Minh triết phương Đông và triết học phương Tây hay thể tạng khác của triết học - Nguyên Ngọc

Nội dung text: Minh triết phương Đông và triết học phương Tây hay thể tạng khác của triết học - Nguyên Ngọc

1. 1 François Jullien Minh tri ết ph ươ ng đông và tri ết h ọc ph ươ ng tây hay th ể t ạng khác c ủa tri ết h ọc Nguyên Ng c d ch
2. 2 Un sage est sans idée Ou l'autre de la philosophie éditions du Seuil, Février 1998
3. 3 Mấy l ời c ủa ng ười d ịch François Jullien, giáo s ư tr ường Đạ i h ọc Denis Diderot Paris VII, giám đố c Vi ện tư t ưởng hi ện đạ i và Vi ện Marcel Granet c ủa tr ường này, là m ột nhà tri ết h ọc n ổi b ật hi ện nay ở Pháp, và c ả ở ph ươ ng Tây nói chung. Các tác ph ẩm c ủa ông r ất phong phú, ch ứng t ỏ m ột s ức sáng t ạo r ất d ồi dào, và c ũng th ật độ c đáo. Trong nhi ều n ăm qua, ông ch ăm chú nghiên c ứu v ề minh tri ết ph ươ ng Đông, ho ặc nói cho th ật đúng hơn, ông làm m ột cu ộc đố i chi ếu, ngày càng sâu s ắc, tinh vi, tri ệt để gi ữa minh tri ết ph ươ ng Đông v ới tri ết h ọc ph ươ ng Tây, - không ch ỉ để c ố g ắng th ấu hi ểu đế n th ực ch ất c ủa n ền minh tri ết ấy nh ư m ột cách, m ột kh ả n ăng t ư duy khác, m ột kh ả n ăng t ư duy n ữa c ủa nhân lo ại, bên c ạnh t ư duy c ủa tri ết h ọc - mà còn, nh ư chính ông nói, trong và qua s ự đố i chi ếu ấy, “gi ả thuy ết c ủa tôi là, b ằng cách d ựng l ại minh tri ết m ột cách h ữu c ơ nh ư m ột c ực đố i ngh ịch c ủa tri ết h ọc, ta có th ể nhìn nh ận l ại tri ết h ọc t ừ một cái bên ngoài nào đó để có th ể l ần ng ược tr ở lên nh ững thiên ki ến c ủa nó”. Cu ộc tìm ki ếm này đươ ng nhiên là vô cùng khó kh ăn, và chúng ta có th ể th ấy, qua nhi ều công trình m ới r ất phong phú c ủa ông, nó đang được ti ếp t ục đầ y tri ển v ọng, với mong ước, c ũng nh ư chính ông nói, “có th ể ch ăng, đế n m ột ngày nào đó, chúng (tri ết h ọc và minh tri ết) có th ể không còn chia c ắt v ới nhau n ữa?”. Dịch m ột công trình nh ư th ế này, r ất sâu s ắc, m ới m ẻ trong quan ni ệm c ũng nh ư trong cách ti ếp c ận v ấn đề , nh ư ta có th ể hình dung, ng ười d ịch đã g ặp r ất nhi ều khó kh ăn. Qu ả th ật, trong ti ếng Vi ệt chúng ta, bên c ạnh nh ững m ặt m ạnh r ất c ơ b ản và độc đáo c ủa nó, c ũng còn nhi ều nh ược điểm, nh ất là trong vi ệc di ễn đạ t nh ững khái ni ệm tri ết h ọc tinh vi, v ốn không ph ải là m ặt m ạnh lâu dài trong n ền v ăn hoá chúng ta. Ch ẳng h ạn, ngay t ừ đầ u, khái ni ệm “autre”, “l'autre” (“khác”, “ng ười khác”, “kẻ khác”, “cái khác”), m ột trong nh ững khái ni ệm c ơ b ản nh ất c ủa t ư duy (và c ủa c ả v ăn hóa) ph ươ ng Tây. Khái ni ệm này có ngu ồn g ốc r ất sâu xa. Trong quan ni ệm C ơ-đốc giáo, khái ni ệm này t ất y ếu liên quan đến khái ni ệm v ề Chúa, Đấng Sáng T ạo. Chúa, chính là “Ng ười Khác” cao nh ất, t ự đủ v ới chính mình, nh ưng trong tình yêu vô t ận c ủa Ng ười, Ng ười đã t ạo ra con ng ười theo hình ảnh c ủa Ng ười và gi ống nh ư Ng ười, b ằng ngay vi ệc đó t ạo ra Cái Khác (Altérité- Alter=khác). Chúa là K ẻ khác đối v ới con ng ười, và ng ược l ại - Chúa, v ốn là Vô t ận, v ừa là rất khác v ới v ừa là r ất g ần v ới con ng ười. Dựa theo hình ảnh c ủa m ối quan h ệ đó, Ng ười sáng t ạo ra ng ười Đàn ông và ng ười Đàn bà. Theo truy ền thuy ết Kinh Thánh, sau khi đã t ạo ra ng ười đàn ông đầu tiên, Chúa nói: “Ch ớ nên để ng ười Đàn ông m ột mình. Ta ph ải làm ra m ột k ẻ giúp hắn, g ắn v ới h ắn”. T ừ x ươ ng s ườn c ủa Adam, Ng ười làm ra Eva, “xươ ng c ủa x ươ ng ta, th ịt c ủa th ịt ta”. Eva là gi ống v ới Adam và khác v ới Adam. T ừ s ự khác nhau gi ữa h ọ, h ọ hoàn thi ện cho nhau để làm nên l ứa đôi sinh sôi, nhân lên, và nh ư v ậy tham gia vào s ự sáng tạo.
4. 4 Đấy chính là ngu ồn g ốc c ủa “mối Quan h ệ v ới K ẻ Khác”. K ẻ Khác gi ống nh ư tấm g ươ ng soi l ại cho ta chính ta. H ắn khi ến cho ta có ý th ức v ề ta, trong ch ừng m ực hắn là cái h ắn v ới s ự khác c ủa h ắn, và cho phép ta là chính ta v ới s ự khác ta. Nh ư v ậy khái ni ệm “Khác” g ắn v ới m ối quan h ệ: Chúa/Con ng ười. Adam/Eva Ta/Ng ươ i Trong m ột c ấp độ khác, nh ư ta bi ết, Cha, và Con, và Thánh th ần c ũng được coi là "tam v ị nh ất th ể" hay "tam tạng nh ất th ể". Và c ũng có th ể nói nh ư v ậy v ề m ối quan hệ gi ữ Minh tri ết, Tri ết h ọc, và Tôn giáo. Trong m ột ý ngh ĩa xu ất phát t ừ m ột quan ni ệm sâu xa và c ơ b ản nh ư v ậy, chúng tôi đã quy ết đị nh d ịch câu ph ụ đề g ặp ngay ở đầ u sách này “(La sagesse) ou L'autre de la philosophie ” là: “(Minh tri ết) hay th ể t ạng khác c ủa Tri ết h ọc” . Chúng tôi cho rằng chính tác gi ả, khi kh ảo sát v ề minh tri ết, đã quan ni ệm đúng nh ư v ậy v ề nó, đứng v ề phía tri ết h ọc: ông coi đó là m ột th ể t ạng khác c ủa tri ết h ọc, có th ể t ừ đó soi sáng tr ở l ại cho chính tri ết h ọc, c ũng h ệt nh ư “Hắn khi ến cho Ta có ý th ức v ề Ta”. Rất có th ể đây ch ỉ là m ột trong nh ững ph ươ ng án hi ểu và d ịch có th ể ch ấp nh ận (hay th ậm chí không ch ấp nh ận) được. B ạn đọ c c ũng còn có th ể g ặp trong công trình này nhi ều tr ường h ợp khác t ươ ng t ự. Tên chính th ức c ủa cu ốn sách này là " Một b ậc minh tri ết thì vô ý " ("Un sage est sans idée"). Để cho có ph ần g ần g ũi v ới b ạn đọ c h ơn, trong b ản d ịch này chúng tôi xin đổi l ại là " Minh tri ết ph ươ ng Đông và Tri ết h ọc ph ươ ng Tây ", c ũng là nói lên nội dung ch ủ y ếu c ủa tác ph ẩm. Ch ắc ch ắn b ản d ịch m ột công trình hay nh ưng r ất khó nh ư th ế này không th ể tránh được h ết nh ững sai sót. Ng ười d ịch r ất mong được ch ỉ giáo. Ng ười d ịch
5. 5 Một B ậc minh tri ết thì vô ý hay m ột th ể t ạng khác c ủa tri ết h ọc (Minh tri t Ph ươ ng Đông và Tri t h c ph ươ ng Tây) Lần theo nh ững gi ấu v ết m ờ nh ạt c ủa minh tri ết, tôi mong tìm l ại ở đấ y m ột n ền tảng nào đó, c ủa tr ải nghi ệm c ũng nh ư c ủa t ư duy, mà tri ết h ọc đã không nh ận th ức được: cái nền t ảng mà tri ết h ọc, mãi đuổi b ắt chân lý, đã tách mình ra xa, và r ồi sau đó chính công c ụ riêng c ủa nó đã khi ến nó không còn n ắm b ắt được n ữa. Cái mà tri ết học đã để tu ột m ất ư? Cái quá quen hay cái quá thông th ường ấy - tóm l ại, cái quá gần g ũi ấy - đến m ức không còn m ột kho ảng cách c ần thi ết cho m ọi thao tác lý thuy ết. Nh ưng nh ư v ậy có ph ải là đòi h ỏi quá nhi ều ở minh tri ết không? Nói cách khác, vị phu nhân già ấy, còn có th ể giao du v ới bà ta được ch ăng? Hay bà lão ấy ch ỉ có th ể cho ta nh ững gì, có từ tr ước tri ết h ọc, đã b ị tri ết h ọc xóa b ỏ đi và ch ỉ còn ch ịu ph ận là m ột th ứ h ạ-tri ết h ọc, b ởi ch ẳng có chút ích d ụng lý thuy ết nào? Dù có ph ải xu ất hi ện tr ở l ại đây đó, hóa trang s ự sáo mòn c ủa mình trong đôi ba lu ận v ăn th ời th ượng khi ến ng ười ta yên tâm vì tính xu th ời c ủa chúng, để l ấp các l ỗ h ổng c ủa h ệ t ư t ưởng chúng ta Đấ y là n ền minh tri ết c ủa các dân t ộc, nh ư ng ười ta v ẫn b ảo, nh ưng làm sao thoát được kh ỏi s ự nh ạt nh ẽo c ủa nó? Là t ư duy đã b ạc màu, nh ạt nhòa, t ắt l ịm, nó ch ẳng còn khi ến ta thích thú, ch ẳng còn nói gì được v ới ta n ữa. Nh ư ai c ũng bi ết, minh tri ết v ốn chán ng ắt; chính cái ng ược l ại v ới nó - t ư duy m ạo hi ểm, t ư duy điên lo ạn - m ới là cái ta canh ch ờ đôi d ấu hi ệu, ta ch ờ nó vén m ở cho ta: nó phiêu l ưu, c ực đoan; ít ra, nó vui. Trong nh ững trang sau đây, tôi mong mu ốn ch ấp nh ận thách th ức c ủa cái nh ạt nh ẽo ấy. Mu ốn v ậy ph ải tr ả l ại uy tín cho minh tri ết b ằng cách trình bày lô-gích c ủa nó. Nh ưng công cu ộc này th ật khó kh ăn b ởi tri ết h ọc đã đem tham v ọng t ư bi ện c ủa mình ph ủ trùm lên minh tri ết, và d ưới ng ọn đèn soi c ủa các khái ni ệm tri ết h ọc, nó đã tr ở thành ph ẳng lì, ch ẳng còn nh ận ra được n ữa, hay còn t ệ h ơn: nó vô v ị. T ức là chúng ta ph ải làm vi ệc trong đố ng đổ nát đó c ủa m ột t ư duy vô danh tính, gi ữa nh ững công th ức đã b ị xói mòn, ở n ơi m ấp mé c ủa vô ngh ĩa, nh ững công th ức c ứ đi qua mà ch ẳng ai hay, ho ặc ng ười ta nói ra mi ệng mà ch ẳng h ề ngh ĩ đế n. Làm t ất c ả nh ững điều đó, để mong th ấy tái hi ện d ưới m ột ngu ồn sáng khác (m ột ngu ồn sáng được làm d ịu đi - một ngu ồn sáng chi ếu nghiêng) một kh ả n ăng c ủa t ư duy khác cái t ư duy mà tri ết h ọc đã ưu tiên tri ển khai: t ừ con đường khác được kiên trì khai thông đó, mà tôi c ố g ắng dựng l ại ch ỗ r ẽ lý thuy ết, tôi d ự tính l ần ng ược tr ở l ại trong các điều ki ện kh ả d ĩ c ủa tri ết h ọc, ít ra là c ủa tri ết học c ổ điển, b ị chính tri ết h ọc xóa đi m ất b ởi đã b ị tiêu tán
6. 6 từ lâu trong lý tính châu Âu mà chính nó đã góp ph ần t ạo nên, và minh tri ết, m ột khi lại tr ỗi lên đối di ện v ới nó, s ẽ cho phép tái nh ận ra các đị nh ki ến. Bởi ph ải thú nh ận r ằng tri ết h ọc có th ể đã h ơi quá d ễ b ằng lòng v ới nh ững th ể tạng (ses autres) công khai c ủa nó: v ới cái th ể t ạng khác nh ỏ c ủa nó là khoa ng ụy bi ện, b ị bêu x ấu khá d ễ dàng; hay v ới cái th ể t ạng khác l ớn c ủa nó là khoa th ần h ọc, mà nó là k ẻ tòng ph ạm khá lâu. Còn minh tri ết, d ưới nh ững dáng v ẻ kín đáo h ơn, qua phân tích, t ỏ ra là m ột th ể t ạng khác ươ ng ng ạnh h ơn - các l ựa ch ọn c ủa nó, k ỳ th ực, gây phi ền ph ức h ơn, tính ph ản-tri ết h ọc c ủa nó cay độ c h ơn. R ất h ờ h ững, nó b ảo ta rằng có th ể ch ẳng c ần đế n chân lý làm gì (ch ỉ c ần s ự thích đáng là đủ r ồi); th ậm chí ch ẳng có gì để mà nói v ề các s ự v ật c ả (b ởi chính s ự nói đó c ản tr ở vi ệc xem xét chúng m ột cách đồ ng đề u); và, tr ước h ết, ch ớ nên tin ở các t ư t ưởng, b ởi, không nh ững chúng đặ t ta ra xa, mà, c ố đị nh và pháp điển hóa t ư duy, chúng khi ến cho t ư duy luôn thiên v ị và t ước m ất đi s ự không v ướng b ận c ủa trí tu ệ. Nh ư v ậy, chính t ư duy “minh tri ết” c ũng s ẽ t ỏ ra là c ực đoan ngay khi ta v ừa tái lập nó - “c ực đoan” đố i di ện v ới tri ết h ọc v ới cái v ẻ ngoài vô v ị nh ững điều sáo mòn của nó - nh ưng r ồi tính n ối k ết (cohérence) c ủa nó l ại b ị tri ết h ọc vùi l ấp đi. Cho nên, để tách g ỡ được nó ra kh ỏi tri ết h ọc, tôi l ại ph ải làm cu ộc du hành sang ph ươ ng Đông. Vì châu Âu ch ỉ còn gi ữ l ại được c ủa minh tri ết nh ững đố ng đổ nát hay đôi mảng l ớn cô l ập: Pyrrhon, Montaigne, các nhà kh ắc k ỷ ch ủ ngh ĩa. ở Trung Qu ốc, n ơi ng ười ta không xây d ựng tòa lâu đài b ản th ể h ọc, minh tri ết là “ đạo”: ng ười ta b ảo Kh ổng T ử nói r ằng b ậc minh tri ết không thiên v ị nên “vô ý”; và do đó, nhà t ư t ưởng Lão h ọc còn nói thêm, ông gi ữ cho trí tu ệ không b ị v ướng b ận, nên khi ến cho mình hoàn toàn m ở v ới m ọi “cái v ốn v ậy”, b ởi ông n ắm b ắt l ấy nó đúng nh ư nó đến, trong cái “t ự nó nh ư v ậy”: v ốn v ậy, nh ư m ột âm thanh được phát ra. Cho nên ch ớ c ố tìm hi ểu (b ằng cách xác đị nh nh ững đố i t ượng) c ũng ch ớ c ố nh ận th ức ra cái v ốn n ội gi ới (fonds d'immanence) t ự mi ễn tr ừ đi m ột cách hi ển nhiên đến v ậy - khi ta đến g ần nó - d ẫu nó ở ngay d ưới m ắt ta đấ y, hay đúng h ơn: chính vì nó ở ngay d ưới m ắt ta đấy, mà ta không còn nhìn th ấy nó n ữa- ta không th ể nhìn th ấy nó. Witgenstien (1947): C ầu Tròi ban cho nhà tri ết h ọc cái kh ả n ăng th ấu hi ểu được tất c ả nh ững gì m ọi ng ười đang có d ưới m ắt mình! Was vor allen Augen kiegt T ức cũng b ằng nói r ằng, n ếu tôi mu ốn tái l ập minh tri ết tr ước m ặt tri ết h ọc, thì c ũng chính là để thi ết l ập nó đố i m ặt v ới tri ết h ọc: ở đây b ậc minh tri ết đóng vai trò m ột nhân v ật đạ i di ện cho m ột quan ni ệm và nhà tri ết h ọc vô tình c ũng đóng vai trò nh ư vậy, và r ồi h ọ s ẽ ph ải đố i tho ại v ới nhau. T ừ cu ộc đố i tho ại được d ựng d ần lên này, ít ra tôi c ũng mu ốn kéo minh tri ết ra kh ỏi cái chân tr ời huy ền bí c ủa nó, mà thông th ường khi mu ốn t ẩy đi cái vô v ị c ủa minh tri ết, b ằng cách ph ủ lên nó nh ững s ắc màu của s ự xu ất th ần, ng ười ta ch ỉ s ơn son th ếp vàng l ại cho nó ( điều t ệ h ại chính là cái huy ễn t ưởng “ph ươ ng tây” t ự phóng chi ếu mình lên “ph ươ ng đông”- Ph ươ ng Đông của Đạ o, đầ y nh ững pháp s ư ). Công vi ệc c ủa tôi là khai m ở lý trí, ch ứ không ph ải ch ối b ỏ đòi h ỏi c ủa nó. Ng ược l ại là khác: b ởi đây là c ố g ắng làm công vi ệc gi ải k ết từ m ột cái bên ngoài nào đó, ch ứ không ph ải là chuy ện đi tìm c ủa l ạ. Ng ười nào bi ết đọc trong chi ều sâu c ủa thiên lu ận v ăn này s ẽ tìm th ấy ở đây m ột s ự đả kích ch ống
