Mối quan hệ giữa folklore và văn học viết qua vấn đề tiếp biến cái kỳ ảo từ truyện kể dân gian ðến truyện truyền kỳ trung ðại

Nội dung text: Mối quan hệ giữa folklore và văn học viết qua vấn đề tiếp biến cái kỳ ảo từ truyện kể dân gian ðến truyện truyền kỳ trung ðại

1. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) MI QUAN H GI A FOLKLORE VÀ V ĂN H C VI T QUA V N ð TI P BI N CÁI K Ỳ O T TRUY N K DÂN GIAN ðN TRUY N TRUY N K Ỳ TRUNG ðI Nguy n Th Kim Ngân 1 Khoa V ăn, Tr ưng ði h c S ư ph m, ði h c Hu Email: nganpedagogy@gmail.com TĨM T T Sau khi nghiên c u m t cách sâu r ng v văn h c dân gian truy n th ng, folklore h c bao gi cũng chuy n m i quan tâm c a mình t mt xã h i trong quá kh sang m t m i liên h vi quá kh gn, v i hi n t i th m chí là t ươ ng lai. B i suy cho cùng, nghiên c u v ăn hc dân gian là đ d đốn/ đnh hình hình d ng c a v ăn ch ươ ng truy n th ng. ðiu này ch cĩ th th c hi n đy đ khi đưc đt trong m i t ươ ng quan v i các th i kì v ăn h c khác nhau. ðĩ là lý do t i sao các nhà nghiên c u trên th gi i c ũng nh ư Vi t Nam quan tâm và luơn mu n tìm hi u ngày m t nhi u h ơn v mi quan h gi a truy n k dân gian v i các tác ph m v ăn h c k ỳ o. Trong bài vi t này, chúng tơi gi i h n s quan tâm ca mình v mi quan h đc bi t trên qua tr ưng h p ti p bi n cái k ỳ o t truy n k dân gian đn truy n truy n k ỳ th i trung đi. Từ khố : folklore, truy n k dân gian, k ỳ o, truy n truy n k ỳ trung đi. 1. ðt v n đ Northrop Frye, nhà phê bình và lí lu n v ăn h c tiêu bi u ca th k XX, trong cơng trình Gi i ph u phê bình, khi nh n xét vi c s dng truy n k dân gian v i t ư cách là ch t li u ngh thu t v a c th , v a ng m n trong các tác ph m v ăn h c h ư c u đã nh n đnh: “Truy n k dân gian hình thành m t chu i bi n thiên v i các truy n k hư cu khác. Nhà văn quan tâm đn truy n k dân gian v i cùng m t lý do nh ư nh ng nhà ha s ĩ quan tâm đn s sp x p t ĩnh v t trong b c v : b i vì chúng minh h a cho nh ng nguyên tc k chuy n c ơ b n, cùng cĩ ki u yêu c u đi v i nhà v ăn vi t truy n h ư c u mà truy n k dân gian địi h i. Nĩ ban t ng cho anh ta m t cái khung đã đưc đnh s n, xưa c ũ tr ưc c th i trung c , và cho phép anh ta c ng hi n h t m i n ăng l ưng c a mình trong vi c b sung các thi t k ca nĩ” [1]. Nh n đnh này đã cho th y s nh hưng sâu s c c a các câu chuy n dân gian lên các th lo i v ăn h c ngồi folklore và ch rõ m i quan h , s tác đng qua l i m t thi t gi a nh ng câu chuy n truy n kh u, mt hình th c t s ph quát c a tồn nhân lo i v i các tác ph m v ăn h c vi t tng giai đon khác nhau trong các n n v ăn minh c a chúng ta. Truy n k dân gian cho đn ngày nay v n ch ưa h mt đi s c s ng mãnh li t và vai trị đc đáo c a nĩ đi v i c ng đng. Trong h ơn m t th k qua, chúng ta ch ng 1 Nghiên c u sinh 47
2. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) ki n s quan tâm ngày càng t ăng c a các nhà khoa h c đi v i truy n truy n kh u. V i tt c nh ng ho t đng khoa h c tâm huy t y, r t nhi u cơng trình nghiên c u cơng phu và sâu s c v truy n k dân gian đã đưc các nhà khoa h c cơng b rng rãi trên tồn th gi i. Nh ng ho t đng khoa h c đĩ đã mang ánh sáng đn vi nh ng vùng t i và s a ch a l i nhi u lý thuy t c a th i k ỳ đu. ðiu này khi n cho vi c nghiên c u truy n k dân gian càng lúc càng tr thành m t l ĩnh v c h p d n, thu hút đưc s quan tâm c a đơng đo các nhà khoa h c, c ũng nh ư khích l vi c áp d ng các lý thuy t m i vào vi c nghiên c u và soi sáng nhi u v n đ cịn b ngõ. Bên c nh đĩ, sau khi nghiên cu m t cách sâu r ng v văn h c dân gian truy n th ng, folklore hc bao gi cũng chuy n m i quan tâm c a mình t mt xã h i trong quá kh sang m t m i liên h vi quá kh gn v i hi n t i, th m chí là t ươ ng lai. B i suy cho cùng, nghiên c u v ăn h c dân gian là đ d đốn/ đnh hình hình d ng c a văn ch ươ ng truy n th ng. ðiu này ch cĩ th th c hi n đy đ khi đưc đt trong m i t ươ ng quan v i các th i kì văn h c khác nhau. ðĩ là lý do t i sao các nhà nghiên c u trên th gi i c ũng nh ư Vi t Nam quan tâm và luơn mu n tìm hi u ngày m t nhi u h ơn v mi quan h gi a truy n k dân gian vi các tác ph m v ăn h c k ỳ o. Trong bài vi t này, chúng tơi gi i h n s quan tâm c a mình v mi quan h đc bi t trên qua tr ưng h p ti p bi n cái k ỳ o t truy n k dân gian đn truy n truy n k ỳ th i trung đi. 2. Quá trình tip bi n cái k ỳ o: t truy n k dân gian đn truy n truy n k ỳ trung đi Tho t tiên, khi tìm hi u khái ni m “văn h c k ỳ o”, m t thu t ng dưng nh ư cĩ ngu n g c t sâu trong truy n th ng và th ưng đưc truy nguyên qua nhi u th h, ng ưi ta d dàng nh n ra ph h lâu dài và đáng kính c a nĩ kh i phát t truy n k dân gian, đc bi t là truy n c tích, n ơi “cái k ỳ di u” đĩng vai trị ch ch t. “Cái k ỳ o” trong truy n c tích cĩ th nĩi là m t nhân t cơ b n và tr thành m t yêu c u cĩ tính nguyên t c đi v i các ngh nhân k chuy n trong vi c ki n t o nên hình hài c a truy n k dân gian. Tính ch t này là n n tng c ăn b n c a th gi i th n tho i, c tích và làm nên s c h p d n c a m t s lưng l n các câu chuy n truy n kh u. ðc bi t, “cái di u kỳ” trong truy n c cịn th hi n khát v ng khơng cùng c a con ng ưi t thu xa x ưa trong vi c th c hi n nh ng cu c trn thốt mang tính t ưng t ưng c a con ng ưi vào trong th gi i hư c u th n tiên đ bù đp l i nh ng thi u th n trong đi s ng hi n th c. C nhiên, “cái di u k ỳ” khơng ch bĩ h p ph m vi ho t đng c a mình trong các câu chuy n t s dân gian. Vi c v ăn h c vi t ti p thu tinh hoa c a v ăn h c dân gian cũng đng th i th a h ưng luơn nh ng m u hình t s đã đưc ki n t o trong các câu chuy n c t tr ưc đĩ. Và “cái di u k ỳ”, t đa h t c a truy n c dân gian đã nghi m nhiên tr thành m t trong nh ng n ăng l ưng cơ b n t o nên di n m o c a các câu chuy n k ỳ o th i trung đi, trong đĩ truy n truy n k ỳ là m t minh ch ng tiêu bi u. Vy trên th c t cái k ỳ o trong các tác ph m v ăn h c vi t, mà đu tiên là truy n k ỳ th i trung đi đã s dng cái “k ỳ di u” trong truy n dân gian nh ư th nào? Cùng sáng t o nên nh ng th gi i t ưng t ưng mang đm y u t hoang đưng, các tác gi truy n 48
3. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) truy n k ỳ đã vay m ưn hay k th a nh ng thành t u ngh thu t c a truy n c tích ra sao? Con đưng nh h ưng này đã di n ra nh ư th nào? S nh h ưng này đã bi u hi n ra sao s thay đi v bn ch t c a “cái k ỳ o” trong su t chi u dài sáng t o v ăn h c c a nhân lo i? đây, chúng tơi s dng các tác ph m trong Truy n k ỳ mn l c ca Nguy n D đ dn d cho các l p lu n c a mình. “Thiên c kỳ bút” này đưc xem là ph n k t h p và đư a lên đn đnh cao kh năng hịa tr n gi a các câu chuy n t s dân gian và v ăn xuơi l ch s . Theo Bùi Duy Tân, “Truy n k ỳ mn l c là tác ph m duy nh t c a Nguy n D. Sách g m 20 truy n, chia làm 4 quy n, đưc vi t theo th lo i truy n k ỳ. C t truy n ch yu l y t nh ng câu chuy n l ưu truy n trong dân gian, nhi u tr ưng h p xu t phát t truy n thuy t v các v th n mà đn th hi n v n cịn ( đn th Vũ Th Thi t Hà Nam, đn th Nh Khanh Hưng Yên và đn th Văn D ĩ Thành làng G i, Hà N i)” [2]. Nh ư v y, các ch t li u dân gian cĩ v nh ư là m t t ch t khi n chúng ta d dàng nh n ra m t cách nhanh chĩng trong nh ng nhà v ăn th k XVI, ho c là du hi u đ chúng ta cĩ th s dng gi i mã các tác ph m cịn xa h ơn tr ưc n a mà Thánh Tơng di tho ca Lê Thánh Tơng, Vi t đin u linh ca Lý T Xuyên, hay Lĩnh Nam chích quái ca V ũ Qu ỳnh là nh ng ví d . Mt v n đ đt ra là t i sao ngay t khi m i xu t hi n, văn h c vi t, mà c th là truy n truy n k ỳ li cĩ nhu c u s dng folklore nhi u đn vy. Ng ưi ta th ưng nghi m nhiên th a nh n tình tr ng này nh ưng khơng gi i thích rõ ti sao các tác gi văn h c vi t l p l i hi n t ưng này nhi u n ơi trên th gi i. Khơng riêng Vi t Nam mà ngay c vi v ăn h c lãng m n Tây Âu th i trung c và nhi u khu vc văn h c khác cũng th ưng xuyên xu t hi n điu này. Trong Bng ch mc các motif văn h c dân gian ca Stith Thompson cĩ t a đ “Motif-index of folk-literature: a classification of narrative elements in folktales, ballads, myths, fables, medieval romances, exempla, fabliaux, jest-books, and local legends ” [3], m t điu chúng ta cĩ th d dàng nh n ra r ng, trong cơng trình tra c u kinh đin này c a folklore, đt bên cnh các th lo i rõ ràng là c a v ăn h c dân gian nh ư truy n k dân gian, th n tho i, câu đ, ng ngơn, truy n thuy t là s xu t hi n c a medieval romances (truy n lãng m n th i trung c ). Các nhà nghiên c u folklore theo tr ưng phái so sánh lo i hình và so sánh l ch s M đã nhĩm các câu chuy n này, là s n ph m c a n n v ăn h c thành v ăn vào b ng tra các motif c a v ăn h c dân gian. ðĩ là s th a nh n v tình tr ng th a hưng, tái t o và bi n đi các ch t li u dân gian c a v ăn h c vi t th i k ỳ đu Tây Âu. Và nh ư chúng tơi đã nĩi, điu này t ươ ng t cũng x y ra Vi t Nam v i truy n truy n kỳ th i trung đi. S ph thu c c a truy n kỳ o trung đi Vi t Nam vào các y u t ca truy n k dân gian c ũng cĩ th d dàng xác nh n nhanh chĩng qua b ng ch mc các motif đưc ph bi n thơng d ng cho c hai d ng truy n truy n th ng và v ăn h c k ỳ o. Ch ng hn, trong mc Hành trình đn th gi i khác (Otherworld Journeys, Motifs F0–F199 ) [3]. Dưi tiêu đ các motif l n nh ư (F1) “Hành trình đn th gi i khác nh ư là m t gi c 49
4. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) mơ”, (F3) “Hành trình đn th gi i khác nh ư là s xâm chi m”, (F10) “Hành trình lên thiên đưng ”, (F80- F109) “Hành trình xu ng đa ng c”, (F110) “ Hành trình đn nh ng th gi i khác trên m t đt”, (F121) Hành trình đn v i th gi i c a linh h n, là các nhánh v i các motif nh khác nh ư: (F81.1) Orpheus – hành trình v cõi ch t đ mang ng ưi thân tr v, (F95.1) Li đi t nm m xu ng đa ng c, (F102.2) Theo ti ng tr ng vào thành ph ma , (F105) Ng ưi ch t s ng l i t mi n đt c a cái ch t, (F132.1) Thiên đưng trên nh ng ng n núi , (F133) Th gi i khác d ưi n ưc, (F160.0.2) Th gi i th n tiên l n l n v i th gi i ng ưi ch t, (F162.1) Khu v ưn th gi i khác , (F163.1) Lâu đài trong th gi i khác , hay (F167.11.1) Nh ng con qu trong th gi i khác Các câu chuy n trong Truy n k ỳ mn l c ca Nguy n D mà tiêu bi u là chuy n hành trình lên tiên theo ti ng g i tình ca T Th