Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Don Quixote của Cervantes - từ lí thuyết văn hóa trào tiếu dân gian

Nội dung text: Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Don Quixote của Cervantes - từ lí thuyết văn hóa trào tiếu dân gian

1. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) KHƠNG GIAN VÀ TH I GIAN NGH THU T TRONG TI U THUY T DON QUIXOTE CA CERVANTES – T LÍ THUY T V ĂN HĨA TRÀO TI U DÂN GIAN Phan Tr ng Hồng Linh Khoa Ng văn, Tr ưng ði h c Khoa h c Hu Email: phantronghoanglinh@gmail.com TĨM T T Va là m t trong nh ng cu n ti u thuy t v ĩ đi nh t m i th i, v a là tác ph m phong phú bc nh t y u t hi gi trang, Don Quixote ca Cervantes xng đáng là đi t ưng nghiên cu c a m t cơng trình cĩ qui mơ t h lí thuy t v ăn hĩa trào ti u dân gian do Bakhtin đ xu t. Và n u ti n hành m t cơng trình nh ư th , b ưc đi đu tiên h n ph i b t đu t hai ph ươ ng di n th i gian và khơng gian ngh thu t. Th gi i hình t ưng đc thù ch t trào ti u dân gian c a Don Quixote đưc bao trùm trong th i gian l hi và khơng gian qu ng tr ưng. Cĩ s gn bĩ m t thi t gi a nhân v t trung tâm, chàng hi p s ĩ, v i vi c thi t l p quy n n ăng h i gi trang c a th i gian l hi lên h th ng hình t ưng. Tác ph m d ưng nh ư v n xu t hi n nh ng l p khơng gian quen thu c c a ti u thuy t hi p s ĩ, nh ưng v i bn ch t là mơi tr ưng c a các ho t đng h i gi trang, khơng gian đây ch là s gi u nh i. Nghiên c u c a chúng tơi là chìa khĩa m ra th gi i hình t ưng h i hè đc s c c a cu n ti u thuy t. Từ khĩa: Don Quixote, Cervantes, Bakhtin, hi gi trang, th i gian ngh thu t, khơng gian ngh thu t. Bakhtin đánh giá Don Quixote ca Cervantes là “m t trong nh ng cu n ti u thuy t v ĩ đi nh t đng th i mang nhi u tính carnival nh t c a v ăn h c th gi i” [2,tr.140]. Th t v y, b ưc vào th gi i hình t ưng c a tác ph m, ta b t g p m t khơng khí h i gi trang bao trùm, mà đĩng vai trị ch đo là trị ch ơi hĩa trang hi p s ĩ. Don Quixote điên khùng, mu n ph c sinh th i đi hồng kim c a ch ngh ĩa anh hùng Trung c, v i lí t ưng c u kh phị nguy. Và trong hành trình c a mình, chàng kéo theo c th gi i gia nh p vào cu c ch ơi v ĩ đi y. Các cu c phiêu l ưu c a “hi p s ĩ m t bu n” hàm ch a trong nĩ nh ng bi u hi n phong phú và đa d ng c a các nhân t hi gi trang (dù cĩ s suy gim nh t đnh so v i Rabelais). Nh ưng tr ưc h t, t t c các nhân t y ch đưc ch a đng, đưc h p th c hĩa trong m t th i gian và khơng gian l hi đc thù. 1. Th i gian l hi Th i gian l hi cĩ quy n l c g n nh ư tuy t đi. Nĩ cho phép con ng ưi t o ra và s ng h t mình vào trong m t th gi i l n trái, n ơi mà “b n thân cu c s ng di n trị, cịn trị di n thì nh t th i tr thành b n thân cu c s ng” [1,tr.31]. M i hình th c và bi u hi n c a h i hè ki u h i gi trang ch cĩ th tn t i trong th i gian l hi. 37
2. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Th i gian ngh thu t trong các tác ph m v ăn h c thu c n n v ăn hĩa trào ti u dân gian cĩ quan h mt thi t v i th i gian l hi trong th c t đi s ng. M t b ph n r t ln tác ph m đưc sáng tác đ ph c v tr c ti p các ho t đng l hi. Nh ưng khi tách ra khi các l hi và ti p t c m t cu c s ng riêng (ho c ra đi khơng ph thu c vào th i gian l hi), chúng v n mang theo c m quan l hi. Chúng t xác l p m t th i gian h i hè cĩ tính n i t i. Nh vy, tác ph m cho phép mình xây d ng các l p n ngh ĩa phong phú trong m i tình ti t và nhìn nh n m i v n đ trên nh ng gĩc đ phi chính th ng thơng qua bình di n trào ti u h i hè dân gian. Ng ưi đc c ũng ch gi i mã th u đáo giá tr ca các y u t hp thành ch nh th tác ph m khi xu t phát t cm quan h i hè. Ti u thuy t c a Cervantes khơng ph i ngo i l . Th i gian l hi trong Don Quixote cĩ nh ng quy n n ăng c th gì? ðu tiên ph i nhìn th y c ơ ch ki n t o th i gian l hi c a cu n ti u thuy t. Th c ch t, tồn b ct truy n khơng xu t hi n m t s ki n l hi nào, tr vi c Don Quixote ti Barcelona đúng vào d p l thánh John cu i quy n 2. C m nh n v s tn t i c a th i gian l hi xu t phát t nét t ươ ng ph n gi a th gi i hi p s ĩ mà s điên r ca Don Quixote o tưng v i th gi i th c t i xung quanh. V n đ là, trong vi c t o l p th i gian l hi, Don Quixote cĩ vai trị nh ư hình t ưng con qu trong các v thánh k ch th i Trung c và Ph c h ưng. Màn qu kch là m t b ph n c u thành các v thánh k ch. Thánh k ch và các màn qu kch, t t nhiên thu c v ngh thu t sân kh u, ch u gi i h n c a ánh đèn, phơng n n và các qui t c nghiêm ng t c a trị di n. Nh ưng theo phong t c, trong th i gian vài ngày tr ưc khi v kch đưc cơng di n, các di n viên đĩng vai con qu s khốc lên mình b trang ph c và rong ru i kh p các đưng ph , lây lan khơng khí h i gi trang lên t t c nh ng ng ưi mà h ti p xúc. Don Quixote ch c ch n khơng ph i là m t con qu thánh k ch, nh ư khá nhi u con qu cĩ m t trong cu n sách, nh ưng xét v kh năng lan truy n khơng khí h i gi trang và t o ra c m nh n v th i gian l hi, thì nhân vt này cĩ ch c n ăng t ươ ng t . M i n ơi chàng đi qua, th gi i th c t i bi n thành th gi i h i gi trang. M i nhân v t ti p xúc v i chàng đu d ph n vào h i gi trang. Nh ư vy, cĩ th nĩi đn quy n n ăng đu tiên c a th i gian l hi trong Don Quixote : t o ra tính tồn dân . Tính tồn dân ngh ĩa là trong th i gian h i hè di n ra, m i ng ưi đu b bao trùm vào khơng khí c a nĩ, s ng trong nĩ v i m t t ư cách khác. Gi a qu ng tr ưng dân gian, mi ng ưi c m giác mình là m t ph n trong vơ vàn khuơn m t ng ưi, h p thành m t c ơ th nhân dân th ng nh t đang liên t c chuy n đng, đi m i. Trong trị ch ơi hi p s ĩ c a Don Quixote, ng ưi ch ơi cĩ đa v cao nh t là v phĩ v ươ ng thành Barcelona và th p nh t là hai cơ gái đim t i quán tr cũ nát mà Don Quixote tá túc trong chuy n lên đưng th nh t. gi a là đ các lo i t quan l i, quí t c, t ăng l , hi p s ĩ, c nh sát, h c trị, đn th co, nơng dân, m c phu, đy t , tr m c ưp, b m già, Bakhtin đã lí gi i vn đ này nh ư sau: “ nh h ưng c a c m quan th gi i mang tinh th n h i gi trang t i cách nhìn và t ư duy con ng ưi mãnh li t đn khĩ c n n i: nĩ b t bu c con ng ưi d ưng nh ư t b đa v chính th c c a mình (m t tu s ĩ, m t t ăng l , m t h c gi ) đ cm nh n th gi i trên bình di n h i hè – trào ti u. Khơng ch gi i h c trị và ti u t ăng l , mà c 38
3. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) các quan ch c giáo h i cao c p, các nhà th n h c uyên bác c ũng cho phép mình cĩ nh ng cu c gi i trí vui nh n, nh ng s ngh ng ơi thốt li cung cách trang nghiêm tơn kính th ưng l ” [1,tr.39]. M i tơn ti chính tr – xã h i trong th c t hi n hành đu đưc bãi b . Ng ưi giao ti p v i ng ưi trong tr ng thái bình đng tuy t đi. Chính Don Quixote đã khơng ít l n than phi n, vì quá thân m t nên bác giám mã đâm ra nh n, ăn vi chàng khơng ph i đo. Nguyên nhân là bác phĩng u ngay bên c nh ch Don Quixote đang đng. R i bác l i quá l m l i, chàng ch ưa đc th y trong cu n sách hi p sĩ nào m t bác giám mã nĩi nhi u đn th . Ch ưa k cĩ l n Sancho Panza cịn dám v t ng ưc ch mình xu ng đt khi b chàng t t qu n địi ph t vào mơng. ðơ n gi n vì đĩ khơng ph i là th gi i hi p s ĩ đúng ngh ĩa, mà là th gi i l n ng ưc c a th gi i hi p s ĩ, nơi ng ưi ta bơng l ơi, đùa c t v i đng hi p s ĩ h đưc h bu ra. N u khơng cĩ s ch p thu n c a c m quan h i hè mang tính bình đng v th gi i, làm sao m t quí t c nghèo kh nh ư Don Quixote cĩ th đi m v i các đi quí t c trong nh ng tịa lâu đài nguy nga, cịn m t bác nơng dân quê mùa nh ư Sancho Panza li dám m mi ng nh v bà qu n gia Dođa Rodriguez (v n cũng là m t quí t c cao quí) ch ăm sĩc giúp con l a ca mình? Bên c nh quy n bình đng là quy n t do t ươ ng đi (trong c gng v ươ n đn tuy t đi) c a c m quan dân gian trong th i gian l hi. Tính t do đây đưc xét l n lưt trên hai c p đ: v ăn b n hình t ưng và ý ngh ĩa. Trên c p đ hình t ưng, s th ng tr ca thi gian l hi cho phép các nhân v t, đc bi t là Don Quixote, đưc n m ngồi các c m đốn thơng th ưng. Don Quixote đánh ng ưi, c ưp ch u c o râu, t n cơng đám ma, gi i thốt b n tù nhân nguy hi m, nh ưng chàng ch ưa bao gi ph i ch u s tr ng ph t c a lu t pháp. Cĩ l n, đi tu n tra Santa Hermandad suýt tĩm chàng b ng c, nh ưng rút cu c chàng v n thốt t i. Lí do khơng ch vì chàng b điên, mà d ưng nh ư khơng khí h i gi trang đưc chàng th i tràn ra xung quanh đã c p cho chàng m t th kim bài mi n t . Trên c p đ ý ngh ĩa, s ng tr ca th i gian l hi và c m quan h i gi trang v th gi i cho phép Don Quixote trình bày nh ng v n đ phi chính th ng. Nh cái nhìn t đơi m t c a m t th ng điên, tác ph m v ưt qua đưc s ki m duy t hà kh c b c nh t châu Âu ca ch đ phong ki n – nhà th Tây Ban Nha. Ch đ phong ki n – nhà th Tây Ban Nha khơng ph i là đi t ưng trào ti u duy nh t trong tác ph m, mà cịn c nh ng bi u hi n tiêu c c c a lí t ưng t ư s n đang hình thành, nh ưng xét t ng th , nĩ v n là đi t ưng ch yu (t t nhiên, ch là l p ý ngh ĩa tr c ti p). Cĩ ý ki n cho rng, Don Quixote ca Cervantes là tác ph m bênh v c nhà th . ðĩ qu là m t đánh giá ht s c tùy ti n. Ch xin l ưu ý r ng, lúc m i ra đi, quy n 2 c a b ti u thuy t b s cm đốn c a Tịa án tơn giáo. Trong tác ph m cĩ đon k v cơ gái ng ưi Moro (ng ưi Ar p theo H i giáo) v ưt qua m i gian nan, m t mát tìm đn đt Tây Ban Nha đ đưc theo đo C ơ đc. Ngay tình ti t này c ũng khơng cho th y Cervantes bênh v c giáo h i, đng v phe th cu, mà nĩi cho đúng, ơng đang ng i ca, b o v quy n t do tơn giáo, tín ng ưng c a con ng ưi. ðiu này tuy t đi thi u th n d ưi ch đ phong ki n – nhà th Tây Ban Nha th i Trung c và Ph c h ưng. 39
4. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) Trong b u khí quy n h i hè dân gian, ti ng c ưi là âm v c ch đo, và quy n năng th hai c a th i gian l hi trong ti u thuy t c a Cervantes là ph quát hĩa ch th và đi t ưng c a ti ng c ưi. Quan ni m ti ng c ưi là ph ươ ng ti n tái sinh, đi m i th gi i, nhân dân khơng bao gi đt mình bên ngồi đi t ưng c a ti ng cưi. C ơ th kh ng l th ng nh t c a nhân dân khơng ng ng sinh sơi, phát tri n, và nhân dân luơn nhìn vào th i kh c l n lên y đ vui v tng c u nghênh tân. Trong Don Quixote , v n cĩ tuy n b h b ch lưu, nh ưng nĩi chung, các nhân v t đu xem b n thân là m t ph n đi t ưng c a ti ng c ưi. H to ra ti ng c ưi, đưc c ưi và b cưi. Cịn nh quy n 1, đ bày m ưu l a Don Quixote v nhà tr bnh, cha x khơng ng i hĩa trang thành m t cơ gái. Bác phĩ c o trong vai giám mã thì g n lên c m b lơng đuơi màu hung hung c a mt con bị, t t thành b râu dài. Sau đĩ, vì m t lí do t nh , cha x và bác phĩ c o đã đi vai di n cho nhau. ðuơi là b ph n sát h u mơn c a con v t, nên cĩ ý ngh ĩa t ươ ng đươ ng, là m t hình t ưng h tng xác th t. Hành đng c m đuơi bị lên c m tươ ng t hành đng dí m t xu ng h u mơn hay ch a h u mơn vào m t. Mt khác, trong cơng trình nghiên c u đ s v Rabelais, trên c ơ s cu c tranh lu n v giá tr ng ưi ph n vào na đu th k XVI Pháp, mà Rabelais li thu c khuynh h ưng xem th ưng ng ưi ph n, Bakhtin đã ch ra r ng, hình t ưng ng ưi ph n cũng g n bĩ c ăn b n v i h tng vt ch t – thân xác, gi ng nh ư hình t ưng cái b ng, nên s ki n ng ưi đàn ơng b v cm s ng, ho c nam c i trang thành n , là nhng hành đng cĩ tính nh ch c n ăng. D u khơng cĩ b ng ch ng v vi c Cervantes coi th ưng ph n, nh ưng đt trong t ươ ng quan vi câu nĩi c a thánh Cluyni, thì hành đng hĩa trang c a cha x cịn gì h ơn là s nh o báng:“Thân th đp là nh làn da. Nay n u cĩ th nhìn qua làn da mà th y đưc t t c bên trong – nh ư t c truy n r ng gi ng mèo r ng Beosi vi đơi m t s c, chúng cĩ th nhìn thơng su t m i v t – thì nhìn m t ng ưi ph n mà t m thay! Th xem trong l mũi, trong cu ng h ng, trong b ng c a h ch a nhng gì? – Tồn là máu m dơ b n c ! Ơi giá mà ta s vào đng nơn m a thơi thì ta đã đ ly làm ghê r i. V y mà ta há l i nên ham ơm vào mình cái b c ơ u đĩ ru?” [11,tr.125].Nh ư v y, trong tồn b chu i s ki n t khi b t đu hĩa trang cho đn lúc l a đưc Don Quixote v làng, cha x và bác phĩ co th ưng là ch th ca ti ng c ưi, cịn Don Quixote là tuy n b h b ch lưu. Th nh ưng, hai nhân v t này l m khi c ũng t nguy n bi n mình thành đi t ưng b h th p ca ti ng c ưi. tình ti t gi trang trên, ch th ti ng c ưi là Sancho Panza. Mt ví d khác, t c l ra râu thay cho r a tay sau khi ăn lâu đài c a ơng bà bá tưc. Nên b t đu câu chuy n t lúc b a ăn b t đu. Ơng bà cơng t ưc đãi ti c Don Quixote và m i b ng đưc chàng vào chi c gh đu bàn. Trong các b a ti c quí t c, chi c gh đu bàn cĩ tính ch t danh d mà ch ng ưi đa v cao nh t đưc ng i (l i m t chi ti t cho th y tính bình đng đưc h p th c hĩa trong th i gian l hi). M i Don Quixote ng i vào gh danh d là m t hành đng t n phong ơng hồng h trong các b a ti c vui v . B a ti c k t thúc, cĩ b n cơ th n bưc vào, v i các v t d ng c n thi t, tr nh tr ng d i n ưc và đánh xà phịng vào b râu c a Don Quixote. “Sau khi đã xát xà phịng ng u b t, cơ gái làm cơng vi c c râu v kêu h t n ưc và b o cơ gái mang bình đi l y thêm, xin ngài Don Quixote hãy ch . Trong khi cơ gái đi l y n ưc, Don Quixote 40
5. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) trong m t t ư th kì l nh t đi và c ũng t c c ưi nh t đi, khơng th tưng t ưng h ơn đưc. Nh ng ng ưi cĩ m t trong phịng – h rt đơng – đ dn m t vào chàng hi p s ĩ. Nhìn c chàng v ươ n dài b ng n a con sào, cáu b n d ưi m c trung bình, đơi m t nh m nghi n, b râu đy b t xà phịng mà nín đưc c ưi thì qu là m t s kì l và t nh ht sc” [6,tr.310]. Ơng hồng h tr thành con ngáo p n c c ưi. M t hành đng ph tru t rt đc tr ưng ki u h i gi trang. Nh ưng điu quan tr ng nh t trong ví d này là: ngài cơng t ưc ra l nh cho các nàng h u hãy làm điu t ươ ng t vi ơng ta. T t c đu c ưi và b cưi. Cm quan v th i gian trong th gi i h i gi trang luơn g n li n v i hình t ưng nhân v t ngh ch d . Don Quixote là tuy n h b ch lưu trong tác ph m. Nh ưng chàng rt ít xu t hi n m t mình, mà h u nh ư luơn trong s tươ ng ph n, đi chi u v i Sancho Panza. C p t ươ ng ph n h i gi trang Don Quixote và Sancho Panza th c ch t là m t hình t ưng c ơ th song thân đã giai đon tách r i. V mi liên h gi a c m quan th i gian v i hình t ưng ngh ch d , Bakhtin nh n xét: “Hình t ưng ngh ch d thâu tĩm hi n tưng tr ng thái bi n chuy n, bi n hĩa ch ưa hồn k t, th i đim ch t đi và ra đi, tăng tr ưng và đi thay. Quan h vi th i gian, v i s bi n hĩa là đc đim khơng th thi u đưc hình t ưng ngh ch d [1,tr.58]. Cĩ th nĩi, trong h i gi trang, khơng hi n hu th th i gian ba chi u kích quá kh – hi n t i – tươ ng lai, mà ch cĩ s vn đng liên t c đn t ươ ng lai c a th i gian hi n t i. N m b t hi n t ưng th i đim đc tr ưng nh ư th , ti ng c ưi h i hè dân gian khơng h là s ph đnh thu n túy, mà cĩ tính ch t hai chi u: “ nĩ, d ưi hình th c này hay hình th c khác, hi n di n (ho c đưc trù đnh) c hai c c c a s bi n đi – c cái c ũ, l n cái m i, c cái đang ch t, l n cái đang ra đi, c đim kh i đu và đim k t thúc c a quá trình bi n hĩa” [1,tr.58]. Chính b i đc tính hai chi u c a ti ng c ưi trào ti u dân gian, mà qua b n th k ti p nh n Don Quixote, lc l ưng b n đc (cao c p) trân tr ng chàng trong t ư cách c a m t anh h vĩ đi v n đơng đo h ơn nh ng k khinh b chàng. 2. Khơng gian qu ng tr ưng Th i gian l hi trong ti u thuy t c a Cervantes gn bĩ m t thi t v i ki u khơng gian đin hình c a h i hè dân gian: khơng gian qu ng tr ưng h i gi trang. Là n ơi ti p giáp c a nh ng con đưng l n, khơng gian qu ng tr ưng t p trung t t c các s ki n chính c a l hi, t các đám r ưc, di u hành, hĩa trang, nh y múa đn các màn t n phong – ph tru t vui nh n, các trị ch ơi dân gian, các trị l a đo, b p b m hài h ưc ki u h i gi trang, Nh s hp pháp hĩa c a th i gian l hi, các qu ng tr ưng dân gian là n ơi t hp đ mi h ng ng ưi, v i m t c li ti p xúc c c kì thân m t, su ng sã. Theo Bakhtin, “qu ng tr ưng là t ưng tr ưng c a tính tồn dân. Qu ng tr ưng carnival – qu ng tr ưng c a hành đng carnival – cĩ s c thái t ưng tr ưng, m rng và đào sâu tính tồn dân này. văn h c carnival hĩa, qu ng tr ưng – vi t ư cách là đa đim c a hành đng c t truy n – tr nên hai m t và l ưng tính: xuyên qua cái qu ng tr ưng th c dưng nh ư th y rõ cái qu ng tr ưng carnival ca s ti p xúc su ng sã, cái qu ng tr ưng carnivalca nh ng trị t n phong – h b mang tính tồn dân” [2,tr.141]. Khơng gian 41
6. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) qu ng tr ưng c a Don Quixote chính là qu ng tr ưng carnivalcĩ s c thái t ưng tr ưng mà Bakhtin nh c đn, là cái khơng gian n tàng bên d ưi. Trong tác ph m, ch mt l n duy nh t xu t hi n khơng gian qu ng tr ưng ngh ĩa tr c ti p, đĩ là khơng gian đưng ph Barcelona nh ng ngày di n ra l thánh John. Cĩ m t nhi u nh t là khơng gian c a nh ng con đưng, quán tr và lâu đài. Dù vy, các l p khơng gian này v n cĩ tính qu ng tr ưng sâu s c, vì chúng đu là khơng gian m , và trong chúng, các hình th c h i hè dân gian đưc tri n khai. các khơng gian cĩ v đĩng kín nh ư quán tr và lâu đài, thì nh ng cánh c a c a chúng c ũng ch ưa bao gi khép l i. Hay nĩi đúng h ơn, ng ưi k chuy n trong Don Quixote khơng d ng đim nhìn bt c th i đim khép kín nào c a chúng. Quán tr là n ơi d ng chân l ưu trú, ngh ng ơi c a l khách, nên hi n nhiên các c ăn phịng ph i th ưng xuyên đĩng c a đ bao b c nh ng gi c ng sau hành trình dài m t m i. Tuy nhiên, nh ng th i đim y khơng thu c di n quan tâm c a hành vi tr n thu t. Ng ưi đc ch đưc ti p c n quán tr khi các cánh c a m tung, khi nh ng l ưt ng ưi t p n p c ln l ưt đn r i đi. Lâu đài, khơng gian ch đim c a quy n 2, c ũng cĩ đc tính m nh ư v y. Các màn qu kch đu đưc t ch c ngồi sân ho c trên các vùng đt xung quanh lâu đài. N u cĩ di n ra trong phịng, nh ư cu c chi n gi a Don Quixote vi nh ng con mèo, thì c a s căn phịng cũng đang r ng m . ðiu này hồn tồn t ươ ng thích v i ý ngh ĩa th gi i quan c a khơng gian qu ng tr ưng. Trong th i gian l hi gi trang đưc t ch c, th gi i tr nên th ng nh t trong m t c ơ th nhân dân hồn ch nh. Nĩ khơng ch p nh n tình tr ng vo trịn khép kín c a b t k s vt nào. Khơng gian v n bi t l p c a m i c ăn nhà, m i quán xá gi đây t ươ ng thơng v i ph n cịn l i, gĩp ph n t o nên khơng gian th gi i r ng l n. Ngày nay, trong các l hi đu bị Tây Ban Nha, ta v n quan sát th y r t nhi u ng ưi trên c a s ca các ngơi nhà đang vĩi mình xu ng đưng ph hị hét, c vũ. ðĩ là nh ng hình nh r t sinh đng th hi n tính k t n i, h p nh t c a m i cá nhân v i tồn th gi i, c a m i khơng gian v i khơng gian v ũ tr . Vì v y, Bakhtin đã g i các hình th c khơng gian trên là khơng gian qu ng tr ưng carnival b sung [2,tr.141]. Trong Don Quixote , ch cĩ m t lo i s ki n duy nh t đưc di n ra trong khơng gian khép kín, đĩ là các bu i ti c bàn trịn. Nh ưng chínhhình th c này c ũng khơng n m ngồi v ăn hĩa hi hè dân gian. Ng ưi ta b u ra ơng hồng h ca b a ti c (trong ví d chúng tơi đã dn), ng ưi ta th c hi n nh ng cu c đi tho i bàn ăn gi a chàng ng c và nhà thơng thái. Cho nên, các s ki n này khơng n m ngồi c m