7. 7 lại nh ững cu ộc tr ốn ch ạy hay nh ững th ứ bù tr ừ m ọi ki ểu ấy và c ơn l ũ l ớn nh ững ch ủ ngh ĩa phi lý đang đe d ọa t ươ ng lai c ủa chúng ta. I Tư t ưởng đã m ệt nhoài r ồi, nó ch ẳng còn ích d ụng gì n ữa [ ] Gi ống nh ư m ột mi ếng gi ấy b ạc, không còn th ể nào vu ốt th ẳng ra được n ữa m ột khi đã b ị vò nhàu. Ludwig Wittgenstein Nh ững nh ận xét l ẫn l ộn, 1931 Minh tri ết thì xám x ịt. Cu ộc s ống, trái l ại, và tôn giáo thì đầy màu s ắc. nt. 1947
8. 8 I Không đư a ra tr ước điều gì 1. Xin nói ngay, m ột b ậc minh tri ết thì vô ý. “Vô ý” có ngh ĩa là ông gi ữ không đưa ra m ột t ư t ưởng nào ưu tiên h ơn các t ư tưởng khác, gây thi ệt cho các t ư t ưởng khác: ông không có t ư t ưởng đị nh s ẵn trong đầu, đặ t làm nguyên lý, dùng làm n ền t ảng, hay ch ỉ đơn gi ản làm kh ởi điểm, để t ừ đó suy ra hay, chí ít, tri ển khai t ư duy c ủa mình. Nguyên lý, arché 1: v ừa là cái b ắt đầ u vừa là cái ch ỉ đạ o, cái t ừ đó t ư duy có th ể kh ởi đầ u. Khi nó đã được đặ t ra r ồi, m ọi cái khác c ứ theo đó mà đi. Nh ưng, đấy chính là cái b ẫy, b ậc minh tri ết s ợ cái ph ươ ng hướng được v ội ch ọn ấy và cái bá quy ền mà nó thi ết l ập nên. B ởi t ư t ưởng v ừa được đư a ra đã đẩy lùi các t ư t ưởng khác, dù sau đó có k ết h ợp chúng l ại, hay đúng h ơn nó đã lén lút ch ặn đứ ng chúng l ại. B ậc minh tri ết s ợ cái quy ền l ực s ắp đặ t đó c ủa cái th ứ nh ất Cho nên, các “t ư t ưởng” ấy, ông s ẽ gi ữ cho chúng cùng ở trên m ột bình di ện - và đấy chính là minh tri ết c ủa ông: gi ữ cho chúng đề u có kh ả n ăng ngang nhau, đề u có th ể được ti ếp c ận nh ư nhau, không cái nào do l ấn lên tr ước mà che khu ất m ất cái khác, ph ủ bóng xu ống cái khác, tóm l ại không cái nào được ưu tiên. “Vô ý” có ngh ĩa là b ậc minh tri ết không s ở h ữu m ột t ư t ưởng nào h ết, không b ị bất c ứ t ư t ưởng nào c ầm tù. Nói cho ch ặt ch ịa h ơn, rõ r ệt h ơn: ông không đư a ra t ư tưởng nào h ết. Nh ưng, chính điều đó, có th ể tránh được không? Làm sao có th ể t ư duy mà không đư a ra tr ước b ất c ứ điều gì? Tuy nhiên, minh tri ết d ạy ta r ằng, khi ta vừa đưa ra một t ư t ưởng, thì toàn b ộ hi ện th ực (hay toàn b ộ nh ững gì có th ể t ư duy) lập t ức lùi l ại phía sau; hay đúng h ơn, nó bi ến m ất vào phía sau, và t ừ nay ph ải t ốn bao nhiêu công s ức và chiêm nghi ệm để l ại ti ếp c ận được nó. T ư t ưởng đầ u tiên được đư a ra đó đã phá v ỡ cái n ền hi ển nhiên bao b ọc quanh ta; nh ằm v ề m ột phía, phía này ch ứ không ph ải phía kia, nó đã đẫy ta vào độc đoán, nó đã ném ta vào phía bên này, và phía bên kia đã b ị đánh m ất, cu ộc r ơi này th ế là không còn c ứu vãn được n ữa: sau đó d ẫu có c ố thi ết l ập bao nhiêu chu ỗi lu ận lý có th ể có, ta c ũng s ẽ ch ẳng bao gi ờ thoát ra được n ữa - ta c ứ đào sâu vào mãi, lún sâu mãi, m ắc mãi trong nh ững hang hốc ngo ằn ngoèo và nh ững cu ộn r ối c ủa t ư duy và không còn bao giờ tr ồi lên trên m ặt được n ữa, cái m ặt ph ẳng lì c ủa hi ển nhiên. V ậy nên, minh tri ết d ạy r ằng n ếu mu ốn th ế gi ới ti ếp t ục m ở ra v ới ta, và để được nh ư v ậy, nó c ần vô t ận đồ ng đề u, tuy ệt đố i lặng b ằng, thì ph ải t ừ b ỏ tính độ c đoán c ủa m ột t ư t ưởng đầ u tiên (m ột ý t ưởng được đư a lên hàng đầu; và ngay c ả cái t ư t ưởng mà tôi v ừa b ắt đầ u đây). B ởi m ọi t ư t ưởng hàng đầu đã là bè phái r ồi: nó đã b ắt đầ u chi ếm đoạt, và nh ư v ậy c ũng t ức đã b ắt đầ u bỏ qua. B ậc minh tri ết không b ỏ qua b ất c ứ cái gì h ết, không b ỏ r ơi gì hết. Mà ông hi ểu r ằng, khi đưa ra m ột t ư t ưởng, thì dù là t ạm th ời, ta c ũng đã thiên v ề m ột ph ần nào đó c ủa hi ện th ực: khi ch ọn rút s ợi ch ỉ này, ch ứ không ph ải s ợi khác trong cu ộn ch ỉ các liên k ết, là ta đã b ắt đầ u g ấp t ư duy c ủa mình l ại theo m ột chi ều nào đó. Cho 1 Ti ếng La-tinh = cái b ắt đầ u, kh ởi nguyên, nguyên lý. (T ất c ả các chú thích ở cu ối trang trong sách này, tr ừ khi có ghi chú riêng, đều là c ủa ng ười d ịch)
9. 9 nên, đư a ra m ột t ư t ưởng, t ức là m ất đi t ức thì cái ta mu ốn làm sáng t ỏ, d ẫu ta có c ẩn tr ọng và th ậm chí có ph ươ ng pháp đến đâu: ta đã b ị đóng c ứng vào m ột góc nhìn riêng bi ệt, d ẫu sau đó ta có c ố g ắng chi ếm l ĩnh l ại cái toàn b ộ đế n bao nhiêu; và t ừ nay ta không còn có th ể không ph ụ thu ộc vào cái n ếp g ấp đó, do t ư t ưởng đưa ra đầu tiên t ạo nên, không th ể không tr ở l ại t ừ nó; ta c ũng không th ể không ng ừng tr ở l ại đó, mong mu ốn xóa b ỏ nó đi, và để làm nh ư v ậy l ại làm nhàu tr ường t ư duy có th ể có theo m ột cách khác - ta đã mãi mãi đánh m ất đi tính ch ất không có n ếp gấp của t ư duy. Vậy mà, đư a ra m ột t ư t ưởng, chính l ịch s ử tri ết h ọc đã b ắt đầ u - và không ng ừng - là nh ư v ậy: t ừ t ư t ưởng đưa ra đó, ng ười ta bi ến nó thành m ột nguyên lý và mọi s ự c ứ theo đó mà ti ếp t ục - t ư t ưởng t ự t ổ ch ức l ại thành h ệ th ống; t ừ cái t ư t ưởng được đưa ra tr ước đó, ng ười ta làm nên m ột điểm l ồi c ủa t ư duy, b ảo v ệ nó, và k ẻ khác có được m ột ch ỗ n ắm để mà ph ản bác l ại. T ừ cái l ập tr ường được đưa ra đó, có th ể hình thành m ột luận đề , m ột tr ường phái, m ột cu ộc tranh lu ận - s ẽ không bao gi ờ kết thúc. 2. M ột nhà t ư t ưởng Trung Hoa th ế k ỷ XVII (V ươ ng Phu Chi) đã chú gi ải v ề một qu ẻ trong Kinh D ịch theo h ướng đó: “Hãy nhìn b ầy r ồng không có đầ u: ấy là điềm lành.” Th ật v ậy, qu ẻ đầ u tiên trong các qu ẻ là XXXX trong đó các hào 1 li ền tượng tr ưng cho các tr ạng thái khác nhau c ủa tình hu ống, c ũng nh ư các th ời phát tri ển khác nhau c ủa nó, không có hào nào khác hào nào, hay l ấn hào nào, không hào nào vượt lên; dù v ị trí c ủa chúng không t ươ ng đươ ng nhau, nh ưng không hào nào được đặt lên tr ước, không hào nào được ưu tiên. Tóm l ại, không hào nào n ổi b ật lên - chúng ở cùng trên m ột bình di ện. Nh ư v ậy “không có đầ u” có ngh ĩa là t ất c ả nh ững con r ồng ấy “h ọp l ại thành nhóm”, không con nào có đầu vượt lên, được đưa lên tr ước, và chúng có “n ăng l ực b ằng nhau”; và b ởi vì, trong các th ời khác nhau, hay các tr ạng thái khác nhau đó, không cái nào được đưa lên tr ước, không cái nào “tr ọng” hay “khinh” h ơn so v ới nh ững cái khác, mà t ất c ả đề u được “nhìn là không có đầu”, trên cùng m ột bình di ện, b ằng nhau, m ỗi ph ần c ủa hi ện th ực, c ũng gi ống nh ư m ỗi hào trên qu ẻ đề u có th ể b ộc l ộ nh ư nhau, m ỗi nhân t ố c ủa nó, nh ư m ột “con r ồng”, đề u có th ể bộc l ộ toàn b ộ tác d ụng c ủa nó. Nh ư v ậy c ũng có ngh ĩa là ch ỉ c ần không định s ẵn điều gì trong đầu c ả là có th ể gi ữ cho hi ện th ực còn nguyên t ất c ả các kh ả n ăng ti ềm tàng c ủa nó - để “không có n ơi nào mà nó không th ể phát huy tác d ụng đế n cùng ( vô th ủ gi ả, vô s ở b ất d ụng k ỳ c ực)” 2 (Chu Hy t ập chú, tr.50), nh ư nhà bình chú nói; b ởi, nhìn nh ận nh ư v ậy, ch ẳng có gì ức ch ế nó hay kìm gi ữ nó, nó phô bày toàn v ẹn. Vì không m ột hào nào, trong hi ện th ực c ũng nh ư trong qu ẻ, giành l ấy ưu tiên mà che ph ủ hào khác, nên chúng để cho t ất c ả các tr ạng thái, d ầu có khác nhau đế n đâu, đề u cùng tồn t ại hài hòa; t ất c ả các th ời c ủa s ự phát tri ển đề u di ễn ra thu ận l ợi, d ầu các k ỳ c ủa chúng trái ng ược nhau: trong t ất c ả nh ững th ời c ơ trình ra v ới mình đó, b ậc minh tri ết không v ứt b ỏ cái nào h ết, không t ự t ước đi cái nào h ết, ông gi ữ cho t ất c ả chúng đều rộng cánh, dàn ra, nh ư nh ững “con r ồng”, nh ư m ột đàn chim bay. 1 Mỗi hào trong các qu ẻ c ủa Kinh D ịch được v ẻ b ằng b ằng m ột đường v ạch li ền hay đứ t đôi. 2 Nh ững câu ch ữ Hán này là do tác gi ả chua vào thêm, và được đặ t ở cu ối sách. ở đây, chúng tôi đặ t li ền t ại ch ỗ để b ạn đọ c có th ể d ễ theo dõi.
10. 10 Nếu, t ừ đây, ta quay tr ở l ại v ới tri ết h ọc, ta s ẽ th ấy rõ h ơn m ối liên quan m ật thi ết làm n ền t ảng cho l ời chú gi ải v ừa nói, ẩn ng ầm trong chú gi ải đó (và, b ằng l ối chuy ển ngo ại (extraversion), tôi có th ể d ịch đầ y đủ h ơn t ừ khuôn kh ổ t ư duy đó sang khuôn kh ổ t ư duy c ủa chúng ta): b ậc minh tri ết luôn gi ữ cho t ất c ả đều m ở b ởi vì ông luôn gi ữ cho t ất c ả đều t ập h ọp, nh ư sáu hào trong hình qu ẻ kia được nhìn thành ch ỉ một bó, b ằng nhau, trên cùng m ột bình di ện. Trong khi, quay l ại v ới công vi ệc c ủa tri ết h ọc, ta ph ải công nh ận r ằng m ọi ý t ưởng đưa ra v ừa m ở ra thì cùng lúc l ại đóng lại; chính xác h ơn, là nó b ắt đầ u b ằng cách đóng l ại các quan điểm kh ả d ĩ khác để xoi đường cho quan điểm c ủa nó: cho nên kh ởi th ủy c ủa tri ết lu ận t ất y ếu đã mù quáng đồng th ời độ c đoán; đố i v ới ph ươ ng di ện này hay ph ươ ng di ện khác c ủa tr ải nghi ệm hay đối v ới t ư duy c ủa ng ười khác, m ột nhà tri ết h ọc bao gi ờ c ũng b ắt đầ u b ằng cách tư ch ọc m ắt mình, ít ra là theo m ột cách nhìn nào đó (th ậm chí có th ể nói: các nhà tri ết h ọc càng thiên tài - t ự ch ọc m ắt mình càng sâu - thì s ự mù quáng kh ởi nguyên của h ọ càng l ớn: t ầm v ĩ đạ i c ủa Platon, Kant là ở nh ững gì các ông b ắt đầ u “b ỏ qua”). Và v ề phía tri ết h ọc, cái toàn th ể mà sau đó h ệ th ống c ố thi ết l ập l ại ch ỉ có th ể khôi ph ục l ại t ừng b ước, thay vì được n ắm b ắt toàn v ẹn nh ư ở đây, và ch ỉ có th ể gi ở ra t ừ từ. T ức là, không bao gi ờ có th ể toàn v ẹn: m ột t ư t ưởng đã có m ột kh ởi đầ u thì không th ể có k ết thúc. Nhà kinh điển x ưa nói tiếp: không đưa ra b ất c ứ điều gì tr ước, không có ch ỗ b ắt đầu, b ậc minh tri ết gi ống nh ư “Tr ời” v ậy. B ởi đặ c tính c ủa Tr ời, v ốn “bao g ộp t ất c ả", “là kh ởi nguyên c ủa t ất c ả”, là Tr ời “không có đị nh s ẵn gì h ết”- không th ời điểm nào, không t ồn t ại nào h ết (Chu Hy T ập chú, tr.58). Chính xác h ơn, cái “ đức” c ủa Tr ời, vốn ch ẳng có gì khác h ơn là t ổng th ể c ủa các quá trình đang di ễn ti ến (la totalité des processus en cours) và, nh ư v ậy, làm nên cái v ốn (le fonds) không cùng c ủa t ự nhiên, là Tr ời có th ể “không định gì c ả” (sao cho “t ất c ả nh ững cái khác c ứ th ế n ối theo”) - và chính vì v ậy Tr ời m ới luôn b ảo đả m được cho m ọi s ự v ận hành, m ọi cái hi ện t ồn: “l ấy đông chí làm điểm kh ởi đầ u, nhà bình chú nói, ch ẳng qua là m ột cách tính cho ti ện c ủa con ng ười”; hay “l ấy mùa xuân làm kh ởi đầ u là ch ỉ tính đế n s ự n ảy n ở c ủa c ỏ cây” (nh ư là hi ện t ượng đặ c bi ệt c ủa ti ến hóa). Nói cách khác, t ất c ả nh ững s ự kh ởi đầu c ủa chúng ta đề u là tùy ti ện hay đặ c bi ệt: c ũng nh ư “Tr ời”, nh ư b ản ch ất c ủa hi ện th ực, v ốn không có kh ởi đầ u c ũng ch ẳng có ưu tiên, con ng ười c ũng không th ể, “d ựa vào b ất c ứ cái đầ u nào”, mà h ọ th ấy n ổi c ộm lên, để l ấy đó làm cái th ứ nh ất. 3. Đó là ch ọn l ựa c ủa minh tri ết ( đố i di ện v ới tri ết h ọc): gi ữ không đị nh điều gì hết, không đưa ra b ất c ứ điều gì. Đối di ện, ngh ĩa là nhìn t ừ minh tri ết, tri ết h ọc sinh ra từ chính s ự thiên v ị kh ởi nguyên ấy, nó đưa ra tr ước m ột t ư t ưởng, sau đó t ư t ưởng ấy không ng ừng được l ấy l ại, làm cho bi ến d ạng đi, bi ến đổ i đi, t ừ đó tri ết h ọc không còn có th ể làm gì khác h ơn là s ửa ch ửa m ột quan điểm riêng bi ệt b ằng m ột quan điểm riêng bi ệt khác - m ỗi n ền tri ết h ọc, nh ư ta bi ết, l ại ph ủ nh ận n ền tri ết h ọc tr ước đó. Tóm l ại, nó không th ể làm gì khác h ơn là g ấp t ư duy c ủa con ng ười theo m ột cách khác. Nh ưng không bao gi ờ hoàn toàn thoát ra được khỏi s ự thiên v ị mà nó đã r ơi vào lúc kh ởi đầ u - kh ỏi cái n ếp g ấp ấy, hay đúng h ơn, kh ỏi cái rãnh ấy, cái t ư t ưởng đầ u tiên được đưa ra. Cho nên, do cái l ỗi nguyên lai đó, và để v ượt qua cái l ỗi ấy, vì nó không th ể xóa cái l ỗi đó đi được, nó c ứ bu ộc ph ải đi t ới mãi, ph ải ngh ĩ khác mãi: t ừ
