ nuái Cheâ. Saách An Nam Chñ lûúåc cheáp: nhaâ Trêìn möîi lêìn ài sûá nhaâ Nguyïn àïìu cöëng traâ thúm laâm thöí saãn quyá. Caái àeåp cuãa Baát Traâ Àúâi xûa, khi nhaâ Töëng bïn Taâu dûång nghiïåp, choån nuái Thiïn Muåc úã Triïët Giang laâm chuã sún, phuác àõa mong cêìu vûäng bïìn triïìu àaåi. Nhaâ Lyá bïn ta choån nuái Tiïn Du; cuäng nhû nhaâ Trêìn ngoáng vïì nuái Yïn Tûã, núi vua dûång nhaâ Trêìn lui vïì êín tu sau viïåc nûúác. Tûâ thuúã triïìu Haán, Àûúâng, Tuây sûá ta àaä chïë àûúåc thûá göëm tïn goåi Viïåt Dao. Goåi tïn nhû thïë àïí chó thûá "men tro" tröí mêìu xanh biïëc nhû ngoåc cöí. Saách Taâu cheáp Viïåt Dao phaát sinh tûâ Nam Viïåt miïìn
36. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 35 Nguä Lônh, chûá khöng noái roä àêët Giao Chêu, Cûãu Chên. Di chûáng khaão cöí hoåc, trïn àêët ta nay toã roä thúâi êëy ta àaä laâm àûúåc göëm Viïåt Dao, maâ laåi laâm möåt söë lûúång rêët lúán, khúãi tûâ nhûäng gioåt men xanh nhiïîu àoång trïn thên göëm, maâ nay xïëp vaâo loaåi göëm "Haán baãn àõa". Tûâ mêìu xanh bñch ngoåc àúâi Bùæc thuöåc àïën mêìu xaác traâ àúâi Lyá, Trêìn, nhûäng baát traâ Viïåt ra àúâi song song baát traâ Àûúâng, Töëng bïn Taâu. Ngûúâi Viïåt vêîn trung thaânh súã thñch sùæc mêìu Viïåt Dao cuãa dên töåc àïën maäi thïë kyã 15. Hoáa ra Viïåt Dao laâ chûä goåi dên töåc ngaây nay ta vêîn mang tïn, laâ ngûúâi chïë ra men göëm tiïìn thên göëm men ngoåc (proto-celadon) lûâng lêîy Àöng phûúng. Àúâi Lyá, Trêìn àaä laâm ra rêët nhiïìu caác thûá liïîn, bònh àûång nûúác pha traâ ài àöi vúái caác loaåi baát traâ mang thêìn thaái àùåc thuâ Àaåi Viïåt. Bònh trang hoaâng toâa sen chaåm nöíi, êu baát voác daáng chùèng khaác naâo bònh baát caác tùng sû. Laâng naâo cuäng coá àònh chuâa. Baát traâ cuäng laâ vêåt khöng thïí thiïëu àûúåc trong caác àöì tïë nhuyïîn baây trïn àiïån thúâ, cuäng nhû cuáng vaâo chuâa chiïìn àïí caác sû uöëng traâ. Nghïå phêím tûâ caác laâng göëm nhû chúã chuyïn höìn àaåo, tiïëng chuöng moä súám höm, muâi trêìm nhang quyïån trong khöng gian luäy tre laâng trïn àêët nûúác. Thiïìn göëm Lyá, Trêìn àaä mang cung caách rêët Viïåt Nam. Vùn bia àúâi Lyá do sû Phaáp Kyá soaån cho thêìy laâ sû Tõnh Thiïìn ghi rùçng "Chöî uöëng traâ laâ chöî thêåp phûúng thñ chuã döìn vïì". Chöî uöëng traâ tûác laâ cûãa Phêåt. Nay ngùæm nhûäng traâ khñ cöí, ta múái biïët pheáp uöëng traâ Viïåt löìng trong thiïìn võ tûâ thuúã àêìu dûång nûúác, àûa hònh sùæc cuãa têm linh àïën caã àaåi chuáng. Baát traâ Viïåt trong traâ àaåo Nhêåt Taåi nïìn chuâa cöí Dazaifu Kanzeon-ji ngûúâi ta àaâo àûúåc nhûäng mêîu göëm vúä cuãa baát traâ Àaåi Viïåt àúâi Trêìn, kïì bïn maãnh vaán muåc coân àoåc àûúåc vïët mûåc ghi niïn àaåi tûúng àûúng nùm 1330. Trûúác àoá, àaä coá nhûäng traâ khñ Àaåi Viïåt xûa hún vaâo chöën tùng àûúâng Nhêåt.
37. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 36 Àêìu thïë kyã 13, thûúång sû Eisa tûâ Trung Hoa mang vïì Nhêåt Baãn lêìn àêìu giöëng cêy traâ. Sau àoá, àïå tûã Ngaâi laâ sû Dogen sang du hoåc taåi chuâa Thiïn Muåc Sún, khi vïì nûúác coá ngûúâi hoãi sû hoåc àûúåc gò, sû àaáp: "Khöng coá chi nhiïìu ngoaâi phaáp an têm". Phaáp an têm sû mang vïì cuâng traâ àaåo vaâ baát traâ Thiïn Muåc (tiïëng Nhêåt goåi laâ Temmoku). Dogen àûúåc coi laâ sû töí cuãa traâ àaåo Nhêåt Baãn vêåy. Cuäng nhû Àaåi Viïåt, bêëy giúâ Phêåt giaáo Nhêåt beán rïî vaâo giúái thïë quyïìn. Tùng sû laâ khaách quyá cuãa caác sûá quên vaâ boån phuá haâo. Hoå hoåc Phêåt röìi tiïm nhiïîm luön àaåo thûúãng traâ. Uöëng traâ nhùçm luyïån con ngûúâi khu trûâ nhûäng chûúáng ngaåi phiïìn naäo, àïí àaåt chöî röët raáo cuãa an bêìn laåc àaåo, hoâa àöìng vúái Tûå Nhiïn, tûác laâ Chên Nhû. Uöëng traâ, haânh traâ àaåo phaãi coá caác traâ khñ maâ ngaânh göëm Nhêåt bêëy giúâ rêët phöi thai. Nïn traâ göëm tûâ Cao Ly, Trung Quöëc, Àaåi Viïåt àûa sang giaá àùæt, chó giúái haån trong haâng sûá quên vaâ àaåi phuá. Thay vò hêëp thu nïëp thanh bêìn, hoå beân mûúån traâ àaåo laâm troâ traâ dû tiïu khiïín, àùåt ra caác quy tùæc kiïíu caách (Cha No Yu), muöën vaâo phaãi qua cöíng Hûäu Mön Quan. Traâ àaä àûa thiïìn võ àaåm baåc vaâo truá nguå chöî àïìn caác xa hoa. Trong khuön viïn cung àònh nguy nga, caác chuáa cöng sai dûång nïn traâ thêët bùæt chûúác lïìu coã bêìn haân cuãa êín sô àïí haânh traâ àaåo. Coân bïn nûúác Viïåt, àaåo àaä tûâ cung cêëm ra ài, boã phuá quyá phuâ vên àïí phiïu böìng núi caãnh thêåt cuãa "rûâng truác lùæm chim" (Truác lêm àa tuác àiïíu) nhû thú ngaâi Huyïìn Quang. Caác vua Lyá, Trêìn boã kinh vïì nuái, thûåc hiïån haånh têìm àaåo dêîm theo bûúác cuãa thaái tûã Têët Àaåt Àa. ÊËy laâ chöî khaác biïåt trong lõch sûã thiïìn àaåo Viïåt - Nhêåt vêåy. Tûâ baát traâ Thiïn Muåc, vïì sau traâ göëm Trung Quöëc xa lòa höìn àaåo, ngaây caâng tinh kyâ sùæc saão àïí thoãa maän thõ hiïëu vua quan, keã nhaâ giaâu thñch trûng baây àöì myä ngoaån, thaânh kyä nghïå xuêët ài caác nûúác. Lêëy caãm hûáng tûâ mêìu xanh xaác traâ Viïåt Dao (proto-celadon), göëm Trung Quöëc tiïën hoáa thaânh mêìu men ngoåc xa hoa (celadon), cuãa
38. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 37 loâ Diïåu Chêu Bùæc Töëng, loâ Long Tuyïìn Nam Töëng. Trong khi nûúác Viïåt vêîn chuöång giûä mêìu xaác traâ "thuêån tûå nhiïn" cöët caách àaåm baåc cuãa töí tiïn. Khi caác traâ sû Nhêåt ra tay àoán nhêån baát traâ Viïåt êëy, con mùæt trong têm höìn hoå nhû thoaát nhiïn thïí ngöå àûúåc êën chó têm truyïìn êëy. Quan hïå Trung Quöëc, Nhêåt Baãn sinh thuâ nghõch tûâ thïë kyã 14, höìi quên Nguyïn Möng sang àaánh Nhêåt, bõ ngoån Thêìn Phong diïåt. Khi nhaâ Minh lïn ngöi, tûâ nùm 1371 ra lïånh cêëm dên duyïn haãi xuêët ngoaåi. Àïën nùm 1567, múái boã luêåt naây, nhûng vêîn cêëm vûúåt biïín sang Nhêåt Baãn vò naån "Nuyå khêëu" (cûúáp luân), quêîy nhiïîu búâ biïín Trung Quöëc. Suöët mêëy thïë kyã àoá, Nhêåt àaä tòm thêëy núi Àaåi Viïåt cuãa nhaâ Lï nguöìn cung cêëp tú söëng vaâ göëm sûá. Luác naây Àaåi Viïåt àaä laâm sûá veä lam. Göëm sûá traâ Viïåt nhêåp vaâo Nhêåt Baãn nhiïìu hún trûúác, àoáng vai troâ quan troång trong nghïå thuêåt traâ àaåo Nhêåt Baãn àang höìi cûåc thõnh. Khöng goâ gêîm tyã myã nhû baân taây nghïå nhên àúâi Minh, mêëy neát àún sú trïn göëm Viïåt phoáng buát caãnh chim trúâi, caá nûúác, sún thuãy, tuâng thaåch v.v xuêët caái thêìn võ Thiïìn Laäo, chùèng khaác naâo tranh töëc hoåa Sumi-e, vaâ thuêåt thû phaáp, rêët húåp vúái têm höìn traâ nhên Nhêåt, laâm hoå say mï. Veä göëm nhû veä tranh Thiïìn. Di saãn tranh cöí hoåa Viïåt Nam ngaây nay chûâng nhû coá thïí thêëy trïn göëm cöí. Nhêåt Baãn laâ möåt dên töåc hoaâi cöí vaâ coá khiïëu thêím myä tûâ nhûäng vêåt nho nhoã. Ngaây nay trong caác viïån baão taâng khùæp nûúác naây trên quyá giûä nhûäng moán traâ khñ Viïåt tûâ àúâi Lyá - Trêìn - Lï - Maåc àaä liïn tuåc àïën Nhêåt Baãn qua bao thïë kyã. Trong hêåu saãnh nhûäng thiïìn viïån xûa, coân cêët giûä nhûäng àöì tïë nhuyïîn vaâ traâ khñ laâm búãi nhûäng nghïå nhên vöën laâ ngûúâi möå Phêåt úã xûá Viïåt xa. Vaâ trong lêu àaâi cöí, truyïìn thûâa caác sûá quên vaâ giúái phuá haâo ngaây nay coân gia truyïìn caác böå göëm sûá Viïåt Nam laâm baáu vêåt. Böå sûu têåp göëm Viïåt trûá danh nhêët cuãa doâng hoå thûúng nhên Ozawa
39. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 38 Shrouemon tûâ Höåi An trúã vïì Nhêåt Baãn nùm 1638, khi chuáa Tokugawa cêëm dên Nhêåt xuêët dûúng. Chiïëc baát veä mêìu "Beni- Annam" ngaây ngaây chuáa Tokugawa ûa duâng thûúãng traâ nay laâ baáu vêåt trong lêu àaâi cuãa chuáa úã Nagoya v.v Doâng traâ göëm àêìu tiïn Raku àaä mang daáng baát traâ Lyá, Trêìn. Vïì sau truyïìn thûâa doâng göëm naây vaâ caác trûúâng phaái khaác thûúâng mö phoãng theo myä thuêåt göëm nûúác ta. Hoå goåi laâ Annam Yaki àïí chó cho doâng göëm hoa lam cuãa loâ Chu Àêåu, Baát Traâng úã Àaâng Ngoaâi thúâi Lï, Maåc; vaâ Kochi Yaki, tûác göëm Cochin China xûá Quaãng Nam Àaâng Trong cuãa chuáa Nguyïîn vïì sau. Sûã Nhêåt cheáp võ sú töí doâng göëm Raku tïn laâ Zengoro, coân möåt hiïåp sô theo phoâ laänh chuáa Ashikaga, öng laâm göëm tïë nhuyïîn cho thiïìn viïån Kasuga, vaâ traâ khñ cho tùng sû haânh traâ àaåo. Con chaáu vïì sau lêëy àoá laâm nghiïåp nhaâ. Truyïìn thûâa àúâi thûá 10, Zengoro Ryozen vêîn laâm göëm löëi gia truyïìn, vaâ khúãi àêìu baát traâ lûâng danh Raku. Öng coân biïåt taâi mö phoãng traâ göëm cuãa An Nam (Annam Yaki) vaâ Cochin China (Kochi Yaki). Àïën àúâi con nöëi doäi, Zengoro Hogen laâ möåt nghïå sô taâi hoa nhêët trong doâng hoå. Öng nöíi tiïëng chuyïn laâm göëm ba mêìu (tam thaái) kiïíu Kochi Yaki, göìm mêìu luåc, tñm àoã vaâ vaâng, möîi mêìu ngùn caách nhau bùçng nhûäng neát chaåm nöíi. Hogen àûúåc laänh chuáa Tokugawa àêët Kishu thu duång vaâ suãng aái, ban cho chiïëc êëm baåc chaåm tïn Eiraku (Vônh Laåc) lûu danh trïn taác phêím, coi taâi nghïå öng ngang haâng caác tuyïåt phêím àúâi vua Minh bïn Taâu cuâng tïn, àêìu thïë kyã 15. Chuáa coân ban cho öng möåt êën vaâng, chó àûúåc duâng àoáng tïn lïn caác moán traâ khñ àûúåc chuáa chuêín nhêån. Nùm 1659, möåt nghïå sô göëm ngûúâi Taâu maâ ngûúâi Nhêåt goåi tïn laâ Chin Gempin múã loâ chuyïn saáng taác nhûäng traâ göëm bùçng loaåi göëm tiïu biïíu doâng Seto: mêìu trùæng raån mõn tûåa ngaâ cöí, mö phoãng kiïíu göëm Baát Traâng cuãa An Nam xuêët sang Nhêåt Baãn höìi trûúác. Öng
40. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 39 trang trñ trïn göëm caãnh sún thuãy, hoùåc àïì thû phaáp thú cöí bùçng mêìu lam xanh. Doâng göëm Kutani, chuyïn laâm göëm mêìu sùåc súä, trong àoá coá loaåi bùæt chûúác laâm göëm sûá cöí Taâu, Viïåt. Nùm 1810, thûúng nhên giaâu coá tïn Yoshidaya Denyemon taái dûång laåi nhûäng loâ göëm àaä àoáng cûãa úã Kutani, àïí phuåc chïë kiïíu göëm Kochi Àaâng Trong Viïåt Nam àúâi trûúác. Mokubei (1767 - 1833), laâ bêåc vùn nhên theo mêîu truyïìn thöëng àöng phûúng. Öng laâu thöng kinh saách coá khiïëu laâm thú, veä tranh, taåo göëm, mön naâo cuäng taâi hoa. Öng bùæt chûúác laâm caác moán sûá cöí, kheáo leáo chùèng phên biïåt múái cuä àêu vaâo àêu. Öng àùåc biïåt mö phoãng caác tiïu baãn traâ göëm Cochin China khöng sai sêíy, taác phêím naây nay trûng baây trong Viïån Baão taâng Nghïå thuêåt Tokyo. Thïë kyã 20, nhûäng nghïå sô hoåc giaã Têy phûúng naâo àïën Nhêåt Baãn bõ cuöën huát trong àaåo võ nïìn vùn hoáa nghïå thuêåt Nhêåt, dô nhiïn àïìu mï say caác cöí traâ göëm Viïåt taåi Nhêåt Baãn. Caác tïn tuöíi: William Willets, Stephen Addis, Hugo Munsterberg, Hazel H.Gorham, John Stevens v.v daây cöng nghiïn cûáu vaâ giúái thiïåu caái àeåp trong vùn hoáa Nhêåt àïën Têy phûúng. Qua hoå, thïë giúái lêìn àêìu tiïn biïët àïën baát traâ Viïåt trong traâ àaåo Nhêåt. Lûâng lêîy nhêët laâ nhaâ nghïå sô göëm kiïm àaåo gia ngûúâi Anh Bernard Leach, tûâng traãi suöët àúâi hoåc hoãi vaâ saáng taåo taåi Nhêåt Baãn, àûúåc laäo sû doâng göëm Kenzan thu nhêån vaâ ban êën truyïìn thûâa. Trong sûå nghiïåp têìm thêìy hoåc àaåo, öng hoåc qua thuêåt laâm göëm nung Kochi Yaki, tûác göëm Àaâng Trong Viïåt cöí taåi Nhêåt Baãn. Öng trên quyá vö ngêìn möåt baát traâ göëm trùæng sûát meã àúâi Lyá trong böå sûu têåp riïng mònh. Vïì giaâ, öng laâ baån têm àùæc cuãa Shoji Hamada, möåt àaåo sû göëm Nhêåt Baãn. Caã hai thuöåc vaâo haâng böën tïn tuöíi thûúång thûâa cuãa ngaânh göëm hiïån àaåi. Caã hai àïìu ûa thñch sûu têìm baát traâ cöí Viïåt, duâng àoá laâm tiïu baãn hoåc bñ quyïët laâm göëm cuãa cöí nhên. Hai nûúác àïìu thêëu nhêåp tinh hoa vùn hoáa Trung Quöëc, nhûng nghïå thuêåt göëm traâ Viïåt - chûá khöng phaãi Taâu - àaä gêy aãnh hûúãng lúán
41. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 40 trong lõch sûã traâ àaåo Nhêåt, cho thêëy têm höìn vaâ loâng rung caãm caái àaåo Àeåp cuãa hai dên töåc àúâi cuä rêët gêìn nhau. Nghïå thuêåt dên gian Nhêåt (mingei) mang nhûäng hònh thaái khöng khaác mêëy vúái nghïå thuêåt laâng quï truyïìn thöëng Viïåt Nam.
42. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 41 LLAAÂNÂÂNG NNGGHÏÏÌ ÌÌ Truyïìn thöëng laâng nghïì cuãa Haâ Nöåi Thùng Long vúái 13 traåi, 61 phûúâng thúâi Lyá-Trêìn, 36 phöë phûúâng thúâi Lï-Nguyïîn laâ núi tuå höåi caác laâng nghïì tûâ khùæp moåi miïìn àêët nûúác àöí vïì. Nhûäng ngûúâi thúå taâi hoa àaä mang theo caã gia àònh, baån beâ hoå haâng laâng xoám lïn múã nhaâ, lêåp phöë. Bùçng sûác lao àöång cêìn cuâ vaâ taâi nùng kheáo leáo àaä laâm ra àûúåc saãn phêím haâng hoaá tinh xaão cung cêëp cho dên chuáng kinh kyâ vaâ caác vuâng lên cêån, laâm cho phöë phûúâng ngaây caâng trúã nïn sêìm uêët. Hún àêu hïët àêët Thùng Long xûa - Haâ Nöåi nay laâ núi têåp trung àöng àaão caác laâng nghïì truyïìn thöëng. Sûå phaát triïín cuãa laâng nghïì khöng chó coá vai troâ nêng cao mûác söëng maâ coân àoáng goáp quan troång trong àúâi söëng, laâ dêëu êën truyïìn thöëng vùn hoaá dên töåc taåi möîi thúâi kyâ dûång nûúác vaâ giûä nûúác. Laâng nghïì thuã cöng úã Haâ Nöåi coá rêët nhiïìu nguöìn göëc khaác nhau, nhûäng laâng nghïì coá sùén chiïëm phêìn nhoã trong töíng söë laâng nghïì. Àa phêìn àïìu àûúåc di dúâi tûâ núi khaác vïì Nhûäng ngûúâi laâng Hoâe Thõ (Tûâ Liïm) vaâ Àa Syä (Haâ Àöng) khöng chó àûa haâng hoaá ra Haâ Nöåi baán maâ hoå coân keáo nhau ra thön Tên Khai, töíng Thuêån Myä, huyïån Thoå Xûúng múã loâ reân sùæt, baán nhiïìu loaåi bûâa nïn àöíi thön thaânh phöë Haâng Bûâa. Vïì sau khöng chó coá bûâa maâ coân reân ra nhiïìu loaåi saãn phêím khaác nïn àöíi thaânh phöë Loâ Reân. Thúå Hoâe Thõ coân múã Loâ Reân úã phöë Sinh Tûâ, Kim Maä, Àï La Thaânh nay vêîn coân möåt söë nhaâ úã phöë Nguyïîn Khuyïën (Sinh Tûâ cuä), saãn xuêët caác loaåi dao keáo Sinh Taâi nöíi tiïëng.
43. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 42 Caác loâ reân khöng chó àoã lûãa trong phöë Sinh Tûâ, Loâ Reân do ngûúâi Àa Syä, Hoâe Thõ lêåp nïn maâ coân coá caã úã phöë Loâ Suä do töëp thúå laâng Àa Höåi (Àöng Anh) keáo àïën chuyïn laâm caác loaåi gûúm àao, giaáo maác. Gêìn phöë Loâ Reân laâ phöë Haâng Thiïëc, xûa chuyïn saãn xuêët vaâ baán caác loaåi haâng thiïëc nhû àeân dêìu, êëm traâ Ngaây nay, saãn phêím àûúåc thay bùçng caác loaåi nhöm kñnh, bïí nûúác treo úã gêìn phöë Haâng Thiïëc coá phöë Haâng Àöìng nguyïn laâ àêët thön Yïn Phuá töíng Tiïìn Tuác do dên laâng Cêìu Nöm (Myä Haâo, Hûng Yïn) àïën àêy múã hiïåu buön baán caác loaåi àöì àöìng. Phöë Haâng Quaåt trûúác àêy saãn xuêët vaâ baán caác loaåi quaåt do thúå laâng Vaác (Canh Hoaåch, Haâ Têy) laâm ra, nay chuyïín sang saãn xuêët vaâ baán caác loaåi baân thúâ, àöì thúâ, cêu àöëi Cuöëi thïë kyã XIX, möåt söë ngûúâi dên laâng Naânh (Ninh Hiïåp, Gia Lêm), sang múã hiïåu àoáng yïn ngûåa giêìy da, guöëc deáp, lêåp nïn phöë Haâ Trung. Hiïån nay phöë naây vêîn laâm vaâ buön baán haâng da vaâ giaã da khaá nhöån nhõp. Nghïì laâm taân loång vaâ thïu ren do thúå tûâ laâng Quêët Àöång (Thûúâng Tñn, Haâ Têy) ra lêåp nghiïåp úã caác phöë Haâng Loång (nay laâ àoaån àêìu àûúâng Lï Duêín) vaâ Haâng Thïu (nay úã àoaån giûäa phöë Haâng Tröëng). Ngûúâi thúå laâng Chùæm (Tûá Löåc, Haãi Dûúng) àaä àûa nghïì laâm àöì da, àoáng giêìy, deáp àïën Thùng Long lêåp nïn thön Haâi Thûúång (thúå giêìy) sau àöíi laâ phöë Haâng Giêìy vaâ ngoä Haâi Thûúång. Öng töí nghïì giêìy àûúåc thúâ úã àònh phaã Truác Lêm nùçm trïn phöë Baão Khaánh. Nghïì laâm àöì vaâng baåc, kim hoaân hiïån àang têåp trung úã phöë Haâng Baåc chñnh laâ do thúå laâng Àõnh Cöng (Thanh Trò), thúå laâng Àöìng Sêm (Thaái Bònh) keáo nhau ra lêåp nghiïåp. Cuöëi thïë kyã XV möåt söë ngûúâi laâng Chêu Khï (Haãi Dûúng) cuäng keáo nhau ra múã xûúãng àuác tiïìn, laâm cho phûúâng vaâng baåc caâng trúã nïn nhöån nhõp. Haâng Tiïån laâ núi buön baán caác haâng tiïån göî nhû mêm böìng, öëng hûúng, àaâi rûúåu, khuön oaãn, chên baân do ngûúâi laâng Nhõ Khï laâm nay trúã thaânh caác phöë Haâng Haânh, Tö Tõch vaâ möåt àoaån Haâng Gai, vaâ vêîn coân möåt vaâi nhaâ úã phöë Tö Tõch laâm nghïì duäi göî. Phöë Haâng Khay baán caác saãn
44. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 43 phêím veä laâng Nhoát (Àöng Myä, Thanh Trò), saãn phêím khaãm trai cuãa laâng Chuön Ngoå (Phuá Xuyïn, Haâ Têy), àöì göî Àöìng Kyå (Bùæc Ninh) Khöng chó nghïì thuã cöng, Haâ Nöåi coân laâ möåt trung têm vùn hoaá êím thûåc nöíi tiïëng, àöìng thúâi laâ núi saãn xuêët vaâ chïë biïën caác moán ùn hêëp dêîn. Chaã caá Laä Voång nöíi tiïëng àïën mûác phöë Haâng Sún coá quaán chaã caá cuãa gia àònh hoå Àoaân, trûúác cûãa coá tûúång Laä Voång ngöìi cêu caá nïn dên quen goåi laâ chaã caá Laä Voång. Tïn phöë cuäng bõ àöíi thaânh phöë Chaã Caá. Phúã Haâ Nöåi, möåt moán ùn bònh dên àûúåc taã rêët thi võ trong vùn Nguyïîn Tuên, Thaåch Lam, Vuä Bùçng Röìi baánh quêën Thanh Trò, baánh Töm Höì Têy, buán Tûá Kyâ, buán Phuá Àö, cöëm Voâng, gaåo taám Mïî Trò Qua thúâi gian, trïn caác phöë phûúâng xûa nay coá phöë múã thïm nghïì saãn xuêët múái nhû: nghïì khùæc bia möå úã phöë Haâng Mùæm, nghïì may úã phöë Haâng Tröëng, phöë Khêm Thiïn. Vïì êím thûåc thò caác phöë Haâng Maânh àaä thaânh phöë buán chaã, Haâng Haânh thaânh phöë caâ phï Àa söë nhûäng phöë xûa àaä mêët ài nhiïìu, trúã thaânh caác phöë buön baán dõch vuå, du lõch Nghïì xûa cuäng àaä thay àöíi, xuêët hiïån thïm nhûäng ngaânh nghïì múái hiïån àaåi. Ngaây trûúác saãn phêím àûúåc saãn xuêët tûâ caác laâng nghïì, phöë nghïì, nay saãn phêím àûúåc saãn xuêët tûâ caác nhaâ maáy, xñ nghiïåp coá thiïët bõ cöng nghïå hiïån àaåi. Duy chó coân caái tinh thêìn "kheáo tay hay nghïì" laâ chùèng bao giúâ mêët. Qua khaão saát taåi caác phöë nghïì thò hiïån nay caác nghïå nhên cao tuöíi ngaây caâng thûa vùæng, lúáp treã ñt gùæn boá vúái nghïì truyïìn thöëng laåi khöng àûúåc àaâo taåo àïën núi àïën chöën àaä laâm giaãm suát haâm lûúång vùn hoaá trong saãn phêím nghïì truyïìn thöëng. Saãn phêím khöng coân àûúåc chuá yá khùæt khe vïì chêët lûúång nhû trûúác àêy, bõ cuöën huát búãi cún löëc thûúng maåi hoaá. Ngûúâi Haâ Nöåi phaãi gùæng giûä nghïì quyá cuãa cha öng àïí laåi, hun àuác thïm truyïìn thöëng, nêng thïm nghõ lûåc vaâ taâi hoa cho lúáp chaáu
45. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 44 con. "Haâ nöåi - phöë nghïì" laâ sûå höåi tuå taåi nùng, baãn sùæc vùn hoaá vaâ tûâ lêu àaä trúã thaânh niïìm tûå haâo cuãa caã nûúác. Coá thïí, giaá trõ vêåt chêët cuãa möîi saãn phêím trong phöë nghïì seä dêìn khöng thñch húåp nûäa nhûng giaá trõ vùn hoaá thò maäi maäi in àêåm trong loâng nhûäng ngûúâi yïu Haâ Nöåi.
46. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 45 Laâng giêëy doá Yïn Thaái "Mõt muâ khoái toãa ngaân sûúng Nhõp chaây Yïn Thaái, mùåt gûúng Têy Höì" (Ca dao) Laâng nghïì giêëy nöíi tiïëng Yïn Thaái, coân goåi laâ laâng Bûúãi, úã phña Têy Bùæc cuãa Thuã àö Haâ Nöåi. Nghïì laâm giêëy úã àêy bùæt àêìu tûâ thïë kyã XV, àûúåc Nguyïîn Traäi noái àïën khaá roä trong saách "Dû àõa chñ" cuãa öng (viïët nùm 1435): Phûúâng Yïn Baái úã Thùng Long àûúng thúâi chuyïn laâm giêëy; ngûúâi thúå thuã cöng úã àêy àaä laâm ra giêëy thõ (àïí viïët chó thõ); giêëy lïånh (àïí ghi mïånh lïånh). Phûúâng giêëy Yïn Thaái trûúác àêy luön vang döåi nhõp chaây giaä voã doá laâm giêëy. Êm thanh êëy àaä ài vaâo ca dao, dên ca, àaä gúåi caãm hûáng cho nhûäng têm höìn thi nhên nghïå sô qua nhiïìu thïë kyã: "Chaây Yïn Thaái nïån trong sûúng chïính choaãng Lûúái Nghi Taâm ngùn ngoån nûúác quanh co" (Nguyïîn Huy Lûúång - Tuång Têy Höì Phuá) Thïë nhûng, àùçng sau nhûäng túâ giêëy thanh tên, àùçng sau caái "Nhõp chaây Yïn Thaái" "nïån trong sûúng" giûäa quanh co ngoån nûúác "Mùåt gûúng Têy Höì" kia àaä mêëy ai hiïíu hïët sûå khoá nhoåc cuãa ngûúâi thúå laâm giêëy! Trong cuöën "Ca dao ngaån ngûä Haâ Nöåi" coá nhûäng cêu ca dao vïì lao àöång cuãa ngûúâi thúå Yïn Thaái: Giaä nay röìi laåi giaä mai
47. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 46 Àöi chên tï moãi, doá úi vò maây Hay: Xeo àïm röìi laåi xeo ngaây Àöi tay tï buöët vò maây giêëy úi! Nghïì laâm giêëy cöí truyïìn úã Yïn Thaái cuäng nhû möåt vaâi núi khaác àaä àûúåc chuyïn mön hoáa tûâ khaá súám. Nguyïn do laâ nghïì giêëy phaãi qua nhiïìu cöng àoaån saãn xuêët vúái kyä thuêåt khaá phûác taåp. Noá àoâi hoãi tûâng loaåi thúå úã tûâng cöng viïåc cuå thïí phaãi coá kinh nghiïåm vaâ gioãi nghïì. Coá thïí noái, úã têët caã caác cöng àoaån saãn xuêët - tûâ boác voã doá, ngêm vaâ giùåt doá, giaä doá, nêëu doá, loåc doá, xeo giêëy, àïën àoáng goái kiïån giêëy vaâ vêån chuyïín ài baán - àïìu hïët sûác vêët vaã. Laâm giêëy thuã cöng trûúác àêy hêìu nhû hoaân toaân phaãi bùçng sûác ngûúâi, bùçng àöi tay trêìn cuãa ngûúâi thúå. Saãn xuêët giêëy cêìn rêët nhiïìu nûúác, maâ phaãi nûúác saåch, laåi phaãi cêìn lûãa, àïí àöët loâ nêëu böåt doá. Xûa kia, úã laâng Yïn Thaái, ngûúâi ta choån ven búâ söng Tö Lõch àïí laâm núi saãn xuêët, ngêm, àaäi, nêëu doá. Nhûäng caái vaåc lúán nêëu böåt doá àùåt trïn caác loâ àùæp àêët trïn búâ söng. Caånh àêëy laâ baäi söng - núi ngêm, giêåm vaâ àaäi voã doá. Trïn búâ söng êëy coá giïëng nûúác rêët sêu, trong maát, àaä nöíi tiïëng möåt thúâi úã Thùng Long xûa. Böë trñ vaâ töí chûác núi saãn xuêët giêëy cuãa laâng nghïì naây vûâa thuêån tiïån vûâa húåp lyá. Loâ nêëu àoá cuãa Yïn Thaái àûúåc àùæp cao túái 5m. Miïång loâ àùåt chiïëc vaåc lúán, àûúâng kñnh 2m. Voã doá àûúåc àun caách thuãy trong vaåc àoá. Khi voã doá chñn, ngûúâi ta vúát ra vaâ àem ngêm nûúác vöi möåt lêìn nûäa. Doá nêëu chñn, ngêm nûúác vöi, àûúåc àem giaä nhuyïîn bùçng cöëi lúán, chaây tay. Cöng viïåc hoâa ngêm böåt giêëy trong bïí loåc (goåi laâ taâu xeo) vaâ kyä thuêåt xeo giêëy cuãa nhûäng ngûúâi phuå nûä laâng Yïn Thaái khöng coá gò
48. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 47 khaác caác laâng giêëy khaác. Nghôa laâ xeo giêëy phaãi coá nhúát nûúác. Nûúác nhúát chïë tûâ nhûåa cêy moâ. Àoá laâ thûá men, hay nûúác men àïí hoâa tan böåt doá trong bïí ngêm (taâu xeo) àöìng thúâi laâm cho böåt doá kïët thaânh giêëy khi àûúåc vúát ra khoãi taâu xeo. Hún nûäa, nhúâ men nûúác naây, caác túâ giêëy boác khoãi baân xeo, duâ coân ûúát, àïí chöìng lïn nhau vêîn khöng bõ dñnh vúái nhau. EÁp giêëy: Tûâng chöìng giêëy ûúát vûâa xïëp laåi khi àaä nhêëc ra khoãi taâu xeo àûúåc àem eáp kiïåt nûúác. EÁp giêëy bùçng baân göî coá tay àoân, bùçng phûúng phaáp duâng lûåc àoân bêíy. Ngûúâi thúå Yïn Thaái laåi duâng loâ sêëy laâ chuã yïëu ñt khi phaãi àem phúi giêëy. Duâ trúâi mûa vêîn khöng aãnh hûúãng àaáng kïí àïën cöng viïåc, giêëy vêîn àûúåc sêëy khö nhû thûúâng. Saãn phêím truyïìn thöëng cuãa Yïn Thaái chuã yïëu laâ giêëy baãn àïí in saách vaâ viïët chûä Nho vaâ giêëy dooã (daây hún giêëy baãn) àïí in tranh dên gian. Ngoaâi ra thúå giêëy Yïn Thaái cuäng saãn xuêët loaåi giêëy moi, giêëy pheân bùçng nguyïn liïåu xêëu hún. Mùåt giêëy êëy thö raáp, baán cho khaách mua àïí goái haâng.
49. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 48 Nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa Suöët trong lõch sûã Viïåt Nam, tûâ thúâi Phuâng Nguyïn àïën thúâi Àöng sún, qua thúâi Bùæc thuöåc àïën têån cuöëi thúâi tûå chuã, khöng bao giúâ thiïëu vùæng nhûäng trung têm àuác àöìng lúán trïn àêët Viïåt Nam, caác hiïån vêåt coân lûu giûä laåi àïìu hïët sûác phong phuá vïì söë lûúång, àöåc àaáo vïì phong caách, kiïíu daáng. ÚÃ Saâi Goân àuác àöìng laâ möåt nghïì thuã cöng dên gian truyïìn thöëng. Nïëu boã qua sûå töìn taåi vïì möåt nghïì àuác àöìng cuãa caác cû dên baãn àõa thò nghïì àuác àöìng cuãa ngûúâi Viïåt coá leä àaä xuêët hiïån ngay tûâ nhûäng thïë hïå àêìu tiïn ài múã àêët - Vúái nhûäng nhu cêìu vïì vuä khñ, àöì sinh hoaåt Vaâ, ngaây caâng àûúåc böí sung phaát triïín búãi nhûäng àúåt di dên sau àoá. Khoaãng thïë kyã XVIII, taåi Saâi Goân xûa àaä dêìn dêìn hònh thaânh möåt söë khu vûåc chuyïn mön hoáa vïì nghïì àuác àöìng. Khu vûåc ra àúâi súám nhêët laâ àõa baân Chúå Quaán (nay thuöåc quêån 5) vúái 3 laâng cöí Tên Kiïíng, Nhên Giang vaâ Bònh Yïn. Caác nghïå nhên àuác àöìng bêëy giúâ laâ nhûäng di dên tûâ caác phûúâng thúå úã Quy Nhún vaâo. Hoå àaä nhanh choáng têåp trung laåi thaânh nhûäng laâng thúå àuác vaâ saãn xuêët ra nhûäng mùåt haâng nhû nöìi àöìng, chaão àöìng, ö àöìng, lû hûúng, chên àeân àûúåc moåi ngûúâi ûa chuöång. Kïë àoá laâ khu vûåc Tên Hoâa Àöng (nay thuöåc quêån 6) chuyïn chïë taåo lû àöìng, chên àeân vaâ nêëu àöìng thaânh thoãi. Möåt trong nhûäng taác phêím xuêët sùæc cuãa khu vûåc naây laâ chiïëc lû tre (xem hònh) àaä àûúåc àuác haâng loaåt úã àêy tûâ thïë kyã trûúác. Àiïìu àaáng tiïëc laâ caác nghïå nhên úã Tên Hoâa Àöng khöng roä töí tiïn cuãa hoå tûâ àêu àïën.
50. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 49 Caånh 2 khu vûåc kïí trïn coân coá 2 khu vûåc khaác nöíi tiïëng vïì nghïì àuác àöìng úã thaânh phöë Höì Chñ Minh àoá laâ : - Khu vûåc Thuêån Kiïìu (Hoác Mön), tûâ thïë kyã XIX àaä tûâng àûúåc biïët vúái nghïì àuác lû hûúng cha truyïìn con nöëi. Úúã àêy saãn xuêët caã 2 kiïíu lû : Lû bùæc (àónh trêìm) vaâ lû nam (lû hûúng), àùåc biïåt coân saãn xuêët caã siïu àao vaâ thêåp baát ban binh khñ. Doâng thúå taåi khu vûåc naây chuã yïëu laâ con chaáu cuãa caác thúå àuác miïìn Trung àaä vaâo àêy lêåp nghiïåp tûâ nhiïìu àúâi. - Khu vûåc "Thöng têy höåi" (Goâ Vêëp) tûâ lêu cuäng laâ núi têåp trung nhiïìu loâ àuác àöìng thuã cöng. Saãn phêím lû hûúng "Thöng têy höåi" khaá phöí biïën. Theo möåt söë nghïå nhên coá tuöíi thò nghïì àuác naây laâ do cha öng truyïìn laåi. Àêìu thïë kyã XX, Trûúâng Myä nghïå Thuã Dêìu Möåt vaâ trûúâng Myä nghïå Biïn Hoâa àûúåc thaânh lêåp, goáp phêìn vúái caác khu vûåc kïí trïn chïë taåo àöì myä nghïå bùçng àöìng. Hoåc sinh theo hoåc hêìu hïët laâ ngûúâi àõa phûúng Saâi Goân. Saãn phêím cuãa caác nghïå nhên do trûúâng àaâo taåo chuã yïëu laâ nhûäng tûúång àêìu ngûúâi nhû tûúång phuå nûä Nam, Trung, Bùæc vaâ tûúång thuá khaá nöíi tiïëng Giûäa thïë kyã XX, möåt söë gia àònh úã laâng Nguä Xaä (Haâ Nöåi) vaâo àõnh cû taåi vuâng Hoâa Hûng (Saâi Goân) mang theo nghïì àuác àöìng cêín tam khñ, hònh thaânh möåt xoám nhoã chuyïn àuác àöìng tam khñ úã àêy. Cöng viïåc cuãa hoå laâ àuác ra àöì àöìng röìi cêín tam khñ (vaâng, baåc, àöìng) lïn caác àöì àöìng êëy. Saãn phêím cuãa hoå laâ caác tûúång thêìn thaánh tiïn phêåt vaâ caác àöì gia duång khaác, tuy sanh sau àeã muöån, song hoå giûä àöåc quyïìn saãn xuêët, laåi coá tay nghïì cao, saãn phêím àeåp nïn àöìng tam khñ Hoâa Hûng àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët tiïëng àùåt haâng. Nhûäng àiïìu trïn cho thêëy nghïì àuác àöìng úã TP. Höì Chñ Minh xûa àaä coá möåt thúâi vang boáng. Saãn phêím cuãa noá rêët àa daång, tûâ àöì gia duång cho túái àöì thúâ cuáng, coá thïí kïí nhû sau: nöìi, mêm, chaão, xanh, ö trêìu, lû, chên àeân, baát nhang, bònh böng, tûúång Phêåt, tûúång
51. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 50 ngûúâi, tûúång thuá, àöì tam khñ, siïu àao hêìu nhû nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa àaä àaáp ûáng khaá àêìy àuã moåi nhu cêìu sûã duång cuãa cû dên àõa phûúng. Vïì caách töí chûác saãn xuêët, tûâ lêu úã Saâi Goân xûa àaä hònh thaânh kiïíu saãn xuêët theo àún võ gia àònh. Trong gia àònh, ngûúâi cha hay öng nöåi thûúâng àoáng vai troâ thúå caã, caác con, chaáu laâ nhûäng thúå baån àûúåc ûu tiïn daânh cho hoå haâng nöåi ngoaåi, trûúâng húåp thêåt cêìn thiïët hoå phaãi mûúán ngûúâi ngoaâi doâng hoå. Nghïì àuác bêëy giúâ laâ phûúng tiïån kiïëm söëng cuãa caã gia àònh nïn hoå hïët sûác giûä gòn bñ mêåt nghïì nghiïåp. Trûúâng húåp cöng viïåc nhiïìu nhû luác nêëu àöìng àöí khuön thò hoå laåi àöíi cöng cho nhau, vûâa àaãm baão àûúåc kyä thuêåt vûâa giûä àûúåc bñ mêåt nghïì nghiïåp. Theo quy àõnh thò ngaây 25 thaáng 12 Êm lõch haâng nùm laâ ngaây cuáng töí nghïì àuác àöìng úã Tên Hoâa Àöng. Vaâo ngaây naây, cuäng laâ ngaây giaáp tïët, thúå caã, thúå baån têåp húåp laåi, doån deåp àöì nghïì, cuáng kiïëng, ùn uöëng vúái nhau röìi nghó Tïët chúâ ra giïng cuáng töí saãn xuêët laåi. Tuy khöng ai biïët àñch xaác töí nghïì laâ öng naâo nhûng viïåc cuáng töí haâng nùm vêîn àûúåc tuên thuã möåt caách trang troång. ÚÃ Hoâa Hûng thò nghïå nhên khöng nhúá àûúåc ngaây cuáng töí, maâ chó biïët möåt caách sú lûúåc töí nghïì laâ öng Khöíng Minh Khöng. Coá thïí noái rùçng úã caã hai núi Tên Hoâa Àöng vaâ Hoâa Hûng, nghïì àöìng cöí truyïìn àaä mêët dêìn nhûäng lïî nghi liïn quan àïën nghïì nghiïåp. Nhûäng àiïìu cêëm kyå trong nghïì àuác àöìng úã Saâi Goân xûa tuy ñt, song rêët chùåt cheä, ngaây nay cuäng coân möåt phêìn naâo àûúåc tuên theo. Àoá laâ viïåc cêëm nhûäng ngûúâi laå, àùåc biïåt laâ phuå nûä, bûúác vaâo khu vûåc laâm khuön vaâ àuác àöìng. Hai lyá do chñnh cuãa sûå cêëm àoaán naây laâ: súå hoåc tröåm nghïì vaâ súå laâm ö uïë. Vïì mùåt kyä thuêåt, noái chung caác khu vûåc àuác àöìng úã Saâi Goân xûa àïìu thûåc hiïån ba cöng àoaån tûúng tûå nhau: Cöng àoaån laâm khuön; cöng àoaån àuác; cöng àoaån nguöåi.
52. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 51 Riïng nghïì àuác àöìng cêín tam khñ coân phaãi thïm caác cöng àoaån sau: Cöng àoaån chïë taác tam khñ; Cöng àoaån cêín vaâ taách tam khñ; Cöng àoaån àaánh boáng vaâ nhuöåm saãn phêím. Toám laåi nghïì àuác àöìng thuã cöng úã Saâi Goân xûa laâ möåt nghïì coá kyä thuêåt khaá cao. Ngûúâi thúå caã laâ ngûúâi phaãi biïët khaá nhiïìu kiïën thûác, phaãi nùæm àûúåc toaân böå caách gia cöng trïn àöì àöìng tûâ viïåc pha chïë nguyïn liïåu àïën viïåc laâm khuön, viïåc àuác, túái chaåm (chaåm chòm, chaåm nöíi, chaåm löång hoùåc cêín nïëu trong nghïì tam khñ). Hoå laåi coân phaãi biïët thïm caác nghïì phuå nhû höåi hoåa, àiïu khùæc, nùån tûúång, kim hoaân Àêëy laâ chûa kïí phaãi coá con mùæt cuãa möåt nhaâ taåo daáng cöng nghiïåp
53. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 52 Laâng göëm Baát Traâng Nùçm bïn búâ taã ngaån söng Höìng, caách trung têm thuã àö Haâ Nöåi hún 10 km vïì phña Àöng - Nam laâ laâng göëm Baát Traâng, nay thuöåc huyïån Gia Lêm (ngoaåi thaânh Haâ Nöåi). Laâ möåt laâng göëm lêu àúâi vaâ lûâng danh nhêët úã Viïåt Nam, laâng göëm Baát Traâng ngaây nay vêîn hoaåt àöång vaâ ngaây caâng phaát triïín maånh. Tuåc truyïìn, laâng ban àêìu coá tïn laâ Baåch Thöí phûúâng (phûúâng nhûäng ngúâi thúå laâm àöì àêët trùæng) sau àöíi laåi thaânh Baát Traâng phûúâng (phûúâng coá loâ baát). Theo truyïìn thuyïët dên gian thò nghïì göëm xuêët hiïån úã Baát Traâng tûâ thúâi Lyá. Do möåt nhoám ngûúâi vuâng Baåch Baát (Böì Baát) thuöåc huyïån Yïn Mö tónh Ninh Bònh ài thuyïìn ngûúåc söng Höìng àïí buön baán, gêìn àïën Thùng Long thêëy möåt baäi àêët hoang phò nhiïu hoå liïìn gheá lïn nghó qua àïm. Àïm êëy möåt trong söë nhûäng ngûúâi àoá mú thêëy vua Thuyã Tïì rûúác xuöëng Thuyã Cung chúi. Khi ngûúâi àoá vïì, vua sai möåt àoaân thúå ài theo vaâ xêy cho toaâ nhaâ löång lêîy toaân bùçng àêët thoá. Vïì sau con chaáu ngûúâi naây cûá cêåy àêët thoá ra ùn maâ tûúâng maäi khöng àöí Tónh dêåy ngûúâi êëy àem giêëc mú cuãa mònh kïí laåi cho caã àoaân, moåi ngûúâi cho àêy laâ àiïìm laânh, beân quyïët àõnh boã nghïì buön úã laåi cùæm àêët êëy lêåp laâng. Cêu chuyïån tuy khöng mêëy thuyïët phuåc vïì thúâi àiïím xuêët hiïån laâng göëm Baát Traâng. Song qua taâi liïåu khaão cöí hoåc cho biïët coá nhiïìu di tñch Lyá trang trñ bùçng caác vêåt liïåu àöì göëm men xanh. Möåt taâi liïåu àaáng tin cêåy hún laâ Dû àõa chñ cuãa Nguyïîn Traäi viïët àêìu thúâi Lï cho biïët: Nhaâ nûoác àõnh lïå möîi lêìn cöëng Trung Quöëc, laâng Baát Traâng phaãi
54. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 53 cung ûáng 70 böå baát àôa YÁ. Àiïìu àoá chûáng toã àïën thúâi gian naây göëm Baát Traâng àaä khaá tinh xaão. Hiïån nay, úã nhiïìu àònh chuâa vêîn coân lûu giûä caác chên àeân, lû hûúng coá chaåm hònh röìng phûúång, mêy hoa maâu xanh lam, àïì roä tïn, àõa chó vaâ thúâi gian chïë taác taåi Baát Traâng thïë kyã XVI (chuâa Böëi Khï - Haâ Têy). Ngoaâi ra möåt söë taâi liïåu cuãa ngûúâi nûúác ngoaâi cuäng cho biïët nhûäng thöng tin vïì göëm Baát Traâng úã thïë kyã XVI - XVII (Pujio Koiama - göëm cöí chêu AÁ). Vúái têët caã nhûäng thöng tin àoá cho pheáp ûúác àoaán laâng Baát Traâng àaä töìn taåi úã ven àö Thùng Long vúái tû caách möåt laâng nghïì khoaãng hún 500 nùm nay. Göëm Baát Traâng tûâ xa àïën nay àaä lûu haânh trïn khùæp moåi miïìn àêët nûúác, thêåm chñ ra caã nûúác ngoaâi. Nhiïìu loaåi loaåi göëm quyá vaâ àöåc àaáo nhêët cuãa ta àaä tûâng nöíi tiïëng trong vaâ ngoaâi nûúác. Àoá laâ göëm men ngoåc (thúâi Lyá - Trêìn), göëm hoa nêu hay göëm men nêu (cuöëi Trêìn - àêìu Höì), göëm men raån (thúâi Lï - Trõnh) vaâ göëm hoa lam (vaâo cuöëi Lï - àêìu Nguyïîn). Coá thïí xaác nhêån àûúåc caác loaåi göëm quyá êëy àïìu àûúåc saãn xuêët úã Baát Traâng, trûâ göëm men nêu do laâng göëm Thöí Haâ (Haâ Bùæc) laâm laâ chñnh. Tûâ nhûäng thïë kyã trûúác, àöì göëm Baát Traâng àaä thuöåc loaåi cao cêëp, quyá hiïëm nhûng phêìn nhiïìu laâ àöì thúâ: chên àeân, lû hûúng, bònh hoa. Vïì sau, do thõ hiïëu phaát triïín, cöång vúái nhu cêìu thõ trûúâng, göëm Baát Traâng àaä coá nhiïìu àöì gia duång, phöí biïën nhêët laâ baát, àôa, bònh, loå YÁ. Ngaây nay, göëm Baát Traâng àaä saãn xuêët khaá nhiïìu mùåt haâng phong phuá vïì chuãng loaåi vaâ kiïíu daáng, bao göìm caã nhûäng mùåt haâng myä nghïå: Àôa treo tûúâng, loå hoa, con giöëng, tûúång phiïn baãn vaâ phuâ àiïu vúái kyä thuêåt vaâ cöng nghïå cao. Àûáng trûúác nhûäng mùåt haâng myä nghïå göëm Baát Traâng ngaây nay cho ta caãm giaác thaán phuåc àïën kinh ngaåc búãi baân tay taâi hoa cuãa caác
55. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 54 nghïå nhên laâng göëm - nhûäng con ngúâi àaä sai khiïën àûúåc àêët vaâ lûãa àïí taåo nïn nhûäng men ngoåc cho àúâi.
56. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 55 Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác Vúái thaânh phöë Àaâ Nùéng, möåt thaânh phöë khoaãng 700 ngaân dên nùçm úã miïìn Trung àêët nûúác, nghïì àiïu khùæc àaá myä nghïå Non Nûúác àaä trúã thaânh niïìm tûå haâo riïng vaâ nguöìn thu lúåi àaáng kïí taåo ra tûâ nhûäng saãn phêím àang rêët àûúåc ûa chuöång trong nûúác vaâ trïn thïë giúái. Laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác nùçm ngay dûúái chên thùæng caãnh kyâ vô Nguä Haânh Sún vïì phña Àöng Nam thaânh phöë Àaâ Nùéng, caách phöë cöí Höåi An khoaãng gêìn 20 km. Theo ngûúâi dên sinh söëng lêu àúâi úã àêy cho biïët, nghïì àiïu khùæc àaá myä nghïå úã Non Nûúác coá caách àêy gêìn böën thïë kyã. Öng töí cuãa nghïì naây laâ möåt ngûúâi quï göëc Thanh Hoáa, tïn laâ Huyânh Baá Quaát, ngûúâi àaä coá cöng àem nghïì àaá úã sûá Thanh vaâo Àaâ Nùéng. Ban àêìu, söë ngûúâi biïët nghïì laâm àaá khöng nhiïìu. Saãn phêím laâm ra chuã yïëu àïí phuåc vuå cuöåc söëng sinh hoaåt haâng ngaây cuãa ngûúâi dên àõa phûúng, nhû caác loaåi cöëi giaä gaåo, cöëi xay nguä cöëc hoùåc caác bia möå àûúåc khùæc bùçng àaá. Ngaây nay, qui mö saãn xuêët cuãa laâng nghïì ngaây caâng àûúåc múã röång, thu huát haâng ngaân lao àöång coá tay nghïì khaá. Saãn phêím cuãa laâng nghïì trúã thaânh caác mùåt haâng xuêët khêíu coá giaá trõ kinh tïë cao, àoáng goáp khoaãn ngên saách àaáng kïí vaâo tiïìm nùng kinh tïë cuãa thaânh phöë Àaâ Nùéng. ÚÃ laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác coá nhiïìu nghïå nhên nöíi tiïëng, nhiïìu gia àònh coá túái baãy taám thïë hïå laâm nghïì àiïu khùæc àaá. Nhiïìu saãn phêím àûúåc lûu truyïìn tûâ àúâi naây sang àúâi khaác nhû böå êëm
57. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 56 traâ bùçng àaá do nghïå nhên Huyânh Baá Triïm laâm ra tûâ thúâi nhaâ Nguyïîn. Vaâo nhûäng nùm àêìu thïë kyã 20, nghïì chaåm tröí àaá laâm ra caác mêîu vêåt, nghïì àiïu khùæc chên dung trïn àaá lêìn lûúåt xuêët hiïån do nhûäng baân tay taâi nùng, kheáo leáo vaâ trñ saáng taåo taâi tònh cuãa caác nghïå nhên Huyânh Àaân, Nguyïîn Chêët vaâ nhiïìu nghïå nhên khaác. Àïën thùm laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác, chuáng ta khöng khoãi ngaåc nhiïn vïì tñnh àa daång cuãa caác chuãng loaåi saãn phêím, tûâ nhûäng pho tûúång Phêåt, tûúång Thaánh, tûúång ngûúâi, muöng thuá cho àïën nhûäng saãn phêím àöì lûu niïåm àûúåc chaåm tröí hoa vùn rêët àeåp. Khaách tham quan tûâ nhiïìu nûúác àïën àêy àïìu ngûúäng möå taâi nùng cuãa caác nghïå nhên àiïu khùæc vaâ nhûäng saãn phêím àöåc àaáo cuãa hoå. Ngoaåi trûâ nhûäng saãn phêím àöì lûu niïåm, nïëu khaách haâng muöën àùåt mua nhûäng saãn phêím coá troång lûúång lúán, cúä kñch to thò chó cêìn möåt khoaãn tiïìn àùåt coåc hoùåc möåt húåp àöìng thoãa thuêån giûäa ngûúâi mua vaâ ngûúâi baán keâm vúái àõa chó cuãa khaách haâng, saãn phêím seä àûúåc bïn baán àoáng kiïån cêín thêån vaâ gûãi theo àûúâng biïín àïën têån núi cho khaách haâng. Rêët nhiïìu thûúng gia hoùåc khaách du lõch tûâ Höìng Köng, Nhêåt Baãn, Haân Quöëc, Àaâi Loan, Australia, Phaáp, Canaàa, Haâ Lan, Myä àaä àïën kyá húåp àöìng àùåt mua caác saãn phêím úã laâng nghïì àaá myä nghïå Non Nûúác, trong àoá coá ngûúâi mua vúái trõ giaá haâng trùm ngaân Àö-la. Möåt trong nhûäng cú súã laâm ùn coá uy tñn úã laâng nghïì naây laâ cú súã àiïu khùæc àaá cuãa anh Nguyïîn Long Bûãu, möåt con ngûúâi vûâa coá nùng khiïëu bêím sinh tûâ doâng maáu truyïìn thöëng cuãa gia àònh laåi àûúåc àaâo taåo möåt caách qui cuä tûâ caái nöi Trûúâng Àaåi hoåc Myä thuêåt Haâ nöåi. Caác taác phêím do anh saáng taác mang àêåm hai trûúâng phaái cöí àiïín vaâ hiïån àaåi, àûúåc khaách haâng àaánh giaá rêët cao. Nhiïìu taác phêím cuãa anh àûúåc baán vúái giaá haâng ngaân àö-la. Nhûäng taác phêím quyá nhû "Daáng Xuên" hiïån àûúåc trûng baây úã Sydney (Australia); "Noán quai thao", trûng baây taåi khu vui chúi giaãi trñ Kiri (Hoa Kyâ), hoùåc taác phêím "Böë cuåc" àûúåc xêy dûång taåi cöng viïn quöëc gia New Zealand Trong vûúân tûúång cuãa
58. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 57 Nguyïîn Long Bûãu laâ caã möåt thïë giúái tûúång thêåt kyâ thuá. ÚÃ àoá, möîi taác phêím hêìu nhû khöng coân laâ tûúång, laâ àaá, maâ laâ nhûäng con ngûúâi, nhûäng con vêåt traân àêìy sûác söëng àang giao caãm vúái ngûúâi xem. Nghïå nhên Nguyïîn Long Bûãu àaä tûâng giaânh Huy chûúng vaâ Cuáp Baåc do Cöng chuáa Thaái Lan trao tùång cho taác phêím "Niïìm haånh phuác" cuãa anh trong cuöåc thi àiïu khùæc quöëc tïë àûúåc töí chûác taåi thuã àö Bùng Cöëc (Thaái Lan). Àïì taâi maâ Bûãu khai thaác cho taác phêím vûâa àoaåt giaãi noái trïn laâ hònh tûúång ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam, duyïn daáng trong böå aáo daâi tûá thên truyïìn thöëng, tay cêìm chiïëc noán quai thao, àûúåc Ban Giaám khaão cuöåc thi àaánh giaá cao. Nguyïîn Long Bûãu luön êëp uã möåt dûå aán xêy dûång vûúân tûúång coá quy mö lúán ngay bïn doâng söng quï hûúng àïí giúái thiïåu vúái baån beâ trong vaâ ngoaâi nûúác vïì tiïìm nùng nghïå thuêåt truyïìn thöëng cuãa laâng nghïì àaá Non Nûúác. Vaâ, caác thïë hïå con chaáu cuãa hoå àaä vaâ àang tiïëp tuåc giûä gòn, baão töìn vaâ phaát huy caác giaá trõ nghïå thuêåt truyïìn thöëng maâ öng cha àïí laåi, saáng taåo thïm nhiïìu saãn phêím múái.
59. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 58 Laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngo Khaãm trai Chuön Ngoå laâ möåt laâng nghïì truyïìn thöëng thuöåc xaä Chuyïn Myä, huyïån Phuá Xuyïn, tónh Haâ Têy. Traãi ngoát gêìn nghòn nùm nay, àúâi naây qua àúâi khaác, nghïì khaãm trai Chuön Ngoå vêîn àûúåc lûu giûä vaâ phaát triïín. Nghïå nhên Trêìn Baá Dinh, möåt trong nhûäng nghïå nhên coá "àöi baân tay vaâng" cuãa laâng nghïì cho rùçng: "Àiïìu àaáng quyá, àaáng trên troång nhêët àöëi vúái caác nghïå nhên khaãm trai Chuön Ngoå laâ viïåc laâm sao chùm lo truyïìn daåy cho lúáp con chaáu gòn giûä vaâ phaát huy àûúåc nghïì truyïìn thöëng cuãa laâng". Chñnh sûå quan têm àoá maâ laâng nghïì khaãm trai Chuön Ngoå hiïån nay coá túái haâng ngaân thúå khaãm trai. Nghïì khaãm trai coá 6 cöng àoaån cú baãn: veä mêîu cho bûác tranh, cûa trai theo neát veä, àuåc göî vaâ gùæn trai vaâo göî, maâi khaãm, thïí hiïån àûúâng neát vaâ cuöëi cuâng laâ duâng böåt àen sún àïí laâm roä caác chi tiïët cuãa bûác tranh. Neát nöíi bêåt cuãa tranh khaãm trai Chuön Ngoå laâ nhûäng maãnh trai khöng vúä, luön phùèng, àuåc gùæn xuöëng göî rêët khñt. Chi tiïët trang trñ trïn khaãm trai rêët sinh àöång, àùåc sùæc. Nhûäng maãnh trai vö tri, vö giaác, qua baân tay kheáo leáo, oác saáng taåo phong phuá àaä àûúåc gùæn vaâo göî àïí trúã thaânh saãn phêím, coá giaá trõ vùn hoáa, nghïå thuêåt cao. Tûâ tuã khaãm, giûúâng khaãm cho àïën caác saãn phêím àún giaãn cuãa cuöåc söëng nhû baân cúâ, tranh treo tûúâng khöng nhûäng àaáp ûáng àûúåc nhu cêìu vaâ thõ hiïëu khaách trong nûúác maâ coân àûúåc xuêët khêíu sang nhiïìu nûúác trïn thïë giúái.
60. NGHÏÅ THUÊÅT TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 59 Nhúâ mùåt haâng khaãm trai, laâng nghïì Chuön Ngoå vaâ xaä Chuyïn Myä vêîn giûä àûúåc danh tiïëng laâng nghïì truyïìn thöëng, dên laâng coá cöng ùn viïåc laâm, töíng thu nhêåp tûâ nghïì khaãm trai möîi nùm lïn àïën haâng tyã àöìng, xûáng àaáng laâ möåt laâng nghïì àiïín hònh trong söë caác laâng nghïì truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam.