Lý luận hình thái kinh tế – xã hội (Phần 1)

Nội dung text: Lý luận hình thái kinh tế – xã hội (Phần 1)

1. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - Lời mở đầu Lý luận hình thái kinh tế – xã hội là lý luận cơ bản và giữ một vị trí hết sức quan trọng của chủ nghĩa duy vật lịch sử do K.Marx xây dựng nên. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội đã được thừa nhận là lý luận khoa học và là phương pháp luận cơ bản trong việc nghiên cứu lĩnh vực học. Nhờ có lý luận hính thaí kinh tế – xã hội, lần đầu tiên trong lịch sử xã hội học K. Marx đã chỉ rõ nguồn gốc, động lực bên trong, nội tại của sự phát triển xã hội, chỉ rõ được bản chất của từng chế độ xã hội. Như vậy qua lý luận hình thái kinh tế – xã hội giúp chúng ta nghiên cứu một cách đúng đắn và khoa học vận hành của xã hội trong mỗi giai đoạn nhất định. Nhưng ngày nay, đứng trước những sự kiện lớn như sự sụp đổ của các nước x• hội chủ nghĩa ở Đông Âu, đặc biệt là Liên Xô - ngọn cờ đầu của chủ nghĩa xã hội, lý luận hình thái kinh tế xã hội bị phê phán từ rất nhiều phía sự phê phán không chỉ từ phía đối lập của chủ nghĩa Marx- Lênin mà còn cả một số người đã từng đi theo con đường của chủ nghĩa Marx – Lênin. Nói chung họ cho rằng: lý luận hình thái kinh tế xã hội đã lỗi thời, lạc hậu không thể áp dụng vào điều kiện hiện nay mà phải thay thế bằng một lý luận khác. Trước tình hình đó buộc chúng ta làm rõ thực chất của lý luận hình thái kinh tế xã hội và giá trị về mặt khoa học, tính thời đại của nó là rất cần thiết ; về thực tiễn nước ta đang trong quá trình xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Trong quá trình đó rất nhiều vấn đề khó khăn được đặt ra đòi hỏi phải nghiên cứu giải quyết. Để góp phần làm rõ hơn về lý luận hình thái kinh tế – xã hội với những giá trị khoa học của nó, em xin có một vài phân tích về vấn đề trên nhằm hiểu thêm về tính đúng đắn của nó.
2. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - Phần I: Nội dung của hình thái kinh tế - xã hội 1) Khái niệm. Hình thái kinh tế – xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn phát triển lịch sử nhất định, với những quan hệ sản xuất của nó thích ứng với lực lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và với một kiến trúc thượng tầng được xây dựng lên trên những quan hệ sản xuất đó. Kết cấu và chức năng của các yếu tố cấu thành hình thái kinh tế – xã hội. Xã hội không phải là tổng số những hiện tượng, sự kiện rời rạc những cá nhân riêng lẻ. Xã hội là một chỉnh thể toàn vẹn có cơ cấu phức tạp. Trong đó có những mặt cơ bản nhất là lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Mỗi mặt có vai trò nhất định và tác động đến mặt khác tạo nên sự vận động của cơ thể xã hội. Chính tính toàn vẹn của nó được phản ánh bằng khái niệm hình thái kinh tế – xã hội. Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế – xã hội. Sự hình thành và phát triển của mỗi hình thái kinh tế – xã hội xét đến cùng là do lực lượng sản xuất quyết định. Lực lượng sản xuất phát triển qua các hình thái kinh tế – xã hội nối tiếp nhau từ thấp lên cao thể hiện tính liên tục trong sự phát triển của xã hội loài người. Quan hệ sản xuất – quan hệ giữa người và người trong quá trình sản xuất – là những quan hệ cơ bản, ban đầu và quyết định tất cả mối quan hệ xa hội khác, không có mối quan hệ đó thì không thành xa hội và quy luật xa hội. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội lại có một kiểu quan hệ sản xuất của nó tương ứng với trình độ nhất định của lực lượng sản xuất. Quan hệ sản xuất, đó là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt xa 2
3. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - hội cụ thể này với xa hội cụ thể khác, đồng thời tiêu biểu cho một giai đoạn phát triển nhất định của lịch sử. Những quan hệ sản xuất là bộ xương của ơ thể xa hội hợp thành cơ sở hạ tầng. Trên cơ sở những quan hệ sản xuất đó hình thành nên những quan điểm về chính trị, pháp lý, đạo đức, triết học v.v và những thiết chế tương ứng hợp thành kiến trúc thượng tầng xa hội mà chức năng xa hội của nó là bảo vệ, duy trì và phát triển cơ sơ hạ tầng sinh ra nó. Ngoài những mặt cơ bản của xa hội đa đề cập ở trên – lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng – thì còn có những quan hệ dân tộc quan hệ gia đình và các sinh hoạt xa hội khác. 2. Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xa hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. Lịch sử phát triển của xa hội đa trải qua nhiều giai đoạn nối tiếp nhau từ thấp đến cao. Tương ứng với mỗi giai đoạn là một hình thái kinh tế – xa hội. Sự vận động thay thế nhau của các hình thái kinh tế – xa hội trong lịch sử đều do tác động của quy luật khách quan, đó là quá trình lịch sử tự nhiên của xa hội. Marx viết : “Tôi coi sự phát triển của những hình thái kinh tế – xa hội là một quá trình lịch sử tự nhiên Các mặt cơ bản hợp thành một hình thái kinh tế – xa hội: lực lượng sản xuất quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng không tách rời nhau, mà liên hệ biện chứng với nhau hình thành nên những quy luật phổ biến của xa hội. Đó là quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất, quy luật cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng và các quy luật xa hội khác. Chính do tác động của quy luật khách quan đó, mà các hình thái kinh tế – xa hội vận động 3
4. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - và phát triển thay thế nhau từ thấp lên cao trong lịch sử như một quá trình lịch sử tự nhiên không phụ thuộc vào ý trí, nguyện vọng chủ quan của con người. Quá trình phát triển lịch sử tự nhiên của xa hội có nguồn gốc sâu xa ở sự phát triển của lực lượng sản xuất. Những lực lượng sản xuất được tạo ra bằng năng thực tiễn của con người xong không phải con người làm ra theo ý muốn chủ quan. Bản thân năng lực thực tiễn của con người cũng bị quy định bởi nhiều điều kiện khách quan nhất định. Ngươì ta làm ra lực lượng sản xuất của mình dựa trên những lực lượng sản xuất đa đạt được trong một hình thái kinh tế – xa hội đa có sẵn do thế hệ trước tạo ra. Chính tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất đa quy định một cách khách quan tính chất và trình độ quan hệ sản xuất, do đó, xét đến cùng lực lượng sản xuất quyết định quá trình vận động và phát triển của hình thái kinh tế – xa hội như một quá trình lịch sử tự nhiên. Trong các quy luật khách quan chi phối sự vận động phát triển của các hình thái kinh tế – xã hội thì quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất có vai trò quyết định nhất. Lực lượng