11. 11 đó mà sinh ra l ịch s ử tri ết h ọc (n ếu tri ết h ọc có m ột l ịch s ử, hay đúng h ơn, chính nó là lịch s ử ấy). Còn minh tri ết thì không có l ịch s ử (b ằng ch ứng: ta có th ể vi ết m ột l ịch s ử tri ết học, nh ưng không th ể vi ết l ịch s ử c ủa minh tri ết). Nó không có l ịch s ử tr ước h ết là theo ngh ĩa nó không được thi ết l ập m ột cách l ịch s ử : không đưa ra b ất c ứ điều gì, nên nó c ũng ch ẳng th ể b ị bác b ỏ, trong nó ch ẳng có v ấn đề gì để mà tranh lu ận c ả và, do đó, ch ẳng th ể ch ờ đợ i có tranh ch ấp nào ở đây h ết, c ũng ch ẳng có t ươ ng lai nào để mà hi v ọng. Nh ư v ậy minh tri ết chính là ph ần ph ản l ịch s ử c ủa t ư duy: nó thu ộc v ề t ất cả các th ời, nó đế n t ừ đáy sâu c ủa th ời gian, có th ể tìm th ấy nó trong t ất c ả các truy ền th ống- nh ư ng ười ta v ẫn nói, nó là minh tri ết c ủa các “dân t ộc”. Do đó, nó nh ạt nh ẽo không c ứu ch ữa được: minh tri ết còn không có l ịch s ử theo ý ngh ĩa này n ữa, là đối với nó, s ẽ ch ẳng x ảy ra chuy ện gì đáng chú ý, n ổi c ộm, mà l ời nói có th ể bám móc vào đấy - ch ẳng có gì thú v ị di ễn ra c ả. Qu ả v ậy: nó b ằng ph ẳng m ột cách không vãn hồi được b ởi, chính t ự nó nói ra đấ y, nó c ốt ph ải gi ữ sao cho m ọi th ứ cùng ở trên m ột mặt b ằng; và chính điều đó làm cho ta th ấy th ật quá khó nói v ề nó. Vì tri ết h ọc đã ch ọn con đường ti ến t ới, và do đó, m ạo hi ểm, vì nó không ng ừng đào b ới, theo đuổi, vượt lên, và để làm v ậy thì ph ải sáng t ạo, nên nó thu ộc m ột th ứ lô-gích c ủa ham mu ốn, nó th ực s ự là khoa h ọc - “c ủa ham mu ốn” 1: nó th ỏa mãn ham mu ốn c ủa chúng ta b ởi vì nó không ng ừng c ất cao l ời khiêu khích mu ốn tr ả l ời s ự thách th ức c ủa m ột th ế gi ới được quan ni ệm nh ư m ột câu đố . Ham mu ốn phiêu l ưu ( đi tìm chân lý) và thích hi ểm nguy (nh ư là cái giá c ủa gi ả thuy ết đưa ra). Còn b ậc minh tri ết thì không thám hi ểm c ũng ch ẳng khám phá gì h ết, l ời nói c ủa ông ch ẳng v ướng b ận chút ham mu ốn nào (và ở đây có s ự t ước đoạt nào c ủa nhà Hán h ọc ch ăng?). Tôi th ậm chí th ật bất ng ờ khi th ấy trong minh tri ết Trung Hoa, nhà t ư t ưởng có th ể không h ề bi ết đế n sự ng ạc nhiên - là cái, nh ư ta bi ết, là kh ởi đầ u c ủa hành vi tri ết lu ận ( thaumazein ) - ông th ậm chí ch ẳng h ề có ý coi tr ọng s ự hoài nghi, vi ệc tra v ấn. Ông không h ề nghi ng ờ cái h ỗn mang, ông ch ẳng bao gi ờ g ặp con Nhân s ư : cho nên, thay vì khám phá bí ẩn, ông m ời ta làm sáng t ỏ cái hi ển nhiên - “nh ận ra” nó, nh ư ng ười ta nói, nh ận chân nó. M ột cái hi ển nhiên không ng ừng đế n v ới ta trên m ột bình di ện ngang b ằng, bi ểu hi ện trong cái qu ẻ Kinh D ịch ta đã th ấy, và nh ững ng ười Trung Qu ốc x ưa quan ni ệm ch ẳng h ề là m ột điều bí ẩn c ủa th ần thánh, mà là “Tr ời”. Nh ưng không gì khó h ơn vi ệc n ắm b ắt cái bình di ện đồng đề u c ủa t ư duy ấy, nh ất là ph ải t ừ t ất c ả các phía cùng m ột lúc (và l ại còn không h ề có ti ếng g ọi c ủa ưu t ư và ham mu ốn). Vậy nên, để tránh b ớt khó kh ăn, cái khó kh ăn do s ự ph ẳng lì c ủa minh tri ết (ng ược v ới cái g ồ gh ề c ủa tri ết h ọc) c ũng nh ư s ự nh ạt nh ẻo không th ể c ứu vãn c ủa nó (khi ến m ọi l ời nói v ề nó đề u r ơi tõm vào vô ngh ĩa), tôi đã ch ọn đề c ập đế n minh tri ết ngay t ừ đầ u b ằng cách kéo nó đế n ranh gi ới c ủa nó: nh ư v ậy s ẽ soi chi ếu nó d ưới m ột ngu ồn sáng c ực đoan, độ t kích vào điểm c ăn bản c ủa nó - điểm vô ý c ủa nó. Nh ưng, li ền đó, tôi đã t ự ch ặn đường mình, v ừa b ắt đầ u tôi đã không th ể ti ến lên được n ữa: t ư duy c ủa minh tri ết b ị bu ộc đứ ng im m ột ch ỗ. Và, trên th ực t ế, ng ược v ới tri ết h ọc, minh tri ết không gây ra s ự ti ến tri ến, mà là bi ến d ị (variation) . Do v ậy ta s ẽ không ng ừng c ắt ngang l ại các đường đi c ủa mình và quay l ại ch ỗ c ũ: để nh ận rõ tính hi ển 1 Từ Philosophie (tri ết h ọc) g ồm hai thành t ố ghép l ại: Philo (g ốc t ừ t ừ Hy L ạp philos = b ạn, hay philein = yêu m ến, ham mu ốn; và sophia = minh tri ết, khoa h ọc
12. 12 nhiên (c ủa n ội gi ới), tôi ch ỉ có th ể l ặp đi l ặp l ại mãi đến khi ến b ạn chán chê. Ng ười Trung Qu ốc có m ột cách nói khác: không th ể c ắt ngh ĩa được minh tri ết (nó không ph ải là cái để mà hi ểu) - nó là cái để mà chiêm nghi ệm hay, còn h ơn th ế n ữa, c ứ để cho nó cu ộn m ở ra, nh ư m ột s ự th ẩm th ấu, “th ưởng th ức” nó. II Vô ý, Vô ngã 1. Để xuyên th ấu được vào các bi ến d ị ấy c ủa minh tri ết, tôi s ẽ b ắt đầ u b ằng đạ i di ện tiêu bi ểu nh ất c ủa minh tri ết ở Trung Qu ốc, là Kh ổng T ử. L ời nói ng ắn g ọn sau đây trong Lu ận Ng ữ nói rõ vì sao b ậc minh tri ết thì “vô ý”: “Đức Kh ổng T ử không có b ốn điều l ỗi: không có ý ( ưu tiên), không có điều t ất y ếu ( được suy tính tr ước), không có l ập tr ường (được kh ẳng đị nh), không có cái tôi (riêng). 1 Câu này ph ải được hi ểu th ật sát ( vô ý ): điều Đứ c Kh ổng không m ắc l ỗi không ph ải là nh ững t ư t ưởng đã có s ẵn, hay t ư t ưởng vu v ơ, hay t ư t ưởng không có c ơ s ở, nh ư ng ười ta th ường d ịch - ch ẳng c ần ph ải là Kh ổng T ử để được nh ư v ậy - mà ch ỉ đơ n gi ản là không có ý riêng. Theo cái ngh ĩa nh ư khi ta nói “m ỗi ng ười đề u có ý riêng c ủa mình”, hay, ng ược l ại “ điều đó không đúng nh ư ý riêng c ủa tôi”, ho ặc n ữa, ta ph ải suy xét và hành động “theo ý riêng c ủa mình”: b ậc minh tri ết là vô ý b ởi ông không giành ưu tiên cho ý nào h ết (và do đó c ũng ch ẳng lo ại b ỏ ý nào h ết) và ông ti ếp cận th ế gi ới mà không phóng chi ếu lên đó m ột ý ni ệm được suy tính tr ước nào c ả; do vậy ông không thu nh ỏ b ớt th ế gi ới chút nào b ằng cách đưa vào đó quan điểm riêng của mình, mà luôn m ở r ộng nó cho t ất c ả các kh ả n ăng. Vì ông không đánh giá cao bất c ứ điều gì, nên ch ẳng có cái “c ần ph ải” nào áp đặt được lên ông và quy định tr ước được hành x ử c ủa ông; ch ẳng có “t ất y ếu” nào quy t ắc hóa tr ước được hành x ử ấy, dù là nh ững châm ngôn t ự mình định cho mình hay nh ững quy t ắc do xã h ội áp đặ t. Ta đặc bi ệt th ấy ông khác v ới m ột đồ đệ c ủa ông, ng ười ch ủ tr ươ ng có nh ững nguyên tắc, và Kh ổng T ử không đồ ng tình v ới tính không khoan nhượng c ủa ng ười đồ đệ này (T ử L ộ, x. XVII, 5 và 7): gi ữ m ột m ối quan h ệ hoàn toàn m ở đố i v ới th ế gi ới, ông có 1 Nguyên v ăn c ủa Lu ận Ng ữ: “ Tử tuy ệt t ứ: vô ý, vô t ất, vô c ố, vô ngã”. Trong Tứ Th ơ (Nxb. Thu ận Hóa - 1996), Đoàn Trung Còn d ịch câu này nh ư sau: “Đức Kh ổng T ử không có b ốn điều l ỗi này: a- Vô ý: ngài không có ý riêng, không có lòng t ư d ục. b- Vô t ất: ngài không có k ỳ t ất, t ức ngài tùy c ảnh mà s ửa đổ i. c- Vô c ố: ngài không c ố ch ấp, t ức ngài có l ượng dung th ứ. d- Vô ngã: ngài ch ẳng có lòng ích k ỷ, vì mình mà b ỏ ng ười”
13. 13 th ể theo khít m ọi s ự khác nhau c ủa nó và thích ứng v ới t ừng hoàn c ảnh c ủa nó mà ch ẳng g ặp tr ở ng ại nào. Hơn n ữa, không c ố đị nh ở m ột quan điểm riêng nào, nên ông có th ể cùng ti ến tri ển hòa nh ịp v ới dòng v ận độ ng c ủa s ự v ật; và chính vì v ậy nên sau đó b ậc minh tri ết m ới có th ể nói là “vô c ố” (không có l ập tr ường c ố đị nh, c ố ch ấp). Hi ện th ực bi ến đổi liên t ục, hành x ử c ủa b ậc minh tri ết c ũng v ậy, nó c ũng không “d ừng l ại”. Không dự tính tr ước m ột t ất y ếu nào h ết, ông c ũng gi ữ cho mình không ràng bu ộc sau đó vào lập tr ường đã ch ấp nh ận - không c ố đị nh vào đó, không sa l ầy vào đó. Khi Kh ổng T ử nói r ằng “ta ghét đứ a c ố ch ấp” (XIV - 34), ch ớ nên ngh ĩ đó ch ỉ là m ột nét cá tính c ủa ông - đây không ph ải ch ỗ để nói đạ o đứ c hay tâm lý (là điều ng ười ta hay quá l ạm dụng đố i v ới Lu ận Ng ữ) -, đây là m ột v ấn đề chung h ơn nói rõ r ằng ông không ch ịu để cho phán xét, r ồi hành x ử c ủa mình b ị x ơ c ứng. Nói m ột cách ch ặt ch ẽ, th ậm chí ở đây c ũng không có chuy ện thi ện ác c ủa con ng ười (t ư duy Trung Hoa, nh ư ta bi ết, không h ề l ệ thu ộc vào chuy ện ma qu ỷ): cái tiêu c ực ở đây ch ủ y ếu là ở ch ỗ chúng ta tự kèm ch ặt mình trong m ột t ư th ế riêng bi ệt không còn phát tri ển được n ữa; hay, đúng h ơn, trên ph ươ ng di ện t ư t ưởng, ở ch ỗ chúng ta t ự để mình b ị nh ốt ch ặt vào trong m ột ý ni ệm nh ất đị nh v ề s ự v ật không th ể thoát ra và c ải đổ i được n ữa. Cái tiêu cực là s ự t ắc ngh ẽn (dòng v ận hành - v ận hành c ủa m ọi hi ện th ực) và cái d ở c ủa s ự c ố định. B ởi cái thích đáng trong m ột tr ường h ợp này l ại không còn thích đáng trong tr ường h ợp khác, và lô-gích c ủa hi ện th ực ( để cho nó là hi ện th ực) luôn đặ t v ấn đề : cái d ở, cái l ỗi là ở cái ng ưng đọng kia, bi ến s ự t ổng giác c ủa ta thành rãnh mòn và ng ăn ta t ự đổi m ới, khi ến ta ch ệch kh ỏi đòi h ỏi đó. Cu ối cùng, Kh ổng T ử nói cho th ật đúng là “vô ngã”, ch ứ không ch ỉ là “không quy ngã”, hay “không có cái Tôi” nh ư ng ười ta d ịch ( ở đây n ữa, c ần tránh l ối hi ểu đạo đứ c h ọc hay tâm lý h ọc, nó làm t ổn th ươ ng tính tri ệt để c ủa l ời nói). B ậc minh tri ết th ực s ự là vô ngã b ởi vì, do không đề cao b ất c ứ điều gì v ới t ư cách là ý t ưởng được đưa ra(1), c ũng không d ự tính b ất c ứ điều gì v ới danh ngh ĩa là đòi h ỏi ph ải tuân th ủ(2), c ũng không t ỉnh t ại trong b ất c ứ m ột l ập tr ường cho tr ước nào (3), nên ch ẳng có gì có th ể cá th ể hóa nhân cách c ủa ông(4). S ẽ ch ẳng còn có cái tôi - vì s ẽ là quá ch ật ch ội - khi t ầm nhìn c ủa ta hoàn toàn m ở r ộng và trùng h ợp v ới toàn b ộ ti ến trình (nó “r ộng l ớn” nh ư Tr ời; x. VIII, 19). Cho nên ch ẳng có gì để mà nói v ề b ậc minh tri ết c ả (VII, 18), ch ẳng có gì để khen (IX, 12), ông không có tính cách và không có đức. Tôi đã nói tr ước v ề cái v ẻ tròn tr ịa, n ếu không nói là qu ẩn quanh, c ủa l ời nói minh tri ết và chi ến l ược bi ến d ị c ủa nó. Ta đã th ấy điều đó trong khi dõi theo nh ững ch ỉ d ẫn c ủa nhà bình chú: “t ư t ưởng” đưa ra(1), vì nó là chuyên nh ất, nên sinh ra nh ững “ đòi h ỏi”(2) ; r ồi nh ững đòi h ỏi này, do cái định h ướng mà nó góp ph ần c ố định, khi ến ta nh ận l ấy m ột “l ập tr ường”(3) nào đó; và cu ối cùng l ập tr ường này, do tác d ụng thu h ẹp c ủa nó, đưa đến ch ỗ hình thành “cái tôi”(4) riêng c ủa ta. Song, cái tôi đó chính nó l ại tr ở thành kh ởi điểm c ủa nh ững ý t ưởng đưa ra (theo cái ngh ĩa, thông th ường, m ỗi ng ười đề u có ý ki ến riêng c ủa mình) mà ta đã th ấy ở đầ u c ủa lời bình này. Qu ả v ậy, t ừ đặ c điểm v ốn là đặc thù c ủa cái tôi d ẫn đế n tính thiên v ị là đặc thù c ủa t ư t ưởng; cái tôi được thu l ại thành quan điểm, d ẫn đế n “tính phi ến di ện” c ủa tầm nhìn và s ự ch ật h ẹp c ủa cái nhìn: k ết thúc b ằng s ự đóng l ại c ủa cái “tôi”, lời bình
14. 14 quay l ại kh ởi điểm c ủa nó (t ức s ự xu ất hi ện c ủa “t ư t ưởng”), và nh ư v ậy t ạo thành một cái vòng l ẩn qu ẩn c ủa cá nhân. 2- Nh ững l ời khác ch ỉ làm bi ến d ị ch ủ đề đó: “Ng ười quân t ử thì đầy đủ [toàn vẹn] và không nghiêng v ề phía nào c ả; k ẻ ti ểu nhân thì ng ược l ại” 1 ( Lu ận Ng ữ, II, 14); nói cách khác, b ậc quân t ử không theo m ột b ề cái gì h ết, không có tiên nghi ệm, và cái đức đầ u tiên, khi ến ông khác ng ười, là ông không t ư v ị. Ch ứ không ph ải không thiên v ị: b ởi vì khái ni ệm c ủa chúng ta bó h ẹp trong ý t ưởng v ề m ột s ự công b ằng trong phán xét, gi ữa bên này đối di ện v ới bên kia, gi ữa hai phía, (mà cái được thua là công lý hay chân lý), còn đối v ới ng ười Trung Qu ốc thì cái ng ược l ại v ới t ư v ị là thái độ m ở tung t ất c ả các kh ả n ăng không để thu về m ột phía nào h ết; cho nên đấy đúng hơn là không t ư v ị, ng ược l ại v ới cái t ư v ị này là s ự toàn v ẹn: qu ả v ậy, b ậc minh tri ết là ng ười, do không coi điều gì là ưu tiên, nên có th ể bao g ộp t ất c ả; và, để làm điều đó, luôn bi ết đặt b ằng l ại h ết m ọi th ứ, nh ư ng ười ta v ẫn nói. Nh ư v ậy không có ngh ĩa là ông ta không nh ập cu ộc, nh ưng t ự trong chính ông không có gì bu ộc ph ải làm s ự nh ập cu ộc đó (b ởi vì ông là “vô ngã”; nói cách khác, ông quy ết đoán mà không thiên ki ến. Câu sau đây b ổ sung và kh ẳng đị nh điều đó: “Trong th ế gian, ng ười quân t ử không nói có c ũng ch ẳng nói không, mà ch ỉ nghiêng v ề phía tình th ế đòi h ỏi” (IV,10) 2. Ông gi ữ không lo ại b ỏ b ất c ứ điều gì, theo h ướng này hay h ướng khác, ch ẳng có vi ệc gì ông m ặc nhiên tham gia, c ũng ch ẳng có vi ệc gì ông v ứt b ỏ vì nguyên tắc. “Khi nên giàu, thì ông giàu - nhà bình chú bàn - khi nên nghèo, thì ông nghèo; khi nên s ống, thì ông s ống, và khi nên ch ết, thì ông ch ết”. Ta th ấy nh ư v ậy ở đây l ại tr ở l ại khái ni ệm khuynh h ướng c ủa câu trên, nh ưng là định h ướng nó m ột cách tích cực; b ậc minh tri ết không t ự mình thiên v ề bên nào (c ũng không do cái “tôi” c ủa nh ững ng ười khác), mà tùy theo điều gì thích h ợp v ới tình th ế (ngh ĩa c ổ c ủa ch ữ ngh ĩa), t ức là, nh ư t ư duy Trung Hoa không ng ừng quan ni ệm, theo đòi h ỏi c ủa s ự điều ti ết. Cho nên, do luôn nghiêng theo s ự điều ti ết, nh ư nhà bình chú (H ồ Qu ảng) đã nói r ất hay, “dù trông ch ừng nh ư b ậc quân t ử có nghiêng v ề m ột phía, k ỳ th ực ông không nghiêng v ề phía nào c ả”. 