c, xu ng th y ph tìm l i ng ưi v ca viên quan thái thú h Tr nh trong Chuy n đi t ng long cung , hay lc vào th gi i liêu trai c a h n ma trong Cu c nĩi chuy n th ơ Kim Hoa, Chuy n k ỳ ng tr i Tây đu ít nhi u ch a đng các motif dân gian v a đ cp. ðây ch là m t m u r t nh trong nh ng motif thơng d ng đưc ph bi n cho c văn ch ươ ng k ỳ o l n truy n t s dân gian truy n th ng. Nh ng motif này cùng v i tc ng , câu đ, li ca vn điu, và nh ng điu t ươ ng t th , tr thành ngu n c i, nn t ng ban đu đ xây d ng th th c t ca th gi i th hai trong truy n truy n k ỳ mà thơng qua đĩ ng ưi đc đưc k t n i v i th gi i kỳ o này. Qua đĩ, Nguy n D đã ch ng t kh năng ti p bi n các ch t li u dân gian và khi n chúng đt đn trình đ ngh thu t cao nh t cĩ th . ðĩ là kh năng s dng m t kh i n ăng l ưng vơ t n cái k ỳ o trong các motif ca v ăn h c dân gian – hp thu, chuy n đi và tái t o nĩ thành nh ng c p đ cao h ơn. ðng th i, truy n k ỳ o lúc này c gng cung c p m t h th ng ph c t p các tình ti t mà đĩ các b i c nh đã đưc trao truy n lý tính cao h ơn nh m gi i thích cho nh ng s ki n v n khơng th nào gi i thích trong folklore. Tuy nhiên, các tác gi truy n truy n k ỳ ph thu c r t nhi u khơng ch vào các motif đ to ra m t th gi i th cp nh m g n k t và k t n i ng ưi đc, h cịn cĩ th ph thu c vào nh ng c u trúc tươ ng t ln h ơn nh ư tồn b câu chuy n đ ph c d ng, tái thi t ho c làm m i hồn tồn trong các tác ph m kỳ o ca mình. Trong m t s tr ưng h p nh ư đã d n l i nh n xét trên c a Bùi Duy Tân, nh ng huy n tho i, truy n thuy t, truy n dân gian, là nh ng câu chuy n kỳ o đy đ đã đưc Nguy n D k li, m rng ra, và cho kt qu nh ư ta th y. Truy n k dân gian truy n th ng lúc này cung cp mt cái gì đĩ nh ư c u trúc x ươ ng s ng c a c t truy n, và tác gi da vào c u trúc này đ trình bày m t ch đ cĩ th cĩ ho c cĩ th khơng cĩ ti m n trong các b n g c. Nguyên nhân ca tình tr ng ti p bi n cái k ỳ o t folklore vào trong truy n k ỳ tr ưc h t ph i đ cp đn khía c nh quan tr ng là kh năng các ch t li u truy n th ng đã cùng l n lên v i các nhà v ăn này. Các tác gi trung đi đã d a vào n n giáo d c c a h đưc chi t xu t t các nguyên li u th n tho i, truy n thuy t và l ch s . Cu i cùng h đư a vào tác ph m c a mình nh ng c m giác d ưng nh ư là “quen thu c”, theo m t th th c r t t nhiên. Bng cách h p thu các giá tr văn hĩa đi chúng, thu th p các câu 50
5. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) chuy n trong bên l xã h i và th c hành vi t nh ng câu chuy n k ỳ l, xét mt ph ươ ng di n nào đĩ, là cách các tác gi trung đi to nên m t th di n ngơn gi i thốt đ kháng c li nh ng kh ng ho ng c a xã h i. Do đĩ, cĩ th th y v i truy n truy n k ỳ, các nhà văn đã cùng lúc s ng hai cu c đi. Cu c đi c a m t t ng l p cĩ h c, tinh hoa, tuân theo các l nghi phép t c c a c a Kh ng sân trình, quan ph ươ ng, nghiêm c n và m t cu c đi n i lo n bên trong v i các giá tr ngàn đi c a dân chúng, t do, tuân theo các quy lu t th n bí c a t nhiên và ti p xúc v i t t c các l c l ưng ma qu trong th gi i tâm linh. Bên c nh đĩ, vi c s dng cái k ỳ o hay các cu trúc, ch t li u t trong folklore ch là b mt, sâu xa h ơn, các nhà v ăn vi t truy n truy n k ỳ nh ư Nguy n D đã s dng chúng cho m t “m c đích tu t ” [4] (ch dùng c a Roger Abrahams trong Folklore and Literature as Performance (Văn hĩa dân gian và v ăn h c nh ư là s trình di n, 1972). Nhà