sản xuất, một mặt của phương thức sản xuất, là yếu tố bảo đảm tính kế thừa trong sự phát triển lên của xa hội quy định khuynh hướng phát triển từ thấp. Quan hệ sản xuất là mặt thứ hai của phương thức sản xuất biểu hiện tính gián đoạn trong sự phát triển củ lịch sử. Những quan hệ sản xuất lỗi thời được xoá bỏ và được thay thế bằng những kiểu quan hệ sản xuất mới cao hơn và hình thái kinh tế – xa hội mới cao hơn ra đời. Như vậy, sự xuất hiện, sự phát triển của hình thái kinh tế – xa hội, sự chuyển biến từ hình thái đó lên hình thái cao hơn được giải thích trước hết bằng sự tác động của quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Quy luật đó là khuynh hướng 4
5. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - tự tìm đường cho mình trong sự phát triển thay thế các hình thái kinh tế - xa hội. Nghiên cứu con đường tổng quát của sự phát triển lịch sử được quy định bởi quy luật chung của sự vận động của nền sản xuất vật chất chúng ta nhìn thấy logic của lịch sử thế giới. Vạch ra con đường tổng quát của lịch sử, điều đó không có nghĩa là giải thích được rõ ràng sự phát triển xa hội trong mỗi thời điểm của quá trình lịch sử. Lịch sử cụ thể vô cùng phong phú, có hàng loạt những yếu tố làm cho quá trình lịch sử đa dạng và thường xuyên biến đổi, không thể xem xét quá trình lịch sử như một đường thẳng. Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử, nhân tố quyết định quá trình lịch sử, xét đến cùng là nền sản xuất đời sống hiện thực. Nhưng nhân tố kinh tế không phải là nhân tố duy nhất quyết định các nhân tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng đều có ảnh hưởng đến quá trình lịch sử. Nếu không tính đến sự tác động lẫn nhau của các nhân tố đó thì không thấy hàng loạt những sự ngẫu nhiên mà tính tất yếu kinh tế xuyên qua để tự vạch ra đường đi cho mình. Vì vậy để hiểu lịch sử cụ thể thì cần thiết phải tính đến tất cả các nhân tố bản chất có tham gia trong quá trình tác động lẫn nhau đó. Có nhiều ngyuên nhân làm cho quá trình chung của lịch thế giới có tính đa dạng: điều kiện của môi trường địa lý có ảnh hưởng nhất định đến sự phát triển xa hội. Đặc biệt ở buổi ban đầu của sự phát triển xa hội, thhì điều kiện cuả môi trường địa lý là một trong những nguyên nhân quy định quá trình không đồng đều của lịch sử thế giới, có dân tộc đi lên, có dân tộc trì trệ lạc hậu. Cũng không thể không tính đến sự tác động của những yếu tố như nhà nước, tính độc đáo của nền văn hoá của truyền thống của hệ tư tưởng và tâm lý xa hội v.v đối với tiến trình lịch sử. 5
6. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - Điều quan trọng trong lịch sử là sự ảnh hưởng lẫn nhau giữa các dân tộc. Sự ảnh hưởng đó có thể diễn ra dưới những hình thức rất khác nhau tử chiến tranh và cướp đoạt đến việc trao đổi hàng hoá và giao lưu văn hoá. Nó có thể được thực hiện trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xa hội từ kinh tế, khoa học – kỹ thuật đến hệ tư tưởng. Trong điều kiện của thời đại ngày nay, có những nước phát triển kỹ thuật rát nhanh chóng, nhờ nắm vững và sử dụng những thành tựu khoa học- kỹ thuật của các nước khác. ảnh hưởng của ý thức hệ đa có một ý nghĩa lơn lao trong lịch sử. Không thể hiểu được tính độc đáo của các nước riêng biệt nếu không tính đến sự phát