3- Nh ững b ậc minh tri ết khác (ít minh tri ết h ơn), có th ể x ếp thành hai h ạng: nh ững ng ười không ch ịu nh ục thân mình mà không bao gi ờ ch ịu t ừ b ỏ chí c ủa mình; hay ng ược l ại, nh ững ng ười ch ịu t ừ b ỏ chí c ủa mình và ch ịu nh ục thân mình, nh ưng là để tôn tr ọng các t ập t ục và đáp l ại n ỗi lo c ủa m ọi ng ười; hay, nh ững ng ười rút lui kh ỏi th ế gian, để có th ể t ự do phát ngôn, và có th ể không ch ịu nh ục mà v ẫn tính đế n các điều ki ện c ủa th ời th ế ( Lu ận Ng ữ, XVIII, 8). Song, Kh ổng T ử không t ự x ếp mình vào phía nào trong hai phía ấy: “Ta khác t ất c ả b ọn h ọ”, ông k ết lu ận ng ắn g ọn, b ởi vì “ch ẳng có gì ta có th ể, c ũng ch ẳng có gì ta không th ể ( vô kh ả vô b ất kh ả)” 3- ch ẳng có 1 Nguyên v ăn Lu ận Ng ữ: “Quân t ử châu nhi b ất t ỷ; ti ểu nhân t ỷ nhi b ất châu ”. Đoàn Trung Còn d ịch: “Bực quân t ử x ử được v ới t ất c ả m ọi ng ười, vì ch ẳng có lòng t ư v ị. K ẻ ti ểu nhân vì t ư v ị, cho nên ch ẳng x ử được với m ọi ng ười” (S đd.) 2 Nguyên v ăn Lu ận Ng ữ: “Quân t ử chi ư thiên h ạ giã, vô thích giã, vô m ịch giã, ngh ĩa chi d ữ t ỷ" - Đoàn Trung Còn d ịch : “Bực quân t ử làm vi ệc cho đờ i, không có vi ệc gì mà ng ười c ố ý làm, không có vi ệc gì ng ười cố ý b ỏ, h ễ h ạp ngh ĩa thì làm ”. 3 Nguyên v ăn Lu ận Ng ữ: “ Dật dân Bá Di, Thúc T ề, Ngu Tr ọng, Di D ật. Châu, Li ễu H ạ Hu ệ, Thi ếu Liên. T ử vi ết: “Bất giáng k ỳ chí, bất nh ục k ỳ thân, Bá Di, Thúc T ề d ư?" V ị Li ễu H ạ Hu ệ, Thi ếu Liên: giáng chí, nh ục
15. 15 gì h ợp v ới ta hay không h ợp v ới ta. T ức c ũng có ngh ĩa là Kh ổng T ử không đứ ng v ề phía nh ững ng ười kh ăng kh ăng t ừ ch ối ch ịu nh ục thân mình vì l ợi ích c ủa thiên h ạ, cũng ch ẳng đứ ng v ề phía nh ững ng ười, ng ược l ại, ch ịu hy sinh nh ững cái ấy m ột cách quá nh ẹ nhàng; ông c ũng không mu ốn hòa gi ải hai phía, nh ư nh ững ng ười thu ộc nhóm th ứ ba tìm m ột con đường trung dung v ừa gi ữ được thanh khi ết v ừa tr ọng được ng ười có quy ền. Kh ổng T ử có th ể th ế này c ũng nh ư th ế kia, tùy theo tình th ế, ông có th ể ở c ả hai c ực. Nên ng ười ta ch ẳng có th ể nói gì v ề ông c ả và, khác v ới nh ững ng ười khác, không th ể đánh giá ông th ế nào c ả: ông không không khoan nh ượng c ũng không khoan nh ượng; vì ông có th ể không khoan nh ượng nh ư nh ững ng ười không khoan nh ượng nh ất, và t ừ ch ối m ọi th ỏa hi ệp, c ũng nh ư có th ể làm nh ục thân mình vì mọi ng ười, n ếu có tri ển v ọng có th ể c ải bi ến được h ọ. V ề s ự xung độ t giá tr ị, gi ữa không khoan nh ượng và th ỏa hi ệp, Kh ổng T ử vô ý. Đươ ng nhiên không ph ải vì ông không quan tâm đến nh ững cái ấy, mà vì m ọi quan điểm riêng v ề v ấn đề này s ẽ đổ gánh n ặng lên các kh ả n ăng, khi ến cho di ện thao tác b ị thu h ẹp l ại m ột cách tùy ti ện và c ầm c ố s ự ứng x ử c ủa ông: n ếu ông t ừ ch ối có ý v ề v ấn đề đó, là để được hoàn toàn t ự do tr ước m ọi đòi h ỏi c ủa tình th ế. Gần m ột th ế k ỷ sau, khi b ắt đầ u cu ộc tranh lu ận gi ữa các tr ường phái, vào th ế k ỷ th ứ IV tr ước công nguyên, M ạnh T ử đã thi ết l ập h ệ th ống lo ại hình này d ưới d ạng song đề: ho ặc có nh ững ng ười “không khoan nh ượng” chỉ ch ấp nh ận th ờ chúa c ủa mình, và ch ỉ khi thiên h ạ yên bình; ho ặc có nh ững ng ười “thu ận th ời”, vì l ợi ích c ủa thiên h ạ, s ẵn sàng th ờ b ất c ứ chúa nào và trong b ất k ỳ tình hình nào. Nh ưng Kh ổng Tử thoát ra kh ỏi th ế l ưỡng nan đó. Ch ỉ có th ể nói v ề ông nh ư sau: “Lúc nên làm quan thì làm quan; lúc nên b ỏ ch ức thì b ỏ ch ức; c ần làm quan lâu thì làm quan lâu, c ần ra đi g ấp thì ra đi g ấp. Đó là h ạnh c ủa đứ c Kh ổng T ử v ậy” 1(M ạnh T ử, II, A, 2). V ậy nên ch ỉ có th ể nói chính xác v ề Kh ổng T ử là ông “có th ể”. Nh ưng có th ể ở đây là n ước đôi - nó c ũng có ngh ĩa là “thích đáng”, và điều đó bao hàm c ả đạ o đứ c l ẫn th ế gian. Hay, nói chính xác h ơn, có th ể ở đây ngh ĩa là cái có th ể th ực hi ện được (có th ể đi đế n đâu, khi ta khai thác t ối đa c ơ h ội: nh ận m ột trách nhi ệm2, ở l ại3) đồng th ời v ới cái chính đáng (d ừng l ại khi không th ể ch ấp nh ận được n ữa, rút lui nhanh); cái có th ể ấy nh ư v ậy v ừa là cùng ki ệt v ừa là h ạn ch ế: ta có hi ện th ực hoàn toàn m ở đồ ng th ời đòi hỏi đạ o đứ c th ường xuyên hi ện di ện. Song, vì đòi h ỏi đạ o đứ c g ắn li ền v ới tình th ế, thân h ỹ? Ngôn trúng luân, h ạnh trúng l ự; k ỳ t ư nhi d ĩ h ỹ. V ị Ngu Tr ọng, Di D ật: ẩn c ư, phóng ngôn; thân trúng thanh, ph ế trúng quy ền. “Ngã t ắc d ị ư th ị. Vô kh ả, vô b ất kh ả.” - Đoàn Trung Còn d ịch: “ Đời x ưa, nh ững ng ười b ỏ công danh phú quý mà đi ẩn d ật, vào tri ều đạ i nhà Ân, có b ốn ng ười: Bá Di, Thúc T ề, Ngu Tr ọng, Di D ật; vào tri ều đạ i nhà Châu, có ba ng ười: Châu Tr ươ ng, Li ễu H ạ Hu ệ và Thi ếu Liên. V ề nh ững nhà d ật s ĩ ấy, đứ c Kh ổng T ử lu ận r ằng: “Ch ẳng khu ất chí mình, ch ẳng nh ục thân mình, ch ỉ có hai ông Bá Di, Thúc T ề ch ớ ai? Ông Li ễu H ạ Hu ệ và ông Thi ếu Liên kém h ơn, ph ải khu ất chí mình, ph ải nh ục thân mình. Tuy v ậy, l ời nói của hai ông h ạp luân lý, vi ệc làm c ủa hai ông h ạp lòng mong ngh ĩ c ủa dân; ch ỉ có hai điều đó là đáng khen thôi. Ông Ngu Tr ọng và ông Di D ật tuy ở ẩn n ơi xa v ắng và ăn nói r ất t ự do phóng túng, nh ưng gi ữ mình đúng l ẽ thanh khi ết và bi ết b ỏ ph ế đúng l ẽ quy ền bi ến. V ề ph ần ta, ta khác m ấy ông ấy. Ch ẳng có vi ệc gì mà ta quy ết đị nh ph ải làm, ch ẳng có vi ệc gì mà ta quy ết định ph ải b ỏ.” (S đd). 1 Mạnh T ử - Đoàn Trung Còn d ịch (S đd) 2 Đoàn Trung Còn d ịch là “làm quan” - S đd. 3 ở l ại làm quan.
16. 16 ph ụ thu ộc m ột cách n ội t ại vào tình th ế, nên không th ể nâng nó lên thành nguyên lý: từ đó mà không còn có các “quy t ắc”, bao gi ờ c ũng là độc đoán vì bao gi ờ c ũng g ắn ch ặt vào tình th ế, mà ch ỉ có cái t ối ưu liên t ục c ủa s ự điều ti ết, sinh ra t ừ chính tình th ế; không th ể l ấy cái đòi h ỏi duy nh ất đó làm m ột cái đứ c đặ c thù. Trong khi các v ị khác là hi ện thân nh ững ph ươ ng di ện khác nhau c ủa minh tri ết, v ị này là “ông thánh có đức thanh khi ết”, v ị khác là “ông thánh có đức tr ọng nhi ệm”, m ột v ị khác nữa là “ông thánh có đức ôn hòa”, thì Kh ổng T ử đơn gi ản là “b ậc thánh c ủa đứ c th ời trung” 1. Nh ư v ậy ta tr ở l ại v ới ph ươ ng trình này: Cái “có th ể” là cái “th ời”; Kh ổng T ử không ph ải là bi ểu hi ện c ủa ph ươ ng di ện này hay ph ươ ng di ện n ọ c ủa minh tri ết, mà ông là minh tri ết nh ư nó có th ể bi ểu hi ện trong t ừng lúc, và d ưới nh ững dáng v ẻ r ất khác nhau, chuy ển đổ i t ừ c ực này sang c ực kia - t ừ th ỏa hi ệp đế n không khoan nh ượng - t ức bao g ộp toàn b ộ các s ắc thái. Chính vì th ế, ta càng hi ểu vì sao Không T ử là “vô ý”: không ch ỉ vì m ột t ư t ưởng là quá ư cá nhân (do t ừ m ột quan điểm riêng), mà vì m ột t ư t ưởng thì quá chung: nó vượt lên m ột cách quá đáng s ự khác bi ệt c ủa các “th ời”. M ột t ư t ươ ng thì b ị h ỏng m ột cách ng ược đờ i ở c ả hai phía: v ừa là b ộ ph ận quá, nên thiên v ị quá (“m ột” t ư t ưởng, tư t ưởng “c ủa tôi”) l ại v ừa tr ừu t ượng quá; v ừa thu h ẹp quá (b ởi cái mà nó ưu tiên) l ại vừa m ở r ộng quá (nó bao g ộp nh ững tr ường h ợp quá ư khác nhau). Trong khi đó, thu ận theo kh ả n ăng c ủa th ời, đế n m ức xóa đi h ết m ọi cái tôi riêng, Kh ổng T ử đã có th ể gi ữ được m ột tính chu ẩn m ực, nh ưng không ph ải là chu ẩn m ực c ố ch ấp và nh ất quy ết; và b ằng cách chuy ển d ịch t ừ đầ u này sang đầu kia, t ừ c ực này sang c ực kia, ông liên t ục gi ữ được cái trung dung c ủa chuy ển d ịch. Cũng c ần ph ải nói v ề cái g ọi là “Trung dung”. Ph ải thú nh ận r ằng ta v ẫn ng ỡ khái ni ệm đó th ật quen thu ộc, thông th ường, mòn v ẹt - đến m ức ch ẳng có th ể ch ờ đợ i gì ở nó n ữa. T ừ lâu tri ết h ọc đã tuy ệt v ọng ch ẳng tìm th ấy được ở đó chút l ợi ích lý thuy ết nào, và đã quay l ưng đi, b ỏ r ơi nó cho nh ững bàn lu ận sáo mòn. Có th ể là th ật dại d ột. B ởi cái trung dung ấy v ậy mà th ật ng ược đờ i h ơn là ta t ưởng r ất nhi ều và ch ứa đự ng nh ững kh ả n ăng tri ết h ọc không th ể ng ờ. 1 Theo b ản d ịch c ủa Đoàn Trung Còn. - S đd.
17. 18 III Trung dung là ở ch ỗ các thái c ực có kh ả tính ngang nhau 1- D ẫu c ố tình che gi ấu đế n đâu, tri ết h ọc v ẫn có m ột v ấn đề v ới minh tri ết. Tuy nhiên, vào lúc kh ởi đầ u, s ự phân chia d ường nh ư đã được th ỏa thu ận, tôn ti đã được thi ết l ập rành m ạch: minh tri ết là cái lý t ưởng, và tri ết h ọc xin đứ ng xa ra v ới m ột s ự th ẹn thùng đáng kính. Minh tri ết là ph ần c ủa các th ần, Platon đã th ừa nh ận công khai nh ư v ậy, còn chúng ta, con ng ười, chúng ta ch ỉ có th ể khao khát nó, ch ỉ có th ể “yêu mến” nó - cho nên chúng ta là nh ững ng ười “yêu m ến - minh tri ết” 1. Tri ết h ọc khiêm nh ường Hay, đúng h ơn, âm m ưu c ủa tri ết h ọc: Nietzsche b ảo chúng ta: bao nhiêu ý tứ nh ư th ế ch ỉ là để che gi ấu nh ững tham v ọng c ủa tri ết h ọc v ừa m ới ra đờ i trong khi nó đã s ẵn sàng, và s ẵn sàng t ừ ngay Platon, x ếp xó minh tri ết vào cái m ớ bùng nhùng nh ững gì không ph ải là tri th ức được ch ứng minh (hay bi ểu l ộ); và s ự khinh mi ệt này ch ỉ ngày càng t ăng lên cùng v ới s ự phát tri ển c ủa tri ết h ọc. B ởi tri ết h ọc l ớn lên, có th ể t ự v ạch cho mình m ột l ịch s ử, còn minh tri ết thì không. H ệ qu ả là minh tri ết b ị đố i xử trái ng ược l ại, không còn nh ư th ượng -tri ết h ọc mà là hạ-tri ết h ọc: nó là m ột th ứ t ư duy không dám m ạo hi ểm ( để đạ t t ới cái tuy ệt đố i, chân lý), hay đúng h ơn đã t ừ b ỏ - là t ư duy m ềm, không có c ạnh, đã b ị mài cùn, ôn hòa. Tóm l ại, là t ư duy b ằng ph ẳng, và thu ần túy đóng c ặn (sáo mòn), ng ưng đọng xa l ắc s ự b ừng n ở mê h ồn c ủa các t ư tưởng: nó là t ư duy c ủa ham mu ốn đang già c ỗi đi - mà nó có còn t ư duy không? - may l ắm thì là m ột t ư duy cam ch ịu. Mọi vi ệc t ưởng th ế là đã nh ất trí, và minh tri ết b ị tr ả v ề không th ươ ng ti ếc cho th ời th ơ ấu c ủa t ư duy. S ự v ụ đã d ứt điểm, đã được k ết lu ận, tri ết h ọc cho là v ậy. Minh tri ết v ặn l ại: “Ch ỉ là gi ả d ối, chính các anh c ũng không tin nh ư v ậy. Và th ậm chí, các anh c ũng không mu ốn”: ch ẳng qua là tri ết h ọc quá c ần minh tri ết để t ự v ươ n cao lên - để t ự làm ra m ặt ch ế nh ạo; c ũng nh ư để chu ồi lén cho minh tri ết cái vai trò (“t ầm th ường”) mà nó không mu ốn đả m trách. B ởi vì trong khi tri ết h ọc công khai ra mặt khinh mi ệt minh tri ết, thì ng ười ta v ẫn không ng ừng g ọi m ọi t ư duy “ đem l ại l ẽ sống cho con ng ười” là minh tri ết, nh ư ng ười Hy L ạp ngày tr ước đã g ọi và ngày nay chúng ta v ẫn không nói khác được, b ất ch ấp m ọi s ự đề phòng t ừ thu ở ấy c ủa tri ết h ọc. Vẫn còn tr ằn tr ọc đâu đó trong ta hình ảnh x ưa c ũ c ủa m ột b ậc minh tri ết kh ắc k ỷ ch ủ ngh ĩa (hay khoái l ạc ch ủ ngh ĩa, hay hoài nghi ch ủ ngh ĩa) th ực hành t ư t ưởng c ủa mình - đặt c ược v ới nó vì “h ạnh phúc” c ủa con ng ười; n ỗi kh ắc kho ải đó càng nóng bỏng t ừ khi tri ết h ọc không còn d ựa được vào tôn giáo n ữa, hay vào nh ững th ế ph ẩm tuy ệt đố i c ủa tôn giáo, là các ảo t ưởng c ủa khoa h ọc hay c ủa chính tr ị, mà d ẫu mu ốn dẫu không, nó là k ẻ đồ ng lõa: v ị trí c ủa nh ững th ứ ấy t ừ nay đã b ị b ỏ tr ống, và điều đó khi ến cho tình tr ạng quá ư nghèo nàn trong khái ni ệm v ề minh tri ết c ủa châu Âu chúng ta càng tr ở nên hi ển nhiên. Qu ả có m ột vài nhân cách ngo ại l ệ trong chuy ện này (Montaigne, tôi s ẽ xin tr ở l ại), song l ại ngo ại l ệ m ột cách quá đặ c bi ệt để không 1 Xem chú thích ở trang 11.