nghiên c u này nh n đnh, “Ý t ưng n m đng sau đĩ là đ thi t l p nh p điu và nh n m nh s kỳ vng v mt ph n ng mang tính ch t đng b ca khán gi ” [4]. Di n đt theo m t cách khác là các đc gi ca truy n truy n kỳ, nh ng ng ưi đã đưc ti p xúc v i các c u trúc hay các m u th c chung t truy n k dân gian t th i th ơ u c a h , mt cách cĩ ý th c hay vơ th c, đáp ng v i mơ hình quen thu c theo m t th th c nh ư tác gi d đốn. Abrahams nh n m nh s xu t hi n “phn ng đng b ca khán gi ” [4] khi h tìm th y c u trúc folklore trong hình th c c a v ăn h c vi t. Nh ư v y, t o ra s ph n ng đng b là m t trong nh ng y u t tiên quy t mà các nhà nghiên c u v ăn h c trên th gi i lý gi i nhu c u s dng folklore c a các nhà v ăn k ỳ o. Mc đ ph c t p nh t lý gi i cho vi c văn h c k ỳ o kh i đu b ng s ph thu c vào ch t li u truy n th ng đĩ là vi c th a h ưng tm m c và nhãn quan v ăn hĩa t trong folklore. V ăn hc k ỳ o ng h nh ng giá tr bn v ng đã đưc hình thành t trong các truy n k dân gian và m t l n n a d a trên nh ng nguyên t c đo đc cĩ tính đi l p và minh b ch, đưc ki n t o v ng chãi trong truy n truy n kh u đ phán xét các ni dung đo đc và xã h i m i đưc đư a vào c t truy n truy n k ỳ. Trong Tư t ưng v ăn hc c Trung Qu c, nh n xét v mi quan h gi a folklore và v ăn xuơi ngh thu t cĩ tình ti t ti u thuy t, I.X. Lixevich c ũng cho r ng: “H ưng t i ti u thuy t - đc gi s đi vào m t l ĩnh v c văn h c b khinh r , n m ngồi gi i h n c a ngơn t văn h c là văn. Các tác ph m ti u thuy t dưng nh ư n m ngồi ph m vi hoa v ăn ngơn t ca th gi i- khơng ph i ng u nhiên mà thành t đu tiên c a thu t ng là ch ti u- ngh ĩa là bé m n, khơng quan tr ng, khơng đáng k . Do v y, v ăn h c ti u thuy t đã tr thành qu đo ch yu trên đĩ di n ra quá trình thâm nh p c a các y u t dân gian vào các l ĩnh v c khác nhau c a sáng tác ngơn t . Và m c dù v ăn xuơi dân gian c xưa trong d ng thu n túy khơng cịn gi đưc đn th i chúng ta, nh ưng nh h ưng c a nĩ cĩ th cm nh n đưc mt cách rõ r t qua các tác ph m thu c các th tài khác nhau nh t, trong đĩ th ưng nh c li c t truy n c a nĩ, các nhân v t c a nĩ, d n l i trí tu “thơng thái” c a nĩ. Các nhà lch s , tri t h c, các nhà nghiên c u v ăn h c và các nhân v t c a h th ưng h p thu t kho tàng trí tu tp th , nâng cao “câu chuy n” cĩ ý ngh ĩa giáo hu n này lên c p “tr ưng h p” và th ưng nĩi v chúng nh ư nh ng điu mà m i ng ưi đu bi t rõ” [5]. 51
6. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) 3. B ưc ti n m i c a truy n truy n k ỳ trung đi trong v n đ k th a ch t li u ngh thu t t truy n k dân gian C nhiên là truy n k ỳ o trung đi đã th a h ưng cái k ỳ t trong truy n k dân gian. Song nĩ s khơng đt đn giá tr ln lao nh ư v y n u ch dng mc đ k li câu chuy n truy n th ng. Rõ ràng, đã cĩ m t b ưc chuy n vơ cùng l n lao t cái k ỳ di u (marvellous) trong t s dân gian đ tr thành cái k ỳ o (fantastic) trong v ăn h c vi t, nh ư m t s đt phá v mt ý th c. Trong Truy n c tích và truy n kì o: T c xưa đn hu hi n đi (Fairy Tale and Fantasy: From Archaic to Postmodern), Maria Nikolajeva cho r ng truy n c tích truy n th ng nĩi chung c gng bo lưu nh ng câu chuy n g n gũi v i phiên b n sm nh t cĩ th ca nĩ, m c dù ng ưi k chuy n mang đc tính cá nhân rõ r t, và m i phiên b n l i ph n ánh th i gian và xã h i đc thù c a nĩ. Văn h c kỳ o là m t sáng t o cĩ ý th c, n ơi mà tác gi la ch n hình th c