triển không đồng đều của sự phát triển lịch sử thế giới một dân tộc này tiến lên phía trước, một số dân tộc khác lại ngừng trệ, một số nước do hàng loạt những nguyên nhân cụ thể lại bỏ qua một hình thái kinh tế - xa hội nào đó. Điều đó chứng tỏ là sự kế tục thay thế các hình thái kinh tế – xa hội không giống nhau ở tất cả các dân tộc. Tuy nhiên, trong toàn bộ tính đa dạng của lịch sử của các dân tộc khác nhau thì trong mỗi thời kỳ lịch sử cụ thể vẫn có khuynh hướng chủ đạo nhất định của sự phát triển xã hội. Để xác định đặc trưng của giai đoạn này hay giai đoạn khác của lịch sử thế giới phù hợp với khuynh hướng lịch sử chủ đạo, đó là khái niệm thời đại lịch sử. Khái niệm thời đại lịch sử có thể gắn liền với thời gian mà một hình thái kinh tế- x• hội nhất định thống trị. Thí dụ, khi chúng ta nói về thời đại xa hội chiếm hữu nô lệ hay thời đại phong kiến là gắn chúng vào thời gian mà những hình thái kinh tế- xa hội đó thống trị. Khái niệm thời đại cũng có thể gắn với những giai đoạn nhất định của một hình thái kinh tế-xa hội nhất định. 6
7. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - Để vạch rõ được xu hướng của thời đại, theo Lênin, cần phải khẳng định xem giai cấp nào là trung tâm của thời đại, quy định nội dung chủ yếu của thời đại đó. Khác với khái niệm hình thái kinh tế-xa hội xác định đặc trưng của một bước phát triển nhất định của xa hội, khái niệm thời đại lịch sử thể hiện tính nhiều vẻ của các quá trình đang diễn ra trong một thời gian nhất định ở một giai đoạn lịch sử nhất định. Trong cùng một thời đại, ở cùng một bộ phận khác nhau của nhân loại cùng tồn tại những hình thái kinh tế-xa hội khác nhau. Trong cùng một thời đại có những bộ phận, những phong trào hoặc tiến lên phía trước, hoặc thoái lưu, hoặc đi lệch theo một hướng nào đó. Cuối cùng, khái niệm thời đại gắn liền với sự quá độ từ một hình thái kinh tế, xã hội này sang một hình thái kinh tế xa hội khác. Thí dụ, quá độ từ chủ nghĩa phong kiến sang chủ nghĩa tư bản được gọi là thời đại phục hưng, thời đại cách mạng tư sản. Giá năm 1996 tương đương với 80% tổng giá trị các khoản đầu tư này vào Thái Lan trái với những nhận định thông thường về chủ nghĩa tư bản, nhà nước tư bản đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế và điều chỉnh sự vận động của nền sản xuất xã hội mà nhiêù khi với sự nỗ lực tới mức quyết liệt của nó. Các nước tư bản đãvượt qua nhiều cuộc khủng hoảng dữ dội. Nhưng vấn đề đặt ra là, liệu với tất cả sự tăng trưởng và vận động trên đây có trở thành chiều hướng phát triển vững bền và có khả năng giải quyết những vấn đề cơ bản của chủ nghĩa tư bản hay không? Với mục đích bất di bất dịch là chạy theo lợi nhuận, quy luật tuyệt đối của chủ nghĩa tư bản mà K. Marx đa phát triển – quy luật sản xuất ra giá trị thặng dư - vẫn đang chi phối toàn bộ cơ chế vận hành của nó, chủ nghĩa tư bản, không bao giờ tạo 7
8. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - được sự ổn định lâu dài cho nền kinh tế. Ngay cả khi có một bề ngoài phần vịnh thì nguy cơ khủng hoảng vẫn tiềm tàng và sẵn sàng bùng lên ngay trong lòng nó. Đây là cuộc khủng hoảng của cả hệ thống chứ không phải chỉ một vài nước trong hệ thống. Dù có vai trò khống chế về kinh tế, song các nước tư bản chủ nghĩa vẫn luôn bị lệ thuộc vào những yếu tố bên ngoài, thường xuyên vấp phải sự phản kháng của vùng “ngoại vi” Điển hình là cú rốc dầu lửa sau cuộc chiến tranh vùng vịnh. Liệu chủ nghĩa tư bản có thể tự do, mặc sức làm mưa làm gió và liệu còn làm chuyện này được bao lâu nữa trên các địa bàn hải ngoại? Người ta còn thấy sự cạnh tranh tàn khốc theo quy luật của một nền kinh tế thị trường tự do và chạy theo lợi nhuận hết sức rối ren và phức tạp. Ngày càng nổi lên trong chủ nghĩa tư ban những đối sách nhằm loại trừ nhau, và do đó nó tiềm tàng một tình thế không ổn định. Chẳng hạn, ngay những năm 1994 và 1995, chúng ta chứng kiến sự giành dật vị trí hàng đầu trong quan hệ tiền tệ quốc tế giữa đồng Yên (Nhật) và đồng đôla (Mỹ), cùng với cuộc chiến thương mại giữa EU và Mỹ về chuối đã thể hiện sự cạnh tranh gay gắt giữa các cường quốc tư bản chủ nghĩa khi ngấm ngầm, lúc công khai đa đẩy cạnh tranh báo sự khốc liệt mới. Tuy nhiên những mâu thuẫn này của các nước tư bản chủ nghĩa không còn được đem ra giải quyết bằng những cuộc chiến tranh đẫm máu mà bây giờ chúng đa được giải quyết bằng sự nhượng bộ lẫn nhau nhưng những mâu thuẫn của các nước này vẫn không thể giải quyết được. Dù không phủ nhận cải vệ bề ngoài phần vịnh của sự phát triển kinh tế cùng những món lợi nhuận khổng lồ của chủ nghĩa tư bản như ng không ai không thấy một cuộc khủng hoảng văn hoá sâu sắc, không lối thoát trong xa hội tư bản hiện đại. Nổi bật lên đây cái lô gíc sinh lợi tài chính lấn án cả phúc lợi con người. Bản thân con 8
9. Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - người không còn là đối tượng phục vụ sản xuất mà dường như bị quy về một bộ phận của lực lượng sản xuất và chỉ như vậy (quy luật Taylor. Từ đó, văn hoá bị thương mại lấn át công việc đào tạo giáo dục con người trở nên què quặt, vụ lợi như kiểu chế tạo ra người máy chứ khôgn phải nhằm mục đích hình thành những con người với tất cả sự phát triển phong phú của nó. Ngay cả những sinh hoạt cao cấp của con người (sáng tạo nghệ thuật, văn hoá) cũng bị chi phối tới mức đồng nhất với công nghệ, với thương mại, đi tới huỷ diệt có tính con người cũng vì cái lôgíc sinh lợi của chủ nghĩa tư bản mà môi trường sinh thái bị xâm phạm tàn tệ và ở cái vùng “ngoại vi” môi trường cũng bị tước đoạt và bị bóc lột tới mức khó tưởng tượng nổi. Mặt khác, chủ nghĩa tư bản vẫn không giải quyết được các tệ nạn cố hữu của nó, nhất là nạn thất nghiệp và nếu tệ phân biệt chủng tộc vốn là ung nhọt của xa hội hiện đại, chủ nghĩa tư bản không tìm cách tiêu diệt nó, mà tái lại trong nhiều lúc nhiều nơi nó vẫn dùng để phục vụ cho quyền lợi vị kỷ của giai cấp tư sản. Ngay cả quyền bình đẳng của phụ nữ vẫn đang lâm vào tình trạng tồi tệ nhất, đặc biệt là ở các lĩnh vực tiền công, việc làm và các quan hệ xa hội và các điều kiện sinh hoạt. Một tình trạng nữa là sự phát triển của khoa học kỹ thuật nhất là các phương tiện thông tin đại chúng hiện đại vốn là sản phẩm của văn minh- văn hoá thì không hiếm nơi đa được sử dụng để chống lại văn hoá, văn minh vì mục đích thương mại. Người ta cũng lầm tưởng về lòng từ thiện của các chính quyền tư sản và giới chủ khi thấy đâu đó ở họ có những cải cách về mặt phúc lợi, nhưng kỳ thực đó là kết quả của những cuộc đấu tranh ngày càng có ý thức của giai cấp công nhân, thường 9