18. 19 khi ến cho ngay c ả kh ả n ăng ngo ại l ệ ấy b ị lâm nguy; b ởi vì, t ừ l ời thú nh ận quanh co của m ột “ đố i t ượng”, v ừa kín m ật v ừa x ảo quy ệt đế n th ế, tri ết h ọc có b ị kích thích, cũng có th ể b ị qu ấy r ầy, nh ưng r ồi c ũng ch ẳng được l ợi ích gì (th ậm chí h ẳn nó còn ph ải c ảm th ấy c ạn ki ệt h ơn); và v ấn đề hôm nay đang ng ấm sâu vào nó, c ũng có th ể đang g ặm mòn nó: làm th ế nào n ạp l ại khái ni ệm c ủa chúng ta v ề minh tri ết? - Có th ể làm vi ệc đó được không? - Đươ ng nhiên, làm vi ệc đó mà v ẫn không t ừ b ỏ thao tác của lý trí, thành t ựu c ủa tri ết h ọc, và c ũng không ph ải v ận đế n các pháp s ư Bằng ch ứng là cái lý t ưởng “trung dung” mà tri ết h ọc đã quan ni ệm, song đã tr ở nên nh ạt nh ẽo đi, và r ồi t ư duy đã b ị hóa th ạch trong đó. Socrate đã v ận đế n chính nó, khi nó v ừa thoát ra kh ỏi l ớp v ỏ toán h ọc (t ỷ l ệ) và còn c ứng đờ , để d ạy v ề vấn đề m ức độ: H ỡi Calliclès, n ếu ng ươ i t ưởng r ằng ng ươ i ph ải làm vi ệc là để h ơn ng ười, thì ấy là vì ng ươ i đã coi th ường hình h ọc Đấ y là con ng ười c ủa nh ững tham v ọng đầ y d ẫy sẵn sàng r ơi vào nh ững c ạm b ẫy c ủa phép bi ện ch ứng, do c ả khoa h ọc và thói m ỉa mai gi ăng ra; ta ng ỡ th ậm chí có m ột th ời gian anh ta đã ph ải ch ịu im. Nh ưng để thi ết lập nên đức h ạnh thì nh ư th ế ch ưa đủ, còn ph ải đị nh ngh ĩa n ữa. Aristote đã ra công làm vi ệc đó khi phân bi ệt gi ữa cái “trung bình” trong s ự v ật và cái trung bình liên quan đến chúng ta: đứ c h ạnh là cái kho ảng cách “b ằng nhau” được coi là trung dung gi ữa cái thái quá và cái thi ếu sót (nh ư, đúng gi ữa s ợ s ệt và táo b ạo là “d ũng c ảm”, gi ữa hoang phí và dè s ẻn là “hào phóng”, v.v.). ở Aristote, ph ươ ng pháp này còn có một quy chế lý thuy ết, g ắn li ền v ới b ản ch ất c ủa “tính liên t ục”, và do đó có th ể chia ra, và có thông liên v ề c ấu trúc v ới toàn b ộ t ư t ưởng c ủa ông, là cái m ấu ch ốt trong lu ận lý lô-gích h ọc l ẫn cái h ỗn h ợp trong v ật lý h ọc. Nh ưng, v ề sau, v ới quá trình ph ổ cập hóa h ọc thuy ết Aristote, khái ni ệm này m ất đi tính ch ặt ch ẽ c ủa nó và suy sút đi, dẹt xu ống thành l ời khuyên nh ủ th ận tr ọng ki ểu “m ột v ừa hai ph ải” thông d ụng. Trung dung tr ở thành m ột n ửa. B ằng ch ứng: Horace trong Châm bi ếm, “est modus in rebus ”1, v.v. Đấy là Horace t ế nh ị còn ch ưa thu mình l ại trong cái trung dung r ụt rè, trong ông còn quá nhi ều ch ất khoái l ạc ch ủ ngh ĩa. Nh ưng truy ền th ống d ựa vào ông đã không ng ừng khen ng ợi cái minh tri ết trung dung ấy - cái aurea mediocrita 2(ng ười La Tinh có đầ u óc “c ụ th ể”) - ch ạy tr ốn cái c ực đoan, s ợ sa vào “thái quá”. Cái “Trung dung” s ợ s ệt đế n l ộn m ửa - cái th ứ “minh tri ết” v ứt đi. 2- Song, t ừ nh ững gì ta v ừa b ắt đầ u th ấy ở Kh ổng T ử, tôi mu ốn ch ỉ ra r ằng minh tri ết v ề trung dung có th ể đích xác là điều ng ược l ại: không ph ải là m ột t ư duy, r ụt rè hay nh ẫn nh ục, s ợ các c ực và, th ỏa mãn v ới cái n ửa ch ừng, d ẫn đế n ch ỉ còn s ống n ửa vời; mà là m ột t ư duy ch ủ tr ươ ng các c ực, b ằng cách chuy ển d ịch t ừ c ực này sang c ực kia, vì nó không ch ấp nh ận b ất c ứ m ột s ự thiên v ị nào, nên không t ự đóng mình trong bất c ứ m ột t ư t ưởng nào, cho phép có th ể tri ển khai hi ện th ực trong tất c ả các kh ả năng c ủa nó. Ta s ẽ ch ứng minh điều đó trong cách đọ c hình qu ẻ đã nói trên XXXX , hay m ọi hình qu ẻ khác c ủa Kinh D ịch . Nh ưng tr ước h ết c ần nh ớ là hình qu ẻ có sáu hào được coi nh ư là phát tri ển c ủa m ột hình s ơ đẳng h ơn g ồm có ba hào ≡ bi ến thành hình sáu hào b ằng s ự “chia” và tri ển khai c ủa t ừng hào. T ừ đó, ta nh ận th ấy gì trên hình này? 1 Ti ếng La-tinh: Có m ột con sâu trong cái qu ả 2 Ti ếng La-tinh: Cái đúng gi ữa, cách xa các c ực
19. 20 Gi ữa hào th ứ 3 và hào th ứ 4, không có ch ỗ cho m ột hào trung gian, nh ư v ậy hình này “không có điểm gi ữa” hay không có trung tâm ; đồng th ời, m ỗi nhóm ba hào h ợp thành qu ẻ sáu hào, bên trên c ũng nh ư bên d ưới, m ỗi nhóm đề u có m ột hào trung gian, nh ư v ậy hình qu ẻ này có hai trung tâm (hào th ứ 2 và hào th ứ 5, hình qu ẻ được đọc t ừ dưới lên XXXX . Nhà bình chú nh ận xét: thông th ường, để cho m ột c ấu trúc được vững chãi, ta cho r ằng nó ph ải có m ột trung tâm và ch ỉ m ột mà thôi (m ột trung tâm để kh ỏi b ị phân tán, ch ỉ m ột để tránh s ự b ất đồ ng); song, ở đây đích xác là trái ng ược l ại, vừa không có trung tâm và v ừa có hai trung tâm: do đâu mà có th ể có s ự liên k ết này? ít nh ất v ề m ặt c ấu trúc thì đã rõ: có trung tâm là vì s ố l ẻ (s ố v ạch trong m ỗi nhóm), không có trung tâm là vì s ố ch ẵn (s ố sáu hào c ủa hình qu ẻ). Mà hình qu ẻ v ừa có th ể đọ c ở c ấp s ơ đẳng, nh ư m ột hình g ồm ba hào, v ừa có th ể đọ c theo l ối m ở r ộng, nh ư m ột hình g ồm sáu hào. T ừ đây c ần theo rõi t ỉ m ỉ h ệ thu ật ng ữ Trung Hoa trong đó ph ải chú ý r ằng đố i v ới h ệ thu ật ng ữ này hi ện th ực luôn ở trong ti ến trình ( tỉ m ỉ: rất c ần t ỉ m ỉ để n ắm b ắt được s ự khác bi ệt bắt đầ u đế n t ừ đâu). ở c ấp hình ba hào, c ấu trúc (này) n ắm b ắt s ự phát tri ển đang di ễn ra (và đặc bi ệt s ự phát tri ển bên trong chúng ta) ở giai đoạn nó còn ch ưa tri ển khai: nhà bình chú l ưu ý, ở giai đoạn này ch ẳng có gì không ph ải là tâm điểm, hay trung tâm, b ởi vì ở giai đoạn căn c ốt này c ủa sự v ật, không khuynh h ướng nào lo ại tr ừ khuynh h ướng khác, m ọi s ự còn th ống nh ất và đều có th ể là m ột trung tâm; trong khi ở trình độ phát tri ển c ủa hình sáu hào, c ấu trúc c ủa cùng hình đó n ắm b ắt s ự ti ến hóa khi nó đã tri ển khai toàn v ẹn và nh ững gì th ực t ại hóa m ột cách cá th ể đã phát huy s ự c ố k ết c ủa nó: ở giai đoạn này, ch ỉ còn nh ững “con đường” khác nhau và ta “không th ấy có trung tâm n ữa”; hay, chính xác hơn, vì không th ể đưa vào đây m ột s ự phân bi ệt tôn ti, và t ất c ả nh ững gì ở v ị trí c ủa nó đều có hi ệu l ực, nên “không th ể thi ết l ập trung tâm được”. Nói cách khác, v ề nguyên t ắc, m ọi th ứ đề u có th ể là trung tâm; v ả ch ăng, khi “cái ấy” đã hi ện th ực hóa, thì không còn có th ể đo cái trung tâm, khái ni ệm trung tâm tan vào trong đó và ta ch ỉ còn th ấy s ự s ống độ ng c ủa các hi ện t ượng, t ức là cái mà nó đã tr ả giá để hi ện th ực hóa. Nh ư v ậy, nhà bình chú k ết lu ận, nh ờ s ự “tinh t ế” không có trung tâm (duy nh ất), Kinh D ịch có kh ả n ăng soi sáng cái lô-gích th ống nh ất luôn ho ạt độ ng trong lòng hi ện th ực (xem hình ba hào) đồng th ời t ất c ả các v ị th ế có th ể đề u được “nén ép” đế n cùng - t ức là tri ển khai toàn v ẹn - t ất c ả các v ị trí đề u là có th ể (xem ở trình độ hình sáu hào). Còn ph ải xem m ột c ấu trúc có hai tâm điểm hay hai trung tâm có th ể soi sáng cho chúng ta nh ững gì. Khi ch ỉ có m ột trung tâm, nhà bình chú nói, hi ện th ực ng ưng đọng l ại trong chính nó, đứ ng im, và không th ể thay đổ i n ữa; ch ỉ khi có hai tâm điểm hay hai trung tâm, thì, b ằng cách chuy ển d ịch gi ữa chúng v ới nhau, s ự “bi ến đổ i”, là sự th ật c ủa hi ện th ực, m ới có th ể th ực hi ện. Nh ư v ậy, trái v ới tình tr ạng c ố đị nh b ắt ngu ồn t ừ m ọi s ự độ c quy ền vì ch ỉ có m ột trung tâm duy nh ất, lôgích c ủa m ọi hi ện th ực là s ự chuy ển d ịch, t ừ c ực này sang c ực kia, nh ư gi ữa hai tâm điểm trong hình sáu hào ở đây, cho phép hi ện th ực m ỗi l ần l ại đi đế n t ận cùng con đường c ủa mình. Trong hành x ử c ủa con ng ười c ũng v ậy. Khi Kh ổng T ử t ừ ch ối m ọi l ập tr ường kh ẳng định, chính là ông ch ống l ại tình tr ạng không có kh ả n ăng phát tri ển đó, tình tr ạng c ố định v ốn đã bao hàm trong s ự độ c quy ền do m ột t ư t ưởng l ập nên; ng ược l ại điều ông khuyên là có th ể th ế này c ũng có th ể th ế kia , ngh ĩa là, nh ư đã nói, có th ể “ra làm quan” mà c ũng có th ể “rút lui”, có th ể “nhanh ngay” mà c ũng có th ể “ch ậm lâu”, và
20. 21 do đó m ỗi l ần l ại đi đế n cùng “cái có th ể”, m ỗi l ần l ại khai thác m ỗi “th ời” riêng. ở đây ta g ặp l ại khái ni ệm “trung dung”, nh ưng c ần ph ải suy ngh ĩ l ại v ề khái ni ệm ấy. Cái “trung dung” này qu ả là “ đúng gi ữa” vì nó được điều ti ết: ta không đứ ng im, hay không “ngoan c ố”, trong b ất c ứ v ị th ế nào, và ta không ng ừng ti ến hóa để thích ứng với tình th ế; c ũng nh ư, có “trung điểm”, nh ưng trung điểm này được nhân đôi lên: nó nằm c ả ở c ực bên này l ẫn ở c ực bên kia, c ả cái này l ẫn cái kia tự nó đề u h ợp pháp, nh ư hai tâm điểm đố i ngh ịch nhau trên hình sáu hào. Nh ư v ậy trung dung này th ật s ự là trái ng ược v ới cái n ửa ch ừng c ủa m ột th ứ minh tri ết r ụt rè; Không T ử c ẩn th ận nói r ằng: khi ng ười ta khóc ba n ăm vì m ột cái tang, điều đó là ph ải l ẽ, đấy là m ột “trung dung” kh ả d ĩ; và khi ng ười ta u ống bí t ỉ trong m ột b ữa ti ệc, thì cái vui tràn tr ề đó c ũng là ph ải l ẽ, đấ y c ũng là m ột trung dung. Trong chính tr ị c ũng v ậy: khi ph ải th ỏa mãn nhu c ầu c ủa dân chúng, lòng t ừ thi ện c ủa vị chúa là m ột trung dung; khi ph ải hy sinh hay tr ừng ph ạt, s ự nghiêm kh ắc c ủa ông ta c ũng là m ột trung dung. Cho nên ng ười ta có th ể hành x ử theo hai cách tuy ệt đố i trái ng ược nhau, mà c ả hai đề u là nh ững trung dung, đề u thích đáng; nói cách khác, tất c ả các tr ải nghi ệm đó đề u có th ể “phát tri ển đế n t ận cùng c ủa chúng” và đều là b ấy nhiêu trung dung. Có th ể d ịch ra nh ư sau: tôi có th ể là ng ười đam mê nh ất, mà c ũng có th ể là ng ười th ản nhiên nh ất; có th ể lao h ết mình vào cu ộc ch ơi, mà c ũng có th ể lui v ề ch ốn đơn độc, có th ể hôm nay chuyên tâm vào công vi ệc mà ngày mai mãi mê l ạc thú - tôi s ẽ lần l ượt s ống c ả hai ki ểu cho đế n tận cùng , ki ểu này càng hay thì ki ểu kia càng t ốt, và không quá l ạm v ề b ất c ứ m ột phía nào (song, v ề “tôi”, đươ ng nhiên, ch ẳng ai có th ể nói được điều gì, tôi s ẽ không có tính cách ). B ởi vì, c ần ph ải hi ểu t ừ đâu mà có cái trung dung: không ph ải là d ừng l ại ở gi ữa ch ừng; mà là có th ể chuy ển một cách b ằng nhau t ừ cái này sang cái kia, có th ể nh ư th ế này cũng hoàn toàn có th ể nh ư th ế kia, mà không sa l ầy vào b ất c ứ bên nào, chính điều đó t ạo nên “kh ả n ăng” trung dung. Bởi vì, n ếu không, ta s ẽ s ống n ỗi đau c ủa mình n ửa ch ừng và ni ềm vui c ủa mình cũng th ế, ta s ẽ không th ể toàn tâm t ừ thi ện c ũng nh ư không th ể đầ y đủ nghiêm kh ắc, và ta s ẽ mãi mãi ở trong cái c ảnh d ở ch ừng (“gi ữa cái có th ể s ống và cái có th ể ch ết”, nhà minh tri ết nói đích xác nh ư v ậy). Song, trung dung chân chính c ần ph ải được hi ểu m ột cách tích c ực, là có kh ả n ăng ngang b ằng nhau làm nh ư th ế này lẫn nh ư th ế kia, ch ứ không ph ải m ột cách tiêu c ực, là không dám cái này mà c ũng ch ẳng dám cái kia. Nhà bình chú nói ti ếp: bám l ấy cái n ửa v ời, ng ười ta t ưởng có th ể tránh được chê trách; nh ưng thay vì có th ể c ả cái này l ẫn cái kia đế n t ận cùng nh ư Kh ổng T ử, h ọ ch ỉ luôn luôn có th ể m ột cách c ố ch ấp và ti ti ện: m ột cách què qu ặt (b ởi không bao gi ờ h ọ “s ống” cho t ận cùng) đồng th ời l ại thiên v ị (b ởi h ọ quên m ất kh ả n ăng ng ược l ại) - thay vì “có th ể” m ột cách “tr ọn v ẹn”, b ằng s ự chuy ển d ịch t ừ c ực này sang c ực kia, t ừ trung tâm này sang trung tâm kia. 3- Trung dung ấy không ch ỉ ch ống l ại l ối n ửa v ời c ủa m ột th ứ minh tri ết r ụt rè, nó c ũng khác v ới cái m ột n ửa c ủa Aristote (x. đạo đứ c h ọc t ặng Nicomade ., II, 5); th ậm chí, c ả đố i v ới bên này l ẫn bên kia, đều liên quan đến toàn b ộ h ậu c ảnh khái ni ệm, cho nên c ần xem xét ch ỗ khác nhau: 1. trong khi, đố i v ới ng ười Hy L ạp, trung
21. 22 điểm đặ c thù c ủa đứ c h ạnh được xem xét trong b ối c ảnh c ủa hành động ( ergon 1), được quan mi ệm m ột cách k ỹ thu ật và theo m ột hình m ẫu được đặ t lên nh ư m ột m ục đích (thu ộc d ạng toán h ọc: b ằng tính chia được, b ằng nhau, t ỉ l ệ - nó là “m ột”, còn sai lệch thì là “nhi ều”; ở h ậu c ảnh đúng là cái cosmos 2, nh ư ngay trong Gorgias , 504a), thì quan ni ệm Trung Hoa n ằm trong lôgích c ủa m ột ti ến trình, hi ện th ực được quan ni ệm tùy theo b ậc h ạng c ủa di ễn ti ến; cái trung tâm ấy là trung tâm b ởi vì, có th ể chuy ển d ịch t ừ c ực này sang c ực kia, s ự điều ti ết là liên t ục; 2. qu ả là Aristote có ý tưởng v ề m ột trung điểm có th ể chuy ển d ịch, không ch ỉ đơn thu ần toán h ọc (nh ư 6 ở gi ữa 2 và 10), mà liên quan đến t ừng ng ười (m ột l ượng th ức ăn nào đó đối v ới ng ười này là nhi ều, đố i v ới ng ười kia l ại là ít), và ti ến hành b ằng cách v ận d ụng theo hoàn cảnh (“vào lúc thích h ợp”, v.v.), nh ưng ông không có ý t ưởng v ề m ột s ự chuy ển d ịch từ c ực này sang c ực kia, đề u là có th ể, nh ư trong quan ni ệm Trung Hoa v ề hai trung tâm; 3. cái trung dung c ủa Aristote ch ỉ bao hàm đức h ạnh đạ o đứ c (và l ại còn không có cái trung dung c ủa s ự điều độ ), trong khi trung dung Trung Hoa ứng v ới lôgích của m ọi di ễn ti ến (mà di ễn ti ến mu ốn liên t ục thì ph ải được điều ti ết). ở Trung Hoa, không có v ấn đề bên này là hi ện th ực, bên kia là cái thi ện; cái mà hi ện th ực b ắt ngu ồn, và là điều ki ện đă ng quang c ủa nó, là trung dung c ủa s ự điều ti ết, thì c ũng là chu ẩn m ực c ủa cái thi ện. Hay, đúng h ơn, đấy không ph ải là m ột chu ẩn m ực, mà ch ỉ là một “con đường” cho hi ện th ực có th ể đứ ng v ững được (viable), là Đạo. 4- Ta không d ừng l ại, không “c ố ch ấp” trong b ất c ứ m ột v ị th ế nào, và để làm được điều đó, ta ti ến t ừ b ờ bên này sang b ờ bên kia c ủa các kh ả n ăng: điều đó có đúng khi bao g ộp c ả các l ập tr ường lý thuy ết c ủa chúng ta không? Nh ưng điều đó có ngh ĩa là ch ỉ có m ột “l ập tr ường” lý thuy ết có th ể đứ ng được là không c ố đị nh vào l ập tr ường nào c ả, và hoàn toàn xa l ạ v ới vi ệc đứ ng im l ại ở n ửa đường gi ữa các c ực, l ập tr ường đúng, c ũng nh ư cách hành x ử đúng, tùy thu ộc hoàn toàn vào hoàn c ảnh g ặp ph ải: ở đây th ậm chí tan bi ến c ả kh ả n ăng có m ột chân lý. Nhà bình chú (Chu Hy) nói: không ph ải là ta ph ải nghi ng ờ chân lý, hay ta ph ải t ươ ng đối hóa nó, mà ch ỉ đơn gi ản là “dán ch ặt mình” vào m ột l ập tr ường xác đị nh “không còn bi ết ti ến lên n ữa”, thì, b ị thu ch ặt l ại trong m ột chu ẩn m ực chung và b ị cái chu ẩn m ực đó làm cho c ứng đờ l ại, ta s ẽ b ỏ l ỡ m ất kh ả n ăng chuy ển d ịch đế n cùng c ực v ốn làm nên tầm r ộng l ớn của hi ện th ực. Tóm t ắt m ột cu ộc tranh lu ận gi ữa các tr ường phái, M ạnh T ử nói: m ột bên có nh ững k ẻ ca ng ợi thuy ết “t ất c ả vì mình (D ươ ng T ử): “d ẫu nh ổ m ột m ảy lông trên mình mà l ợi ích cho c ả thiên h ạ, ông ấy c ũng không ch ịu làm”; bên kia là nh ững ng ười “thi hành ch ủ ngh ĩa kiêm ái” (M ặc T ử): “d ẫu mòn nát t ấm thân t ừ đỉ nh đầ u cho chí gót chân, mà có l ợi ích cho thiên h ạ, ông ấy c ũng vui lòng hy sinh” L ại có nh ững ng ười th ứ ba (T ư M ạc) “b ảo th ủ ch ủ ngh ĩa ch ấp trung”, ở gi ữa nh ững l ập tr ường trái ng ược nhau trên kia, “g ần v ới đạ o lý”, “nhưng ch ấp trung mà ch ẳng bi ết quy ền bi ến”, c ứ “kh ư kh ư câu n ệ m ột b ề v ậy thôi”. Và M ạnh T ử k ết lu ận: “Ta s ở d ĩ chán ghét k ẻ ch ấp nh ất, là vì k ẻ ấy c ố gi ữ ý ki ến thiên l ệch làm h ại đạ o lý. K ẻ c ử động theo m ột b ề thì làm h ỏng c ả tr ăm b ề.” 3 1 Ti ếng La-tinh: Hành động 2 Ti ếng La-tinh: S ự hài hòa, tr ật t ự c ủa th ế gi ới, th ế gi ới 3 Mạnh T ử - Đoàn Trung Còn d ịch. S đd.