quan h i hè th ng nh t c a tác ph m. Nh ng gì chúng tơi v a trình bày cĩ th vp ph i s ch t v n nh ư sau: Các hình tưng khơng gian trên hồn tồn đc tr ưng cho c t truy n phiêu l ưu c a ti u thuy t hi p sĩ, vì th , v cơ b n ch ưa cho th y s khác bi t c a h th ng khơng gian trong Don Quixote trên ch t n n trào ti u dân gian so v i khơng gian ngh thu t c a ti u thuy t hi p s ĩ. L i n a, trên hành trình c a chàng hi p s ĩ x y ra r t nhi u tr n giao tranh, vì sao chúng tơi khơng đ cp đn khơng gian chi n tr n? vn đ th nh t, đúng là Don Quixote cĩ các hình t ưng khơng gian d ưng nh ư quá quen thu c c a ti u thuy t hi p s ĩ, nh ưng, chúng khơng thu n ch t khơng gian 42
7. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) phiêu l ưu c a ti u thuy t hi p s ĩ, mà ch là s gi u nh i. Chúng ta đu bi t, h u h t các quán tr đu b Don Quixote tưng t ưng thành lâu đài. Cung c p cho s vt, đ vt nh ng ch c n ăng m i, t ư cách m i chính là th pháp t m th ưng hĩa cái thiêng liêng ca ch ngh ĩa hi n th c ngh ch d . Xem quán tr là lâu đài ch ng khác gì bi n ch u c o râu thành m ũ s t hi p s ĩ. Lúc này, s phân bit gi a quán tr và lâu đài đã tr nên nh p nh ng. Lâu đài khơng khác gì quán tr . V y nên, nh ng s vi c cao c vn ch hi n h u trong các lâu đài, c ũng cĩ th xy ra trong các quán tr (th m chí là nh ng khơng gian bn th u, nh ch nhác nh t c a quán tr ). Ch ng h n nh ư tình yêu trái ngang đm ch t lãng m n gi a chàng hi p s ĩ và nàng cơng chúa c a các sách ki m hi p, trong Don Quixote , l i di n ra đa đim khơng th th m h i h ơn: m t bu ng xép th ưng dùng đ ch a r ơm r . Don Quixote ca chúng ta khơi ngơ, uy d ũng ra sao, vn khơng c n nh c li. Nàng cơng chúa – cơ h u gái thì “m t ng n, gãy g t nh n thín, m ũi t t, m t m t ch t, m t kia kèm nhem ng ưi cao b y gang tính t đu đn chân, hai vai vì mang vác n ng dơ lên khi n cơ ta c ph i nhìn xu ng đt quá m c mong mu n [5,tr.136]. Mà cũng ch ng ph i cơ cơng chúa này đối hồi chàng hi p s ĩ. Chàng ch hi u l m, vì s th t là cơ mị vào phịng chàng đ “làm ti n” v i tay lái la gi ưng bên c nh. Chúng tơi xin nh n m nh thĩi quen c a Cervantes trong vi c đc t v ngồi x u xí, d dng và hơi hám c a nh ng nhân v t d ưi đáy xã h i. Khơng ph i ơng kì th và khinh mi t ng ưi bình dân, mà đây d ng ý c a ơng nh m h b ki u nhân v t th ưng l ưu – vn là lo i nhân v t trung tâm trong v ăn ch ươ ng hi p s ĩ nĩi riêng và văn ch ươ ng trung đi nĩi chung. Vì s điên r ca Don Quixote, cơ h u gái trên đang trong t ư cách c a m t nàng cơng chúa. T s nh p nh ng nh ư th gi a khơng gian th ưng l ưu v i khơng gian h lưu mà rt nhi u l n, các l nghi, hình th c trang nghiêm c a lí tưng hi p s ĩ tr thành trị c ưi. L th phong t ưc hi p s ĩ cho Don Quixote đưc ti n hành trong chu ng bị. Trong chi c l u c a nh ng ng ưi ch ăn c u (hình thái thơ s ơ nh t c a quán tr ), vì c m đng tr ưc t m th nh tình nh ng ng ưi ch , Don Quixote phát biu m t bài di n v ăn tràng giang đi h i, trong khi đa đim t ươ ng x ng c a nĩ là b a ti c quí t c. Con đưng trong các ti u thuy t hi p s ĩ chính th ng là s i dây n i k t trí tu và sc m nh c a ng ưi anh hùng v