Lịch sử Sài Gòn

Nội dung text: Lịch sử Sài Gòn

1. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 1 MUÅC LUÅC Möåt thaânh phöë anh huâng 4 Thïë thûá caác triïìu chuáa Nguyïîn 11 Lõch sûã hònh thaânh vuâng àêët Saâi Goân 14 Phaáp chiïëm Saâi Goân vaâ tiïën haânh cöng cuöåc xêm lûúåc Viïåt Nam 18 Saâi Goân biïën àöíi vaâhònh thaânh möåt thaânh phöë theo kiïíu phûúng Têy 29 Töí chûác böå maáy cai trõ 34 Mûúâi taám thön vûúân trêìu 53 Caác cuöåc àêëu tranh cuãa cöng nhên haäng dêìu Nhaâ Beâ 56 Cuöåc Mit tinh taåi àûúâng Mayer Lyá Tûå Troång bõ bùæt, xûã tûã 58 Danh saách caácàöìng chñ Bñ thû Thaânh uyã TÛÂ NÙM 1930 - 1973 60 Khúãi nghôa Nam kyâ úã Gia àõnh vaâ Chúå Lúán 62 Tiïën túái Caách maång thaáng Taám 69 Möåt söë cùn cûá àõa Caách maång thúâi chöëng Phaáp 73 Tûâ Caãm tûã quên àïën Quyïët tûã quên 80 Cuöåc xuöëng àûúâng cuãa hoåc sinh sinh viïn ngaây 9/1/1950 88 Cuöåc biïíu tònh chöëng Myä 19/3/1950 90 Cuöåc àaân aáp cuãa thûåc dên Phaáp trong Nam Kyâ khúãi nghôa 93 Cêìu Kho 96 Niïn biïíu 300 nùm Saâi Goân - TP. Höì Chñ Minh 104 300 nùm àõa danh Gia Àõnh 114
2. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 2 Töi àaä tham gia cuöåc khúãi nghôa taåi Biïín Àen 117 Êm mûu biïën Miïìn Nam Viïåt nam thaânh thuöåc àõa kiïíu múái cuãa Myä 121 Triïåt haå thïë lûåc Phaáp vaâ caác Àaãng phaái àöëi lêåp 124 Chñnh saách töë cöång diïåt Cöång 127 Myä Diïåm thiïët lêåp böå maáy cai trõ múái 130 Cûúäng eáp di dên - möåt thuã àoaån chñnh trõ thêm àöåc cuãa Myä 133 Nhûäng troâ hïì dên chuã 135 Myä Diïåm thiïët lêåp böå maáy cai trõ múái 137 Caãi caách àiïìn àõa, cûúáp àêët nöng dên 140 Nöåi dung hiïåp àõnh Geneve vïì Àöng dûúng 1954 142 Phong traâo àêëu tranh àoâi hoaâ bònh, àoâi hiïåp thûúng úã Saâi Goân - Chúå Lúán 145 Àöla Myä vaâ löëi söëng Myä 148 Caác chiïën lûúåc chiïën tranh cuãa Myä úã Viïåt Nam 159 Saâi goân trong cuöåc àêëu tranh hoaân thaânh sûå nghiïåp giaãi phoáng dên töåc thöëng nhêët Töí quöëc 169 Sûå kiïån cêìu Cöng lyá 198 Trêån tiïën cöng Phuã töíng thöëng 200 Chi böå Höì Chñ Minh vaâ trêån àaánh Toaâ àaåi sûá Myä 202 Trêån àaánh Àaâi phaát thanh Saâi Goân 206 Quêìn chuáng tham gia àúåt têën cöng nöíi dêåy vuâng Cêìu Tho 208 Westmoreland viïët vïì Mêåu Thên 210 Mêåu thên trïn mùåt baáo 214 Lïî thoå tang Baác Höì taåi khaám Chñ Hoaâ 220 Giùng-Pierú-Àïbri 222
3. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 3 Ùngàúrï-Mùngrax 223 Nhûäng àaám tang nung nêëu cùm thuâ 224 Àöìng baâo thaânh phöë Saâi Goân töí chûác lïî truy àiïåu Baác Höì 226 Mûúâi hai ngaây àïm laâm chuã toaâ àaåi sûá Lon non 227 Cuöåc àêëu tranh thuïë lûúng böíng cuãa cöng nhên lao àöång 232 Tûâ höåi thaão àïën cuöåc àêëu tranh chöëng Myä 1/5/1966 234 Möåt söë cuöåc àêëu tranh trong caác cú súã hêåu chiïën cuãa Myä 236 Diïîn tiïën cuöåc töíng cöng kñchvaâ nöíi dêåy Tïët mêåu thên 1968 úã Saâi Goân 239 Tuöíi treã Saâi Goân xuöëng àûúâng 242 Chiïën dõch Höì Chñ Minh lõch sûã 30/4/1975 245 Ngûúâi neám bom xuöëng dinh àöåc lêåp 257 Toaán lñnh Myä cuöëi cuâng rúâi Saâi Goân 258 Àöìng àöla vaâ àöåi quên dõch vuå 259 Vaâi neát vïì khaám Chñ Hoaâ 262 Snack Bar vaâ caác thûá "nghïì nghiïåp" khaác 266 Caái goåi laâ "ûu àiïím" cuãa möåt "löëi söëng" Myä 269 Kïë hoaåch Taley - Taylo 272 Nöåi dung vaâ kïë hoaåch chiïën lûúåc "Viïåt Nam hoaá" 276 Tûâ thaáng 11/1963 àïën 1965: Chñnh quyïìn Saâi Goân 10 lêìn àaão chñnh 282 Chi phñ cuãa Myä viïån trúå cho Nguyå quyïìn dûúái thúâi Myä - Nguyå 284 Saâi Goân - Gia àõnh, vuâng àêët múái Phûúng Nam 286
4. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 4 MÖÅT THAÂNH PHÖË ANH HUÂNG Trong cuöåc khaáng chiïën vûâa qua, dên töåc Viïåt Nam àûúåc cöng luêån quöëc tïë, kïí caã cöng luêån úã Phaáp vaâ úã Myä tön vinh laâ möåt dên töåc anh huâng; Nam Böå àûúåc caã nûúác ta tùång danh hiïåu Thaânh àöìng Töí quöëc; Cuã Chi rêët xûáng àaáng laâ Àêët theáp Thaânh àöìng. Hai chûä anh huâng khöng thïí trao cho bêët cûá ai duâ àaåt thaânh tñch lúán; thaânh tñch àaä lúán laåi coân phaãi àùåc biïåt veã vang. Nïëu xeát àuáng theo tiïu chuêín àoá vaâ so saánh vúái caác thuã phuã hay àö thaânh úã nhûäng nûúác AÁ, Phi nguyïn laâ thuöåc àõa, thò Saâi Goân ta xûáng àaáng vúái huên danh Thaânh phöë anh huâng, anh huâng chùèng nhûäng trong 30 nùm khaáng chiïën maâ luön caã trong non giaâ 8 thêåp kyã bõ mang aách thûåc dên. Hai chûä "anh huâng" múái àuáng. Hai chûä "hoân ngoåc" thò hùèn laâ khöng nghôa lyá gò. Mêëy öng Têy muöën khoe khoang cöng lao khai hoáa cuãa Phaáp nïn baây ra caái myä tûâ "Hoân ngoåc Viïîn Àöng", gaán cho Saâi Goân, khöng roä coá ai àöìng yá khöng chúá töi thò xin tûâ chöëi. Thaânh phöë ta xêy dûång giûäa möåt àöìng bùçng baát ngaát, coá söng raåch maâ khöng coá nuái, höì, laåi xa biïín, caãnh quang thiïn nhiïn so vúái Hûúng Caãng thò thua xa. Thaânh phöë ta múái 300 tuöíi, khöng coá àïìn àaâi cöí kñnh vô àaåi àïí chiïm baái nhû New-Delhi. Thaânh phöë ta coân ngheâo, chûa coá nhûäng kiïën truác tên thúâi löång lêîy nhû Singapore, thò baão laâ "Hoân ngoåc Viïîn Àöng" sao àûúåc? Saâi Goân àeåp, lúán, àaáng yïu, àaáng kñnh khöng phaãi úã caãnh thiïn nhiïn, úã kiïën truác, caã úã kinh doanh nûäa, maâ trûúác hïët vaâ chuã yïëu laâ úã con ngûúâi vaâ quêìn chuáng nhên dên trong lõch sûã àêëu tranh giaãi phoáng àêët nûúác mònh, úã sûå nghiïåp àaánh àöí chuã nghôa thûåc dên cuä vaâ múái, do àoá maâ goáp phêìn vaâo sûå nghiïåp chung giaânh laåi àöåc lêåp tûå do cuãa caác dên töåc bõ aáp bûác khaác. Àûáng vïì phûúng diïån naây maâ xeát thò, trïn khùæp AÁ, Phi nguyïn laâ thuöåc àõa, khöng möåt thaânh phöë naâo hún Saâi Goân. Saâi Goân khöng phaãi laâ Hoân ngoåc. Saâi Goân àuáng laâ têëm gûúng ngoåc àïí xem, gûúng àïí soi, àïí cho ta baãn thên ngûúâi mònh soi mònh trûúác hïët.
5. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 5 Saâi Goân laâ thaânh phöë Viïåt Nam àaä chûáng kiïën nhiïìu cuöåc khúãi nghôa nhêët. Caã thaãy 4 cuöåc khúãi nghôa úã Saâi Goân Töíng khúãi nghôa thaáng 8 nùm 1945. Àoá laâ: Khúãi nghôa 1885, Khúãi nghôa 1913, Khúãi nghôa 1916 vaâ Khúãi nghôa 1940. Caã nûúác ta khöng thaânh phöë naâo coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa nhû vêåy; caã thïë giúái thuöåc àõa (cuä) cuäng rêët hiïëm thêëy. Möåt thaânh phöë nhû núi àêy, bõ thua maâ khöng chõu thua; thua keo naây baây keo khaác, kyâ thùæng múái thöi. Gan daå bïìn bó khöng chï vaâo àêu àûúåc! Dûúâng nhû khöng biïët thöëi chñ laâ gò, dûúâng nhû laâ caác lûåc lûúång nöíi dêåy luön xaác àõnh rùçng muöën giïët rùæn thò phaãi àêåp naát àêìu rùæn. ÚÃ Nam Kyâ, bûng biïìn, rûâng nuái têët nhiïn cuäng coá khúãi nghôa nhûng khöng nhiïìu hún Saâi Goân laâ mêëy. Àïën àêy töi xin àûa ra vaâi ba con söë àïí baån àoåc thêëy ngay thuúã 1913, 1916 quêìn chuáng àaä àoáng vai troâ lõch sûã lúán, cöng nhên vaâ nöng dên àaä laâ chuã lûåc cuãa khúãi nghôa! Vuå aán 1913, trong söë 133 ngûúâi bõ àem ra xûã, coá 30 cöng nhên, 71 nöng dên, 2 thúå thuã cöng. Trong vuå aán 1916 söë cöng nhên cêìm vuä khñ caâng àöng. Dïî hiïíu taåi sao. Vò Saâi Goân thuúã àoá, àaä laâ möåt thaânh phöë cöng nghiïåp vaâ tiïíu thuã cöng nghiïåp. Caác nhaâ yïu nûúác thúâi àoá àaä biïët nhên thúâi cú àïë quöëc chiïën tranh àïí nöíi dêåy. Cuöåc nöíi dêåy nùm 1940, cuäng laâ möåt nöî lûåc, thûâa cú thúâi Phaáp thêët trêån, nhûng thúâi cú chûa àïën luác chñn muöìi, töí chûác caách maång úã nöåi thaânh Saâi Goân coân khiïëm khuyïët, cuöëi cuâng khúãi nghôa thêët baåi. Thûåc dên Phaáp khuãng böë cûåc kyâ dûä döåi, tûâ 1859 túái àoá chûa coá lêìn khuãng böë naâo àêîm maáu nhû vêåy, têët caã cöång laåi cuäng khöng bùçng möåt lêìn taân saát 1940. ÊËy vêåy maâ sau, chó 4 nùm sau, nhên dên Saâi Goân vaâ ngoaåi ö phuå cêån àaä coá àuã tinh thêìn vaâ lûåc lûúång àïí nöíi dêåy töíng khúãi nghôa thaânh cöng, gêìn cuâng möåt luác vúái Haâ Nöåi, Huïë. Töëi 24 saáng 25 thaáng 8 nùm 1945, dûúái cúâ àoã sao vaâng cuãa Viïåt Minh, haâng trùm vaån ngûúâi thaânh phöë vaâ nöng thön, tay cêìm caác thûá vuä khñ, traân ngêåp Saâi Goân, àaåp àöí nguåy quyïìn cuãa àïë quöëc, quên phiïåt, dûång lïn chñnh quyïìn Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Cuöåc Töíng khúãi nghôa thaáng 8 nhanh nhû chúáp, maånh nhû seát, quên thuâ khöng kõp trúã tay, àöìng minh Anh Phaáp cho duâ ài bùçng maáy bay taâu chiïën cuäng chûa kõp vaâo túái Saâi Goân. Viïåt Nam giaânh laåi àûúåc àöåc lêåp thöëng nhêët. Kïí tûâ khi Phaáp àaánh chiïëm thaânh Gia Àõnh 1859 àïën nùm 1945 laâ 86 nùm. Phaãi traãi qua 86 nùm mang aách àö höå, 5 lêìn khúãi nghôa vuä trang, ngûúâi Viïåt Nam, ngûúâi Saâi Goân múái rûãa àûúåc nhuåc mêët nûúác.
6. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 6 Cuöåc vui cuãa Saâi Goân quaá ngùæn. Caái thïë cuãa Saâi Goân laâ thïë úã àêìu soáng ngoån gioá. Nùm 1859 quên Phaáp àaánh chiïëm Saâi Goân àïí àaánh chiïëm Nam Kyâ luåc tónh; àaánh chiïëm Nam Kyâ luåc tónh àïí àaánh chiïëm caã nûúác Viïåt Nam. Bêy giúâ, 1945 cuäng vêåy; quên Phaáp muöën thûåc hiïån chûúng trònh xêm lùng cuä maâ nhanh hún. Quên Anh uãng höå quên Phaáp. Quên Anh tûâ ÊËn Àöå àïën, quên Phaáp tûâ Phaáp sang, quên Nhêåt àûúåc lïånh thaã hún vaån tuâ binh Phaáp bõ cêìm tuâ tûâ sau ngaây 9 thaáng 3. Ngaây 23 thaáng 9 quên Phaáp bùæt àêìu cuöåc àaánh chiïëm nûúác ta lêìn thûá hai bùçng caách àaánh chiïëm trung têm Saâi Goân. Cuöåc khaáng chiïën cuãa ta chöëng Phaáp cuäng bùæt àêìu tûâ ngaây 23 thaáng 9 àoá. Saâi Goân úã trong tònh traång khaáng chiïën bùçng vuä trang vaâ bùçng chñnh trõ àïën 1954 suöët 9 nùm trúâi. Trong 9 nùm àoá nöåi thaânh vaâ ngoaåi ö phuå cêån Saâi Goân khöng biïët àïën hoâa bònh, luön luön laâ möåt chiïën trûúâng thêåt sûå. Khöng chó trûúác mùåt, sau lûng, maâ trong caã luåc phuã nguä taång cuãa quên thuâ. Haäy nhúá nhûäng thaáng àêìu Saâi Goân rûåc lûãa àöët phaá cú quan xñ nghiïåp àõch, thaânh phöë vùæng ngûúâi vò àöìng baâo taãn cû vïì quï. Röìi khi Phaáp chiïëm àoáng laåi caác tónh, dên Saâi Goân trúã laåi thaânh phöë quyïët tûã cuâng dên quên du kñch, àùåc cöng. Trung àoaân Phaåm Höìng Thaái hoaåt àöång diïåt aác trûâ gian caâng söi nöíi, caâng coá hiïåu quaã. Boån thûåc dên úã Saâi Goân nhû ngöìi trïn baân chöng, loâ lûãa, boån Viïåt gian úã Saâi Goân ngaây àïm thêëp thoãm nhû thêëy hoång suáng kïì mang tai. Caách xa hún hai ngaân kilömet maâ nhên dên Saâi Goân nhû coá mùåt goáp phêìn vaâo Àiïån Biïn Phuã nùm 1954, laâ vêåy. Sau chiïën thùæng Àiïån Biïn Phuã, sau hiïåp àõnh Geneâve, miïìn Nam haäy coân trong tay àïë quöëc vaâ tay sai baãn xûá cuãa chuáng trong thúâi gian daâi hún 20 nùm nay Saâi Goân tiïëp tuåc laâ baäi chiïën trûúâng, úã àoá àêëu tranh chñnh trõ vaâ àêëu tranh vuä trang caâng söi nöíi, kõch liïåt hún thúâi 9 nùm chöëng Phaáp, àêëu tranh giûäa ta vaâ Myä nguåy, àêëu tranh giûäa caác phe caánh thên Phaáp, thên Myä, giûäa caác phe caánh thên Myä vúái nhau. Saâi Goân laâ caã möåt loâ lûãa, khi êm ó, khi chaáy bûâng. Cuöåc chiïën àêëu cuãa nhên dên thaânh phöë vò àöåc lêåp thöëng nhêët tiïëp tuåc, khöng nhûäng diïîn ra trïn saách baáo maâ coân chuã yïëu laâ ngoaâi àûúâng phöë vúái khöng biïët bao nhiïu maâ kïí nhûäng cuöåc biïíu tònh, nhûäng cuöåc àaánh bom nhiïìu cú quan vaâ cû xaá cuãa quên Myä, nhûäng cuöåc àaánh mòn nhêën chòm haâng chuåc taâu Myä trïn söng tûâ Vuäng Taâu vaâo Saâi Goân, nhûäng cuöåc têåp kñch vaâo söë quaán Myä, Böå Töíng tham mûu nguåy, vaâo sên bay Tên Sún Nhêët, vaâo traåi Phuâ Àöíng, vaâo caác nhaâ haâng, raåp haát coá Myä lui túái. Chúá quïn rùçng, nhûäng ngaây cuöëi thaáng 4 nùm 1975, trong cuöåc têën cöng toaân thùæng
7. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 7 cuãa quên àöåi chñnh quy caã nûúác, thò dên quên tûå vïå, nhên dên Saâi Goân vaâ ngoaåi ö cuäng àöìng thúâi nöíi dêåy chiïëm têët caã quêån, phûúâng, v.v baão àaãm an toaân gêìn nhû tuyïåt àöëi khöng bõ keã thua trêån phaá hoaåi hay cöë thuã. Tiïën cöng vaâ nöíi dêåy, quên vaâ dên húåp lûåc thò Saâi Goân giaãi phoáng múái nguyïn veån àûúåc. Hai mûúi möët nùm Myä nguåy cöång vúái chñn nùm Phaáp nguåy, laâ 30 nùm daâi sau Caách maång Thaáng taám, Saâi Goân luön luön laâ möåt baäi chiïën trûúâng. Àau khöí biïët mêëy, vaâ vinh quang cuäng biïët mêëy. Saâi Goân chñnh laâ thaânh phöë àaä chûáng kiïën sûå cuöën cúâ tam sùæc, ruát hïët quên viïîn chinh Phaáp xuöëng taâu vïì "mêîu quöëc", chuã nghôa thûåc dên cuä àöí naát hoaân toaân. Saâi Goân cuäng laâ thaânh phöë chûáng kiïën sûå cuöën cúâ sao vaåch, quan têm Myä vöåi vaä lïn trûåc thùng bay ra taâu chiïën àêåu úã biïín Àöng; chuã nghôa thûåc dên múái bõ àaánh möåt àoân chñ tûã. Saâi Goân thúâi Phaáp thöëng trõ laâ thaânh phöë coá nhiïìu phong traâo quêìn chuáng àêëu tranh chñnh trõ röång lúán nhêët, söi nöíi nhêët úã Viïåt Nam, vaâ úã thïë giúái thuöåc àõa thúâi êëy khöng phaãi coá nhiïìu thaânh phöë nhû vêåy. Trûúác hïët, chuáng ta haäy kïí laåi mêëy cuöåc àêëu tranh chñnh trõ coá bïì sêu tû tûúãng maâ khöng coá sûå tham gia trûåc tiïëp cuãa quêìn chuáng nhên dên. Nhû cuöåc àêëu tranh (trong nhûäng nùm 60 thïë kyã XIX) giûäa thaái àöå àêìu haâng vaâ thaái àöå khaáng chiïën, giûäa giúái nho hoåc vúái nhau, phe àêìu haâng thiïíu söë do Tön Thoå Tûúâng àaåi diïån, coá thïí xem laâ tiïu biïíu, phe khaáng chiïën do Cû Trõ àaåi diïån; hai phe choåi nhau kõch liïåt bùçng thú nöm, thú khöng àûúåc in êën maâ haâng ngaân ngûúâi thuöåc loâng. Nhû cuöåc àêëu tranh giûäa phe taán thaânh vaâ phe phaãn àöëi chuã nghôa Phaáp - Viïåt àïì huïì (höìi giûäa nùm 20 thïë kyã XX) cuöåc àêëu tranh naây àaä diïîn ra bùçng rêët nhiïìu baâi baáo vaâ diïîn vùn Viïåt hay noái bùçng tiïëng Phaáp; caã Toaân quyïìn Varenne vaâ luêåt sû Phan Vùn Trûúâng àïìu coá vaâo cuöåc àêëu, giúái trñ thûác tên hoåc theo doäi kyä. Cuäng vaâo luác naây úã Saâi Goân ra àúâi möåt hònh thûác vêån àöång chñnh trõ múái laá mñt tinh, biïíu tònh; cuöåc biïíu tònh lúán nhêët luác bêëy giúâ, lúán nhêët tûâ trûúác cho àïën àoá laâ buöíi àûa tang cuå Têy Höì, chûâng 50 ngaân ngûúâi trong söë àoá coá àöng àuã hoåc sinh baäi khoáa, baån haâng caác chúå baäi thõ vaâ viïn chûác caác súã baäi cöng. Cuöåc àêëu tranh mang thñnh chêët vûâa àêëu tranh kinh tïë vûâa àêëu tranh chñnh trõ laâ cuöåc baäi cöng cuãa möåt ngaân thúå Bason àoâi tùng lûúng, chöëng sa thaãi, thûåc tïë laâ
8. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 8 nhùçm giam chiïën haåm Phaáp àûúåc phaái qua Trung Quöëc àang söi suåc caách maång maâ phaãi gheá Saâi Goân àïí sûãa chûäa. Baäi cöng thùæng lúåi. Dûå luêån Têy Nam Saâi Goân chêën àöång. Sau àoá, vaâo nhûäng nùm 30 thò Saâi Goân chûáng kiïën nhiïìu cuöåc baäi cöng vaâ töíng baäi cöng, baäi thõ vaâ töíng baäi thõ, nhiïìu vaâ lúán khöng àêu bùçng vò leä Saâi Goân laâ thaânh phöë cöng thûúng nghiïåp lúán nhêët Viïåt Nam, vaâ vò leä rùçng Àaãng böå Cöång saãn Saâi Goân laâ möåt töí chûác maånh. Biïíu tònh àoán lao cöng àaåi sûá Justin Göda, àoán Toaân quyïìn Breávieá (1936-1937) àûúåc nhêån xeát laâ àöng hún cuöåc àûa linh cûäu cuå Têy Höì, coá àiïìu múái laâ höm àoán Breávieá thò nhên dên vaâ caãnh saát xö xaát nhau dûä döåi. Biïíu tònh êëy coân laâ nhoã thöi, coân laâ bònh thûúâng thöi, nïëu so saánh vúái caác cuöåc tuyïn thïå, caác cuöåc tuêìn haânh cuãa thanh niïn tiïìn phong vaâ töíng cöng àoaân trûúác Caách maång Thaáng taám. Nhûäng ngaây 25 thaáng 8; 2 thaáng 9 nùm 1945, trïn caác quaãng trûúâng vaâ àaåi löå Saâi Goân, ngûúâi quan saát thêëy têåp húåp khöng phaãi haâng chuåc vaån maâ àïën haâng trùm vaån ngûúâi trong tay khöng phaãi chó coá bùng cúâ maâ coân coá caã vuä khñ. Súã dô caác cuöåc biïíu tònh tuêìn haânh úã Saâi Goân laâ võ Saâi Goân àûúåc bao boåc búãi möåt ngoaåi ö phuå cêån coá tinh thêìn cao, coá töí chûác maånh tûâa tûåa nhû Paris coá "vaânh àai àoã" nöíi tiïëng; tûâ haâng chuåc nùm röìi liïn minh cöng nöng laâ möåt sûác maånh khöng àïë quöëc naâo phaá nöíi. Phaáp trúã laåi. Myä keáo àïën. Phaáp, Myä vaâ nguåy quyïìn àïìu vêëp phaãi sûác maånh vö biïn cuãa quêìn chuáng nhên dên Saâi Goân luác naâo cuäng sùén saâng theo tiïëng goåi cuãa Àaãng caách maång, àïí phaát àöång baäi cöng, baäi khoáa, baäi thõ, biïíu tònh, thõ uy tuêìn haânh chöëng laåi chuáng, mùåc dêìu chuáng coá caãnh saát vuä trang möåt caách töëi tên. Cêìn nhùæc laåi möåt söë cuöåc àêëu tranh tiïu biïíu nhêët cho tinh thêìn cuãa quêìn chuáng nhên dên thaânh phöë. Cuöåc biïíu tònh trûúác dinh thuã tûúáng nguåy, trong àoá troâ Ún bõ bùæn chïët, laâ cuöåc biïíu tònh lúán, nhûng noá laåi rêët nhoã nïëu so vúái àaám ma cuãa troâ Ún trong àoá caái àêìu cuãa àoaân biïìu tònh àaä vaâo túái bïånh viïån Chúå Rêîy maâ caái àuöi cuãa àoaân biïíu tònh chûa ra hïët khoãi sên trûúâng Petrus Kyá. Cuäng cêìn nhùæc laåi cuöåc biïíu tònh lúán úã trung têm Saâi Goân, maâ ngûúâi dêîn àêìu laâ luêåt sû Nguyïîn Hûäu Thoå, mêëy vaån dên hö vang khêíu hiïåu töëng cöí chiïën haåm Myä ra khoãi bïën Baåch Àùçng, baâ con àöët ötö, dûång chiïën luäy, tay khöng giao tranh vúái caãnh saát vuä trang, xung àöåt caã buöíi, caã ngaây, nhòn laåi thò chiïën haåm vaâ maáy bay Myä biïët thên àaä ruát khoãi Saâi Goân röìi! Nhûäng nhaâ laâm sûã coá thûâa tû liïåu àïí viïët mêëy trùm trang saách chûáng minh rùçng Saâi Goân laâ thaânh
9. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 9 phöë cuãa cao traâo quêìn chuáng àêëu tranh bïìn bó suöët thúâi thöëng trõ thûåc dên cuä vaâ múái. Saâi Goân, möåt caái loâ reân àuác nhiïìu anh taâi kiïåt xuêët cho dên töåc. Phong traâo àêëu tranh tû tûúãng chñnh trõ, vuä trang cuãa quêìn chuáng nhên dên chöëng àïë quöëc thûåc dên (tûâ 1859 àïën 1975) úã Viïåt Nam, úã Nam Böå, úã Saâi Goân, àaä laâm nêíy núã laåi thaânh phöë naây möåt söë anh taâi kiïåt xuêët bao göìm nhiïìu ngûúâi nöíi danh trong nûúác vaâ caã ngoaâi nûúác, cuâng nhiïìu anh taâi vö danh maâ sûå nghiïåp cûáu nûúác vêîn laâ hiïín haách, vêîn laâ têëm gûúng saáng àúâi àúâi. Danh nhên àêìu tiïn cuãa Saâi Goân khaáng Phaáp laâ Höì Huêën Nghiïåp, theo lúâi kïí cuãa Nguyïîn Thöng, Nghiïåp vò cha chïët, meå giaâ, nïn khöng ài thi, öng úã nhaâ thúâ cha, nuöi meå, daåy hoåc; nhûng khi quên Phaáp àaánh chiïëm Saâi Goân thò Nghiïåp liïìn theo lúâi kïu goåi cuãa Trûúng Àõnh, nhêån cuãa Bònh Têy àaåi nguyïn soaái chûác tuêìn phuã Bònh Dûúng, laänh àaåo khaáng chiïën úã thaânh phöë. Chùèng may bõ àõch bùæt, Nghiïåp thaâ chõu chïët khöng chõu haâng, trûúác khi ra phaáp trûúâng, Nghiïåp can àaãm ung dung chaãi toác, sûãa aáo, ngêm böën cêu thú àêìy khñ tiïët. Nhûäng võ Chuã tõch khaáng chiïën cuãa Saâi Goân, Nam Böå vïì sau àïìu xûáng àaáng vúái thêìy Höì Huêën Nghiïåp; kyä sû Kha Vaån Cên, luêåt sû Phaåm Vùn Baåch, kiïën truác sû Huyânh Têën Phaát, baác sô Phaåm Ngoåc Thaåch, luêåt sû Nguyïîn Hûäu Thoå Danh nhên kiïåt xuêët cuãa Saâi Goân coá thïí laâ caác nhaâ àaåi trñ thûác maâ cuäng coá thïí laâ ngûúâi cöng nhên nhû Tön Àûác Thùæng, ngûúâi àaä keáo cúâ phaãn chiïën àïí uãng höå Nga Sö trïn haåm àöåi Phaáp nùm 1919, öng Hùæc Haãi cuäng laâ ngûúâi àaä cuâng haâng ngaân thúå Bason giam haåm àöåi Phaáp laåi suöët thúâi gian khi chuáng trïn àûúâng ài àaân aáp caách maång Trung Quöëc nùm 1925; nhû anh huâng lao àöång Ngö Vùn Nùm coá cöng tûâ Bùæc àûa vïì Nam haâng chuåc taâu vuä khñ trong thúâi kyâ chöëng Myä. Laåi coá thïí laâ nhûäng thanh niïn xem àaåi nghôa cûáu nûúác nùång nhû àaá nuái, maâ xem caái chïët nheå nhû löng höìng. Àiïín hònh laâ Lyá Tûå Troång, Nguyïîn Vùn Tröîi, Lï Vùn Taám. Cuäng coá thïí laâ võ chên tu àùæc àaåo nhû Thñch Quaãng Àûác maâ ngoån lûãa tûå thiïu úã möåt ngaä tû àûúâng phöë laâm chêën àöång dû luêån caã thïë giúái, goáp phêìn àöët chaáy ra tro caã möåt triïìu àònh hoå Ngö tay sai cuãa Myä. Bêy giúâ vaâ sau naây, khi ta nghiïn cûáu vïì tû tûúãng Phêåt giaáo thò khöng thïí naâo quïn sû Thiïån Chiïëu vúái caác luêån vùn sêu sùæc cuãa cuå vïì caác vêën àïì triïët lyá cao siïu, coá hay khöng coá Thûúång àïë saáng taåo muön loaâi ? Coá hay khöng coá linh höìn bêët töí ? Coá hay khöng coá Thiïn àûúâng, Tõnh àöå,
10. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 10 Têy phûúng cûåc laåc ? Coá hay khöng coá ngoaåi giúái ? Noái vïì söë danh nhên cuãa thaânh phöë Saâi Goân maâ quïn caác nhaâ baáo, nhaâ vùn, nghïå sô thò seä laâ thiïëu soát. Saâi Goân laâ núi coá "nhûåt trònh" súám nhêët úã nûúác ta; Saâi Goân laåi laâ núi maâ trong thúâi thûåc dên thöëng trõ, ngûúâi cêìm buát coá möåt söë àiïìu kiïån tûúng àöëi dïî daäi hún úã Haâ Nöåi, Huïë àïí noái lïn möåt phêìn tû tûúãng tiïën böå cuãa mònh. Cho nïn, tûâ rêët súám möåt söë khöng nhoã nhûäng ngûúâi laâm vùn, laâm baáo úã Bùæc, Trung keã trûúác ngûúâi sau vaâo àêët Saâi Goân thi thöë taâi nùng, Trêìn Huy Liïåu, Haãi Triïìu Nöíi nhêët trong laâng baáo Saâi Goân trong thúâi gian giûäa hai cuöåc thïë chiïën laâ Nguyïîn An Ninh, Nguyïîn Vùn Taåo, caác anh vûâa laâ nhaâ baáo, vûâa laâ chñnh khaách viïët hay, noái gioãi, lúâi vùn vaâ nhên caách thûác tónh muön ngûúâi. Saâi Goân laâ àêët duång voä cuãa nhûäng nhaâ huâng biïån. Phaãi àûúåc nghe Nguyïîn An Ninh, Nguyïîn Vùn Taåo, Huyânh Têën Phaát, Mai Vùn Böå, Àùång Ngoåc Töët, v.v , múái tin rùçng tiïëng meå àeã cuãa chuáng ta khöng chó àùåc sùæc ïm dõu nhû ru, maâ khi cêìn cuäng thûâa sûác kñch àöång tinh thêìn nhû àaåi phaáp úã chiïën trûúâng. Trong phong traâo nhên dên chöëng àïë quöëc, nhiïìu nghõ sô Saâi Goân nöíi lïn nhû chiïën sô: nhaåc cuãa Lûu Hûäu Phûúác àem laåi sûác maånh nhû nhûäng binh àoaân; Trêìn Hûäu Trang, Nùm Chêu, Baãy Phuâng Haá vaâ bao nhiïu nghïå nhên nûäa laâ chiïën sô àaánh giùåc bùçng baãn kõch lúâi ca. Kïí bao danh nhên saãn sinh tûâ nhên dên anh huâng cuãa àêët Saâi Goân naây cuäng khöng hïët. Haäy nhúá trûúác hïët vaâ cuöëi cuâng tïn tuöíi cuãa caác nhaâ laänh àaåo caách maång àaä bõ àïë quöëc vaâ beâ luä tay sai cuãa chuáng giïët chïët taåi thaânh phöë naây: Trêìn Phuá, Haâ Huy Têåp, Nguyïîn Vùn Cûâ, ba võ Töíng Bñ thû taâi cao cuãa Àaãng Cöång saãn vaâ biïët bao caác chiïën sô caách maång khaác nûäa, caác àöìng chñ àïën àêy tûâ khùæp tónh thaânh cuãa Töí quöëc, yïn giêëc ngaân thu bïn caånh Höì Huêën Nghiïåp ngaây trûúác, Lï Thõ Riïng ngaây nay, goáp phêìn xêy dûång truyïìn thöëng anh huâng cuãa nhên dên Thaânh phöë Saâi Goân - Thaânh phöë Höì Chñ Minh. (300 nùm Saâi Goân - TP.Höì Chñ Minh - NXB Chñnh trõ Quöëc gia)
11. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 11 THÏË THÛÁ CAÁC TRIÏÌU CHUÁA NGUYÏÎN 1 - Nguyïîn Hoaâng (1558 - 1613) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Kim (ngûúâi coá cöng dûång ra Nam triïìu, sau àûúåc truy tön laâ Triïåu Töí Tônh Hoaâng Àïë). Thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn (con gaái cuãa quan Àùåc Tiïën Phuå quöëc thûúång tûúáng quên, thûå vïå sûå triïìu Lï), sau àûúåc truy tön laâ Tônh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 8 nùm êët Dêåu (1525). Vaâo trêën thuã Thuêån Hoáa thaáng 10 nùm Mêåu Ngoå (1558) vaâ àïën thaáng 11 nùm Canh Ngoå (1570) thò kiïm quaãn caã xûá Quaãng Nam (thay cho Nguyïîn Baá Quyánh). Thaáng 5 nùm Quyá Tõ (1593) àûúåc phong laâm Thaái uáy, Àoan Quöëc Cöng. ÚÃ ngöi chuáa 55 nùm, dên thûúâng goåi laâ chuáa Tiïn, mêët vaâo thaáng 6 nùm Quyá Sûãu (1613), thoå 88 tuöíi. Sau àûúåc suy tön laâm Thaái Töí Gia Duå Hoaâng Àïë. Trong thúâi gian úã ngöi, Nguyïîn Hoaâng àaä cho quên àaánh Chiïm Thaânh, múã röång biïn cûúng àïën khu vûåc tónh Phuá Yïn ngaây nay. Trêån àaánh naây xaãy ra nùm Tên Húåi (1611). 2 - Nguyïîn Phuác Nguyïn (1613 - 1635) Con thûá 6 cuãa vua Nguyïîn Hoaâng, (böën ngûúâi con àêìu cuãa Nguyïîn Hoaâng àïìu mêët súám, ngûúâi con thûá 5 thò phaãi laâm con tin úã Àaâng Ngoaâi). Thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau àûúåc truy tön laâ Gia Duå hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 7 nùm Quyá Húåi (1563). Nùm Nhêm Dêìn (1602) àûúåc laâm trêën phuã Quaãng Nam. Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 6 nùm Quyá Sûãu (1613), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi binh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Thuåy Quêån Cöng. ÚÃ ngöi chuáa 22 nùm, dên thûúâng goåi laâ chuáa Phêåt hay chuáa Saäi, mêët vaâo thaáng 10 nùm êët Húåi (1635), thoå 72 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Hy Töng Hiïëu Vùn Hoaâng Àïë.
12. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 12 3 - Nguyïîn Phuác Lan (1635 - 1648) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Nguyïn, thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Vùn hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 7 nùm Tên Sûãu (1601). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 10 nùm êët Húåi (1635), dên thûúâng goåi laâ chuáa Thûúång, úã ngöi chuáa 13 nùm, mêët vaâo thaáng 2 nùm Mêåu Tñ (1648), thoå 47 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thêìn Töng Hiïëu Chiïu Hoaâng Àïë. 4 - Nguyïîn Phuác Têìn (1648 - 1687) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Lan, thên mêîu ngûúâi hoå Àoaân, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Chiïu hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 6 nùm Canh Thên (1620). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 2 nùm Mêåu Tñ (1648), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái Baão, tûúác Duäng Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ chuáa Hiïìn. ÚÃ ngöi chuáa 39 nùm, mêët vaâo thaáng 3 nùm Àinh Maäo (1687), thoå 67 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thaái Töng Hiïëu Triïët Hoaâng Àïë. 5 - Nguyïîn Phuác Trùn (1687 - 1691) Con thûá hai cuãa Nguyïîn Phuác Têìn, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Triïët hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 12 nùm Ki Sûãu (1649). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 3 nùm Àinh Maäo (1687), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái phoá, tûúác Hoaâng Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ chuáa Nghôa. ÚÃ ngöi chuáa 4 nùm, mêët vaâo thaáng 1 nùm Tên Muâi (1691), thoå 42 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thaái Töng Hiïëu Nghôa Hoaâng Àïë. 6 - Nguyïîn Phuác Chu (1691 - 1725) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Trùn, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Nghôa hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 5 nùm êët Maäo (1675). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 1 nùm Tên Muâi (1691), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Töå Quêån Cöng, dên thûúâng goåi laâ Quöëc chuáa. ÚÃ ngöi chuáa 34 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm êët Tõ (1725), thoå 50 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Hiïín Töng Hiïëu Minh Hoaâng Àïë. Trong
13. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 13 thúâi gian úã ngöi chuáa, Nguyïîn Phuác Chu coá ba lêìn múã röång laänh thöí vïì phña Nam. 7 - Nguyïîn Phuác Chuã (1725 - 1738) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Chu, thên mêîu ngûúâi hoå Töëng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Minh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 12 nùm Bñnh Tñ (1696). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 4 nùm êët Tõ (1725), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái phoá, tûúác Àónh Quöëc Cöng, dên thûúâng goåi laâ Ninh Vûúng. ÚÃ ngöi chuáa 13 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm Mêåu Ngoå (1738), thoå 42 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thuác Töng Hiïëu Ninh Hoaâng Àïë. 8 - Nguyïîn Phuác Khoaát (1738 - 1765) Con trûúãng cuãa Nguyïîn Phuác Chuá, thên mêîu ngûúâi hoå Trûúng, sau àûúåc truy tön laâ Hiïëu Ninh hoaâng hêåu. Sinh vaâo thaáng 8 nùm Giaáp Ngoå (1714). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 4 nùm Mêåu Ngoå (1738), xûng laâ Tiïët chïë thuãy böå chû dinh, Töíng nöåi ngoaåi bònh chûúng quên quöëc troång sûå, chûác Thaái baão, tûúác Hiïíu Quêån Cöng, dên thûúâng goåi laâ Voä Vûúng. ÚÃ ngöi chuáa 27 nùm, mêët vaâo thaáng 4 nùm ÊËt Dêåu (1765), thoå 51 tuöíi. Sau àûúåc truy tön laâ Thïë Töng Hiïëu Voä Hoaâng Àïë. 9 - Nguyïîn Phuác Thuêìn (1765 - 1777) Con thûá 16 cuãa Nguyïîn Phuác Khoaát, thên mêîu ngûúâi hoå Nguyïîn, sau ài tu, àûúåc truy tön laâ Tuïå Tônh Thaánh Mêîu Nguyïn Sû. Sinh vaâo thaáng 11 nùm Giaáp Tuêët (1754). Nöëi nghiïåp chuáa tûâ thaáng 5 nùm êët Dêåu (1765), úã ngöi chuáa 12 nùm, mêët vaâo thaáng 9 nùm Àinh Dêåu (1777), khi bõ Têy Sún àaánh àuöíi úã Gia Àõnh. Dên thûúâng goåi laâ Àõnh Vûúng. Sau àûúåc truy tön laâ Duïå Töng Hiïëu Àõnh Hoaâng Àïë. (Trñch "Thïë Thûá caác Triïìu Vua Viïåt Nam" cuãa Nguyïîn Khùæc Thuêìn)
14. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 14 LÕCH SÛÃ HÒNH THAÂNH VUÂNG ÀÊËT SAÂI GOÂN Nùm 1698, Nguyïîn Phûúác Chu - tûác chuáa Minh - sai Thöëng suêët Nguyïîn Hûäu Kñnh (thûúâng àoåc Caãnh) vaâo Nam kinh lyá vaâ lêåp phuã Gia Àõnh. Nhûng trûúác àoá, coá leä haâng thïë kyã, nhiïìu sûã liïåu cho thêëy ngûúâi Viïåt Nam àaä túái buön baán vaâ khêín hoang lêåp àêëp raãi raác trong àöìng bùçng söng Mï Köng úã chêu thöí miïìn Nam vaâ söng Mï Nam bïn Xiïm röìi. Biïn niïn sûã Khú Me cheáp: Nùm 1618, vua Chey Chettha II lïn ngöi. Ngaâi liïìn cho xêy cung àiïån nguy nga taåi U Àöng, röìi cûã haânh lïî cûúái troång thïí vúái möåt cöng chuáa Viïåt Nam rêët xinh àeåp con chuáa Nguyïîn (ngûúâi ta phoãng àoaán àoá laâ cöng nûä Ngoåc Vaån con chuáa Saäi, Nguyïîn Phûúác Nguyïn). Hoaâng hêåu Sam Àaát Viïåt Nam cho àem nhiïìu ngûúâi àöìng hûúng túái Campuchia, coá ngûúâi àûúåc laâm quan lúán trong triïìu, coá ngûúâi laâm caác nghïì thu cöng vaâ coá ngûúâi buön baán hay vêån chuyïín haâng hoáa. Nùm 1623, chuáa Nguyïîn sai möåt phaái böå túái yïu cêìu vua Chey Chettha II cho lêåp àöìn thu thuïë taåi Prei Nokor (Saâi Goân) vaâ Kas Krobei (Bïën Ngheá). Àêy laâ vuâng rûâng rêåm hoang vùæng nhûng cuäng laâ àõa àiïím qua laåi vaâ nghó ngúi cuãa thûúng nhên Viïåt Nam ài Campuchia vaâ Xiïm La. Chùèng bao lêu, hai àöìn thu thuïë trúã thaânh thõ tûá trïn bïën dûúái quyïìn, cöng nghiïåp vaâ thûúng nghiïåp sêìm uêët. Giaáo sô Yyá tïn Christoforo Boni söëng taåi thõ trêën Nûúác Mùån gêìn Qui Nhún tûâ nùm 1681 àïën nùm 1622, viïët höìi kyá "Chuáa Nguyïîn phaãi chuyïn lo viïåc têåp trêån vaâ gúãi quên sang giuáp vua Campuchia - cuäng laâ chaâng rïí lêëy con gaái hoang (fille batarde) cuãa chuáa! Chuáa viïån trúå cho vua caã taâu thuyïìn lêîn binh lñnh àïí chöëng laåi vua Xiïm". Borri cuäng taã khaá tó mó vïì sûá böå cuãa chuáa Nguyïîn ài Campuchia höìi 1620: "Sûá thêìn laâ ngûúâi sinh trûúãng taåi Nûúác Mùån, möåt nhên vêåt quan
15. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 15 troång àûáng sau chûác töíng trêën. Trûúác khi lïn àûúâng, öng àaä àïí nhiïìu ngaây giúâ baân baåc vaâ nhêån lïånh cuãa chuáa. Sûá böå göìm khaá àöng ngûúâi, caã quan lêîn lñnh, vûâa nam vûâa nûä, chuyïn chúã trïn nhûäng chiïëc thuyïìn lúán coá trang bõ vuä khñ vaâ baâi trñ löång lêîy. Khi sûá böå túái kinh U Àöng, thò dên chuáng Khú Me, thûúng nhên Böì Àaâo Nha, Nhêåt Baãn vaâ Trung Hoa àaä tuå höåi àöng àaão àïí àoán tiïëp vaâ hoan nghïnh. Vò sûá thêìn àêy laâ ngûúâi quan thuöåc, àaä lui túái nhiïìu lêìn, tûâng laâm àaåi diïån thûúâng truá tûâ lêu, chûa khöng phaãi sûá giaã múái àúái lêìn àêìu. Borri coân cho biïët toâa sûá böå khaá quan troång vaâ àöng àuác, naâo laâ thï thiïëp, ngûúâi hêìu keã haå cuãa sûá thêìn, naâo binh sô giûä an ninh vaâ phuåc dõch sûá böå. Möåt giaáo sô khaác ngûúâi Phaáp tïn laâ Chevreuil túái thùm Colompeá (tûác Pnom Penh, Nam Vang) höìi 1665 àaä thêëy "hai laâng An Nam nùçm bïn kia söng, cöång söë ngûúâi àûúåc àöå 500 maâ keã theo àaåo Cöng giaáo chó coá 4 hay 5 chuåc ngûúâi". Ngoaâi Nam Vang, taåi caác núi khaác cuäng coá nhiïìu ngûúâi Viïåt Nam sinh söëng, úã thön quï thò laâm ruöång, gêìn phöë thò buön baán, laâm thuã cöng hay chuyïn chúã ghe thuyïìn, kïí haâng mêëy ngaân ngûúâi. Nhû úã Àêët Àoã, Baâ Rõa, Bïën Caá, Cuâ lao Phöúã, Myä Tho, Haâ Tiïn, v.v Ngoaâi àöìng bùçng söng Mï Köng, ngûúâi Viïåt Nam coân àïën laâm ùn vaâ àõnh cû raãi raác trong àöìng bùçng söng Mï Nam. Lõch sûã cho biïët: dên töåc Thaái múái lêåp quöëc tûâ thïë kyã VII sau cöng nguyïn úã giûäa baán àaão Àöng Dûúng vaâ chuã yïëu trïn lûu vûåc söng Mï Nam. Nûúác naây goåi laâ Xiïm hay Xiïm La (Siam), àïën nùm 1939 múái àöíi tïn laâ Thaái Lan. Kinh àö Xiïm xûa úã Ayuthia, xêy dûång thûâ nùm 150 trïn möåt khuác quanh cuãa söng Mï Nam caách biïín gêìn 100 km. Theo baãn àöì Loubeâre veä nùm 1687, thò kinh àö Ayuthia nùçm trong möåt hoân àaão lúán, giûäa hai nhaánh söng Mï Nam. Àûúâng saá, cêìu cöëng, phöë chúå, lêu àaâi àûúåc ghi khaá roä raâng. laåi coá thïm chuá chñch minh baåch nhû: A=Thaânh phöë, B=cung àiïån, C=bïën caãng, D=xûúãng thuãy haãi quên, E=xûúãng thuãy ghe thuyïìn, F=phöë thõ, G=chuãng viïån Chung quanh hoân àaão chñnh coá nhûäng khu vûåc daânh riïng cho dên Xiïm hay ngûúâi nûúác ngoaâi cû truá: ngûúâi Xiïm úã phña Bùæc vaâ Têy Bùæc, ngûúâi Hoa úã phña Àöng, ngûúâi Viïåt Nam, Maä Lai, Nhêåt Baãn, Hoâa Lan, Böì Àaâo Nha úã phña Nam. Núi ngûúâi Viïåt úã cuäng laâ möåt cuâ lao khaá röång, qua söng laâ túái phöë thõ kinh àö, viïåc ài laåi giao dõch rêët thuêån lúåi. Nhòn caách böë trñ thön traåi chung quanh Ayuthia, ta coá thïí phoãng àoaán cöång àöìng ngûúâi Viïåt úã àêy khaá àöng vaâ laâ möåt trong mêëy nhoám ngoaåi quöëc túái lêåp nghiïåp súám nhêët.
16. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 16 Trïn baãn àöì coá ghi roä chûä Cochinchinois núi thön traåi Viïåt. Àûúng thúâi, àõa danh naây chó ngûúâi Àaâng Trong vaâ cuäng coá thïí chó chung ngûúâi VIïåt Nam, vò trûúác àoá - trong thúâi gian chûa coá phên ranh Trõnh Nguyïîn, Têy phûúng duâng àõa danh êëy, biïën daång búãi Giao Chó - Cauchi -Cauchinchina - Cochinchine àïí goåi chung Viïåt Nam. Àa söë ngûúâi Viïåt úã àêy laâ ngûúâi Àaâng Trong, song cuäng coá ngûúâi Àaâng Ngoaâi. Hoå túái àõnh cû vaâ lêåp nghiïåp coá leä tûâ thïë kyã XVI hay àêìu thïë kyã XVII töìi, nghôa laâ tûâ thúâi nhaâ Maåc khi trong nûúác rêët xaáo tröån laâ loaåi ly. Theo kyá sûå cuãa Vachet thò caã nam nûä giaâ treã. Ngoaâi Ayuthia, ngûúâi Viïåt coân túái laâm ùn àõnh cû taåi Chên Bön (Chantaburi) vaâ Bangkok laâ nhûäng thûúng àiïëm trung chuyïín tûâ Haâ Tiïn túái kinh tö Xiïm. Sûã Viïåt Nam vaâ sûã Khú Me cuâng nhêët trñ ghi sûå kiïån: Nùm 1674, Nùåc Ong Àaâi àaánh àuöíi vua Nùåc Ong Nöån. Nöån chaåy sang cêìu cûáu chuáa Nguyïîn. Chuáa liïìn sai thöëng suêët Nguyïîn Dûúng Lêm àem bñnh ài tiïën thaão, thêu phuåc luön 3 luäy Saâi Goân, Goâ Bñch vaâ Nam Vang (trong sûã ta, àõa danh Saâi Goân xuêët hiïån tûâ 1674 vêåy). Àaâi thua chaåy röìi tûã trêån. Chuáa Nguyïîn phong cho Nùåc Ong Thu laâm Cao Miïn quöëc vûúng àoáng àö úã U Àöng, cho Nùåc Ong Nöån laâm phoá vûúng. Sûã ta coân ghi roä: nùm 1679, chuáa Nguyïîn Phûúác Têìn tûác Hiïìn Vûúng cho "nhoám ngûúâi Hoa" muöën "phuåc minh chöëng Thanh" laâ Dûúng Ngaån Àõch túái myä Tho, Trêìn Thûúång Xuyïn túái Biïn Hoâa vaâ Saâi Goân àïí laánh naån vaâ laâm ùn sinh söëng. Nhûäng núi àoá àaä coá ngûúâi Viïåt túái sinh cú lêåp nghiïåp tûâ lêu. Nhû Trõnh Hoaâi Àûác àaä cheáp: caác chuáa Nguyïîn "chûa raãnh mûu tñnh viïåc úã xa nïn phaãi taåm àïí àêët êëy cho cû dên baãn àõa úã, nöëi àúâi laâm phiïn thuöåc úã miïìn Nam, cöëng hiïën luön luön". Nhûng nùm 1658, "Nùåc Ong Chên phaåm biïn caãnh", Hiïìn Vûúng liïìn sai "phoá tûúáng Tön Thêët Yïn àem ngaân binh ài 2 tuêìn àïën thaânh Mö Xoaâi (Baâ Rõa), àaánh phaá kinh thaânh vaâ bùæt àûúåc vua nûúác êëy". Sau àûúåc tha töåi vaâ àûúåc phong laâm Cao Miïn quöëc vûúng "giûä àaåo phiïn thêìn, lo bïì cöëng hiïën, khöng xêm nhiïîu dên sûå úã ngoaâi biïn cûúng. Khi êëy àõa àêìu Gia Àõnh laâ Mö Xoaâi vaâ Àöìng Nai àaä coá lûu dên cuãa nûúác ta àïn úã chung löån vúái ngûúâi Cao Miïn khai lhêín ruöång àêët". Nhû vêåy laâ tûâ trûúác 1658, Mö Xoaâi vaâ Àöìng Nai àaä thuöåc "biïn caãnh" cuãa Viïåt Nam.
17. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 17 Böën mûúi nùm sau (tûác 1698), chuáa Nguyïîn múái sai Nguyïîn Hûäu Kñnh vaâo "kinh lyá" miïìn Nam. Àoá laâ cuöåc kinh lyá miïìn biïn caãnh - khi êëy "àêët àai àaä múã röång khùæp miïìn àöng Nam Böå nay. Trïn cú súã lûu dên Viïåt Nam tûå phaát túái "khêín hoang lêåp êëp", Nguyïîn Hûäu Kñnh àaä lêåp phuã Gia Àõnh vaâ 2 huyïån Phûúác Long, Tên Bònh (möåt phêìn nay laâ TPHCM). Àuáng laâ dên laâng ài trûúác, nhaâ nûúác àïën sau. Vaâ miïìn biïn caãnh Nam Böå saáp nhêåp vaâo cûúng vûåc Viïåt Nam möåt caách thêåt ïm thùæm vaâ hoâa húåp dên töåc vêåy. (Saâi Goân - Tp. Höì Chñ Minh: 300 nùm àõa chñnh)
18. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 18 PHAÁP CHIÏËM SAÂI GOÂN VAÂ TIÏËN HAÂNH CÖNG CUÖÅC XÊM LÛÚÅC VIÏÅT NAM Thaáng 4-1857, Napoleáon III quyïët àõnh thaânh lêåp möåt uãy ban nghiïn cûáu vïì Viïåt Nam (Commission de la Cochinchine) do hêìu tûúác Brenier àûáng àêìu vaâ 4 uãy viïn Pierre Cintrat, Phoá Àïì àöëc Fourichon, Àaåi taá haãi quên Jameâs, àaåi diïån Böå Thûúng maåi Fleury vaâ thû kyá De Mofras. Qua 7 phiïn hoåp (tûâ 28-4 àïën 18-5-1859), UÃy ban àaä thaão luêån 4 vêën àïì chñnh: phaáp lyá, kinh tïë, chñnh trõ vaâ quên sûå vaâ cuöëi cuâng àaä kïët luêån: Phaáp cêìn xêm chiïëm Viïåt Nam. Trung tûúáng Rigault de Genouilly àûúåc giao nhiïåm vuå "chiïëm Tourane" (Àaâ Nùéng) vaâ giûä vûäng úã àoá. Ngaây 1-9-1858, liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha dûúái sûå chó huy cuãa Rigault de Genouilly têën cöng Àaâ Nùéng múã àêìu cuöåc xêm lûúåc. Nhûng chiïën luäy Liïn Trò, chiïën thuêåt vûúân khöng nhaâ tröëng vaâ khñ hêåu khùæc nghiïåt àaä khiïën cho Rigault de Genouilly thêët baåi trong chiïën lûúåc àaánh nhanh thùæng nhanh. Cuöëi cuâng, y quyïët àõnh choån muåc tiïu thûá hai laâ Saâi Goân QUÊN PHAÁP ÀAÁNH CHIÏËM SAÂI GOÂN Vaâo giûäa thïë kyã XIX, lõch sûã Viïåt Nam bùæt àêìu nhûäng trang àen töëi khaác. Vúái daä têm xêm lûúåc. Phaáp àaä can thiïåp quên sûå vaâo Viïåt Nam bùçng caách àaánh chiïëm Nam Kyâ röìi Bùæc vaâ Trung Kyâ, aáp àùåt chïë àöå àö höå trïn toaân böå laänh thöí nûúác ta. Caác nûúác chêu Êu, àûáng àêìu laâ hai àaåi àïë quöëc Anh vaâ Phaáp àang tranh giaânh raáo riïët caác thuöåc àõa maâu múä úã chêu Phi, chêu AÁ, vûâa àïí àöåc quyïìn khai thaác caác taâi nguyïn phong phuá, vûâa múã röång thõ trûúâng tiïu thuå caác saãn phêím cöng nghiïåp cuãa mònh. Riïng àöëi vúái Viïåt Nam, caác nûúác phûúng Têy àaä nhiïìu lêìn ngoã yá muöën thiïët lêåp
19. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 19 bang giao, nhêët laâ Phaáp, do möëi quan hïå àaä coá tûâ khi Nguyïîn Phuác AÁnh chûa thiïët lêåp vûúng quyïìn nhaâ Nguyïîn. Yyá àöì cuãa Phaáp laâ thûåc hiïån chiïën lûúåc baânh trûúáng àïë quöëc thuöåc àõa taåi chêu AÁ, sau khi bõ ngûúâi Anh gaåt ra khoãi ÊËn Àöå. Cho nïn ngûúâi Phaáp rêët muöën triïìu àònh Huïë daânh cho hoå àùåc quyïìn buön baán úã Viïåt Nam. Khi bõ triïìu àònh Huïë nhiïìu lêìn tûâ chöëi (giai àoaån 1817-1831) Phaáp liïìn àûa quên àïën xêm lûúåc nûúác ta. Àïën 1850, Àïå nhõ àïë chñnh úã Phaáp àûúåc thiïët lêåp. Tònh hònh nöåi böå Phaáp àaä öín àõnh. Lúåi duång viïåc cêëm àaåo cuãa caác vua nhaâ Nguyïîn, vaâ taác àöång cuãa Hoaâng Hêåu Eugenie Marie De Montixo De Guzman ngûúâi rêët àûúåc triïìu àònh Têy Ban Nha uãng höå, Phaáp hoaâng Napoleáon III quay laåi chñnh saách can thiïåp trûúác àêy, vúái tû caách laâ ngûúâi baão vïå quyïìn truyïìn giaáo cuãa Höåi truyïìn giaáo haãi ngoaåi Paris, ngûúâi baão vïå quyïìn lúåi cuãa Àïå nhõ àïë chñnh Phaáp. Ngoaâi ra, sûå can thiïåp bùçng vuä lûåc cuãa Phaáp vaâo Viïåt Nam coân laâ möåt thuã àoaån chñnh trõ hïët sûác tinh vi cuãa Napoleáon III nhùçm vö hiïåu hoáa sûå chöëng àöëi cuãa quên àöåi, giúái thûúng nhên vaâ nhêët laâ cuãa giaáo höåi Thiïn chuáa giaáo vúái tham voång àöåc quyïìn giaáo taåi Viïåt Nam. Hoaâng àïë Phaáp Napoleáon III quyïët àõnh cho tiïën haânh "Chñnh saách ngoaåi giao phaáo haåm" àöëi vúái nûúác ta. Nùm 1855, triïìu àònh Phaáp cûã àùåc sûá De Montigni àïën caác nûúác chêu AÁ thaão luêån kyá hiïåp ûúác thöng thûúng. Trong khi võ àùåc sûá naây coân àang thûúng thuyïët úã Cao Miïn thò ba höå töëng haåm Phaáp àaä àïën Viïåt Nam trûúác. Ngaây 17-9-1856 höå töëng haåm Catinat cêåp bïën Àaâ Nùéng gùåp phaãi sûå àoán tiïëp cùng thùèng, haåm trûúãng Haãi quên Trung taá Le Lieur àaä cho nöí suáng bùæn phaá caác phaáo àaâi phoâng thuã cûãa biïín Àaâ Nùéng. Thaái àöå thuâ àõch cuãa lûåc lûúång haãi quên Phaáp taåi Àaâ Nùéng laâm cho caác àïì nghõ thûúng thaão sau naây cuãa àùåc sûá Montigni khöng àûúåc triïìu àònh Huïë chêëp nhêån. Giaám muåc Pellerin vöåi vaä lïn àûúâng vïì Phaáp, vêån àöång triïìu àònh Phaáp can thiïåp vuä lûåc vaâo Viïåt Nam. Napoleáon III cho lêåp ngay "UÃy ban Nam Kyâ" (Commission de la Cochinchine). Trong phiïn hoåp thaáng 4-1857. UÃy ban Nam Kyâ khuyïën caáo chñnh phuã Phaáp phaãi chiïëm giûä ba thûúng caãng chñnh cuãa Viïåt Nam maâ caác thûúng nhên Phaáp thûúâng lui túái laâ: Keã Chúå, Àaâ Nùéng vaâ Saâi Goân. Viïåc chiïëm cûá naây seä coá lúåi cho Phaáp trïn caã ba
20. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 20 phûúng diïån: Chñnh trõ, thûúng maåi vaâ uy tñn cuãa àïë quöëc Phaáp. Napoleáon III chêëp thuêån àïì nghõ cuãa UÃy ban vaâ ra lïånh cho võ Tû lïånh haåm àöåi Phaáp úã Viïîn Àöng, Phoá Àö àöëc Haãi quên Rigault de Genouilly ngaây 25-11-1857 phaãi àûa chiïën haåm àïën chiïëm Àaâ Nùéng. Nhûng maäi àïën 1-9-1858 haåm àöåi Phaáp göìm 14 chiïën haåm, 3000 quên múái àïën núi. Quên Phaáp vúái sûå höî trúå lûåc cuãa möåt àún võ böå binh Têy Ban Nha do Àaåi taá Lanzarotte chó huy àaä cuâng tiïën àaánh caãng Àaâ Nùéng. Sau khi chiïëm hai àöìn phoâng thuã cuãa Àaâ Nùéng, Phoá Àö àöëc Rigault De Genouilly nhêån thêëy khöng thïí duâng Àaâ Nùéng laâm cùn cûá àûúåc, vò tònh hònh chiïën sûå trúã nïn phûác taåp, quên triïìu àònh Huïë khaáng cûå maänh liïåt, khöng giöëng nhû caác baáo caáo cuãa caác giaáo sô Phaáp àaä gûãi cho Böå haãi quên vaâ thuöåc àõa, do àoá öng buöåc phaãi thay àöíi phûúng aán chiïëm àoáng. Àêìu nùm 1859, thay vò àem caã haåm àöåi ra võnh Bùæc Kyâ theo àuáng kïë hoaåch dûå kiïën, De Genouilly quyïët àõnh àem quên vaâo àaánh Nam Kyâ, giao cho Àaåi taá Toyon chó huy möåt àún võ nhoã, giûä caác cûá àiïím chiïëm àûúåc úã Àaâ Nùéng. Viïåc thay àöíi quyïët àõnh cuãa De Genouilly àûúåc lyá giaãi búãi caác yïëu töë sau: Nam Kyâ (La Basse Cochinchine) laâ vûåa luáa nuöi caã quên àöåi nhaâ Nguyïîn vaâ kinh àö Huïë. Võ trñ Saâi Goân coá nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn rêët thuêån lúåi vïì mùåt giao thöng haâng haãi, thûúng maåi àaä àûúåc caác nûúác phûúng Têy chuá yá ngay tûâ nhûäng nùm àêìu thïë kyã XIX. Thúâi àiïím bêëy giúâ àang muâa gioá Àöng Bùæc thuêån lúåi cho viïåc haåm àöåi Phaáp xuöi Nam. Haåm àöåi haãi quên göìm caác chiïën haåm Phleágeáton, Primauguet, caác phaáo haåm L'Alarme, L'Avalanche, La Dragonne, caác vêån chuyïín haåm La Durance, La Meurthe, La Saöne vaâ thöng baáo haåm maáy húi nûúác El Cano. Têët caã rúâi Àaâ Nùéng ngaây 2-2-1859, àïën ngaây 9-2 thò têåp kïët taåi cûãa söng Saâi Goân. Saáng ngaây 10-2 chiïën haåm Phaáp phaáo kñch phaá huãy 2 phaáo àaâi phoâng vïå trïn búâ biïín Vuäng Taâu. Ngaây 11-22 chiïën haåm Phaáp Phleágeáton phaáo kñch phaá huãy àöìn Cêìn Giúâ.
21. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 21 Soaái haåm cuãa R.De Genouilly ngûúåc söng Saâi Goân, dêîn àêìu möåt àoaân chiïën thuyïìn göìm hai chiïëc höå töëng haåm maáy húi nûúác, ba phaáo haåm vaâ möåt thöng baáo haåm maáy húi nûúác cuãa Têy Ban Nha, keáo theo nhiïìu xaâ-luáp vaâ canö chúã quên trang quên duång. Tûâ ngaây 11-2 àïën 15-2 quên Phaáp lêìn lûúåt triïåt haå àöìn phoâng vïå cuãa triïìu àònh Huïë àoáng doåc theo söng Saâi Goân, sùén saâng àaánh chiïëm Saâi Goân. Luäy thaânh Saâi Goân àûúåc töí chûác phoâng thuã hai mùåt: mùåt Nam laâ hai phaáo àaâi phoâng vïå, mùåt Bùæc laâ möåt luäy thaânh vúái nhiïìu phaáo àaâi löìi. Töëi 15-2 Rigault de Genouilly cho têën cöng vaâ huãy diïåt ngay möåt trong hai phaáo àaâi úã mùåt Nam, phaáo àaâi coân laåi cuäng bõ triïåt haå vaâo saáng 16-2. Tiïëp tuåc viïåc chiïëm àoáng Saâi Goân chiïën haåm L'Avalanche ài trinh saát hïå thöëng phoâng thuã cuãa luäy thaânh phña Bùæc. 17-2-1859 caác taâu chiïën Phaáp aán ngûä àuáng võ trñ àûúåc phên cöng: chiïën haåm Phleágeáton trûåc diïån cöíng thaânh, chiïën haåm Primauguet vaâ hai phaáo haåm L'Alarme, L'Avalanche, baão vïå mùåt trêån phña trûúác, coân phaáo haåm La Dragonne, Le Prigrent vaâ thöng baáo haåm El Cano baão vïå mùåt trêån phña sau. Têët caã àöìng loaåt nöí suáng àïí yïím trúå lûåc lûúång àöí böå aáp saát muåc tiïu. Thiïëu taá Henri des Pailleâres cêìm àêìu hai àaåi àöåi böå binh àaánh vaâo sûúân traái. Trong khi àoá Àaåi uáy Gallimard dêîn toaán cöng binh coá nhiïåm vuå àaánh sêåp cûãa lúán vaâ caác vaách thaânh, höî trúå cho böå binh traân vaâo thaânh. Möåt àaåi àöåi khinh binh Têy Ban Nha dûúái quyïìn cuãa Thiïëu taá Palance nùçm chúâ tùng viïån cho hai caánh quên trïn. Möåt tiïíu àoaân trûâ bõ nùçm àúåi lïånh trïn baäi cöng dûúái quyïìn chó huy cuãa Trung taá Raybaud. Trong khi àoá lûåc lûúång Têy Ban Nha dûúái quyïìn cuãa Àaåi taá Lanzarotte cuâng möåt nûãa tiïíu àoaân haãi quên úã caánh taã, àûúåc lïånh aáp saát vaách thaânh. Quên triïìu àònh bõ têën cöng dûúái hoãa lûåc aác liïåt cuãa quên Phaáp súám bõ àaánh tan, cuâng luác àoá úã sûúân mùåt, möåt caánh quên cuãa triïìu àònh hún 1000 ngûúâi, vêîn tiïëp tuåc cêìm cûå dûúái trêån mûa phaáo cuãa àaåi àöåi böå binh Phaáp. Àaåi taá Lanzarotte àûúåc lïånh döëc toaân lûåc àêíy luâi caánh quên naây ra khoãi mùåt Bùæc luäy thaânh Saâi Goân. Àïën 10 giúâ ngaây 17-2 viïåc chiïëm àoáng Saâi Goân coi nhû hoaân têët, liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha àaä chiïëm àoáng nhiïìu võ trñ, àöìn binh cuãa quên triïìu àònh trong thaânh Saâi Goân.
22. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 22 Chó trong voâng möåt tuêìn lïî, liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha àaä laâm chuã möåt vuâng röång 25 dùåm doåc theo söng Saâi Goân vaâ toaân böå thaânh Saâi Goân àûúåc phoâng thuã rêët qui mö vaâ kiïn cöë maâ ta coá thïí thêëy àûúåc qua söë chiïën lúåi phêím do quên Phaáp thu àûúåc sau khi chiïëm thaânh: 200 khêíu àaåi baác bùçng sùæt vaâ àöìng, möåt höå töëng haåm vaâ 7 chiïën thuyïìn göî coân àang nùçm uå, 20.000 vuä khñ, 85.000 kg thuöëc nöí, möåt keát sùæt chûáa 130.000 quan. Töín thêët cuãa triïìu àònh Huïë ûúác tñnh 20 triïåu quan Phaáp. Cuöåc àaánh chiïëm Saâi Goân trong nùm 1859 thûåc tïë chó laâ möåt cuöåc têën cöng quên sûå thuêìn tuáy. Búãi vò ngay sau àoá toaân böå haåm àöåi Phaáp ruát ài cuâng vúái quên Anh àaánh Trung Hoa, vaâ chó àïí laåi möåt àöåi quên truá phoáng do Àaåi taá D'arieâs trêën giûä, àaánh nhau cêìm chûâng vúái quên chi viïån cuãa triïìu àònh Huïë do öng Nguyïîn Tri Phûúng vaâ Tham taán Àaåi thêìn Phaåm Thïë Hiïín töí chûác chiïën àêëu nhùçm khöi phuåc Saâi Goân. Cuöëi nùm 1860, nhaâ Thanh baåi têån phaãi kyá hiïåp ûúác bêët bònh àùèng vúái Phaáp - Anh, haåm àöåi Phaáp do phoá Àö àöëc Charner chó huy quay vïì hoaân têët viïåc chiïëm àoáng Saâi Goân. Àêìu nùm 1861, quên Phaáp têåp trung toaân böå lûåc lûúång vúái 70 chiïën thuyïìn, 3.500 böå binh àaánh chiïëm àöìn Kyâ Hoâa. Raång saáng 24-2-1861 liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha töíng tiïën cöng àöìn Kyâ Hoâa. Chiïìu ngaây 25-2-1861 àöìn Kyâ Hoâa thêët thuã, thiïåt haåi caã hai bïn àïìu rêët nùång nïì. (Quên triïìu àònh öng Nguyïîn Tri Phûúng, Phaåm Thïë Hiïín bõ thûúng nùång, öng Nguyïîn Duy tûã trêån. Phña quên Phaáp Thiïëu tûúáng Vassoigne, Àaåi taá Têy Ban Nha Planca bõ thûúng (coá taâi liïåu noái chïët). Trêån àaánh Saâi Goân lêìn 2 àûúåc triïìu àònh Phaáp àùåc biïåt quan têm vò noá múã àêìu cho yá àöì múã röång thuöåc àõa taåi Nam Kyâ, cho nïn ngay ngaây 27-2-1861 Phoá Àö àöëc Chatner gûãi baáo caáo khêín cêëp vïí Böå Haãi quên vaâ Thuöåc àõa viïåc hoaân têët chiïëm àoáng toaân böå Saâi Goân cuâng luác vúái viïåc àiïìu binh chiïëm Biïn Hoâa vaâ Àõnh Tûúâng. Sûå thêët thuã thaânh Saâi Goân (1859) röìi thêët thuã Kyâ Hoâa (1861) àaä böåc löå sûå yïëu keám cuãa vua quan nhaâ Nguyïîn. Nhû phêìn trïn àaä nïu, dûúái triïìu Minh Maång hïå thöëng phoâng thuã kiïn cöë cuãa thaânh Gia Àõnh àûúåc xêy dûång tûâ cuöëi thïë kyã XVIII bõ phaá boã, nhêët laâ viïåc thao
23. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 23 luyïån quên sûå khöng àûúåc chuá troång, quên sô khöng quen chiïën trêån dïî bõ tan raä khi lêm trêån, duâ dûå trûä lûúng thûåc, vuä khñ rêët döìi daâo. Tûâ sûå yïëu keám àoá dêîn àïën nhûäng di haåi nghiïm troång khaác trong viïåc tòm hiïíu vaâ àaánh giaá àuáng keã àõch, choån àöëi saách húåp lyá trûúác keã àõch àêìy daä têm. Cho nïn ta seä khöng ngaåc nhiïn khi thêëy triïìu àònh Huïë àaä choån saách lûúåc nhûúång böå röìi àêìu haâng, duâ taåi triïìu àònh cuäng coá phaái "chuã chiïën" ngay trong giai àoaån àêìu cuãa cuöåc xêm lûúåc Phaáp. (Theo saách Saâi Goân tûâ khi thaânh lêåp àïën giûäa thïë kyã 19 - NXB TPHCM 1998) NGUYÏÎN TRI PHÛÚNG VAÂ ÀAÅI ÀÖÌN CHÑ HOÂA a) Àaåi àöìn Chñ Hoâa Àaåi àöìn Chñ Hoâa (ngûúâi Phaáp àoåc laâ Ki Hoa, röìi ra laåi theo àoá maâ goåi laâ Kyâ Hoâa) àûúåc xêy dûång trïn laâng Chñ Hoâa, coá hònh thang maâ àaáy nhoã ngang Baâ Queåo, àaáy lúán ngang vúái ga Saâi Goân vaâ àûúâng 3 thaáng 2 bêy giúâ. Hai mùåt Têy vaâ Àöng chaåy doåc theo hai bïn àûúâng Caách Maång Thaáng Taám (bêëy giúâ laâ àûúâng Thiïn Lyá ài Nam Vang). Àaåi àöìn röång chûâng 3 cêy söë vuöng, chia laâm 5 khu. Thaânh cao 3,5m, daây 2m. Trïn mùåt thaânh vaâ saát vaách thaânh coá haâng raâo tre gai, phña ngoaâi laâ haâo sêu coá cùæm chöng daây vaâ caác höë chûä phêím. Böë trñ quanh thaânh laâ 150 àaåi baác. Tûâ àaåi àöìn vïì phña chuâa Cêy Mai, quên ta àùæp möåt chiïën luäy daâi vaâ xêy dûång àöìn Hûäu laâm àiïím tûåa. Tûâ àaåi àöìn vïì phña raåch Thõ Ngheâ cuäng àùæp möåt chiïën luäy tûúng tûå vúái àöìn Taã. Tûâ Baâ Queåo tiïën vïì phña Bùæc laâ caác àöìn Tham Lûúng, Thuêån Kiïìu, Raåch Tra Trong tònh thïë àoá thò Chasseloup Laubat àûúåc böí nhiïåm laâm Thûúång thû Böå Thuöåc àõa. Y cûúng quyïët thuác àêíy viïåc thaânh lêåp möåt thuöåc àõa vônh viïîn taåi Nam Kyâ. Chiïën tranh vúái Trung Hoa chêëm dûát vúái Hoâa ûúác Bùæc Kinh (10- 1860), Àö àöëc Charner keáo haåm àöåi vïì Saâi Goân. Ngaây 7-2-1861, Charner àïën Saâi Goân cuâng vúái 3 tiïíu àoaân böå binh, 1.200 lñnh thuãy àaánh böå, 600 dên phu möå úã Quaãng Chêu vaâ gêìn àêìy àuã möåt haåm àöåi.
24. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 24 Thïm 9 àaåi àöåi tùng viïån tûâ Phaáp, 800 quên Phaáp vaâ Têy Ban Nha àöìn truá tûâ trûúác úã Saâi Goân, 150 kyå binh tûâ Philippines àïën, quên söë dûúái quyïìn chó huy cuãa Charner lïn àïën 5.000 vúái gêìn 70 taâu chiïën. Roä raâng laâ möåt lûåc lûúång rêët maånh so vúái quên ta úã Saâi Goân cho duâ quên söë cuãa quên ta àöng hún: 22.000 khinh binh, 10.000 cú binh vaâ 15.000 quên àoáng úã Biïn Hoâa nhû laâ lûåc lûúång tiïëp ûáng. Vúái lûåc lûúång nhû thïë, Charner sùén saâng àöëi chiïën vúái quên triïìu àònh àïí múã röång vuâng chiïëm àoáng. b) Trêån chiïën Chñ Hoâa Ngaây 24-2-1861, tûâ 4 giúâ saáng, troång phaáo Phaáp bùæt àêìu nhaã àaån vaâo thaânh luäy ta, khúãi àêìu cuöåc têën cöng àaåi àöìn. Quên Phaáp khöng àaánh thùèng vaâo mùåt phña Nam laâ mùåt àöëi diïån vúái búâ söng Saâi Goân maâ choån thïë àaánh ngang höng xuêët phaát tûâ àöìn Cêy Mai. Luác 5 giúâ saáng, lûåc lûúång chuã lûåc phaát xuêët tûâ àöìn Cêy Mai bùæt àêìu têën cöng vaâo àöìn Hûäu. Phaáo ta bùæn traã dûä döåi, àöìng thúâi cho voi xung trêån. Phaáp àiïìu àöång troång phaáp lïn trûúác, chó caách àöìn Hûäu 500m vaâ nhaã àaån liïn tuåc vaâo àöìn àïí yïím trúå cho luåc quên aáp thaânh, duâng thang leo vaâo. Troång phaáo nhaã ñt nhêët 500 viïn vaâo àöìn vaâ cuöëi cuâng chiïëm àûúåc àöìn Hûäu. Saáng höm sau, ngaây 25-2-1861, tûâ 5 giúâ saáng, quên Phaáp chia laâm 3 caánh têën cöng vaâo thaânh phña Têy cuãa àaåi àöìn. Troång phaáo Phaáp, vêîn theo möåt chiïën thuêåt cöí àiïín, liïn tiïëp nhaã àaån vaâo àöìn àïí chuêín bõ cho luåc quên aáp thaânh. Mùåt trúâi moåc laâm troång phaáo khöng nhùæm àûúåc. Tïn trung taá Crouzat ra lïånh àûa suáng vaâo chó caách thaânh 200m vaâ trûåc xaå. Thaânh vúä, quên ta vaâ àõch àaánh cêån chiïën trong tûâng khu vûåc. Vïì phña àõch coá 12 tïn chïët vaâ 300 tïn bõ thûúng, coá Àaåi taá Palanca. Trung taá Testard chïët sau àoá vò vïët thûúng quaá nùång. Bïn ta, Nguyïîn Tri Phûúng bõ thûúng, Taán lyá Nguyïîn Duy (em Nguyïîn Tri Phûúng), Taán tûúng Tön Thêët Chó tûã trêån cuâng rêët nhiïìu quên sô. Nguyïîn Tri Phûúng phaãi ra lïånh lui quên vïì phña àöng Bùæc.
25. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 25 Ngaây 28-2-1861, quên Phaáp têën cöng Hoác Mön, röìi tûâ Hoác Mön tiïëp tuåc àaánh àöìn Tên Thúái Quên ta phaãi ruát lui vïì Biïn Hoâa. Àaåi àöìn Chñ Hoâa thêët thuã sau hai ngaây cêìm cûå. Quên Phaáp thûâa kïë àaánh chiïëm Àõnh Tûúâng (15-4-1861), Biïn Hoâa (7-1-1862) vaâ Vônh Long (23-3-1862). Vêåy laâ Saâi Goân àaä hoaân toaân rúi vaâo tay àõch. Saâi Goân tan taác trong cún binh lûãa. Ngêåm nguâi thay ba böën laâng Goâ Vêëp Cêy coã khö, thên thïí cuäng khö Baát ngaát nhô mûúâi taám thön vûúân trêìu Hoa traái ruång rúâi, ngûúâi cuäng ruång Mêëy dùåm Goâ Àen, Raåch Kiïën Ngoån lûãa thiïu, sûå nghiïåp saåch khöng. (Theo saách 300 nùm SG-TPHCM - NXB CTQG-98) NAM KYÂ BÕ RÚI VAÂO TAY THÛÅC DÊN PHAÁP a) Giai àoaån ban àêìu cuãa cuöåc xêm lûúåc. Trûúác khi cho quên ài àaánh phaá Àaâ Nùéng vaâo nùm 1858, nûúác Phaáp àaä laâ möåt àïë quöëc huâng maånh coá nhiïìu thuöåc àõa raãi raác úã nhiïìu núi, úã chêu Myä coá Martinique, Dominique , úã chêu Phi coá Seáneágal, Saint Louis, Tahiti, Algeárie Coân úã chêu AÁ thò chó múái lêëy àûúåc möåt söë thaânh phöë haãi caãng vaâ Cadeádonie. Sau khi lêëy Caleádonie vaâo nùm 1853, Phaáp thûåc sûå tiïën haânh viïåc xêm chiïën Viïåt Nam. Vaâo ngaây 31 thaáng 8 nùm 1858, lêëy cúá phaãn àöëi chñnh saách cêëm àaåo cuãa triïìu àònh Huïë, liïn quên Phaáp - Têy Ban Nha nöí suáng bùæn phaá haãi caâng Àaâ Nùéng àïí tiïën túái têën cöng kinh thaânh Phuá Xuên. Quên triïìu àònh chöëng traã kõch liïåt, laâm cho Àö àöëc cuãa quên Phaáp laâ Rigault de Genouilly thay àöíi kïë hoaåch, àûa quên vaâo àaánh cûãa Cêìn Giúâ. Quên Phaáp triïåt haå lêìn lûúåt 2 àöìn tûâ Cêìn Giúâ àïën Gia Àõnh, vaâ ngaây 17-2-1859 thò cöng phaá thaânh Gia Àõnh. Quên Nguyïîn bõ thua to, quan Àöëc thêìn Vuä Duy Ninh vaâ AÁn saát Lï Tûâ tûå vêîn, quên lñnh thaáo chaåy. Gia Àõnh thêët thuã. Trong dõp naây quên Phaáp cho mòn giêåt sêåp thaânh Gia Àõnh.
26. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 26 Nguyïîn Tri Phûúng àûúåc Triïìu àònh cûã vaâo phuå traách mùåt trêån naây. Öng cho àùæp àaåi àöìn Chñ Hoâa daâi 3.000m, ngang 1.000m, cao 3m5 àïí chöëng giûä vúái quên Phaáp. Trong thúâi gian naây, phña Phaáp coá sûå thay àöíi. Àö àöëc Charner sang thay R.de Genouilly chó huy toaán quên viïîn chinh. b) Mêët ba tónh miïìn Àöng Nam Kyâ Ngaây 23-2-1861, quên Phaáp cöng phaá àaåi àöìn Chñ Hoâa, gùåp sûå khaáng cûå quyïët liïåt cuãa quên Nguyïîn. Sau hai ngaây chiïën sûå aác liïåt, quên Nguyïîn bõ töín thêët nùång. Nguyïîn Tri Phûúng bõ thûúng, coân em laâ Nguyïîn Duy thò tûã trêån. Quên Nguyïîn phaãi boã àaåi àöìn Chñ Hoâa, ruát vïì Biïn Hoâa. Sau khi phaá àûúåc àaåi àöìn Chñ Hoâa, quên Phaáp tiïën àaánh lêëy Àõnh Tûúâng (Myä Tho), àùåt àöìn luäy khùæp núi àïí kiïím soaát. Tûúáng Bonnard sang thay Charner, triïín khai viïåc àaánh chiïëm Biïn Hoâa (1861) vaâ Vônh Long (1862). Triïìu àònh Huïë cûã phaái böå do Phan Thanh Giaãn cêìm àêìu vaâo nghõ hoâa cuâng Bonnard vaâ kyá hiïåp ûúác Nhêm Tuêët (1862) nhûúâng ba tónh miïìn Àöng cho Phaáp. c) Mêët ba tónh miïìn Têy Trong khi nhên dên miïìn Àöng àûáng lïn chöëng Phaáp thò triïìu àònh Huïë cuäng muöën àoâi laåi ba tónh àaä mêët, beân cûã möåt phaái böå do Phan Thanh Giaãn laâm Chaánh sûá, Phaåm Phuá Thûá laâm Phoá sûá sang Phaáp xin chuöåc. Viïåc thûúng thuyïët chûa ngaä nguä thò quên Phaáp tiïën haânh viïåc àaánh chiïëm ba tónh miïìn Têy (6.1867). Phan Thanh Giaãn luác êëy àaä trúã vïì sau chuyïën ài sûá khöng kïët quaã, àang laâm Kinh lûúåc sûá úã àêëy. Nghô rùçng quên Nguyïîn khöng thïí naâo chöëng nöíi vúái quên xêm lûúåc, Phan Thanh Giaãn dêng thaânh cho àöëi phûúng röìi uöëng thuöëc àöåc tûå tûã. Tûâ àêëy Nam Kyâ trúã thaânh thuöåc àõa cuãa Phaáp. BÛÚÁC ÀÊÌU CUÃA PHONG TRAÂO CHÖËNG PHAÁP Trong khi Triïìu àònh Huïë nhûúâng tûâng bûúác trûúác quên Phaáp vaâ sau àoá laâ cùæt àêët cho Phaáp thò phong traâo chöëng Phaáp nöíi dêåy maånh meä trong dên chuáng. Tiïu biïíu cuãa buöíi khúãi àêìu chöëng Phaáp laâ cuöåc khúãi nghôa cuãa Trûúng Àõnh vaâ Voä Duy Dûúng.
27. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 27 Trûúng Àõnh (1820-1864) laâm Phoá laänh binh taåi Gia Àõnh. Nùm 1861, sau thêët baåi cuãa quên Nguyïîn úã àaåi àöìn Chñ Hoâa, Trûúng Àõnh keáo quên vïì Goâ Cöng, xêy dûång cùn cûá, quy têåp nhûäng ngûúâi yïu nûúác cuâng àûáng lïn chöëng Phaáp. Cuöåc khúãi nghôa nöí ra trûúác khi Triïìu Àònh Huïë chõu kyá nhûúâng ba tónh miïìn Àöng cho Phaáp. Tûâ Goâ Cöng, phong traâo chöëng Phaáp lan röång ra khùæp núi. Nghôa quên àaánh phaá quên Phaáp taåi Myä Tho, Biïn Hoâa, Tên An, Cêìn Giuöåc, Chúå Lúán. Quên Phaáp khöng tiïu diïåt àûúåc, nhûng sau àoá nhúâ mua chuöåc Viïåt gian, tòm ra àûúåc baãn doanh cuãa Trûúng Àõnh taåi laâng Kiïíng Phûúác (Goâ Cöng), quên Phaáp vêy àaánh quyïët liïåt. Trong khi chöëng treã, Trûúng Àõnh bõ àaån bùæn gaäy xûúng söng vaâ hy sinh (1864). Cuâng nùm àoá, thuã lônh nghôa quên úã Tên Bònh laâ Höì Huên Nghiïåp cuäng bõ giùåc bùæt vaâ haânh hònh. Phong traâo chöëng Phaáp khöng vò thïë maâ dûâng laåi, tiïëp theo Trûúng Àõnh laâ caác cuöåc khúãi nghôa khaác, tiïu biïíu nhêët laâ cuãa Voä Duy Dûúng (Thiïn Höå Dûúng). Àõa baân hoaåt àöång cuãa Voä Duy Dûúng laâ úã Àöìng Thaáp Mûúâi. Öng àaä tûâng tham gia phong traâo khúãi nghôa cuãa Trûúng Àõnh, àûúåc phong chûác Thiïn höå, nïn thûúâng àûúåc goåi laâ Thiïn höå Dûúng. Sau khi Trûúng Àõnh hy sinh, Thiïn höå Dûúng ra lêåp cùn cûá úã Bùçng Lùng, àùåt Töíng haânh dinh trong vuâng àêìm lêìy Àöìng Thaáp Mûúâi, duâng chiïën thuêåt du kñch àïí àaánh quên Phaáp. Chiïën thuêåt naây àaä laâm àaão àiïn quên Phaáp. Chñnh quên cuãa Voä Duy Dûúng àaä coá saáng kiïën duâng ong voâ veä chöëng laåi nhûäng trêån caân cuãa àõch. Quên Phaáp cho quên lñnh ài tiïîu trûâ mêëy phen khöng àûúåc, cuöëi cuâng phaãi huy àöång àaåi quên têën cöng baãn doanh Thaáp Mûúâi. Voä Duy Dûúng phaãi chaåy vïì Vaâm Coã Têy röìi bõ bïånh thûúng haân vaâ hy sinh taåi àêy. Nam Kyâ, chiïën trûúâng úã àêy chó coân coá nhên dên vaâ quên Phaáp. Tiïëp bûúác theo miïìn Àöng, nhên dên miïìn Têy àûáng lïn chöëng Phaáp maâ àiïín hònh laâ caác cuöåc khúãi nghôa cuãa Nguyïîn Trung Trûåc vaâ Thuã Khoa Huên. Nguyïîn Trung Trûåc (1838 - 1868) vöën úã trong haâng nguä cuãa Trûúng Àõnh ngay tûâ buöíi àêìu tiïn. Öng àaä taâi ba, mûu trñ chó huy àaánh àùæm chiïëc taâu Espeárance cuãa thuãy quên Phaáp trïn söng Vaâm Coã vaâo nùm 1861. Sau àoá öng àûúåc Triïìu àònh cûã vïì laâm Thaânh thuã uáy Haâ Tiïn. Khi Phaáp chiïëm ba tónh miïìn Têy, öng àûúåc lïånh cuãa Triïìu àònh Huïë ra trêën nhêåm Phuá Yïn, nhûng Nguyïîn Trung Trûåc khöng tuên lïånh, úã laåi múã mùåt trêån chöëng Phaáp, lêåp cùn cûá úã Hoân Chöng. Thaáng 6.1868, öng tiïën quên chiïëm àaão Phuá Quöëc. Trûúác sûác
28. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 28 maånh ngaây caâng lúán cuãa nghôa quên, quên Phaáp beân bùæt giam meå cuãa Nguyïîn Trung Trûåc àïí buöåc öng phaãi ra haâng. Vò hiïëu, Nguyïîn Trung Trûåc ra nöåp mònh vaâ bõ haânh quyïët (1868) Àõa baân hoaåt àöång chñnh cuãa Thuã Khoa Huên (tïn thêåt laâ Nguyïîn Hûäu Huên 1830- 1875) laâ úã An Giang. Thuã Khoa Huên vöën àaä tûâng tham gia cuöåc khúãi nghôa cuãa Trûúng Àõnh vaâ cuãa thiïn höå Dûúng. Vaâo nùm 1863 öng bõ quan tónh An Giang bùæt nöåp cho quên Phaáp. Öng bõ Phaáp àaây ài Nam Myä nhûng àïën nùm 1870 laåi àûúåc àûa vïì laåi Saâi Goân. Thuã Khoa Huên laåi tröën vïì An Giang, lêåp cùn cûá chöëng Phaáp. Àïën nùm 1875, Thuã Khoa Huên bõ quên Phaáp bùæt àûa vïì haânh quyïët taåi quï nhaâ (huyïån Chúå Gaåo, Tiïìn Giang-1875). Cuäng trong phong traâo chöëng thûåc dên Phaáp, giûäa nhûäng tûúáng lônh vaâ nghôa quên thïì quyïët àaánh giùåc, nhên dên Saâi Goân vaâ Nam Böå khöng thïí quïn àûúåc nhûäng sô phu yïu nûúác. Khöng tûå cêìm gûúm giïët giùåc, nhûng àaä duâng ngoâi buát sùæc beán cuãa mònh caãnh tónh àöìng baâo, lïn aán boån cûúáp nûúác, tiïu biïíu laâ nhaâ thú chiïën sô Nguyïîn Àònh Chiïíu (Tön Nûä Quyânh Trên - Lõch sûã Viïåt Nam)
29. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 29 SAÂI GOÂN BIÏËN ÀÖÍI VAÂ HÒNH THAÂNH MÖÅT THAÂNH PHÖË THEO KIÏÍU PHÛÚNG TÊY Ngay sau chiïëm àûúåc thaânh Gia Àõnh, trïn nïìn binh àao khoái lûãa vûâa taân phaá "cuãa tiïìn tan boåt nûúác""tranh ngoái nhuöëm maâu mêy", thûåc dên Phaáp àaä tñnh ngay kïë saách cùæm chöët lêu daâi úã àêy, muöën lêëy àêy laâ baân àaåp, thön tñnh Nam Böå, cûúáp nûúác ta. Chuáng bùæt tay ngay vaâo xêy dûång Saâi Goân nhû möåt trung têm cuãa ba tónh miïìn Àöng. Vaâ chûâng nùm nùm sau àoá laâ thuã phuã cuãa caã Nam Kyâ luåc tónh. Saâi Goân àöíi thay mau choáng trúã thaânh "Hoân ngoåc Viïîn Àöng", cuäng mau choáng trúã thaânh caái voâi baåch tuöåc cuãa thûåc dên Phaáp vú veát taâi nguyïn, saãn vêåt cuãa Viïåt Nam. Vaâ cuäng súám trúã thaânh möåt trung têm bõ boác löåt, àêìu àöåc vaâ sa àoåa SAÂI GOÂN - NHÛÄNG NÙM ÀÊÌU THÚÂI PHAÁP CHIÏËM ÀOÁNG a) Saâi Goân vúái nhûäng biïën àöíi Saâi Goân laâ möåt thaânh phöë nhoã toåa laåc taåi khu vûåc giúái haån búãi söng Saâi Goân (phña Àöng), raåch Thõ Ngheâ (phña Bùæc), raåch Bïën Ngheá (phña Nam). Cû dên sinh söëng úã àêy ûúác tñnh khoaãng 100.000 ngûúâi, phêìn lúán têåp trung taåi Saâi Goân vaâ Chúå Lúán. Cho àïën nùm 1859, Saâi Goân vêîn coân laâ möåt trung têm haânh chñnh quên sûå. Caác cöng trònh xêy dûång lúán chuã yïëu phuåc vuå cho chûác nùng cai trõ vaâ phoâng thuã, hoaân toaân chûa coá nhûäng tiïån nghi cöng cöång, caác cú súã haå têìng thiïët yïëu cho möåt thaânh phöë thûúng maåi, thaânh phöë caãng. Nhùçm thûåc hiïån mûu àöì chiïëm àoáng toaân böå laänh thöí nûúác ta, tiïën túái viïåc xaác lêåp khu vûåc aãnh hûúãng cuãa àïë quöëc Phaáp taåi Viïîn Àöng, triïìu àònh Paris, àùåc biïåt laâ caác Àö àöëc trûåc tiïëp cai trõ taåi Nam Kyâ, àaä gêëp ruát xuác tiïën viïåc qui hoaåch xêy dûång Saâi Goân thaânh möåt àö thõ lúán nhiïìu chûác nùng (haânh chñnh, quên sûå, kinh tïë, caãng v.v ) vúái dên söë dûå kiïën lïn àïën trïn nûãa triïåu ngûúâi. Muåc àñch chñnh cuãa
30. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 30 nhûäng nöí lûåc nhùçm súám biïën Saâi Goân thaânh möåt thaânh phöë sêìm uêët, ngoaâi nhûäng yïu cêìu vïì laänh thöí, yïu cêìu caånh tranh aãnh hûúãng vúái caác thïë lûåc àïë quöëc khaác úã Viïîn Àöng, ngûúâi Phaáp coân muöën nhanh choáng khai thaác Nam Kyâ, maâ caác chuyïn gia Phaáp àaä nhòn thêëy úã àoá tiïìm lûåc kinh tïë to lúán. Nguöìn lúåi kinh tïë do Nam Kyâ mang laåi seä gaánh búát möåt phêìn chi phñ chiïëm àoáng Viïåt Nam, möëi bùn khoùn cuãa triïìu àònh Napoleáon III ngay tûâ nhûäng toan tñnh ban àêìu. Nùm 1862 dûå aán thiïët kïë thaânh phöë Saâi Goân cuãa Coffyn àûúåc phï duyïåt bao göìm caã vuâng Chúå Lúán. Àïën nùm 1864, do diïån tñch dûå kiïën cuãa thaânh phöë quaá röång, àùåc biïåt tònh hònh trõ an àoâi hoãi phaãi thu heåp phaåm vi thaânh phöë, ngûúâi Phaáp cho taách khu Chúå Lúán ra khoãi thaânh phöë Saâi Goân. Àêy laâ möåt thay àöíi cú baãn vaâ thuêån lúåi nhêët àïí têåp trung àêìu tû xêy dûång khu trung têm Saâi Goân. Vuâng Chúå Lúán trûúác khi ngûúâi Phaáp túái laâ àiïím trung têm cû dên ngûúâi göëc Hoa. Hoå laâ caác thûúng nhên nùng nöí, chùm chó laâm ùn taåo cho Chúå Lúán thaânh möåt khu vûåc phaát triïín rêët nhanh, nhêët laâ sau khi ngûúâi Phaáp àïën vaâ xuác tiïën viïåc khai thaác thuöåc àõa. Viïåc taách Chúå Lúán ra khoãi dûå aán thiïët kïë thaânh phöë Saâi Goân coân giuáp taåo àiïìu kiïån cho khu vûåc naây phaát triïín nhanh choáng, viïåc buön baán úã àêy rêët thuêån lúåi, vò khu vûåc Chúå Lúán khi àaä taách ra, àêët àai khöng bõ haån chïë do phaãi daânh mùåt bùçng cho khu haânh chaánh, cöng thûå, cöng trònh cöng cöång nhûäng cú súã thiïët yïëu cuãa möåt thaânh phöë thuã phuã. Trûúác nùm 1859, vuâng àêët nùçm giûäa Saâi Goân - Chúå Lúán vöën laâ vuâng nöng nghiïåp truâ phuá. Chiïën cuöåc diïîn ra, cû dên taåi vuâng naây phaãi boã ài laánh naån bêët húåp taác vúái ngûúâi Phaáp, nïn vuâng àêët trïn bõ hoang hoáa. Khi ngûúâi Phaáp hoaân têët viïåc chiïëm àoáng Saâi Goân vaâ ba tónh miïìn Àöng, hoå nhanh choáng tiïën haânh khai thaác kinh tïë. Hiïån traång hoang hoáa möåt vuâng àêët röång lúán giûäa Saâi Goân - Chúå Lúán laâ phñ phaåm. Àïí giaãi quyïët vêën àïì naây, ngoaâi viïåc taách Chúå Lúán ra khoãi Saâi Goân giuáp Chúå Lúán múã röång nhanh vïì phña Saâi Goân, ngûúâi Phaáp coân thûåc hiïån úã àêy chïë àöå taá canh thu tö hoùåc baán reã àêët hoang cho nhûäng ai coá nhu cêìu laâm ruöång, lêåp vûúân, saãn xuêët caác loaåi rau quaã nhiïåt àúái maâ ngûúâi Êu rêët ûa chuöång. Möåt khi vuâng àêët hoang hoáa dêìn dêìn coá ngûúâi cû truá, giaá àêët Saâi Goân cuäng seä àûúåc nêng lïn, töëc àöå àö thõ hoáa cuäng tùng theo.
31. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 31 Trûúác khi ngûúâi Phaáp àïën, àõa hònh phaåm vi Saâi Goân göìm möåt vuâng cao úã phña Bùæc, traãi daâi tûâ vuâng luäy thaânh Saâi Goân àïën vuâng Maã Nguåy, núi cû dên hêìu hïët laâ caác nhaâ phuá höå àaåi böå phêån coân goåi laâ àöìng ruöång, ao àòa. Cû dên ngheâo söëng chen chuác doåc theo raåch Bïën Ngheá trong caác cùn nhaâ nhoã nûãa àêët nûãa saân. Giao thöng trïn böå thúâi bêëy giúâ chuã yïëu möåt söë lö àêët nhoã àûúåc àùæp cao lïn vûâa quaá mûác nûúác luác triïìu cûúâng. Cho nïn, khi ngûúâi Phaáp àûa ra dûå aán thiïët kïë thaânh phöë, khoá khùn àùåt ra laâ laâm thïë naâo caãi taåo mùåt bùçng phuåc vuå cho viïåc thiïët lêåp caác cú súã haå têìng, xêy dûång cöng thûå, caác cöng trònh cöng cöång khaác. Noái chung laâ nhûäng yïu cêìu töëi thiïíu phaãi coá trûúác mùæt cuãa möåt thaânh phöë khaã dô thñch nghi vúái hoaåt àöång thûúng maåi phûúng Têy. Giaãi quyïët vêën àïì naây, ngûúâi Phaáp cho thûåc hiïån möåt giaãi phaáp tûúng àöëi àún giaãn. Trûúác tiïn cho àaâo nhiïìu kinh úã caác chöî truäng thuöåc vuâng thêëp cuãa thaânh phöë vûâa àïí taåo àiïìu kiïån cho ghe thuyïìn lûu thöng thuêån lúåi, vûâa coá taác duång thaáo nûúác laâm trong saåch caác vuâng àêìm lêìy àöìng thúâi lêëy àêët lêëp caác vuâng truäng khaác. Khi caác cöng trònh àêìu tiïn àûúåc xêy dûång trïn nhûäng khu vûåc vûâa àûúåc san lêëp, ngûúâi Phaáp cho san bùçng vuâng àöìi phña Bùæc Saâi Goân, lêëy àêët lêëp caác con kinh àaâo (àûúâng Nguyïîn Huïå, àûúâng Lï Lúåi, àûúâng vaâo cöíng chñnh úã Ba Son hiïån nay laâ nhûäng kinh àaâo àûúåc lêëp laåi). Sau hai nùm caãi taåo vaâ xêy dûång böå mùåt Saâi Goân àaä thay àöíi hùén. Caác vuâng truäng àêìm lêìy, nhûäng àûúâng moân göì ghïì àûúåc thay àùçng nhûäng cöng trònh múái àûúåc xêy trïn möåt khöng gian thoaáng àaäng, úã àoá ngûúâi ta múã nhûäng quaäng löå, nhûäng con àûúâng ngang, doåc coá traãi nhûåa phùèng phiu, hai bïn vóa heâ röång raäi àûúåc tröìng cêy xanh thùèng tùæp. Bïën caãng, kho baäi àûúåc xêy dûång gêëp ruát àuáng qui cuã àïí sùén saâng àoán taâu cêåp bïën böëc dúä haâng. Tûâ nhûäng thay àöíi ban àêìu, Saâi Goân àaä tûå thïí hiïån laâ möåt thaânh phöë àeåp vúái möåt hïå thöëng giao thöng thuãy böå hïët sûác tiïån lúåi. Ngoaâi ra nhúâ nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn thuêån lúåi vaâ möåt hêåu phûúng truâ phuá àêìy tiïìm nùng, Saâi Goân súám trúã thaânh möåt trong nhûäng thûúng caãng quan troång úã khu vûåc Viïîn Àöng. (Theo saách Saâi Goân tûâ khi thaânh lêåp àïën giûäa thïë kyã 19 - NXB TPHCM 1998)
32. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 32 b) Saâi Goân trong cuöåc söëng Trêìn Ngoåc Thanh vaâ Nguyïîn Àûác Taánh (khöng roä chûác vuå) àaä gûãi vïì cho triïìu àònh Huïë möåt baãn tûúâng trònh àïì ngaây 9-12-1863 (ngaây 18 thaáng 10 Quyá Húåi, Tûå Àûác nùm 16) àûúåc lûu laåi trong chêu baãn (Tûå Àûác, têåp 155 trang 114a). Tònh hònh Gia Àõnh, Bïën Ngheá àûúåc mö taã khaá tó mó: "Nhaâ vùn miïëu àaä dúä àem vïì thön Tên Khai àïí dûång phuã nha Tên Bònh. Phña hûäu tónh thaânh cuä coá dûång möåt nhaâ lêìu rêët cao röång àùåt danh laâ lêìu xem lïî, böën mùåt coá xêy àaåo àûúâng, àaåo quaán, nhaâ phûúác. Dên àaåo thò úã bao boåc phña ngoaâi, giaâ treã, trai gaái theo àaåo khaá àöng. Trûúâng Thi cuä, phña ngoaâi böën mùåt tûúâng gaåch àûúåc böìi àùæp thïm. Quên xaá cuäng àïìu caãi taåo. Quan binh Têy úã phña trûúác Trûúâng Thi, coân núi phuã Tên Bònh cuä coá dûång möåt toâa lêìu cho Phuã Soaái úã. Böën bïn coá nhiïìu nhaâ cûãa, traåi binh, chuöìng ngûåa. Quan binh lúán nhoã chia úã chung quanh. Tûâ thön Tên Khai Bïën Thaânh cho túái Àiïëm Laá, hoå xêy nhaâ múái hoùåc sûãa sang laåi àïí trûä haâng hoáa. Àöëi diïån chúå höåi laâ thön Khaánh Höåi thò giaáo dên úã. Àöëi diïån vúái chúå Bïën Thaânh laâ thön Nhai Quúái coá lêåp möåt phöë lêìu xanh. Núi àêy gaái àiïëm vaâ giaáo dên cuâng lêîn löån. Tûâ xoám Àiïëm Laá àïën Cêìu Kïnh Chúå Lúán thò nhaâ dên vaâ caác tiïåm mua baán. ÚÃ khu chúå höåi àöëi diïån vúái thön Khaánh Höåi múái bùæc möåt chiïëc cêìu. Chúå Kïnh àöëi diïån vúái Xoám Than cuäng coá möåt chiïëc cêìu. Sang Thõ Ngheâ thöng àïën söng Xoám Kiïìu, khuác söng trûúác bõ lêëp nay àaä cho àaâo taåi, tûâ cêìu Nhiïu Löåc àïën chuâa Mai Sún, nöëi liïìn hai thön Bònh Tiïn vaâ Bònh Têy, thöng thùèng àïën kïnh Ruöåt Ngûåa. Àaåi àöìn ngaây trûúác chó coân laåi möåt tiïìn àöìn do quan binh Têy àoáng ûúác àöå 100. Àöìn Têy Thúái trûúác nay vêîn coân vaâ laåi xêy thïm möåt àöìn rêët kiïn cöë coá àöå 100 lñnh Têy àöìn truá". Cuâng vúái sûå thay àöíi vïì mùåt quang caãnh, àûúâng saá, phöë phûúâng laâ sûå aáp àùåt möåt guöìng maáy haânh chñnh múái vúái thuïë maá, phu dõch.
33. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 33 Taåi caác phuã huyïån, chñnh quyïìn thûåc dên tuyïín duång trong giaáo dên hay nhûäng cûã nhên tuá taâi hiïëm hoi cam têm theo chuáng. Bïn caånh viïn tri phuã hay tri huyïån ngûúâi Viïåt chuáng àùåt möåt tham biïån huyïån vuå. Chuáng àõnh laåi thuïë thên, thuïë àiïìn thöí, thuïë ghe taâu, thuïë thuöëc phiïån, thuïë soâng baåc. "Nhên dên thò bêët luêån giaâ treã taân têåt möîi ngûúâi phaãi nöåp 1 quan 5 tiïìn vaâ phaãi phuå thïm 1 quan. Dên xaä Minh Hûúng möîi nùm phaãi nöåp 2 laång baåc, ngûúâi Thanh phaãi naåp thïm 2 quan. Gaái àiïëm möîi thõ phaãi nöåp 10 quan möîi thaáng. Ngûúâi Thanh lêåp phöë àïí nêëu a phiïën, múã soâng baåc thò phaãi nöåp tûâ 2.000 àïën 5.000 Thuyïìn buön caác tónh cêåp bïën, haång daâi 30 trûúång thò bïì ngang cûá möîi thûúác thu thuïë 3 quan, daâi 40 trûúång, bïì ngang möîi thûúác 5 quan. Haång thuyïìn lúán sau khi dúä haâng phaãi lêëy àêët àöí xuöëng khoang thò àaánh thuïë 70 quan, haång trung 50 quan, haång nhoã 30 quan. Thuyïìn vaán àöåc möåc muöën ài laåi phaãi laâm túâ khai, haång lúán naåp 5 quan, haång nhoã 3 quan. Hïët haån 3 thaáng phaãi àöíi giêëy thöng haânh, quaá haån phaãi phaåt 5 quan". Thaáng 8 êm lõch nùm Quyá Dêåu (1863) giaá gaåo tùng voåt, möîi phûúng hún 9 quan, dên chuáng àoái keám, boån Têy àem baánh mò cuä trong kho ài phaát têån caác thön xaä. Nhên dên khöng nhêån khöng àûúåc, nhûng khi phaái viïn cuãa Têy vïì röìi thò ai cuäng vêët baánh àoá xuöëng söng hay laâ cho heo cho choá chûá khöng theâm ùn. (Theo saách 300 nùm SG-TPHCM - NXB Chñnh trõ quöëc gia 1998)
34. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 34 TÖÍ CHÛÁC BÖÅ MAÁY CAI TRÕ a) Phên böë múái vïì chñnh trõ vaâ haânh chñnh viïåc cai trõ 1. Luåc Tónh Nam Kyâ, nay laâ thuöåc àõa Phaáp, àûúåc cai trõ búãi möåt thöëng àöëc, vúái sûå trúå taá cuãa möåt höåi àöìng tû vêën. 2. Truå súã chñnh quyïìn àùåt taåi Saâi Goân trong tónh Gia Àõnh, àêy laâ àö thaânh thiïët kïë theo kiïíu Êu Chêu, núi àùåt vùn phoâng nhiïìu cú quan cöng vuå nhû: dinh thöëng àöëc, nha giaám àöåc nöåi vuå, toâa aán, toâa thûúång thêím, toâa sú thêím, toâa aán thûúng maåi, toâa giaám muåc, haãi quên cöng xûúãng, súã quaãn trõ haãi quên vaâ taâi chñnh, súã chó huy böå binh, phoâng thûúng maåi, súã àiïån tñn trung ûúng v.v 3. Thoái quen vêîn giûä cho Nam Kyâ thuöåc Phaáp caách phên chia caác tónh nhû dûúái thúâi quan ta. Nhûng danh xûng àoá khöng bao haâm möåt nïìn haânh chñnh riïng hay àùåc biïåt cho möîi tónh nhû trong quaá khûá. Nay sûå cai trõ (caác tónh) hoaân toaân lïå thuöåc vaâo chñnh quyïìn úã Saâi Goân. Viïåc cai trõ baãn xûá àûúåc trao cho caác viïn thanh tra hay tham biïån, vaâ àõa baân thuöåc quyïìn cai trõ cuãa hoå goåi laâ haåt thanh tra (hay laâ haåt). Giuáp viïåc cho caác quan Têy, coân coá caác quan laåi baãn xûá, trong àoá coá nhûäng tïn tay sai hïët sûác àùæc lûåc. Coân viïåc nöåi trõ töíng quaát trong xûá thò têåp trung caã úã Saâi Goân, trong caác vùn phoâng cuãa Nha Giaám àöëc Nöåi vuå. Tham biïån caác àõa haåt trûåc tiïëp thuöåc quyïìn giaám àöåc nöåi vuå; giaám àöëc nöåi vuå chuyïín cho hoå moåi chó thõ vaâ mïånh lïånh haânh chñnh; tham biïån phaãi baáo caáo cho giaám àöëc nöåi vuå moåi sûå viïåc vaâ tònh hònh coá can hïå àïën viïåc àiïìu haânh cöng taác thuöåc àõa. 4. Nùm 1875, têët caã coá 20 àõa haåt, do caác viïn tham biïån cai trõ - chia ra nhû sau: Ba àõa haåt úã miïìn Àöng, tûác laâ: • Biïn Hoâa
35. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 35 • Baâ Rõa • Thuã Dêìu Möåt Saáu àõa haåt úã trung têm: • Têy Ninh • Saâi Goân • 3. Chúå Lúán • 4. Goâ Cöng • 5. Tên An • 6. Myä Tho Ba àõa haåt úã miïìn Nam: • Bïën Tre • Traâ Vinh • Soác Trùng Taám àõa haåt úã miïìn Têy: • Vônh Long • Sa Àeác • Long Xuyïn • Traâ Ön • Chêu Àöëc • Haâ Tiïn • Raåch Giaá • Phuá Quöëc, sau baäi boã vaâ saáp nhêåp vaâo Haâ Tiïn nhû xûa, theo nghõ àõnh ngaây 16-6-1875.
36. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 36 Nhûäng àõa haåt àoá goåi theo tïn lõ súã chia ra töíng, töíng chia ra xaä thön. 5. Sau àêy laâ baãng kï luåc tónh vaâ caác àõa haåt thöëng thuöåc: • Gia Àõnh : Saâi Goân, Chúå Lúán, Têy Ninh, Tên An, Goâ Cöng • Àõnh Tûúâng : Myä Tho • Biïn Hoâa : Biïn Hoâa, Baâ Rõa, Thuã Dêìu Möåt • Vônh Long : Vônh Long, Traâ Vinh, Bïën Tre • g. An Giang: Chêu Àöëc, Long Xuyïn, Traâ Ön, Sa Àeác, Soác Trùng. • h. Haâ Tiïn : Haâ Tiïn, Raåch Giaá, Phuá Quöëc (giaãi thïí ngaây 1-7-1875) 6. Nhûäng àõa haåt trïn liïn laåc vúái nhau: • Bùçng caác traåm vúái Saâi Goân laâm àêìu tuyïën vaâ dõch vuå naây do lñnh traåm àaãm àûúng. • Bùçng caác traåm àiïån tñn bùæt àêìu tû Saâi Goân àïën Nam Vang. Têët caã coá 26 traåm àiïån tñn, àoá laâ: Saâi Goân, Caái Beâ Thuã Dêìu Möåt Vônh Long Biïn Hoâa Bïën Tre Long Thaânh Soác Trùng Baâ Rõa Sa Àeác Vuäng Taâu Traâ Vinh Traãng Baâng Long Xuyïn Têy Ninh Raåch Giaá Chúå Lúán Chêu Àöëc
37. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 37 Bïën Lûác Haâ Tiïn Goâ Cöng Nam Vang Tên An U Àöng Myä Tho Cêìn Voåt Nhiïìu tuyïën àiïån tñn nûäa seä àûúåc àùåt liïn laåc vúái àö thaânh. Chó coân àõa haåt Cêìn Thú laâ chûa coá liïn laåc àiïån tñn. 7. Riïng thuã phuã Saâi Goân thò liïn laåc vúái chñnh quöëc (Phaáp) qua haäng chuyïn chúã àûúâng biïín vaâ bùçng möåt dêy caáp àiïån tñn àùåt ngêìm dûúái biïín. 8. Chûác nùng cuãa thöëng àöëc - Thöëng àöëc àaåi diïån cho thuã tûúáng chñnh phuã bïn chñnh quöëc (Phaáp) vaâ nhêån quyïìn lûåc tûâ thuã tûúáng trao phoá. Thöëng àöëc cûã nhên viïn vaâ cöng chûác; viïåc cûã àùåt naây khöng daânh cho chñnh quöëc. Thöëng àöëc ban haânh nghõ àõnh vaâ quyïët àõnh, thi haânh quyïìn töëi cao vïì haânh phaáp vaâ tû phaáp àöëi vúái dên baãn xûá, êën àõnh caác sùæc thuïë àõa phûúng vaâ qui àõnh caác tiïu chuêín thuïë khoáa cuâng nguyïn tùæc trong viïåc thêu thuïë cöng cöång. Toám laåi, thöëng àöëc göìm thêu caã quyïìn dên sûå lêîn quên sûå, àöìng thúâi laâ töíng chó huy sû àoaân haãi quên úã Nam Kò. 9. Höåi àöìng tû vêën - Thöëng àöëc àûúåc trúå taá búãi möåt höåi àöìng riïng chó coá tñnh caách tû vêën, höåi àöìng naây göìm: • Chó huy trûúãng böå binh • Chaánh sûå vuå haânh chñnh • Giaám àöëc nöåi vuå • Chûúãng lyá toâa aán vaâ hai nhên sô ngûúâi Phaáp hiïån lûu truá trïn àêët thuöåc àõa. 10. Haânh chñnh töíng quaát - Chuáng ta thêëy coá böën ngaânh quaãn trõ töíng quaát, àoá laâ: • Haânh chñnh nöåi vuå • Haânh chñnh haãi quên
38. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 38 • Haânh chñnh toâa aán • Haânh chñnh quên sûå • Giaám saát thuöåc àõa (qui àõnh do nghõ àõnh ngaây 15-4-1873; giaãi thïí bùçng nghõ àõnh ngaây 16 thaáng 6 cuâng nùm). • Kho baåc 11. Giaám àöëc nöåi vuå àûáng àêìu ngaânh haânh chñnh nöåi vuå, dûúái quyïìn coá caác phoâng coi vïì: • Toâa aán baãn xûá • Hoåc chñnh • Taâi chñnh sûå vuå nhû bûu chñnh, trûúác baå vaâ cöng saãn, àõa chñnh, àiïån tñn, súã giaám àöëc thûúng caãng. • Súã cöng chñnh göìm coá ban cêìu àûúâng vaâ ban xêy dûång cöng thûå dên chñnh. • e.Caác sûå vuå liïn quan túái nöng nghiïåp, thûúng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp. • g. Caãnh saát, caác traåi giam vaâ nhaâ thûúng. • h. Taåi caác àõa haåt, caác sûå vuå baãn xûá do tham biïån àiïìu khiïín vaâ coá nhên viïn dûúái quyïìn laâm caác viïåc nhoã moån vïì haânh chñnh vaâ caãnh saát nhû phuã, huyïån, cai töíng vaâ xaä trûúãng caác laâng. • i.Cho túái nùm 1874, caác tham biïån lo caác sûå vuå baãn xûá (sau goåi chuã tónh) àêìu lûåa choån trong giúái sô quan thuöåc moåi ngaânh (haãi quên). Nhûng tûâ khi cöng böë nghõ àõnh múái ngaây 1 thaáng 2 nùm 1873, caác tham biïån hêåu böí phaãi àûúåc choån trong giúái thanh niïn coá cêëp bùçng àaåi hoåc vaâ tuöíi tûâ 28 trúã lïn. 12. Caác sûå vuå thuöåc phaåm vi quaãn trõ haãi quên, nghôa laâ caác sûå vuå thuöåc traách nhiïåm riïng cuãa chñnh quöëc, maâ àûáng àêìu laâ viïn chaánh sûå vuå haânh chñnh thò coi soác:
39. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 39 • Viïåc àiïím binh • Khñ giúái vaâ àùng kyá haãi quên • Taâi vuå • Kho lêîm vaâ cöng viïåc • Binh lûúng • Bïånh viïån Têët caã caác sûå vuå trïn àûúåc àiïìu khiïín búãi caác sô quan thuöåc ngaânh uãy trõ haãi quên. 14. Àûáng àêìu nïìn quaãn trõ toâa aán cuãa Phaáp laâ võ chûúãng lyá coá thêím quyïìn trïn caác ngaânh tû phaáp laâ: • Toâa aán thûúng maåi • Caãnh saát • Caác tham biïån giûä nhiïåm vuå xeát xûã moåi vuå kiïån baãn xûá thuöåc toâa sú thêím. Chûúãng khïë (hay cöng chûáng viïn) cuäng thuöåc quyïìn chûúãng lyá. 15.Viïåc quaãn trõ quên àöåi, do thöëng àöëc laâ töíng chó huy trûåc tiïëp, thò göìm coá: • Dõch vuå böå binh do möåt thiïëu tûúáng chó huy vúái möåt tham mûu trûúãng phuå taá. • Thuãy quên do möåt sô quan thuãy sû cêìm àêìu, öng naây coi caã giaãm àöëc thuãy quên cöng xûúãng. (Theo saách Tiïíu giaáo trònh àõa lyá Nam Kyâ - Trûúng Vônh Kyá - Nguyïîn Àònh Àêu dõch. NXB Treã-1997) b). Àõa phêån Saâi Goân nùm 1861 Ngaây 11-4-1861, Phoá Àö àöëc Charner, Tû lïånh quên viïîn chinh Phaáp, ban haânh nghõ àõnh quy àõnh ranh giúái Saâi Goân nùçm trong khu vûåc giúái haån búãi möåt bïn laâ raåch Thõ Ngheâ (Arroyod' Avalanche) vaâ
40. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 40 raåch Bïën Ngheá (Arroyo Chinois) vúái möåt bïn laâ söng Saâi Goân cuâng con àûúâng nöëi liïìn chuâa Cêy Mai vúái nhûäng phoâng tuyïën cuä cuãa àöìn Kyâ Hoâa. Cuå thïí nhêët laâ Quyïët àõnh söë 145 ngaây 14-8-1862 cuãa Àïì àöëc Bonard -Thöëng àöëc quên sûå àêìu tiïn - quy àõnh töí chûác haânh chñnh tónh Gia Àõnh, trong àoá coá Saâi Goân. Àêy laâ quyïët àõnh cùn baãn múã àêìu cho viïåc töí chûác haânh chñnh Saâi Goân thúâi Phaáp thuöåc. Bonard àaä chia tónh Gia Àõnh ra ba phuã, möîi phuã coá ba huyïån, dûúái huyïån coá töíng, dûúái töíng coá xaä, thön, lyá, êëp. Saâi Goân luác bêëy giúâ vûâa laâ tónh lyå cuãa Gia Àõnh vûâa laâ phuã lyå cuãa phuã Tên Bònh laâ huyïån lyå huyïån Bònh Dûúng, coân Chúå Lúán laâ huyïån lyå cuãa huyïån Tên Long, cuâng phuã Tên Bònh. Vïì phûúng thûác cai trõ, trong thúâi gian àêìu, thûåc dên Phaáp taåm thúâi sûã duång caác quan phuã, huyïån cuãa triïìu An Nam, cho àiïìu haânh cöng viïåc taåi caác phuã, huyïån dûúái sûå chó àaåo chung cuãa Böë chaánh tónh Gia Àõnh laâ möåt viïn chûác Phaáp ngaåch thanh tra caác cöng viïåc baãn xûá (Inspecteur des affaires indigeânes). Riïng ngûúâi Hoa vaâ nhûäng ngûúâi chêu AÁ khaác söëng úã Chúå Lúán tuy thuöåc huyïån Tên Long nhûng àûúåc cai trõ trûåc tiïëp búãi möåt thanh tra caác cöng viïåc cuãa ngûúâi Hoa (Inspecteur des affaires Chinoises) vúái sûå giuáp àúä cuãa Höåi àöìng caác bang trûúãng Hoa Kiïìu. c) Thaânh lêåp Thaânh phöë Saâi Goân Nùm 1864, Chúå Lúán àûúåc taách khoãi Saâi Goân vïì phûúng diïån quaãn lyá àõa baå, vò möåt trong nhûäng lyá do chuã yïëu laâ thaânh phöë ngûúâi Hoa (Ville Chinoise) àang trïn àaâ thõnh vûúång, viïåc quaãn lyá vaâ mua baán àêët àai àoâi hoãi phaãi taách Saâi Goân vaâ Chúå Lúán ra thaânh hai thûúng àiïëm (emporium) riïng biïåt. Tuy vêåy, trûúác nùm 1867, Saâi Goân chûa àûúåc chñnh thûác xem nhû möåt thaânh phöë. Phaãi àïën nùm 1867, viïåc quaãn lyá Saâi Goân múái àûúåc chñnh thûác giao phoá cho möåt töí chûác riïng biïåt laâ UÃy ban thaânh phöë, àûúåc thaânh lêåp do Nghõ àõnh söë 53 ngaây 4-4-1867 cuãa Thöëng àöëc Phaáp De La Grandieâre. UÃy ban thaânh phöë göìm 1 uãy viïn vaâ 12 höåi viïn. UÃy viïn àûúåc choån trong söë nhûäng cû dên chêu AÁ cuäng nhû chêu Êu cû truá taåi Saâi Goân, khöng phên biïåt quöëc tõch. UÃy ban thaânh phöë biïíu quyïët vïì caác vêën àïì: quaãn lyá taâi saãn cöng, ngên saách, biïíu thuïë, nhûäng quy àõnh vïì viïåc thu thuïë, caác dûå
41. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 41 aán xêy dûång, sûãa chûäa lúán, baão trò, múã mang àûúâng saá, v.v. Ngoaâi ra, UÃy ban coân àûúåc hoãi yá kiïën vïì möåt söë vêën àïì liïn quan àïën hoaåt àöång cuãa thaânh phöë. Moåi hoaåt àöång cuãa UÃy ban thaânh phöë àùåt dûúái sûå giaám saát trûåc tiïëp cuãa Àöíng lyá Nöåi vuå (Directeur de l'inteárieur)- möåt chûác danh quan troång àûúåc thiïët lêåp vaâo nùm 1864, coá nhiïåm vuå phuå giuáp viïn Thöëng àöëc trong viïåc àiïìu khiïín chung nïìn haânh chñnh cuãa nhûäng vuâng àêët àaä nùçm trong tay thûåc dên Phaáp. Àïën ngaây 8-7-1869, töí chûác thaânh phöë Saâi Goân àûúåc sûãa àöíi búãi Nghõ àõnh söë 131 cuãa Thöëng àöëc Ohier, theo àoá, UÃy ban thaânh phöë àûúåc caãi danh thaânh Höåi àöìng thaânh phöë vúái möåt chuã tõch hay uãy viïn trûúãng vaâ 13 uãy viïn. UÃy viïn trûúãng höåi àöìng thaânh phöë àûúåc goåi laâ Àöëc lyá Saâi Goân (Maire de Saigon) do Thöëng àöëc böí nhiïåm trong söë nhûäng cöng chûác Phaáp. Thïí thûác cûã nhiïåm caác uãy viïn Höåi àöìng cuäng thay àöíi: 6 uãy viïn do Thöëng àöëc Nam Kyâ chó àõnh, 7 do bêìu cûã trûåc tiïëp. Nhiïåm kyâ cuãa Höåi àöìng nêng tûâ 1 nùm lïn 2 nùm. Peátrus Trûúng Vônh Kyá laâ ngûúâi Viïåt Nam àêìu tiïn tham gia vaâo Höåi àöìng thaânh phöë Saâi Goân do Nghõ àõnh àïì cûã söë 210 ngaây 27-9-1869 cuãa Thöëng àöëc Ohier. 8 nùm sau, sùæc lïånh ngaây 8-1-1877 cuãa Chñnh phuã Phaáp thay àöíi thaânh phêìn cuãa Höåi àöìng thaânh phöë göìm 13 höåi viïn: 7 do dên bêìu vaâ 6 do chñnh quyïìn àïì cûã: Viïn àöëc lyá cuäng do Thöëng àöëc Nam Kyâ böí nhiïåm, coá thïí choån trong söë caác cöng chûác. Súã dô coá thay àöíi hïå thöëng cêëp ban haânh vùn kiïån sûãa àöíi töí chûác Höåi àöìng thaânh phöë (sùæc lïånh cuãa Töíng thöëng Phaáp thay vò Nghõ àõnh cuãa Thöëng àöëc Nam Kyâ) vò lêìn naây sùæc lïånh dûå liïåu viïåc ngûúâi nûúác ngoaâi coá thïí tham gia vaâo Höåi àöìng thaânh phöë lïn 15 ngûúâi göìm 11 höåi viïn laâ ngûúâi Phaáp, 4 höåi viïn laâ ngûúâi baãn xûá. Viïn àöëc lyá vaâ hai phuå taá do Thöëng àöëc Nam Kyâ böí nhiïåm. Trong thêåp niïn 1860 vaâ nûãa àêìu thêåp niïn 1870, thaânh phöë Saâi Goân vêîn nùçm trong àõa haåt haânh chñnh tónh Gia Àõnh. Nùm 1880, ngoaâi Höåi àöìng thaânh phöë Saâi Goân àang hoaåt àöång, Töíng thöëng Phaáp kyá sùæc lïånh ngaây 8-2-1880 thaânh lêåp möåt Höåi àöìng quaãn haåt (Conseilconlonia) truå súã àùåt taåi Saâi Goân coá chûác nùng bao truâm toaân thïí thuöåc àõa Nam Kyâ. Vaâ vúái sùæc lïånh ngaây 22-4-1880, Chñnh phuã Phaáp ài thïm möåt bûúác nûäa bùçng caách aáp duång hònh luêåt cuãa Phaáp trïn toaân böå Nam Kyâ. Hai nùm sau (1882) laâ sûå ra àúâi cuãa caác höåi àöìng haâng huyïån (Conseild'arrondissement) do Nghõ àõnh ngaây 12-6- 1882 cuãa Thöëng àöëc Nam Kyâ. Vúái töí chûác naây, thûåc dên Phaáp àaä taåm
42. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 42 hoaân chónh böå maáy cai trõ cuãa hoå taåi Saâi Goân vaâ caác àõa phûúng khaác àïí coá àiïìu kiïån toan tñnh nöët nhûäng phêìn coân laåi cuãa miïëng möìi Àöng Dûúng beáo búã laâ Trung vaâ Bùæc Kyâ. d) Quy hoaåch thaânh phöë. Chó hai thaáng sau khi Chñ Hoâa thêët thuã, Töíng chó huy quên àöåi viïîn chinh Phaáp àaä kyá nghõ àõnh ngaây 11-4-1861 êën àõnh phaåm vi thaânh phöë Saâi Goân. Song quy hoaåch naây àaä khöng thïí thûåc hiïån vò thiïëu ngên saách. Lêìn quy hoaåch thûá hai, do nghõ àõnh ngaây 3-10-1865, trïn cú súã thaânh thõ Bïën Ngheá vaâ Saâi Goân cuä. Saâi Goân chó röång khöng quaá 3 cêy söë vuöng vaâ Chúå Lúán chó hún möåt cêy söë vuöng. Saâi Goân bêëy giúâ nùçm goån trong quêån 1 bêy giúâ, coân Chúå Lúán laâ quêån 5 hiïån nay. Giûäa hai thaânh phöë laâ vuâng thuöåc àõa haåt Saâi Goân. Nùm 1885 àõa haåt àûúåc àöíi tïn laâ Gia Àõnh vaâ àïën nùm 1889 àûúåc goåi laâ tónh Gia Àõnh. Ngaây 15-3-1874, Töíng thöëng Cöång hoâa Phaáp kyá sùæc lïånh chñnh thûác thaânh lêåp thaânh phöë Saâi Goân. Thaânh phöë àûúåc àiïìu haânh búãi möåt viïn thöëng lyá, hai viïn phoá àöëc lyá vaâ möåt höåi àöìng thaânh phöë. Coân Chúå Lúán, chêåm hún hai nùm àûúåc thaânh lêåp do nghõ àõnh cuãa thöëng àöëc dên sûå àêìu tiïn laâ Le Myre de Vilers, kyá nùm 1879. Theo thúâi gian phaát triïín, dên söë tùng lïn. Saâi Goân vaâ Chúå Lúán xñch laåi gêìn nhau vaâ thûåc sûá tiïëp giaáp úã khoaãng àûúâng Nguyïîn Vùn Cûâ, Nguyïîn Thiïån Thuêåt bêy giúâ vaâo nùm 1910. Trong thúâi gian nûãa thïë kyã, Saâi Goân àaä thay àöíi, hònh thaânh nïn möåt thaânh phöë Têy Phûúng. Àûúâng saá àûúåc thiïëp lêåp. Dinh thûå, phöë xaá, caác khu dên cû cuâng vúái caác chúå àûúåc xêy dûång. Tûâ thuã phuã cuãa Gia Àõnh nguä trêën (Gia Long), Nam Kyâ luåc tónh (Minh Maång), Saâi Goân theo thúâi gian àaä trúã nïn trung têm cuãa ba tónh miïìn Àöng (1862), röìi thuã phuã cuãa Nam Kyâ (1867) vaâ dêìn trúã nïn möåt trung têm chñnh trõ, kinh tïë quan troång cho toaân Àöng Dûúng. Trong thúâi gian àêìu, Phaáp xêy dûång möåt khu haânh chñnh laâm trung têm cho thaânh phöë. Chung quanh coá raâo, bïn trong laâ caác dinh Thöëng àöëc, caác cú quan haânh chñnh, nhaâ dêy theáp, nhaâ thûúng, nhaâ thúâ têët caã àïìu laâm bùçng göî. Khu haânh chñnh naây úã gêìn Àöìn Àêët,
43. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 43 trïn goâ cao. Phña sau laâ nhûäng traåi lñnh, trûúác mùåt nhòn ra söng Saâi Goân laâ caác nhaâ kho cuãa haãi quên. Doåc theo döng Bïën Ngheá, Phaáp cho àaâo caác kinh cuä sêu vaâ röång hún lêëy àêët àùæp lïn búâ. Sau nûäa ban àêët trïn caác àöìi cao xuöëng meá söng, lêëp kïnh àùæp àûúâng. Röìi nhaâ laá göî àûúåc thay bùçng nhaâ gaåch ngoái. Chó trong hún ba thêåp niïn, àa söë caác kiïën truác tiïu biïíu cuãa thaânh phöë Saâi Goân nhû dinh Toaân quyïìn, dinh Thöëng àöëc, dinh Xaä Têy, Nhaâ haát lúán, Nhaâ thúâ àaä àûúåc xêy dûång. (Theo saách 300 nùm SG-TPHCM - NXB CTQG - 98) XÊY DÛÅNG CÚ SÚÃ HAÅ TÊÌNG NHAÂ MAÁY a. Àêíy maånh khai thaác Cuâng vúái sûå phaát triïín àö thõ, nïìn kinh tïë cuäng biïën àöíi theo chiïìu hûúáng múái. Trûúác hïët, Saâi Goân laâ möåt thûúng caãng. Ngay sau khi àùåt chên àïën Saâi Goân, mùåc duâ tònh hònh chûa öín àõnh, thûåc dên Phaáp àaä quyïët àõnh thaânh lêåp caãng Saâi Goân (22-2- 1860) Taâi nguyïn Nam Kyâ àaä àûúåc liïåt kï ngay vaâ möåt chûúng trònh khai thaác cuå thïí trong lônh vûåc cöng nghiïåp, nöng nghiïåp, vaâ thûúng nghiïåp àûúåc Phoá Àö àöëc Bonard vaåch ra àaä gûãi vïì Phaáp vaâ àûúåc chêëp thuêån. Võ trñ cuãa caãng àûúåc xaác àõnh: nùçm trïn möåt trong nhûäng nhaánh söng Àöìng Nai (goåi laâ söng Saâi Goân). Ùn sêu 80 km vaâo àêët liïìn, söng Saâi Goân vaâo nùm 1628 laâ möåt àiïím chñnh vïì thûúng maåi, coá thïí thöng thûúng vúái têët caã caác vuâng phña Nam vúái 2.000 km luöìng laåch chaãy qua têët caã caác àöìng bùçng lúán. Vïì võ trñ quên sûå àêy coá thïí laâ baân àaåp têën cöng múã röång xuöëng caã vuâng Àöng Nam AÁ. Caãng Saâi Goân tûâ nhûäng ngaây àêìu daâi 4km, têåp trung bïn phaãi cuãa söng giúái haån thûúång lûu laâ quên caãng xuöëng àïën Rondpoint (möåt võ trñ trïn baãn àöì höìi àoá) göìm coá möåt bïën àêåu daâi vaâ möåt uå àïí sûãa chûäa taâu tûâ Rondpoint àïën Canal de deárivation laâ thûúng caãng. Àoaån naây coá Raåch Taâu (Arroyo Chinois) nöëi liïìn Saâi Goân vúái Chúå Lúán, möåt trung têm
44. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 44 kinh tïë, vaâ luác bêëy giúâ, con raåch naây laâ àûúâng giao lûu chñnh vïì haâng hoáa nöëi liïìn hai trung têm Saâi Goân - Chúå Lúán khi caác phûúng tiïån khaác chûa thõnh haânh. Laâ caãng söng, caãng thiïn nhiïn kñn àaáo, caãng Saâi Goân traánh àûúåc nhûäng cún baäo maâ miïìn Viïîn Àöng thûúâng xuyïn gùåp, laåi nùçm ùn sêu trong thaânh phöë nïn moåi sûå vêån chuyïín haâng àïìu thuêån lúåi vaâ ñt töën keám. Loâng söng röång vaâ sêu (trung bònh 300m chiïìu röång vaâ tûâ 9 àïën 12m sêu) taâu lúán 180m x 9m traánh nhau dïî daâng. Nùm 1860, caãng Saâi Goân chñnh thûác múã cûãa. Ngaây 25-8-182, quy chïë cuãa thûúng caãng àûúåc ban haânh. "Têët caã taâu biïín, trûâ taâu Phaáp vaâ Y Pha Nho, àïìu phaãi nöåp thuïë boã neo, tñnh 50 xu trïn 1 tonneau haâng". Saâi Goân àûúåc múã cûãa, taâu beâ caác nûúác ra vaâo buön baán, thûúng vuå möîi ngaây möåt tùng. Nùm 1860, Saâi Goân tiïëp nhêån 246 taâu, trong àoá coá 111 taâu tûâ chêu Êu mang àïën nûãa triïåu quan thuöëc phiïån vaâ möåt triïåu quan caác loaåi haâng hoáa khaác cuâng chúã ài 535.939 têën gaåo trõ giaá hún 5 triïåu quan vaâ 1 triïåu quan caác loaåi haâng hoáa khaác. Doanh söë mêåu dõch nùm 1860 cuãa caãng Saâi Goân laâ 7,7 triïåu franc (frs) Nùm 1862, coá 117 taâu chêu Êu (coá 11 taâu cuãa Phaáp) àïën Saâi Goân vúái töíng troång taãi laâ 53.200 têën, 129 taâu chêu Êu rúâi caãng Saâi Goân (trong àoá coá 51 taâu cuãa Phaáp) chúã ài 42.470 têën gaåo, 1.023 kiïån böng, 1.746 kiïån vaãi vaâ 357 têën luáa. Nùm 1866, troång taãi haâng hoáa qua caãng Saâi Goân laâ 600.000 têën, xuêët khêíu 100.000 têën gaåo, 2.687 têën böng, 42 têën tú luåa, 150 têën muöëi. Qua nùm sau, 1867, Saâi Goân àaä xuêët khêíu 193.000 têën gaåo. Nhiïìu taâu buön chêu Êu thûúâng xuyïn thûåc hiïån nhûäng chuyïën ài vïì Saâi Goân vúái caác thûúng caãng khaác trong vuâng nhû Singapore, Amoy, Quaãng Àöng, Macao, Hong Kong Vaâo thúâi gian coá gioá muâa Àöng Bùæc trong nùm, thuyïìn beâ tûâ miïìn Bùæc Trung Quöëc chúã nhûäng chuyïën haâng àêìu tiïn àïën Saâi Goân àïí tûâ àoá àûa ài Singapore vaâ khi gioá muâa Têy Nam bùæt àêìu thöíi, hoå àûa haâng tûâ Singapore àïën Saâi Goân röìi vïì laåi Trung Quöëc. Àïí tiïån cho taâu beâ ra vaâo caãng Saâi Goân, haãi àùng Cap Saint- Jacques (Vuäng Taâu) cuäng àûúåc xêy dûång xong vaâ hoaåt àöång kïí tûâ
45. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 45 ngaây 15-8-1862. Haãi àùng cao 8m, xêy trïn möåt vuâng àêët cao 139m vaâ coá möåt têìm tröng thêëy khoaãng 28 dùåm. Caãng Saâi Goân trïn àûúâng phaát triïín àoâi hoãi phaãi coá dõch vuå sûãa chûäa taâu. Nùm 1864, xûúãng Bason - möåt cöng binh xûúãng do haãi quên Phaáp quaãn lyá - àûúåc thiïëp lêåp. Àêy laâ xûúãng cú khñ àêìu tiïn cuãa thaânh phöë Saâi Goân, quy tuå nhiïìu thúå laânh nghïì cuãa nhiïìu ngaânh khaác nhau, ngoaâi viïåc sûãa chûäa, xûúãng Bason coân àoáng múái caác taâu coá troång taãi nhoã. Caác nhaâ maáy xay luáa àûúåc xêy dûång phuåc vuå cho viïåc xuêët caãng gaåo möîi nùm möåt tùng. Nhaâ maáy Xoám Chiïëu, thaânh lêåp nùm 1869, do cöng ty Alphonse Cahusac quaãn lyá. Àêy laâ nhaâ maáy xay luáa àêìu tiïn cuãa Saâi Goân. Cöng ty Speidel cuãa Àûác coá hai nhaâ maáy xay lúán laâ Riserie de l'Union vaâ Riserie de l'Orient. Àïën nùm 1895, Nam Kyâ coá 200 xûúãng thuã cöng vaâ nhaâ maáy xay thò phêìn nhiïìu têåp trung úã Saâi Goân - Chúå Lúán. Riïng nhaâ maáy xay chaåy bùçng húi nûúác thò Saâi Goân coá 2, Chúå Lúán coá 7. Ûúác tñnh àïën nùm 1906, söë cöng nhên úã Saâi Goân àaä lïn àïën 25.000 ngûúâi. Àïí àaáp ûáng nhu cêìu thúå laânh nghïì, Phaáp múã trûúâng Baá Cöng Kyä Nghïå nùm 1897, àaâo taåo thúå vûâa laânh nghïì vûâa coá ñt nhiïìu vùn hoáa phûúng Têy. Àêy laâ trûúâng kyä thuêåt daåy nghïì àêìu tiïn úã Nam Kyâ àaä àaâo taåo caác cöng nhên kyä thuêåt àêìu tiïn cuãa nûúác ta. Giao thöng laâ huyïët maåch cuãa kinh tïë. Nùm 1881 Phaáp bùæt àêìu laâm àûúâng xe lûãa Saâi Goân - Myä Tho, bùæc hai cêìu lúán qua söng Vaâm Coã. Nùm 1902, cêìu Bònh Lúåi àûúåc xêy dûång. Nùm sau, àûúâng taâu àiïån Saâi Goân - Goâ Vêëp, Saâi Goân Chúå Lúán, Goâ Vêëp - Hoác Mön àûúåc thiïët lêåp vaâ vaâo nùm 1910 Saâi Goân àûúåc nöëi vúái Nha Trang bùçng àûúâng xe lûãa. b. Nhûäng kiïën truác tiïu biïíu Dinh Thöëng àöëc Nam Kyâ (nay laâ Baão taâng Caách maång) xêy dûång xong vaâo nùm 1864, phoãng theo kiïën truác cuãa Baão taâng höåi hoåa Munich do kiïën truác sû Foulhou thiïët kïë. Trûúác nùm 1879, Nam Kyâ àùåt dûúái quyïìn cai trõ cuãa caác àö àöëc haãi quên nïn dinh Thöëng àöëc àûúåc goåi laâ dinh Àïì àöëc hay dinh Phoá soaái. Dinh Toaân quyïìn (nay laâ Höåi trûúâng Thöëng Nhêët): Lïî àùåt viïn àaá àêìu tiïn cho cöng trònh kiïën
46. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 46 truác àöì söå naây àûúåc cûã haânh vaâo ngaây 23-2-1868. Viïn àaá àêìu tiïn hònh lêåp phûúng, möîi caånh 50cm, bïn trong coá chûáa caác àöìng tiïìn vaâng, baåc, àöìng. Cöng trònh hoaân têët vaâo nùm 1873. Àöì aán do kiïën truác sû Hermitte veä. Àêìu thïë kyã XX, Nguyïîn Liïn Phong àaä mö taã dinh: Toaân quyïìn töíng thöëng àaåi dinh Tûá vi song sùæt, tiïìn àònh nghiïm trang Ngoaâi thúâi coá cûãa tam quan Trong thúâi lêìu caác doåc ngang nhiïìu tûâng Dinh Xaä Têy (nay laâ UÃy ban Nhên dên thaânh phöë Höì Chñ Minh), coân goåi laâ Súã Xaä Têy. Lïî àùåt viïn àaá àêìu tiïn vaâo nùm 1873 nhûng vò thiïëu ngên saách nïn maäi àïën nùm 1898 múái thûåc sûå àûúåc xêy dûång. Nùm 1909, nhên kyã niïåm 50 nùm (1859-1909) chñnh quyïìn thûåc dên àûúåc thiïët lêåp, dinh Xaä Têy àûúåc töí chûác lïî khaánh thaânh. Hoåa àöì kiïën truác do kiïën truác sû P.Gardeâs veä. Nhaâ haát Têy (Nhaâ haát thaânh phöë bêy giúâ) xêy dûång nùm 1898 theo àöì aán cuãa kiïën truác sû Berger vaâ àûúåc khaánh thaânh vaâo ngaây 1-1-1900. Àêìu thïë kyã XX, caác àoaân haát Têy thûúâng tûâ chñnh quöëc sang Saâi Goân biïíu diïîn vaâo thaáng 5 àïën thaáng 1 vaâ vaâo caác ngaây thûá ba, thûá nùm, thûá baãy vaâ töëi chuã nhêåt. Bûu àiïån Saâi Goân: Dên chuáng àûúng thúâi quen goåi laâ Nhaâ dêy theáp, Súã dêy theáp. Khúãi cöng xêy dûång nùm 1886 vaâ hoaân thaânh vaâo nùm 1891. Dõch vuå bûu àiïån laâ dõch vuå múái laå àöëi vúái dên chuáng vaâ rêët gêy êën tûúång. Nhaâ thúâ Thiïn chuáa (Nhaâ thúâ Àûác Baâ hay Vûúng cung Thaánh àûúâng) àûúåc khúãi cöng xêy dûång ngaây 1-10-1877 vaâ khaánh thaânh vaâo ngaây 11-4-1880 vúái töíng kinh phñ 2,5 triïåu franc theo thúâi giaá luác bêëy giúâ. Hai thaáp chuöng nhoån, cao 57m àûúåc xêy thïm vaâo nùm 1895. Chúå Bïën Thaânh (cuä): Chúå Bïën Thaânh úã võ trñ ngaây nay, múái àûúåc xêy dûång vaâo nùm 1911. Trûúác àoá chúå Bïën Thaânh nùçm úã meá söng, àêìu caác con àûúâng lúán, ghe thuyïìn coá thïí cêåp bïën, thuêån tiïån böëc haânh lïn chúå. Chung quanh chúå coá nhiïìu cûãa hiïåu cuãa ngûúâi Viïåt, Hoa, ÊËn, Phaáp Haâng hoáa phong phuá. Caác cûãa haâng ùn luác naâo cuäng têëp nêåp àöng àuác. Caác àûúâng phöë nhû Catinat (Àöìng Khúãi), Bonard (Lï Lúåi), Charner (Nguyïîn Huïå), De La Somme (Haâm Nghi) laâ caác àûúâng phöë lúán úã khu trung têm tiïu biïíu cho thaânh phöë Saâi Goân. Àêìu thïë kyã XX, Catinat laâ trung têm sinh hoaåt, mua baán cuãa giúái thûúång lûu thuöåc àõa, nöíi tiïëng thanh lõch.
47. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 47 Nguyïîn Liïn Phong àaä mö taã: Nhûát laâ àûúâng Catinat Hai bïn lêìu caác, phöë nhaâ phên minh Bûåc thïìm loát àaá saåch tinh Caác cûãa haâng baán lõch thanh töët àïìu Maáy may mêëy chöî quaá nhiïìu Caác tiïåm tuã ghïë dêåp dòu phö trûúng Àöì saânh, àöì cêín, àöì àûúng Àöì thïu, àöì chaåm trûä thûúâng thiïëu chi Nhûäng àöì Àaåi Phaáp, Huï Kyâ Ùng-lï, Nhûåt Böín moán gò cuäng sang Haâng Têy caác sêëp nhêíy traân Xiïm, Miïn, Bùæc thaão àöì àoaân böë vi (Theo saách 300 nùm SG-TPHCM - NXB CTQG-98) BIÏËN ÀÖÍI VÙN HOAÁ XAÄ HÖÅI a) Vùn hoáa - Giaáo duåc Do hoaân caãnh lõch sûã, chûä quöëc ngûä àûúåc phöí biïën súám nhêët úã nûúác ta trûúác hïët laâ taåi Saâi Goân. Trûúác khi Phaáp xêm lûúåc, chûä quöëc ngûä chó duâng trong phaåm vi truyïìn baá àaåo Thiïn Chuáa. Chiïëm Saâi Goân vaâ caác tónh Nam Kyâ, ngûúâi Phaáp khöng muöën duy trò nïìn giaáo duåc Haán hoåc vò hoå xem laâ nguöìn àaâo taåo nhûäng sô phu yïu nûúác. Lêëy chûä quöëc ngûä thay chûã Haán, ngûúâi Phaáp muöën cùæt àûát truyïìn thöëng yïu nûúác, xem chûä quöëc ngûä nhû laâ möåt vuä khñ xêm lûúåc vïì tinh thêìn. Cuäng chñnh vò thïë luác àêìu nhên dên Saâi Goân vaâ luåc tónh têíy chay khöng chõu hoåc chûä quöëc ngûä. Nhûng traái vúái muåc àñch cuãa thûåc dên Phaáp, chûä quöëc ngûä àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc phöí cêåp kiïën thûác cho àöng àaão quêìn chuáng, laâm cho baáo chñ coá àiïìu kiïån phaát triïín vaâ vaâo àêìu thïë kyã, chûä quöëc ngûä àaä laâm cöng viïåc chuyïín taãi tû tûúãng yïu nûúác àïën vúái àöìng baâo qua baáo chñ vaâ vùn thú. Chûä quöëc ngûä trong tay nhûäng sô phu yïu nûúác trúã thaânh möåt vuä khñ àêëu tranh nhû Trêìn Quyá Caáp nhêån àõnh: "Chûä quöëc ngûä laâ höìn trong nûúác". Mûúâi böën nùm sau khi àaánh chiïëm Gia Àõnh, ngûúâi Phaáp múái múã ngöi trûúâng àêìu tiïn laåi laâ trûúâng Hêåu böí (Colleâge des Stagiaires) àïí àaâo taåo nhûäng viïn chûác trong böå maáy haânh chñnh thuöåc àõa.
48. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 48 Súã Hoåc chñnh Nam Kyâ chó àûúåc thaânh lêåp vaâo nùm 1879, nùm chñnh quyïìn Nam Kyâ àûúåc chuyïín giao cho caác thöëng àöëc dên sûå, cuâng vúái möåt chûúng trònh giaáo duåc Phaáp - Viïåt. Vaâo àêìu thïë kyã XX, 5 quêån cuãa thaânh phöë Saâi Goân luác bêëy giúâ àïìu coá möåt trûúâng sú cêëp cho nam hoåc sinh vaâ möåt tûúâng sú cêëp cho nûä hoåc sinh. Theo Nam Kyâ phong tuåc nhún vêåt diïîn ca àûúåc viïët vaâo nùm 1902, Saâi Goân coá caác trûúâng: Trûúâng "Böín Quöëc" Chasseloup Laubat (nay laâ trûúâng Lï Quyá Àön): daânh cho hoåc sinh Phaáp. Àêy laâ trûúâng trung hoåc cöng lêåp àêìu tiïn cuãa Saâi Goân. Trûúâng Taberd (nay laâ trûúâng Trung hoåc Sû phaåm): do linh muåc Henri de Kerlan thaânh lêåp nùm 1874, do caác linh muåc giaãng daåy. Àïën nùm 1889, caác sû huynh àûúåc múâi daåy. Trûúâng nam tiïíu hoåc Súã Coåp: goåi nhû vêåy vò trûúâng úã saát vûúân baách thaão, daânh cho treã em baãn xûá thaânh lêåp nùm 1862. Trûúâng nûä tiïíu hoåc: úã gêìn trûúâng nam Trûúâng nûä trung hoåc, trûúâng AÁo Tñm: àïën nùm 1915 múái thaânh lêåp. Trûúâng àaâo taåo linh muåc maâ Nguyïîn Liïn Phong goåi theo thúâi bêëy giúâ laâ trûúâng Latinh. Xem nhû thïë, hïå thöëng giaáo duåc úã Saâi Goân sau hún 60 nùm coân rêët nhoã nhoi nhùçm phuåc vuå quan chûác vaâ binh lñnh viïîn chinh, àöìng thúâi löi keáo thanh thiïëu niïn, thûåc dên Phaáp bûúác àêìu cuäng töí thûác nhaâ haát, caác loaåi hònh thïí thao nhû boáng àaá, quêìn vúåt, àua ngûåa b) Vaâ àêìu àöåc Sûå phaát triïín cuãa Saâi Goân dûúái chïë àöå thuöåc àõa laâ àïí phuåc vuå cho thûåc dên. Coá hiïíu caác muåc àñch cuöëi cuâng àoá múái giaãi thñch àûúåc sûå kinh doanh thuöëc phiïån, möåt thûá ma tuáy àöåc haåi aãnh hûúãng àïën sûác khoãe vaâ tiïìn àöì cuãa caã möåt dên töåc. Thuïë thuöëc phiïån laâ möåt nguöìn taâi chñnh quan troång maâ ngay tûâ nùm 1860 Phaáp àaä thu àûúåc hún 13.000 àöìng baåc, chiïëm gêìn möåt phêìn mûúâi töíng söë thu nhêåp. Sang nùm 1861, thuïë thuöëc phiïån thu àûúåc àaä tùng gêëp àöi. Toám laåi, trong hai nùm àêìu, nguöìn thuïë naây àaä àem laåi cho ngên saách möåt söë tiïìn khöíng löì.
49. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 49 Ngaây 28-12-1861, Àö àöëc Bonard àaä kyá nghõ àõnh thiïët lêåp cho trûng thêìu àöåc quyïìn khai thaác thuöëc phiïån. Gêìn mûúâi nùm sau, 5- 10-1871 Àö àöëc Ohier kyá nghõ àõnh thiïët lêåp chïë àöå àöåc quyïìn rûúåu vaâ cho àêëu thêìu khai thaác tûâ ngaây 1-1-1872. Vêåy laâ tûâ nùm 1874, chñnh quyïìn thuöåc àõa àaä múã àêëu thêìu buön baán rûúåu vaâ thuöëc phiïån vaâo möåt möëi. Söë thuöëc phiïån maâ Saâi Goân nhêåp möîi nùm möåt tùng. Nùm 1871 laâ 359 thuâng (tûúng àûúng 22 têën), nùm 1875 con söë àoá laâ 549 thuâng vaâ nùm 1879 àaä tùng lïn 861 thuâng (52 têën). Àïën cuöëi nùm 1881, chñnh quyïìn thaânh lêåp ngaânh thuïë giaán thu khai thaác àöåc quyïìn rûúåu vaâ thuöëc phiïån, khúãi cöng xêy dûång xûúãng nêëu thuöëc phiïån. Xûúãng nêëu thuöëc phiïån toåa laåc trïn diïån tñch möåt mêîu têy úã àêìu àûúâng Hai Baâ Trûng hiïån nay, laâ "niïìm haänh diïån" cuãa chñnh quyïìn thuöåc àõa, laâ möåt trong nhûäng "kyâ quan" cuãa Saâi Goân: "Trong khöng khñ thanh bònh cuãa nhûäng buöíi mai raång rúä, du khaách, ngûå trïn nhûäng chiïëc xe coá cu ly keáo, ài du ngoaån tûâ phña chêu thaânh ra meá búâ söng, dûúái nhûäng rùång cêy xanh maâu cêím thaåch, khi àïën gêìn nhûäng cêìu taâu cuãa Haãi quên thò böîng dûng muäi bõ kñch thñch búãi möåt muâi võ laå luâng, vûâa êím ûúát vûâa àöåc àõa, vûâa ïm dõu vûâa say mï. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi àaä nhêåp àaåo, thò muâi võ àoá maách baão rùçng du khaách àang úã caånh cöng xûúãng yïn tônh nêëu thuöëc phiïån cuãa Àöng Dûúng, möåt cú quan nhaâ nûúác duy nhêët vaâo loaåi naây " (Dr.A.Hesnard - La Fabrication de l'Opium aâ Saigon). Söë thuöëc phiïån saãn xuêët úã àêy àûúåc baán khùæp Àöng Dûúng vaâ söë tiïìn thu àûúåc do viïåc àêìu àöåc ngûúâi baãn xûá naây thêåt laâ lúán lao: 6,8 triïåu àöìng nùm 1902, tùng lïn 13 triïåu àöìng nùm 1914, chiïëm tûâ 25% (1902) àïën 36,9% (1914) töíng söë thu nhêåp chñnh cuãa ngên saách Àöng Dûúng ! Nùm 1894, Phaáp khai trûúng nhaâ maáy rûúåu. c. Baáo chñ - xuêët baãn Vïì baáo chñ, baáo tiïëng Phaáp xuêët hiïån khaá súám trïn àêët Saâi Goân, ngay caã khi Phaáp chûa chiïëm troån Nam Kyâ. Àoá laâ caác túâ Le bulletin officiel de l'expeádition de la Cochinchine (1861 - 1888), Le bullentin
50. LÕCH SÛÃ SAÂI GOÂN 50 des Communes (1862). Túâ baáo tiïëng Viïåt àêìu tiïn laâ túâ Gia Àõnh baáo (1865) tiïëp àïën laâ caác túâ Phan Yïn baáo (1868), Thöng loaåi khoáa trònh (1888). Àïën àêìu thïë kyã XX, baáo chñ múái thêåt sûå coá vai troâ vêån àöång quêìn chuáng nhû túâ Nöng Cöë Mñn Àaâm (1901 - 1924) vaâ túâ Luåc Tónh Tên Vùn (1907 - 1943) Trûúác hïët laâ túâ baáo tiïëng Viïåt àêìu tiïn cuãa Saâi Goân maâ cuäng laâ cuãa Viïåt Nam. Gia Àõnh baáo luác àêìu ra möîi thaáng möåt kyâ, 4 trang, khöí 25x32. Muåc àñch cuãa túâ baáo àûúåc Àïì àöëc G.Roxe trònh baây roä trong vùn thû gûãi Böå trûúãng Böå Thuöåc àõa ngaây 9-5-1865: "Túâ baáo naây nhùçm phöí biïën trong caác giúái dên baãn xûá têët caã nhûäng tin tûác àaáng cho hoå lûu yá vaâ cho hoå coá möåt kiïën thûác vïì nhûäng vêën àïì múái coá liïn quan àïën vùn hoáa vaâ nhûäng tiïën böå vïì canh nöng Noá seä goáp phêìn vaâo viïåc thay thïë chûä cuãa chuáng ta vaâo chûä Haán, möåt thûá chûä maâ chó coá möåt thiïíu söë quan laåi hiïíu biïët maâ thöi". Tûâ khi Trûúng Vônh Kyá àûúåc giao laâm giaám àöëc Gia Àõnh baáo (1869) vaâ Huyânh Tõnh Cuãa laâm chuã buát thò Gia Àõnh baáo àaä cöí àöång cho löëi hoåc múái, phaát triïín chûä quöëc ngûä vaâ khuyïën khñch dên chuáng hoåc chûä quöëc ngûä: "Nöng Cöë Mñn Àaâm àaä àùng nhiïìu baâi tiïën böå, coá ñt nhiïìu yá thûác vïì vai troâ vùn hoáa vaâ tû tûúãng cuãa möåt cú quan ngön luêån. Chñnh noá àùng nhûäng baâi àêìu tiïn vïì Duy Tên, Minh Tên " Baáo Luåc Tónh Tên Vùn tûâ khi Trêìn Chaánh Chiïëu laâm chuã buát àaä kïu goåi cuöåc Minh Tên, goáp phêìn trong phong traâo Duy Tên cuãa caã nûúác àêìu thïë kyã XX. Cuâng vúái sûå ra àúâi rêët súám cuãa caác túâ baáo Viïåt ngûä, caác saách Nöm vaâ saách Haán àûúåc phiïn êm vaâ dõch ra quöëc ngûä khaá nhiïìu: Àaåi Nam quöëc sûã diïîn ca (1871), Gia huêën ca (1882), Phan Trêìn (1889), Luåc Vên Tiïn (1889), Tam Tûå Kinh (1887), Àaåi hoåc, Trung Dung (1889), Minh Têm bûãu giaám (1891). Vaâ cuäng trong thúâi gian àoá, nhiïìu taác phêím, nhiïìu cöng trònh biïn soaån àaä àûúåc xuêët baãn, àaáng chuá yá laâ cuöën Àaåi Nam quöëc êm tûå võ cuãa Huyânh Tõnh Cuãa. (300 nùm Saâi Goân - TP.HCM - NXB Chñnh trõ Quöëc gia)