22. 23 ở đây n ữa, cái trung dung đúng không th ể là đơ n nh ất, nó không ph ải ở n ửa ch ừng c ủa nh ững l ập tr ường đố i ngh ịch nhau ( ở đây là cách đồng đề u tính hòa hi ệp và tính ích k ỷ), c ũng không ph ải là dung hòa hai th ứ đó: ch ẳng h ạn, nh ư m ột nhà bình chú g ợi ý, làm l ợi cho thiên h ạ mà mình không g ặp hi ểm nguy gì. B ởi vì, n ếu các l ập tr ường đố i ngh ịch v ị tha và ích k ỷ m ỗi khi đã tr ở thành d ứt khoát (khi chúng tr ở thành l ập tr ường) thì đều quá đáng, thì c ũng có th ể là c ần ph ải hy sinh t ất c ả, nh ư s ự vị tha cùng c ực đòi h ỏi (nh ư ông V ũ, đi c ứu l ụt, bao nhiêu n ăm không v ề nhà); c ũng nh ư tách mình ra kh ỏi m ọi lo toan đố i v ới th ế gian, nh ư tính ích k ỷ cùng c ực ca ng ợi (nh ư Nhan H ồi cô đơn và thanh th ản trong ngõ h ẹp c ủa mình). M ọi s ự khác bi ệt ở đây là ở tính n ước đôi c ủa t ừ “ch ấp”, nhà bình chú nói: ch ấp trung là đúng, nh ưng ch ớ c ố ch ấp vào đó, t ự c ột ch ặt vào đó, “dán mình” vào đó, và đứng im ở đó. Vì, khi ta t ự c ột ch ặt mình vào trung dung, là cái không ng ừng chuy ển d ịch, thì trong ph ần lớn các tr ường h ợp, ta s ẽ nh ỡ m ất nó. Vậy nên n ếu bậc minh tri ết là vô ý, thì chính xác h ơn, là ông không bám ch ặt vào m ột ý nào c ả. Và điều đó là đúng v ới cái “trung dung” (c ủa nh ững ng ười theo đạo Kh ổng) c ũng nh ư v ới cái "tr ống không” c ủa nh ững ng ười theo đạ o Lão. Th ực ra, “tr ống không” là gì? Nh ững ng ười gi ải thích Lão T ử, nói: “Vì tr ống không cho nên cái đức m ới d ồi dào”. Xem Hàn Phi T ử, XX, “Gi ải Lão”) 1, t ức là b ụng ta v ẫn t ự do và không xác định; mà, khi ta đã ch ấp được cái tr ống không đó c ủa trí óc, ta gi ữ cho bụng mình ch ăm chú vào nó, và b ụng ta s ẽ do nó mà xác định: t ừ đó, không ph ải là sự tr ống không c ủa trí óc n ữa, trí óc s ẽ đầ y đặ n- cái “tr ống không” m ất đi. Trung dung, tr ống không: ch ấp trung không ph ải là đứng ở gi ữa, ch ấp l ấy cái tr ống không không ph ải là bám vào cái tr ống không. Vì k ẻ nào đứng ở gi ữa thì s ẽ b ị cái ở gi ữa đó làm cho b ất độ ng và m ất đi t ầm r ộng l ớn c ủa trung dung; c ũng nh ư v ậy, kẻ nào bám vào cái tr ống không thì b ị nó ám ảnh và m ất đi s ự t ự do mong mu ốn c ủa trí t ụê. Nh ưng v ậy thì “ch ấp” nh ư th ế nào và ch ấp cái gì? S ẽ không còn có lu ận đề - thésis . Và ở chính n ơi v ừa b ị xóa đi đó, t ừ l ời nói v ề s ự minh tri ết luôn chuy ển d ịch và luôn nói r ằng ch ớ bao gi ờ c ột mình vào , s ẽ b ắt đầ u hi ện lên t ất c ả chi ều sâu c ủa s ự nh ạt nh ẽo c ủa minh tri ết: cùng lúc nó t ự mi ễn - nó “ra s ức”, thì đồng th ời nó luôn lùi lại. 1 Hàn Phi T ử - Phan Ng ọc d ịch (Nxb. V ăn H ọc - 1990).
23. 24 V Ph ơi bày và ẩn khu ất 1- V ậy cái l ời nói c ứ kh ước t ừ nh ững gì ng ười ta ch ờ đợ i ở nó, ít ra c ũng th ật đáng th ất v ọng lúc kh ởi đầ u: không nh ận l ấy m ột l ập tr ường c ũng không nh ằm nói lên chân lý và, kéo dài t ừ l ời nói này sang l ời nói khác, c ứ tích t ụ l ại mà không h ề ti ến lên , cái l ời nói ấy là gì v ậy? Cái “l ời” minh tri ết ấy, nh ư ng ười ta g ọi, quá b ị ch ẻ nh ỏ để có th ể liên k ết l ại, ch ẳng bao gi ờ có th ể tr ở thành di ễn t ừ; và th ậm chí c ũng không ch ắc có th ể t ự hoàn t ất: t ất c ả nh ững l ời nói t ản mác ấy không vì th ế mà là nh ững mảnh r ời. B ởi vì d ường nh ư ở đấ y t ất c ả đề u đã được nói trong m ọi lúc, và l ại không còn được nói trong kho ảnh kh ắc ti ếp sau. Nh ưng đích xác do cái “t ất c ả” đó không b ị co dúm l ại vì m ột ham mu ốn nào - không b ị khu ấy độ ng b ởi m ột bi k ịch nào - nên nó gần k ề v ới cái ch ẳng có gì c ả; vì nó ch ẳng có v ấn đề , nên l ời nói ấy c ũng không có ch ỗ để mà c ầm n ắm: nó không ch ứng minh (c ũng ch ẳng phát l ộ), nó c ũng không xây dựng, th ậm chí c ũng không bi ết đích xác là nó có ch ỉ gì không, khi nó ch ẳng được tăng thêm chút hi ệu l ực nào, khi li ền đó nó trút b ỏ h ết, được dát n ạm k ỹ đế n th ế trong các công th ức, ho ặc có v ẻ nh ư là l ời th ổ l ộ riêng, r ải rác theo tháng ngày - khi nó kín đáo đến th ế. Ch ẳng gì khó ch ọc th ủng h ơn là cái l ời nói mà ta c ứ tr ượt qua không g ặp chút s ức c ản nào: khi thì quá ng ắn g ọn để mà làm lý l ẽ và dùng làm bài h ọc, khi thì quá vô h ại để đáng mà suy nghi ệm. L ời nói ph ẳng l ặng, không khi ến ta bám vào đó - ta ch ỉ có th ể đi qua. Nh ưng r ồi đế n l ời sau, ta v ẫn ch ẳng ti ến lên thêm. Đức Kh ổng T ử nói: “Bu ổi sáng nghe được đạ o lý, bu ổi chi ều d ẫu ch ết cũng vui ” (IV,8). 1 “C ũng vui” hay đúng h ơn “c ũng được”, Lu ận ng ữ nói v ậy. L ời nói khép l ại ở cái “c ũng vui”, “c ũng được” ấy, không gi ải thích gì thêm n ữa, và ta không bi ết t ừ đâu mà nó v ững ch ắc nh ư th ế, khi nó ít quy ết đoán đế n th ế, khi ở đấ y ng ười ta ít t ỏ rõ đến th ế. Hay, đúng h ơn, l ời nói này không đóng l ại, t ự nó tiêu tán đi, khi v ừa m ới kh ơi mào, khi t ư duy ch ưa lay chuy ển hay ch ỉ là được kích thích: t ắt ng ấm nh ư v ậy, nó 1 Đoàn Trung Còn d ịch. S đd.
24. 25 tháo m ở ra quá ít góc c ạnh, nó gây nên quá ít s ự c ố. T ư duy m ới nh ớm d ậy m ột chút, không có m ột t ư t ưởng được áp đặ t. Th ật đáng n ản lòng, không ch ỉ v ề ý ngh ĩa mà c ả về s ự bi ểu đạ t c ủa nó, và ng ười d ịch không gi ấu n ỗi được th ất v ọng; Legge nói: s ẽ th ật sung s ướng n ếu có th ể có được “m ột t ổng giác m ơ h ồ nào đó v ề đôi chân lý cao hơn điều mà các nhà minh tri ết Trung Hoa có th ể đề xu ất”. Nh ưng truy ền th ống Trung Hoa có ý định làm chính điều ng ược l ại: m ột l ời nói nh ư v ậy s ẽ nói điều c ốt yếu. Và th ậm chí, theo m ột cách nào đó, ở đó Kh ổng T ử s ẽ nói t ất c ả: cu ộc đờ i - “đạo” - cái ch ết, s ự kh ởi đầ u và s ự k ết thúc, cái k ỳ h ạn đủ để hoàn t ất, gi ữa bu ổi sáng và bu ổi chi ều, và gi ữa hai th ời điểm đó là cái “có th ể” - qua đó cu ộc s ống tr ở nên chính đáng. L ời nói ấy s ẽ nói t ất c ả, hay có th ể chính cái “nói” là th ừa: trong vài t ừ, lời nói ấy s ẽ có th ể, không ph ải là nói, mà là thu b ắt, hay h ơn n ữa, để cho đi qua. Đích xác là b ởi vì nó không ch ủ đề hóa, không lý thuy ết hóa; vì nó không gi ả đị nh gì hết, không ch ống l ại cái gì h ết và th ậm chí, nh ư chúng ta đã nói, không đư a ra gì h ết. Tóm l ại, t ất c ả s ức m ạnh c ủa nó chính là ở ch ỗ nó ít rõ r ệt đế n v ậy; b ởi vì chính b ằng sự kín đáo đó, l ướt qua nh ư v ậy, mà nó có th ể làm cho ng ười ta hi ểu ra cái điều không diễn t ừ nào có th ể nói - không ph ải là không th ể nói được (vì bao gi ờ ng ười ta cũng có th ể nói ra được) - mà đơ n gi ản là vì, ở giai đoạn này (giai đoạn “g ần” nh ất), ở đấy ch ẳng có gì mà nói - n ếu không ph ải là t ư duy được xây d ựng m ột cách thi ết y ếu, chi ph ối, và do đó b ứt lên: ch ỉ có cái “c ũng được” hay “c ũng vui” ấy, nó không ph ải là đối t ượng c ủa b ất c ứ s ự cá th ể hóa nào và, do đó, c ủa b ất c ứ khái ni ệm nào, song ta lại đã bi ết nó n ối li ền cái có hi ệu l ực và cái chính đáng, dung hòa câu thúc và giá tr ị, và cung c ấp cho cu ộc s ống ý ngh ĩa c ơ b ản duy nh ất, ngh ĩa là nh ận l ấy t ừ t ận chi ều sâu c ủa t ồn sinh - cái ý ngh ĩa duy nh ất không ph ải do trù định, được bày đặt ra, c ũng tức là mi ễn c ưỡng: cái ý ngh ĩa không ph ải đế n t ừ bên ngoài. Vì l ời nói đó g ọn và đứng cô l ập, nên ng ười ta ng ỡ n ắm được nó b ằng cách x ếp nó, nh ư Legge làm ở đây, vào cái th ể lo ại linh tinh lúc nào c ũng có su ốt trong l ịch s ử của chúng ta, c ứ m ọc đi m ọc l ại mãi d ưới hình th ức này hay hình th ức khác, là th ể lo ại “châm ngôn”, hay r ộng h ơn, là th ể loại “c ực ng ắn” nói chung. M ột ki ểu x ếp lo ại quá hình th ức và không đủ. B ởi, nhìn th ật k ỹ, l ời nói minh tri ết, nh ư ta th ấy ở Trung Qu ốc, v ượt ra ngoài hai th ể lo ại đã k ế ti ếp nhau ở ta: khác v ới ng ạn ng ữ c ủa truy ền th ống c ổ (“châm ngôn”, ng ạn ng ữ, t ục ng ữ), uy tín c ủa nó không đế n t ừ m ột s ự đồ ng thu ận c ủa các ý ki ến, rút ra t ừ t ận nh ững th ời xa x ưa; khác v ới cách ngôn (trong cách dùng hi ện đạ i: l ời dí d ỏm, Witz 1, châm ngôn), uy tín c ủa nó, ng ược l ại, c ũng không do một s ự độ c đáo được phô bày. Ng ạn ng ữ là cái ng ười ta đã ch ờ đợ i (th ậm chí uy tín của nó n ằm ở tính ch ất ước đị nh đó), nét đặ c s ắc c ủa Witz, ng ược l ại, là nh ằm gây b ất ng ờ, gây ấn t ượng, huy ễn ho ặc (gi ữa hai cái đó, là cái b ước ngo ặt trong th ời k ỳ hi ện đại, s ự xu ất hi ện c ủa ch ủ đề , được đánh gi ấu b ởi La Rochefoucault và được ch ủ ngh ĩa lãng m ạn tri ệt để hóa); cho nên, trong khi ng ạn ng ữ l ấy làm kiêu hãnh v ề tính ch ất khách quan c ủa nó, thì châm ngôn hi ện đạ i l ại t ự kiêu v ề tính độ c đáo c ủa nó và còn yêu sách điều đó n ữa. Lời nói minh tri ết thì v ừa cá th ể v ừa chung; đúng h ơn, nó c ất lên ở ch ỗ g ặp nhau - ở ch ỗ chuy ển ti ếp gi ữa cá th ể và chung: nó không nói lên cái doxa 2, c ũng không ch ơi 1 Witz = (Ti ếng Đứ c) Đầ u óc dí d ỏm, l ời nói hóm h ỉnh, s ắc s ảo, tinh t ế 2 doxa = t ừ Hy L ạp có ngh ĩa là vinh quang, danh ti ếng. Trong ti ếng Pháp, doxologie (có g ốc t ừ doxa) có ngh ĩa là l ời nói lên m ột điều đã được m ọi ng ười công nh ận.
25. 26 trò “ngh ịch lý”. Nó không sáng ch ế, nhân danh chính nó, mà c ũng ch ẳng thu tóm l ại ý ki ến c ủa nh ững ng ười khác; nó không gây ấn t ượng, và ch ẳng mu ốn t ự khu bi ệt, bằng s ự độ c đáo c ủa mình, c ũng không bao gi ờ để cho mình t ự tan bi ến đi, b ị tr ộn lẫn, đồ ng hóa. Theo cách nói thông th ường c ủa các nhà bình chú, l ời nói ấy “g ần”, và th ậm chí gần h ơn c ả, tuy nhiên l ại “không th ể đạ t được nó đế n cùng”. B ởi trong khi ph ơi bày, m ột cách t ự nhiên, đồng th ời nó v ẫn gi ữ l ại trong mình m ột v ốn ẩn khu ất. Không ph ải nó s ẽ che gi ấu v ốn ấy, mà cái v ốn ấy là vô t ận: d ưới cái v ẻ t ầm th ường ph ơi bày c ủa l ời nói, th ường là ki ểu l ời nói giai tho ại, th ậm chí ch ẳng có gì quan tr ọng, b ởi vì thông th ường là nói nhân th ể, cái nó nói ra là ph ụ thu ộc vào ý ngh ĩa, vào cấu t ạo c ủa các công th ức, còn treo l ơ l ửng ở đấ y, hay h ơn th ế n ữa, còn được gi ữ l ại ở đấy, cho nên ta s ẽ không bao gi ờ khai thác được h ết. Về “ý ngh ĩa” - t ừ này có v ẻ thông d ụng h ơn c ả - nh ưng có ph ải th ật là m ột “ý ngh ĩa” không? Ng ười Trung Qu ốc s ẽ nói là “ý v ị”. B ởi nh ững l ời này không nh ằm vào trí n ăng, chúng không nh ằm khám phá, gi ải mã, mà “hòa tan” đi trong t ư duy (chính vì v ậy ng ười ta b ảo chúng là để mà “t ận h ưởng”). Chúng hòa tan đi, ta không ph ải phân tích chúng; và th ậm chí chúng c ần m ột th ời gian vô t ận để hòa tan h ết, th ậm chí chúng không bao gi ờ hòa tan hoàn toàn (cho nên ng ười ta “ghi nh ớ” chúng thu ộc lòng): ở đây không có chú giải c ần d ắt d ẫn để đưa đến ch ỗ sáng t ỏ (m ột “t ư tưởng”), mà là di ễn ra m ột s ự th ẩm th ấu mà nhà bình chú Trung Hoa, ch ỉ d ừng ở ch ỗ ph ẩm bình chung quanh các t ừ, hoàn toàn không ph ải là công vi ệc chú gi ải v ăn b ản cổ (b ởi mu ốn v ậy thì ph ải có kho ảng cách), ch ỉ đơn gi ản nh ằm t ạo thu ận l ợi cho s ự th ẩm th ấu ấy: và chính b ằng s ự hòa tan không ng ừng ấy, mà m ột l ời nói nh ư v ậy, nh ư ta th ường nói, “khi ến cho ta suy ngh ĩ”. 2- Nh ưng th ế nào là khi ến cho ta suy ngh ĩ? Khi không ph ải là cho cái gì, b ởi đã rõ là cho ta “suy ngh ĩ”, c ũng không ph ải là “cho” ng ười khác điều gì (nh ư là m ột c ơ h ội) khi ng ười khác t ừ đây ph ải t ự làm l ấy t ất c ả? Vì l ời nói này không soi sáng cho ta và - ch ỉ còn l ại m ột l ối ra duy nh ất - là chính t ự ta ph ải suy ngh ĩ và ti ến t ới. Tôi đã nói ở trên kia r ằng đấ y là tính ch ất kép đặ c thù c ủa l ời nói Kh ổng T ử, v ừa xui khi ến v ừa trình bày (xem Đường vòng và L ối vào 1, ch. VII): xui khi ến, trong ch ừng m ực nó không d ạy d ỗ, không nh ằm đưa ra bài h ọc, mà ch ỉ nh ằm đánh th ức trí tu ệ c ủa ng ười ti ếp nh ận; trình bày , vì nó m ới ch ỉ b ắt đầ u nói và ch ỉ d ừng l ại ở ch ỗ h ướng cho ng ười khác. Theo các khái ni ệm c ủa chúng ta, thì ở đây v ừa có ám ch ỉ (do chi ều kích ẩn ng ầm), v ừa có g ợi ý. M ột cách nh ẹ nhàng nh ất, do đó, liên t ục nh ất, hay đúng h ơn, c ứ khêu g ợi không d ứt: b ởi vì l ời nói ấy th ật ít áp đặ t lên ta, b ởi nó không có cái tính đặ c cứng c ủa m ột t ư t ưởng, nên ta có th ể tránh b ị “th ấm nhi ễm”, các nhà bình chú nói vậy. Thay vì c ưỡng thúc t ư duy, nó th ấm vào và hòa tan trong đó, “t ắm đẫ m” và nhi ễm vào nó. Và t ừ đó, ý ngh ĩa (ý v ị) liên t ục t ỏa ra, l ẳng l ặng, t ừng chút. L ời nói ấy tỏa v ết d ầu loang , nh ư ng ười ta nói; và lan t ỏa m ột cách kín đáo nh ư v ậy, nó không ng ừng đưa ta đến nh ững d ạng thái khác, b ộc l ộ ra nh ững m ảng khác, r ộng l ớn h ơn, ch ưa được nh ắm đế n. Tính ch ất “tinh t ế ( vi )” c ủa nó, theo m ột khái ni ệm khác c ủa Trung Hoa - c ũng có th ể nói nh ư v ậy v ề m ột s ự v ật hay m ột ý ngh ĩa -: ý ngh ĩa tinh t ế, bản ch ất tinh t ế - là có tính mang d ấu hi ệu. 1 Tên m ột tác ph ẩm quan tr ọng khác c ủa F. Jullien