phù h p và t t nh t cho m c đích riêng c a h . M c đích cĩ th là giáo hĩa, tơn giáo, tri t h c, xã h i, châm bi m, ho c gi i trí, tuy nhiên, v ăn h c k ỳ o rõ ràng đã kh ưc t mc đích ban đu, cái tính ch t nghi l ca truy n c tích truy n th ng. Nh ư v y, mt v n đ na đưc các nhà nghiên c u n lc nh n m nh chính là kh năng t ưc b các v n đ thu c v tính ch t ma thu t, nghi l trong truy n c tích khi đư a nĩ vào truy n k ỳ o [6]. Chúng tơi l y ví d v hành trình đn các th gi i khác nhau cùng xu t hi n trong truy n c tích và truy n truy n k ỳ. Truy n k dân gian th ưng xuyên xu t hi n hi n t ưng các nhân v t di chuy n mt cách t do gi a th gi i hi n th c và k ỳ o m t cách phi c n tr trong khơng gian. ðây chính là nguyên nhân làm nên th gi i bi n o, k ỳ l và th n tiên c a các câu chuy n c . Nguyên nhân c a nh ng hành trình k ỳ l này, trưc h t, do truy n c tích là th lo i cĩ m i quan h sinh thành tr c ti p t cơ c u xã h i và t rt nhi u motif th hi n r t rõ các đnh ch xã h i mà truy n c tích ra đi. Trong đĩ các nghi l hi n t , nghi l th pháp và nghi l tr ưng thành chi m m t vai trị vơ cùng đc bi t. Cùng v i V.IA. Propp, E.M. Melintinsky trong nh ng nghiên c u theo h ưng c u trúc l ch s ca truy n c tích c ũng d n ra r ng: “m t s ct truy n c tích ch ng h n nh ư truy n v nh ng ng ưi v kỳ di u – nh ng con v t tơtem, truy n v nh ng con vt ăn th t ng ưi, nh ng ác th n, v s đánh nhau v i tr ăn th n và đc bi t là nh ng chuy n vi n du sang mt th gi i khác đu cĩ kh i ngu n t th i k ỳ ti n giai c p và mang d u v t c a các nghi l hi n t ca ng ưi c sơ” [7]. Hơn th na, chúng ta bit rng đĩng vai trị vơ cùng quan tr ng trong nh ng ý ni m c a con ng ưi th i c chính là ý ni m v th gi i bên kia, đc bi t là nh ng chuy n vi n du đn nh ng vùng mi n xa l . Ý ni m này đã đưc chuy n hĩa vào trong các nghi l hi n t liên quan đn cái ch t và t th n r i đi vào trong th n tho i. Truy n c tích k th a th gi i quan c a th n tho i và do v y, đã mang theo trong nĩ nh ưng ý ni m xa xơi c a con ng ưi th i c v nh ng cu c hành trình kỳ l đn các vùng đt xa xơi, mà th c ch t là chuy n đi khám phá đi s ng phía sau cái ch t. 52
7. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Tuy nhiên, trong truy n k ỳ, hành trình đi đn th gi i khác đã mang màu s c khác bi t. Vic di chuy n đn th gi i khác trong truy n truy n k ỳ ca Nguy n D gn nh ư đã đánh m t hồn tồn các d u v t liên quan đn nghi l ca con ng ưi th i c , trong khi v n liên t c k th a các motif d ch chuy n khơng gian t folklore (nh ư motif hành trình lên tr i, xu ng đa ng c, đn th gi i long cung, l c vào các th gi i khác trên m t đt ) và các c t truy n k v vi c nhân v t đi đn m t th gi i khác nh ư Gã trà đng giáng sinh, Chuy n k ỳ ng tr i Tây, Chuy n đi t ng Long cung, hay Ph m T Hư lên ch ơi thiên tào t trong dân gian. Cái k ỳ o, nh ư v y đã cĩ b ưc chuy n hĩa rõ r t t ch là m t đc đim v mt t ư duy trong folklore đã bi n thành m t ph ươ ng ti n ngh thu t trong v ăn h c k ỳ o. Trong khi chuy n phiêu l ưu c a ng ưi anh hùng trong c tích qua các th gi i khác nhau mang đm màu s c nghi l và hành đng , thì s dch chuy n khơng gian c a nhân v t truy n k ỳ mang đm sc màu tâm lý vi nh ng xung đng d di v mt t ư t ưng, m t th dch chuy n phúng d cho nh ng bi kch tinh th n c a v ăn nhân th i b y gi . ðĩ là h qu ca s thay đi con ng ưi ch c năng trong truy n c tích