26. 27 Ông Quý V ăn T ử hay suy đi ngh ĩ l ại, tính t ới xét lui nhi ều l ượt r ồi m ới ch ịu làm. Đức Kh ổng T ử nghe được điều ấy, bèn nói r ằng: “Hai l ượt là được r ồi”1. Lại m ột l ời nói k ết thúc b ằng “c ũng vui”, “ được r ồi”. Nh ưng c ả l ời này n ữa, cũng không ph ải là đã k ết lu ận: l ời d ặn phòng ng ắn g ọn h ơn c ả, ít n ặng n ề h ơn c ả, ít thúc bách h ơn c ả - nó c ũng m ở h ơn c ả; gi ải phóng cho ng ười khác kh ỏi cái nguyên lý mà anh ta b ị c ột vào, trong tr ường h ợp ở đây là gi ữ cho anh ta đừ ng có t ự ki ềm ch ế mình (b ởi vì m ột s ự c ẩn tr ọng c ố ch ấp, t ự nó, s ẽ tr ở thành c ực đoan) nó c ũng t ự gi ữ cho mình không tr ở thành nguyên lý, nh ất quy ết và ch ỉ th ị. L ời nói tinh t ế, thoáng nói ra, nhân m ột d ịp ch ẳng có gì c ả. Tôi s ẽ g ọi nó là có tính ch ất d ấu hi ệu để phân bi ệt với l ời nói minh tri ết c ủa quy ch ế giành cho cái đặc thù trong tri ết h ọc. B ởi cái chi ti ết mà nó bàn đến không th ể n ắm b ắt trong m ối quan h ệ t ừ cái đặ c thù đến cái chung, để tìm đến m ột đị nh ngh ĩa tr ừu t ượng, nh ư ng ười ta đã quen làm t ừ th ời Socrate (v ề s ự “sùng đạo”, “lòng d ũng c ảm” v.v.): b ắt đầ u t ừ nh ững ví d ụ và b ằng cách quy n ạp m ột tính chung ( epagôgé 2) b ằng cách đi ng ược lên cái v ật t ự nó chung (v ật t ự nó c ủa đị nh ngh ĩa, logos 3, t ừ đó có hi ệu l ực trong m ọi tr ường h ợp g ặp ph ải). ở đây, cái đặ c thù này không có giá tr ị là ví d ụ (c ũng không có giá tr ị “nh ấn m ạnh”, theo ngh ĩa lô-gích), mà là chi ti ết, hay đúng h ơn, là d ấu hi ệu. B ởi vì, chính nó n ữa, c ũng là để v ượt qua. Nh ưng thay vì nó ph ải d ẫn đế n, theo chi ều th ẳng đứ ng (theo l ối tr ừu t ượng hóa) m ột tính ph ổ c ập v ề b ản th ể (và điều đó ch ỉ nh ằm m ột m ục đích duy nh ất là nh ận th ức), năng l ực hi ệu qu ả c ủa nó l ại khi ến nó thông liên theo chi ều ngang, d ần d ần, v ới t ất c ả các m ảng khác, d ạng thái hay “kho ảnh kh ắc” khác, c ủa tr ải nghi ệm. Là d ấu hi ệu ngh ĩa là chi ti ết ấy hi ển hi ện, nó rõ ràng, nh ưng, khi hi ện lên, nó truy ền d ẫn v ề m ột vốn ẩn khu ất - mà nó ph ơi l ộ ra: v ới t ư cách là m ột nét cá th ể, được n ắm b ắt m ột cách cục b ộ, nhân th ể, l ời nói ấy l ại là bi ểu l ộ c ủa m ột t ổng th ể, c ủa minh tri ết, c ủa “ đạ o” (cái đạo, nh ư ta đã th ấy, c ủa m ột trung dung không th ể c ố đị nh), hi ện di ện kh ắp n ơi, nh ưng d ễ n ắm b ắt h ơn, hay đúng h ơn, d ễ nh ận ra, d ưới góc độ này, qua nét này h ơn. “H ơn”, ngh ĩa là đúng lúc h ơn, nh ư ta đã th ấy ở Kh ổng T ử, tùy theo cái “kh ả d ĩ”, cái “th ời”. Ho ặc n ữa: “ Đứ c Kh ổng T ử ch ỉ câu cá mà thôi, ch ớ ngài ch ẳng đánh l ưới. Ngài ch ỉ b ắn con chim đươ ng bay nh ảy, ch ớ ngài ch ẳng b ắn con chim đươ ng ng ủ”4(VII, 26). Nhà bình chú nói m ạnh h ơn: “xem cái cách Kh ổng T ử đố i x ử v ới thú v ật, có th ể bi ết ngài đối v ới ng ười nh ư th ế nào; n ếu, trong nh ững vi ệc nh ỏ, ngài đã x ử s ự nh ư vậy, ta có th ể bi ết trong nh ững vi ệc l ớn ngài x ử sự nh ư th ế nào”: tính d ấu hi ệu c ủa l ời nói n ằm ở cái mà nó hé l ộ, b ằng cách t ừ t ừ m ở ra, t ừ cái l ối gián ti ếp riêng c ủa Kh ổng Tử, dù nó có v ẻ th ật phù phi ếm và t ầm th ường. Đã có m ột lối m ở, đằng sau đó đã th ấy hi ện ra con đường - m ột “góc” đã được vén lên (x. VII, 8). B ởi vì, trong l ĩnh v ực minh tri ết, n ếu ta bi ết tri ển khai cái nh ạt nh ẽo c ủa nó ra, thì cái nh ỏ nhoi c ủa chi ti ết đó m ỗi l ần l ại phát l ộ ra cho ta c ả m ột th ế gi ới - v ẫn là cái th ế gi ới ấy: cái toàn th ể c ủa 1 Lu ận Ng ữ - Đoàn Trung Còn d ịch. S đd. 2 Ti ếng La-tinh = d ẫn nh ập, lý l ẽ b ằng l ối quy n ạp 3 Ti ếng La-tinh = (t ừ c ơ b ản trong t ư duy Hy L ạp) có ngh ĩa là L ời nói, di ễn t ừ, lý l ẽ, s ự nghiên c ứu, đề tài bàn lu ận, s ự phát tri ển v.v. 4 Lu ận Ng ữ - Đoàn Trung Còn d ịch .
27. 28 minh tri ết, hay c ủa “ đạ o”, mà ta s ẽ không bao gi ờ khám phá h ết; và chính vì v ậy, d ẫu đề tài có nh ỏ bé đế n đâu, bao gi ờ - nh ưng là theo m ột cách nào đó, ngh ĩa là theo l ối gián ti ếp c ủa mình - m ỗi l ời nói c ủa Kh ổng T ử c ũng s ẽ nói lên t ất c ả: cái nh ỏ nhoi đó là vô t ận. Nh ững ng ười bình chú Lu ận Ngữ nói: “Kh ởi đầ u, l ời nói c ủa Đứ c Kh ổng T ử không khác”; hay, Đức Kh ổng T ử “kh ởi đầ u không có hai l ời nói” (Trình Di, Chu Hy). Cái “kh ởi đầ u” ấy là quan tr ọng. B ởi vì, trong khi, đối v ới m ột bên, bên tri ết học, cái toàn b ộ c ần ph ải được xây d ựng nên, và tr ước h ết b ằng cách t ừ cái riêng mà đi lên cái chung (qua con đường c ủa tr ừu t ượng hóa - h ệ th ống hóa), thì đối v ới bên kia, nó là m ột cái toàn th ể, cái toàn th ể c ủa đạ o hay c ủa minh tri ết, nó không ng ừng có s ẵn ở đấ y r ồi và hi ện lên - nh ưng bao gi ờ c ũng m ột cách c ục b ộ, gián ti ếp, ở mép này hay ở mép khác (và cái nh ỏ h ơn c ả, ngay t ừ đó, l ại mang tính phát l ộ nhi ều h ơn cả: c ũng nh ư “ đạo” c ủa s ự điều ti ết không ng ừng hi ện ra trong vô t ận nh ững hi ện tượng t ự nhiên, “ đạo” c ủa minh tri ết c ũng hi ện ra trong m ỗi d ạng thái c ư x ử được điều ti ết c ủa b ậc minh tri ết. Nói cách khác, trong khi tri ết h ọc c ố đị nh m ột ph ạm vi tầm nhìn (các b ản ch ất, chân lý), minh tri ết, hay đạ o, là vốn - nó là “ng ọn ngu ồn”, nh ư ng ười ta th ường nói ở Trung Qu ốc: nó không ng ừng tuôn ch ảy, trong m ọi lúc, ra mọi phía và luôn luôn ở trên cùng m ột bình di ện, minh tri ết c ũng gi ống nh ư t ự nhiên gi ữ cho mình không thiên v ị gì h ết. Cho nên cái v ốn ấy, ta không th ể nhìn th ấy, b ởi nó không ng ừng ph ơi bày ra - ph ải khi ến ng ười ta nh ận ra nó; và c ũng vì v ậy, th ực hi ện ch ức n ăng làm d ấu hi ệu c ủa nó, quy ch ế c ủa l ời nói minh tri ết là quy ch ế c ủa nh ận xét: khi nói riêng v ới m ột ng ười, ad hominen , c ũng nh ư khi là m ột l ời khuyên nh ủ chung h ơn, thì t ừ đầ u đế n cu ối Lu ận Ng ữ, v ề c ơ b ản Kh ổng T ử ch ỉ đưa ra nh ững “l ời l ưu ý”. Nh ưng th ế nào là m ột lời l ưu ý (remarque) ? - b ởi ở ta, thi ếu m ột khái ni ệm được xác l ập t ốt h ơn, ta bu ộc ph ải khép mình vào đó. M ột l ời l ưu ý không có s ứ m ệnh phát ngôn chân lý, nh ư ng ười ta v ẫn hi ểu ng ầm đố i v ới m ột phát bi ểu thông th ường ; c ũng không ph ải quy n ạp hay minh h ọa (nh ư ki ểu m ột ví d ụ) - nó không trình bày m ột t ư tưởng. Nó không thu ộc chính đề . Nh ưng nó nh ấn m ạnh cái có th ể trôi tu ột m ất, nó lôi kéo s ự chú ý c ủa ng ười liên quan. Ngay lúc đó, nhân th ể, nhân nói qua - l ời l ưu ý là thu ộc v ề bên l ề. Ch ức n ăng c ủa nó không ph ải là định ngh ĩa (hay xây d ựng), mà là ghi d ấu: ng ười ta đị nh ngh ĩa m ột tính chung, nh ưng ng ười ta không đị nh ngh ĩa m ột toàn th ể - ng ười ta ch ỉ có th ể ý th ức v ề nó, t ừ m ột điểm riêng bi ệt, ng ười ta ch ỉ có th ể “hi ện th ực hóa” nó. Kh ổng T ử không ng ừng đưa ra nh ững l ời l ưu ý để cho ng ười ta ý th ức, b ằng l ối gián ti ếp ki ểu này hay ki ểu khác - t ừ m ột mép, nhân nói qua, c ục b ộ, nhân th ể - v ề cái toàn th ể đó c ủa minh tri ết hay c ủa đạ o đang không ng ừng hi ện ra, và bao gi ờ c ũng ở trên cùng m ột bình di ện - không ng ừng v ượt tràn chúng ta: b ằng l ời lưu ý c ủa mình, ông gi ải thoát ra trong ch ốc lát cái v ốn nh ững điều hi ển nhiên ấy, luôn tu ột kh ỏi chúng ta vì nó không ng ừng dâng hi ến, ph ơi bày . 3- Vì nó là t ức th ời, do ng ười ta nói ra nhân th ể, thêm vào, nên m ột l ời l ời l ưu ý không th ể t ự thi ết l ập hay kéo dài (n ếu không, thì s ẽ có nguy c ơ tr ở thành t ấm ch ắn và không khi ến ng ười ta chú ý n ữa). Trái l ại, nó tr ở l ại, b ằng m ột l ối gián ti ếp khác, trong m ột lúc khác, theo dòng th ời gian. Cho nên, thay vì phát tri ển, l ời nói c ủa
28. 29 Kh ổng T ử không ng ừng ti ến hóa, hay chính xác h ơn, bi ến d ịch : nó l ấy cái varietas 1 bù cho cái breviatas 2. Minh tri ết c ủa Kh ổng T ử là minh tri ết c ủa cái “kh ả d ĩ” hay cái “th ời”, l ời l ưu ý là l ời nói thu hút s ự chú ý trong ch ừng m ực có th ể và tùy thu ộc vào th ời. Cho nên, v ề cùng m ột ch ủ đề (ch ẳng h ạn, th ế nào là hi ếu?), Kh ổng T ử có th ể tr ả l ời khác nhau cho nh ững ng ười đố i tho ại liên ti ếp (II, 5, 6, 7, 8): hoàn toàn không th ể coi là m ột đị nh ngh ĩa nào đó, hay tham v ọng chính mình định ngh ĩa, nh ững điều ngài nói bao gi ờ cũng là nhân th ể, trong tình hu ống. Th ậm chí, Kh ổng T ử có th ể, cùng m ột lúc, tr ả l ời trái ng ược nhau cho ng ười này và ng ười khác: v ới ng ười này, ông khuyên nên h ỏi ý ki ến cha m ẹ tr ước đã, v ới ng ười kia ông lại khuyên nên th ực hành ngay đi (XI, 21). ở đây ch ẳng h ề có mâu thu ẫn, và Kh ổng T ử gi ải thích: ng ười th ứ hai có ý mu ốn lùi l ại, nên ông gi ục anh ta ti ến t ới; ng ười th ứ nh ất thì quá h ăng hái, nên ông ph ải gi ữ ch ừng anh ta l ại. Vì cái trung dung trong s ự điều ti ết không th ể tuyên b ố (thành nguyên lý), mà hoàn toàn ph ụ thu ộc vào hoàn c ảnh, nên l ời nói minh tri ết, nói v ề nó, c ũng ch ỉ có th ể có tính ch ất hoàn c ảnh: cái kh ả d ĩ luôn ph ải được “cân nh ắc ( quy ền)3”. T ức là, không c ần chú ý đế n b ản ch ất hay chân lý (tr ừu t ượng, phi th ời gian). Lời l ưu ý không ch ỉ thay đổ i tùy theo ng ười đố i tho ại và tùy lúc, nó còn thay đổi tùy theo cái ki ểu gián ti ếp được dùng. Do đó, mà l ời Lu ận Ng ữ c ực k ỳ đa d ạng. Đa dạng v ề các m ục: “riêng t ư”, “chính tr ị”, “ đạ o đứ c”, “giáo d ục”, v.v. (t ất c ả các h ạng lo ại này đươ ng nhiên là l ỗi th ời); đa d ạng v ề “ đố i t ượng”: m ột nét tính cách, m ột s ự đánh giá, m ột khái ni ệm, m ột liên h ệ, m ột nh ận xét, v.v.; cu ối cùng, đa d ạng v ề th ể lo ại: châm ngôn, đố i tho ại, apophtegme 4, giai tho ại, bình lu ận, trích d ẫn, v.v. Tóm l ại, ta có ph ổ r ộng nh ất, m ở nh ất, ít nh ất c ũng là b ằng cái “chrie 5” c ổ đạ i c ủa chúng ta (và minh tri ết chính là l ời nói tr ước khi có s ự chuyên môn hóa, s ự x ếp h ạng, s ắp đặ t). Các nhà nhân v ăn ch ủ ngh ĩa c ủa chúng ta c ũng đã đề cao s ự bi ến d ịch (érasme, Montaigne): do l ối đứ t đoạn c ủa nó, nó tránh được đơn điệu, bu ồn chán; m ọi l ời nói không bi ết cách bi ến đổ i thì đều tr ở thành c ứng nh ắc, đông đặ c, và do đó thông thái rởm. Nh ưng, ở Kh ổng T ử, tính ch ất ti ến hóa đó c ủa l ời nói, nh ư ta th ấy qua s ự n ối ti ếp các l ời l ưu ý c ủa ông, g ắn li ền v ới ý đồ minh tri ết c ủa ông (cái ý đồ đươ ng nhiên ở đây là quá tr ừu t ượng). L ời l ưu ý được ti ến hành thoáng qua, nhân th ể: cho nên, thông qua nó, ta không d ừng l ại trong b ất c ứ l ập tr ường nào, không t ự c ột mình vào bất c ứ t ư t ưởng nào. B ằng cách đổ i m ới, l ời l ưu ý cho phép gi ữ được t ư duy th ường xuyên ch ăm chú; và, l ại lôi kéo theo cách khác s ự chú ý, nó c ưỡng l ại s ự c ố đị nh, t ức là s ự giáo điều, hay nói theo Kh ổng T ử, s ự “ngoan c ố”. Bi ến đổ i các l ời l ưu ý c ủa mình, Kh ổng T ử không an v ị trong t ư duy c ủa ông, ông không t ự nh ốt mình trong một l ời nói c ũng nh ư trong m ột cái “tôi” riêng. 4- Lu ận Ng ữ c ủa Kh ổng T ử b ắt đầ u b ằng l ời nói sau đây: 1 Ti ếng La-tinh = bi ến đổ i, đa d ạng, bi ến d ịch 2 Nt. = v ắn g ọn. 3 t ức “quy ền bi ến” 4 A pophtegme: l ời nói đáng ghi nh ớ có ý ngh ĩa nh ư châm ngôn. 5 Chrie (hay Chr ĩa, Chriae) (Ti ếng La-tinh) = trình bày, v ới m ột ví d ụ, m ột t ư t ưởng, m ột điều đã bi ết
29. 30 Đức Kh ổng T ử nói r ằng: “Kẻ h ọc đạ o lý mà th ường ngày luy ện tập cho tinh thông, nhu ần nhã, há không l ấy đó làm vui sao? ” “Nếu có nh ững b ằng h ữu hâm m ộ đạ o lý, nghe ti ếng mình là ng ười h ọc cao đứ c l ớn, ch ẳng ng ại đường xa đế n vi ếng mình, há không l ấy đó làm vui sao? ” “Dẫu mình là ng ười có h ọc th ức, có đức h ạnh, nh ưng không m ấy ng ười bi ết mình, mình không vì ch ỗ đó mà bu ồn, gi ận, há không ph ải là b ậc quân t ử sao? ” Lời nói này ch ứng minh t ức kh ắc t ất c ả nh ững gì ta đã th ấy v ề l ời nói minh tri ết: lời nói này không xây d ựng gì c ả, không m ạo hi ểm gì h ết, không phát minh ra điều gì hết, nói cách khác, nó không b ứt v ượt lên (kh ỏi cái ý ngh ĩa thông th ường - kh ỏi tr ải nghi ệm), nó “g ần” - l ời nói này không đư a ra gì c ả. Quy ch ế c ủa nó đúng là quy ch ế của l ời nh ận xét m ỗi l ần l ại lôi kéo s ự chú ý vào m ột điểm riêng (quy ết đoán theo ki ểu “ch ẳng sao?”). Hay đúng h ơn, l ời nói này t ự nó g ồm có ba nh ận xét ti ếp li ền nhau, do tính ch ất độ c l ập c ủa chúng, đã th ực hi ện m ột s ự bi ến đổ i. Vi ệc h ọc, tình bạn, vi ệc không được thiên h ạ bi ết đế n - m ấy ch ủ đề khác nhau được l ần l ượt đề c ập, mấy cách gián ti ếp, cái này cách xa cái kia, qua t ừng cái l ời nói l ại đổ i m ới và không th ể sa l ầy: nó không t ự c ố đị nh, không t ự “ch ĩa” vào mình - nó không đư a ra lu ận đề ; ba công th ức đó được gi ữ song song và hi ện ra trên cùng m ột bình di ện, bình đẳng với nhau, không cái nào v ượt lên cái nào, không cái nào được dùng làm nguyên lý cho cái khác. Kể ra l ời bình chú c ủa Trung Qu ốc v ề điểm này th ật đáng th ất v ọng (nh ưng có th ể bình chú đến đâu m ột l ời l ưu ý?). Vì có nhu c ầu (v ề ý th ức h ệ) ph ải d ựng t ư t ưởng của Kh ổng T ử thành h ọc thuy ết (“Kh ổng giáo”, nh ất là t ừ th ế k ỷ th ứ XI sau công nguyên), nó không th ể d ừng l ại ở các l ời l ưu ý k ế ti ếp nhau, nhân th ể, hi ện ra trên cùng m ột bình di ện nh ư v ậy; cho nên nó xây d ựng nên l ời nói nh ư sau (m ột độ c gi ả Nh ật B ản nh ư Sorai, h ồi th ế kỷ XVII, đã nh ận ra s ự ch ệch h ướng này): Các nhà bình chú Tân-Kh ổng giáo nói: các b ạn ở xa đế n (2) là vì h ọ b ị h ấp d ẫn b ởi n ăng l ực đạ o đức mà s ự h ọc đã làm cho phát tri ển trong chúng ta(1; x. quan ni ệm c ủa M ạnh T ử v ề sức h ấp d ẫn không th ể c ưỡng l ại được c ủa đạ o đứ c); và, n ếu nh ững ng ười b ạn ở xa đến, thì nh ững ng ười b ạn ở g ần càng C ũng nh ư v ậy, n ếu tôi th ấy vui trong quan h ệ của tôi v ới nh ững ng ười khác (2), ấy là vì tr ước h ết tôi đã c ảm th ấy m ột s ự th ỏa mãn nội tâm do s ự h ọc mà có được (1), và s ự không oán h ận c ủa tôi đố i v ới m ọi ng ười (3) cũng là h ệ qu ả c ủa điều đó: s ự h ọc-hành được ghi kh ắc ngay t ừ lúc kh ởi đầ u tr ở thành điều ki ện, nó đã được đặ t ở “n ền t ảng”, nó được dùng làm nguyên lý, và m ọi s ự còn lại c ứ th ế mà theo - nó tr ở thành “ đạo đứ c”. Lấy việc h ọc làm m ột nguyên lý (nguyên lý đào t ạo nên “ng ười quân t ử”) và b ắt đầu t ừ đó mà xây d ựng nên toàn b ộ l ời nói ấy, th ậm chí toàn b ộ ph ần còn l ại c ủa Lu ận ng ữ, là b ản ch ất c ủa vi ệc Kh ổng giáo t ự bó mình thành chính th ống giáo ( đố i di ện v ới cái “tr ống không” c ủa Lão h ọc, v ới “ni ết bàn” c ủa Ph ật giáo); cái gi ữ cho luôn m ở, đồ ng đề u, l ời nói kh ởi nguyên ấy do đó mà h ỏng m ất đi. Tuy nhiên đồng th ời, tho ạt tiên là d ưới v ẻ khác nhau, ho ặc qua l ối gián ti ếp mà m ỗi l ời l ưu ý ấy b ắt đầu, không th ể không nh ận ra d ần d ần có m ột s ự g ặp l ại nhau nào đó. S ự th ỏa mãn - ni ềm vui - s ự không oán h ận: tho ạt trông khác nhau đế n th ế, các công th ức ấy l ại nh ằm v ề m ột h ướng chung; chúng quy t ụ v ề m ột n ơi nào đó, ở bên ngoài chúng, hay
30. 31 đúng h ơn các công th ức ấy xoay quanh m ột trung tâm, chúng g ợi lên m ột v ốn chung. Một tính liên t ục đang hình thành, qua s ự gián đoạn ấy, nó cho phép ước tính m ột s ự nh ất quán. Nh ưng là s ự nh ất quán nào v ậy? Một hôm Kh ổng T ử nói v ới m ột trong nh ững ng ười h ọc trò c ủa mình, ng ười được coi là gi ỏi nh ất: “ Đạo ta là do n ơi m ột l ẽ mà thông su ốt t ất c ả”1(IV,15). Ng ười học trò ch ỉ tr ả l ời d ạ, anh ta đã hi ểu; và công th ức ấy, v ề sau, s ẽ th ường xuyên được lặp l ại. Bi ểu th ức này c ần được hi ểu sát ngh ĩa: s ự thông su ốt này là m ột s ự thông su ốt do “xâu l ại” (nh ư ng ười ta xâu các đồ ng trinh có xoi l ỗ, m ột nhà bình chú đã nói rõ nh ư v ậy). N ếu chúng không liên k ết v ới nhau, và do v ậy không phát tri ển lên, thì nh ững l ời l ưu ý n ối ti ếp nhau h ợp thành l ời nói minh tri ết không vì th ế mà không được xuyên qua b ằng m ột s ợi ch ỉ duy nh ất và được nó n ối li ền l ại v ới nhau. T ừ đó có hai cách quan ni ệm khác nhau v ề tính nh ất quán c ủa t ư duy: m ột bên, thao tác c ủa tri ết h ọc, b ằng tr ừu t ượng hóa-kết c ấu; bên kia, c ủa minh tri ết, b ằng cách xâu chu ỗi và ti ếp n ối. Tri ết h ọc “quan ni ệm” - còn minh tri ết thì “ đi qua” ( bi ến thông) (traverse). Trong khi thao tác th ứ nh ất (tri ết h ọc) nh ằm tiêu tr ừ s ự khác bi ệt (trong một th ể lo ại chung: nh ằm tìm đến m ột s ự đồ ng nh ất v ề b ản ch ất), thì cái th ứ hai (minh tri ết) nh ằm nối li ền s ự khác bi ệt b ằng cách làm cho chúng “thông liên (communiquer)” v ới nhau, t ừ bên trong, đề c ập đế n m ọi tr ường h ợp, d ẫu chúng có khác nhau đến đâu: t ừ l ời l ưu ý này đến l ời l ưu ý khác, l ời nói minh tri ết không ng ừng “bi ến thái” (se “modifier”), nh ưng qua chính ngay s ự “bi ến thái” đó, v ẫn là một ý ngh ĩa-ý v ị ấy l ại tr ở l ại, không ng ừng “bi ến thông”. Thao tác tr ước là h ệ th ống hóa, còn cái sau là bi ến d ị. Ho ặc c ũng có th ể nói, lô-gích tr ước là lô-gích toàn c ảnh của tri ết h ọc, còn cái sau là lô-gích ti ến trình (initérant) c ủa minh tri ết. (Montaigne cũng là m ột ng ười theo ti ến trình: t ất c ả các Ti ểu lu ận (c ủa ông) ch ẳng ph ải là m ột s ự bi ến d ị, nh ưng được khai tri ển ra ch ứ không còn bóng gió nh ư l ối Trung Hoa đó sao?): thay vì d ựng lên m ột quan điểm, ch ồm ra, bao quát t ối đa chân tr ời, nó không ng ừng r ảo kh ắp, vòng qua r ồi vòng l ại (theo chi ều ngang) cái bình di ện b ằng ph ẳng của t ư duy. Đằng sau cái tr ước (tri ết h ọc) hi ện lên l ối thi ết l ập hình m ẫu ki ểu Hy L ạp, bị ch ế ng ự b ởi t ư t ưởng được bày ra tr ước m ắt ta, cái c ổ m ẫu và cái eidos 2; còn bên dưới cái kia (minh tri ết) là s ự ch ăm chú Trung Hoa vào ti ến hóa b ằng bi ến đổ i, s ự cu ộn m ở ra c ủa m ột ti ến trình. 5. V ề phía này c ũng nh ư phía kia, ng ười ta có th ể trông ch ờ có s ự t ươ ng đồng, hay đúng h ơn là đồng đẳ ng, gi ữa m ột “th ực t ại” v ới cái ng ười ta nói v ề nó: đáp l ại ki ến trúc c ủa th ế gi ới là c ấu trúc c ủa di ễn t ừ tri ết h ọc; đáp l ại s ự tháo m ở không ng ừng c ủa các s ự v ật, là s ự tuôn trào các l ời l ưu ý. L ời nói minh tri ết được g ọi là “g ần”, và th ậm chí là gần h ơn c ả, nó t ự nhiên, ý ngh ĩa c ủa nó t ầm th ường, trong khi nó gi ữ trong mình m ột v ốn ẩn khu ất: s ự nh ất quán v ốn là ngu ồn su ối c ủa nó ấy - b ậc minh tri ết “kh ởi đầ u không có hai l ời nói” - và không ng ừng bi ến thông qua nó. Ng ười ta c ũng nói nh ư th ế v ề “ đạ o”: con đường c ủa ng ười quân t ử v ừa “rộng m ở ra” 1. Nguyên v ăn: “Kh ổng T ử kêu tên thi ệt c ủa T ăng t ử mà nói r ằng: “Sâm ơi! Đạo ta là do n ơi m ột l ẽ mà thông su ốt t ất c ả”. Ông T ăng t ử đáp: “D ạ”. Khi đứ c Kh ổng ra r ồi, ch ư môn đệ c ủa ngài bèn h ỏi ông T ăng t ử r ằng: “Th ầy d ạy nh ư v ậy ngh ĩa là gì? Ông T ăng t ử đáp: “ Đạ o c ủa th ầy ch ỉ gom vào hai cái đức trung và th ứ mà thôi”. Lu ận ng ữ ( Đoàn Trung Còn d ịch)- S đd. 2 eidos (Ti ếng La-tinh) = v ẻ bên ngoài, hình th ức, ng ược l ại v ới th ực ch ất, bản ch ất.
31. 32 - hay “thanh thoát”, “ra s ức” - l ại v ừa “ ẩn khu ất ( quân t ử chi đạ o, phi nhi ẩn)” (Trung Dung, ð 12). Nó dàn tr ải ra, v ừa t ầm v ới m ọi ng ười, ngay c ả v ới nh ững ng ười bình th ường nh ất, đồ ng th ời nh ững ng ười hi ền minh nh ất c ũng không bao gi ờ đạ t được đế n nó toàn v ẹn. Công th ức đó c ũng còn tìm th ấy, và d ưới m ột d ạng t ổng quát h ơn trong bộ Kinh D ịch c ổ: c ũng gi ống nh ư nh ững “l ời nói” c ủa nó, “vòng qua r ồi l ại vòng l ại”, ho ặc “b ằng l ối gián ti ếp này hay l ối gián ti ếp khác”, “ đạ t đế n trung tâm”, các s ự ki ện- tình th ế mà nó g ợi lên v ừa được “phô bày ra”, “ph ơi bày ra”, l ại v ừa “ ẩn khu ất ( kỳ s ự tứ nhi ẩn)”. Ng ười d ịch không hi ểu được, thêm vào m ột t ừ “hình nh ư” (xem Legge: the matter seem plainly set forth, but there is a secret principle in them ) ; m ột ng ười dịch khác, Philastre, d ịch đúng: “các s ự v ật được phô bày và ẩn khu ất” nh ưng ông ta lại thêm m ột d ấu h ỏi trong vòng ngo ặc đơn để nói r ằng không hi ểu được ngh ĩa ở đây B ởi ở đây có mâu thu ẫn, và v ăn b ản th ật khó đọ c - Tr ừ phi mâu thu ẫn đó thu ộc một lo ại lô-gích đặc bi ệt, cái lô-gích siêu hình h ọc c ủa chúng ta, và v ượt qua cái lô- gích đó, ng ười ta làm cho nó tr ở nên d ễ hi ểu. “Ph ơi bày” và “ ẩn khu ất”: tóm l ại điều nói v ề “ đạ o” ở đây c ũng đúng là điều Heidegger nói v ề phusis 1. Điều kh ẳng đị nh s ự g ặp g ỡ đây là phusis c ũng v ậy, là t ư duy h ợp tr ội (émergence), không ph ải nó ch ỉ c ần có cái khác c ủa nó, hay nó ph ải gi ả định cái ng ược l ại v ới nó, mà ng ười ta (Marlène Zarader) b ảo ph ải ngh ĩ r ằng cái ng ược l ại đó là thu ộc v ề chính phusis . C ũng gi ống nh ư ở đây, cái ng ược l ại c ủa s ự tri ển khai c ủa “ đạ o”- s ự rút lui ẩn khu ất c ủa nó - chính là thu ộc v ề “ đạ o”: trong khi không ng ừng thanh thoát ra v ới ta, “cái ấy” không ng ừng rút lui l ại. Trong lòng s ự khai tri ển, s ự ph ơi bày, có ng ự tr ị m ột s ự “t ự rút v ề” ( ein Sichentziehen ) nó t ạo nên cái v ốn (d ự tr ữ), nó là điều ki ện c ủa v ốn ấy; ho ặc n ữa, v ẫn theo cách nói c ủa Heidegger, cái h ữu th ể khai m ở nh ư m ột s ự b ộc l ộ và do đó th ường xuyên trao phó cho ta, bao gi ờ c ũng v ẫn bao g ộp m ột s ự đậ y điệm - che khu ất ( Verbergung 2) - n ằm trong c ấu thành n ội t ại c ủa nó: gi ữa cái khai tri ển và cái thoái lui, không ch ỉ có s ự c ận kề (hay ph ối h ợp, hay n ối ti ếp ) mà là “n ối đầ u” ( Fỹgung 3), và chính đó là cái ph ải ngh ĩ đế n. Từ đấ y, toàn b ộ v ấn đề là ở trong ch ữ “và” ấy (ph ơi bày và ẩn khu ất). Theo Heidegger, ở Héraclite, cùng lúc v ới vi ệc t ự nhiên “thích gi ấu mình đi”, có m ột polemos 4, m ột cu ộc đấ u tranh mà s ự v ượt tr ội ph ải ti ến hành để, m ỗi lúc, l ại tr ổi lên; và, trong s ự sâu kín l ạ lùng đó c ủa các đố i l ập, có m ột “bí nhi ệm” - qua bí nhi ệm v ề tính đa nguyên v ốn là thi ết y ếu c ủa phusis , bí nhi ệm cùng c ực, bí nhi ệm v ề “kh ởi nguyên”. Giáp m ặt cái đó, nhà tri ết h ọc ch ỉ có th ể “c ố mà ch ăm chú nhìn nó”. Th ế mà, trong ti ếng Trung Qu ốc, h ư t ừ ( nhi ) n ối li ền hai v ế trên v ới nhau v ừa có ngh ĩa là “tuy nhiên” l ại v ừa có ngh ĩa là “cho đến m ức”; nó thi ết l ập m ột quan h ệ v ừa là đối lập v ừa là h ệ qu ả. Ta có th ể đọ c: “ph ơi bày tuy nhiên l ại ẩn khu ất” và c ũng có th ể đọ c “ph ơi bày đư a đến ẩn khu ất”. Để đẩ y đế n cùng ngh ĩa th ứ hai này, tôi th ậm chí có th ể dịch: “ph ơi bày đến m ức ẩn khu ất”. Phù h ợp v ới lô-gích di ễn ti ến ph ổ bi ến trong ti ếng Trung Qu ốc, h ư t ừ này v ừa ch ỉ s ự c ăng th ẳng v ừa ch ỉ s ự chuy ển ti ếp: ở đây, là 1 Phusis (Ti ếng La-tinh): Cái b ẩm sinh, T ự nhiên, cái t ự nhiên 2 Xu ất phát t ừ Verbergen (Ti ếng Đứ c) = che gi ấu, đóng kín, ẩn khu ất 3 (Ti ếng Đứ c) = k ết n ối, h ợp thành, t ập h ợp, n ối đầ u (vào nhau). 4 (Ti ếng La-tinh) = chi ến tranh, đấ u tranh.
32. 33 sự chuy ển ti ếp không ng ừng x ảy ra gi ữa hai c ực đố i l ập c ủa cái ph ơi bày và cái ẩn khu ất. B ởi vì, đối v ới m ọi “th ực t ại”, và đối c ả cái “ý ngh ĩa” c ũng v ậy, cái đó ch ỉ t ồn tại trong s ự chuy ển ti ếp c ủa các đố i l ập, gi ữa cái ph ơi bày và cái ẩn khu ất - và cái ấy chính là “ đạo”- ; nói cách khác, chính toàn b ộ “t ồn t ại” cùng lúc v ừa c ăng ra v ừa quá độ. Cho nên, được n ắm l ấy trong ch ỗ n ối kh ớp c ủa t ừ này, h ư t ừ này b ảo đả m t ất c ả vai trò c ần thi ết cho nó, s ự c ăng th ẳng-chuy ển ti ếp này là cái ng ược l ại c ủa m ột bí nhi ệm - nó là m ột hi ển nhiên. Hay đúng h ơn, nó không “t ồn h ữu” (b ởi v ấn đề không ph ải v ấn đề là t ồn h ữu), mà nó “di ễn ra”, nó ho ạt độ ng , trong (v ới) m ột s ự hi ển nhiên hoàn toàn ( đây là quan điểm v ề “hành”, v ề s ự v ận hành, v ốn chi ếm ưu th ế ở Trung Qu ốc). V ậy nên ta có th ể k ết lu ận - nh ưng để r ồi l ại ra đi ngay: cái mà tri ết h ọc coi là bí nhi ệm (hay, m ột cách tôn giáo h ơn, là huy ền bí: vi ệc con ng ười ch ỉ có th ể hi ến mình b ằng cách t ự rút lui đi đưa chúng ta đến g ần v ới Kinh Thánh), thì minh tri ết l ại coi đó là điều “hi ển nhiên”. V ẩn khu ất vì tù mù - ẩn khu ất vì hi ển nhiên 1. Ta mong có được nh ững l ời khác “v ề kh ởi th ủy”: v ừa nói được cái kh ởi th ủy và l ại thu ộc v ề kh ởi th ủy. Nh ững l ời khác , ngh ĩa là nh ững l ời không ph ải nói v ới ta về bu ổi bình minh c ủa t ư duy ở Hy L ạp, v ề l ịch s ử c ủa đứ c tin ở Israel, mà chúng ta không ph ải th ừa k ế, đích th ị, s ự chia tách x ưa c ũ ấy gi ữa “lí trí” và “ đức tin”: nh ững lời khác, đưa chúng ta thoát h ẳn ra kh ỏi l ịch s ử đó, và t ức kh ắc đưa ta tránh xa s ự phát tri ển c ủa tri ết h ọc, cho phép ta đứ ng t ừ xa h ơn mà nhìn nh ận tr ở l ại tri ết h ọc, ng ược tr ở lên trong th ời b ất t ư duy (impensé) c ủa nó, c ật v ấn nh ững ch ọn l ựa ẩn ng ầm c ủa nó, t ất c ả nh ững thiên ki ến b ị vùi l ấp c ủa nó. ở Heidegger ( ở Nietzsche cũng đã có r ồi), đã t ừng có cái ý đị nh tr ở l ại trên th ượng ngu ồn c ủa tri ết h ọc, ho ặc ít ra trên th ượng l ưu s ự phát tri ển b ản th ể h ọc của nó, để tái khám phá tri ết h ọc t ừ xa và nh ư m ột l ối hình thành riêng bi ệt. Và, v ả ch ăng b ản th ể h ọc ph ải được sinh ra chính từ cái c ội ngu ồn “nguyên lai” đó, t ừ ấy đã b ị che ph ủ, v ốn t ừ xa x ưa đã ít nhi ều b ị b ỏ lỡ, mà ta h ằng nu ối ti ếc ( độ ng t ừ t ồn sinh đã được l ập thành toàn v ẹn ở Homère tr ước khi b ị chuy ển lo ại ở Parménide và Platon); ngay c ả khi, quay nhìn tr ở l ại, nó có giúp