sang s kt h p gi a con ng ưi c m ngh ĩ và con ng ưi hành đng th lo i m i này c a v ăn h c vi t. Các nhà v ăn trung đi đã xây d ng nên nh ng cu c hành trình đn th gi i khác nh m mơ t trong hình th c lý t ưng nh t nh ng xung đt sâu s c nh t c a tâm trí con ng ưi, gi a thi n và ác, gi a tr t t và ri lo n. ðng th i khai phĩng nh ng n ăng l ưng khơng th gi i t a trong cu c đi th c ng t ng t, sang m t th gi i khác, n ơi mà h tin là cơng lý cĩ th đưc th c thi, và m i s xoay vn đi v trong đi s ng này đu đưc ch ng nghi m b i các th lc th n bí th gi i khác. Qua đĩ, chúng ta c ũng nh n th y r ng, khơng ch truy n k dân gian v n đưc xem là s n ph m c a t ng l p th t h c và nh ng ng ưi mù ch , trong th đi l p v i gi i v ăn nhân, b n thân th lo i truy n truy n k ỳ khi m i ra đi ch đưc xem là nh ng ti u di n ngơn, bên c nh di n ngơn chính th ng c a th i đi. Vào giai đon m i xu t hi n, truy n truy n k ỳ tn t i nh ư nh ng v ăn b n ngo i biên, đưc vi t ra b i nh ng v ăn nhân khơng tìm th y s hịa gi i v i các v n đ ca xã h i, b sang ch n bi s đi thay tri u đi, chi n tranh, b t cơng và lo n l c. Vi c ti p bi n cái “k ỳ o” trong truy n k dân gian đ tp trung miêu t mt th gi i k ỳ quái, ngh ch d trong khơng gian ngh thu t c a truy n k ỳ ti t l s kh ng ho ng v bn s c c a các nhà văn trung đi vi t ư cách nh ư là m t thành viên đưc đào t o b i h tư t ưng Nho giáo. Nh ư th , thái đ la ch n và ti p bi n các ch t li u t ngh thu t folklore - vn c a t ng l p c p th p và b coi th ưng, cĩ th xem xét nh ư m t ý th c ph n bi n xã h i mnh m , m t thái đ thách th c và ch ng l i di n ngơn trung tâm ngay chính t i trung tâm c a t ng l p tinh hoa. Nh ư v y, khi cái k ỳ o đã hồn tồn bi n thành m t ph ươ ng ti n ngh thu t, rõ ràng, vi vi c tái thi t l i t trong các ch t li u dân gian, nhà văn luơn mu n nĩ ph c v cho nh ng ý đ thi t th c c a mình. Nu chúng ta th a thu n r ng, th gi i do các nhà văn k ỳ o sáng t o ra luơn luơn ph i tuân theo m t nguyên t c nghiêm nh t đĩ là th gi i cùng nh ng điu khơng th hay nĩi theo cách c a C.S. Lewis, trong Experiment in Criticism (Th nghi m trong phê bình), truy n kỳ o đĩ là “bt k ỳ câu chuy n nào cĩ 53
8. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) hịa l n v i nh ng điu b t kh ho c siêu nhiên” [8], thì vi c s dng folklore là điu ht s c c n thi t. ðơ n gi n là vì trong khi c gng sáng t o ra m t th gi i th cp đy ry nh ng điu phi th c, tác gi truy n k ỳ o v n luơn mu n đc gi cm th y th gi i kỳ l này tr nên m cúng và g n g ũi h ơn v i ng ưi đc bng cách s dng cái k ỳ o t trong folklore. Hay nĩi cách khác, nhà v ăn vi t truy n kỳ o đã s dng các ch t li u truy n th ng, t các motif đơ n l đn tồn b câu chuy n t s dân gian, cho phép đc gi ca h nh n ra r ng, chi u sâu v ăn hĩa c a th gi i khơng th đưc t o ra b i các tác gi , và ng ưi ta ch cĩ th kh ơi d y kh i n ăng l ưng v ăn hĩa vơ t n trong ti m th c y b ng cách s dng các mơ th c th m m ca truy n k dân gian. Do đĩ, khơng ph i ng u nhiên khi các n n v ăn h c vi t, khơng ch Vi t Nam, đu kh i đu b ng cách s dng cái k ỳ o - ch t li u truy n th ng c a truy n truy n kh u. 4. K t lu n Trong kho tàng folklore, các câu chuy n truy n kh u đưc xem là đc bi t thiêng liêng, cĩ giá tr , luơn đưc yêu c u k li mt l n n a, mt l n n a, và r i đưc truy n th a sâu r ng trong c ng đng qua nhi u th h. Nh ng ch đ mà nĩ quan tâm, nh ng k thu t k chuy n s ơ kh i mà nĩ t o d ng v i r t nhi u các phiên b n khác nhau trong v ăn hĩa dân gian, khơng gi i h n trong ph m vi quan tâm trong t ng l p ít hc c a xã h i, th m chí đã tr thành n n t ng và ngu n c i ban đu cho s hình thành ngh thu t truy n ng n th i trung đi, b i các v ăn nhân c a t ng l p tinh hoa. Ti p bi n cái “k ỳ o” t truy n k dân gian đn truy n truy n k ỳ trung đi là minh ch ng tiêu bi u cho m t ph ươ ng th c t ư duy, k thu t t ưng thu t, quy đnh ki u t s nh m t o ra nh ng th gi i k ỳ l đã di chuy n vào trong v ăn h c vi t. ðiu đc bi t là s thi t l p các đc tr ưng tưng thu t vn cĩ t truy n truy n kh u này đã ln lên nh ư cách mà mt nn v ăn hĩa tr nên ph c t p theo th i gian. Nĩ gn bĩ m t thi t vào các l p khác nhau câu chuy n văn h c, v i khán gi liên quan hay nhiu điu khác n a. Cái “k ỳ o” đưc bi t đn rng rãi các câu chuy n huy n tho i, truy n thuy t, s thi và c tích này, sau đĩ đã to thành m t hình th c mà phát tri n t các ch t li u đĩ, truy n truy n k ỳ tr nên quy ưc hơn, khán gi tr nên hn ch hơn, ng ưi k chuy n tr nên tinh vi hơn, các giá tr chân lý ngày càng tr thành nh ng bi u t ưng và ít th hi n b ng con ch , nh ưng trong tt c đu t n t i nh ng v n đ tươ ng đng mà chúng ta cĩ th bt g p gi a m t th lo i thu n túy c a folklore và m t th lo i c a v ăn h c thành v ăn. TÀI LI U THAM KH O [1]. Lc Ph ươ ng Th y (ch biên) (2007). Lí lu n phê bình v ăn h c th gi i th k XX . Tp 1, 2. Nxb Giáo D c, tr. 683. [2]. Nhi u tác gi (2005). Văn h c Vi t Nam, t th k X đn th k XVIII . NXB Giáo dc, tr. 505. 54
9. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) [3]. S. Thompson. Motif - index of Folk - Literature, A Classification of Narrative Elements in Folk - Tale, Ballads, Myths, Fables, Medieval, Romances, Exempla, Local Legends. Indiana University Press, 1955-1958, p. 1403-1782. [4]. Jason Marc Harris (2008). Folklore and the Fantastic in Nineteenth-Century British Fiction . Published by Ashgate Publishing Limited, p. 55. [5]. Lixevich X (2000). Tư t ưng v ăn h c c Trung Qu c. Nxb Giáo d c, tr. 249. [6]. Maria Nikolajeva (2003). Fairy Tale and Fantasy: From Archaic to Postmodern. Wayne State University Press, p. 344. [7]. E.M. Meletinsky (2005). Thi pháp c a huy n tho i. NXB ði h c Qu c gia Hà Ni, tr. 25. [8]. Brian Stableford 92005). Historical Dictionaries of Fantasy Literature. The Scarecrow Press, p. 276. RELATIONSHIP BETWEEN FOLKLORE AND LITERATURE BY TURNING IN THE FANTASY FROM FOLK TALES TO MEDIEVAL STORY Nguyen Thi Kim Ngan Department of Literature, College of Education, Hue University Email: nganpedagogy@gmail.com ABSTRACT After an extensive research on traditional society, folklore always turn their concerns from a past society in relation to the recent past, present and future evently. Folklore research is to predict/forming the shape of traditional literature. This can only be fully realized if it was in the relation to the different literary periods. That is why researchers around the world and in Vietnam are always interested to learn more and more about the relationship between folk tales with the fantasy literatures. In this article, we limited our attention to the special relationship by turning in the fantasy from folk tales to medieval story. Key words : folklore, folktale, fantasy, medieval story. 55