i các khơng gian th thách, đư a ng ưi anh hùng đn nh ng núi cao, v c sâu, đi m t v i hi m nguy t t cùng, t đĩ l p nên chi n cơng l ưu danh thiên c . Cịn trên khơng gian con đưng, Don Quixote b bị xéo, heo giày, đánh nhau vơ ngh ĩa v i nh ng chi c c i xay giĩ, ho c các “chàng hi p s ĩ” lái la. Con đưng trên chuy n đi c a Don Quixote cũng d n chàng đn nh ng th thách đáng s , khi n chàng đơi lúc ph i tim đp chân run, nh ưng cu i cùng, cái đáng s tr thành cái đáng cưi. Ví d tiêu bi u nh t là cu c phiêu l ưu c a Don Quixote vi nh ng cái chày n n d. L n n , Don Quixote và Sancho Panza b kt l i trong m t khu r ng khi màn đêm đã buơng xu ng. “Tr i t i nh ư m c, giĩ l ưt qua lá cây t o thành m t âm thanh ghê r n, cnh hoang vu, đêm t i, ti ng thác đ, ti ng lá cây lào xào, t t c gây nên m t c m giác rùng r n, nh t là ti ng đp thình th ch v n ti p t c, giĩ v n th i và đêm v n kéo dài; đã th , hai ng ưi l i khơng bi t n ơi đang đng là đâu” [5,tr.175]. Khung c nh hãi hùng 43
8. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) khi n bác giám mã s đn m c suýt đi ti n ra qu n. Thì ra, th gây n i khi p đm y ch là nh ng cái chày n n d vơ tri vơ giác. Th thách l n lao mà Don Quixote ph i đi mt đã b nh o báng và h huy t vào cái b ng ăn l m, u ng nhi u và phĩng u khơng đúng ch ca Sancho Panza. Ch c n ăng và ý ngh ĩa c a con đưng phiêu l ưu tr nên l n ng ưc. Cĩ th kh ng đnh, t m th ưng hĩa khơng gian sinh ho t và khơng gian l p chi n cơng c a ng ưi anh hùng, c ũng đng ngh ĩa v i s gi u nh i nh ng l nghi và lí tưng c a ch ngh ĩa anh hùng phong ki n đã h t th i và tr nên d hm. vn đ th hai, qu th t, đ lp nên các chi n cơng “l y l ng”, Don Quixote đã tr i qua vơ s cu c giao tranh. Tuy nhiên, các tr n giao tranh này khơng làm nên nh ng khơng gian hồnh tráng cĩ tính s thi, c ũng khơng t o ra nh ng th i kh c mong manh sinh t đ bc l các v n đ v giá tr bn nguyên c a con ng ưi. Các tr n đánh trong ti u thuy tc a Cervantes hồn tồn bi u tr ưng cho các đám đánh nhau vui v ki u hi gi trang. Chúng cĩ m t nh ư m t th pháp đ th c hi n hành vi t n phong – ph tru t trong ngày h i c a nh ng chàng ng c. Khơng khí h i hè c a các tr n đánh cĩ th đưc c m nh n khá rõ trong cu c quy t chi n gi a Don Quixote vi chàng ch ăn c u cu i quy n 1. Tr n đu b t đu b ng ti ng ch i nh ch c n ăng quen thu c trên các qu ng tr ưng: “Mi là m t tên đi súc sinh, Don Quixote hét to, chính mi là k rng tu ch và hèn nhát; đu ta cịn to và đy h ơn c cái b ng con đĩ m đã đ ra mi” [5,tr.586]. ði t ưng c a ti ng ch i b đư a vào h tng xác th t “cái b ng c a con đĩ m” đã đ ra h n. Khi hai đu th đang qu n nhau s t đu m trán thì xung quanh, “ơng th y tu và cha x cưi vang, m y ng ưi lính c nh sát thích quá nh y c n, m i ng ưi đng ngồi xu t m lên nh ư ta xu t chĩ khi th y chúng c n nhau” [5,tr.587]. Tr n đánh khơng hào hùng, c ũng ch ng m t mát hi sinh, vì nĩ đưc t ch c trong ti ng c ưi vui nh n tràn ng p trên kh p các đưng ph trong ngày h i gi trang. H u h t các tr n đánh trong Don Quixote đu cĩ ý ngh ĩa nh ư th . T chúng đã đưc bao quanh b i các khơng gian đc thù ch t qu ng tr ưng nh ư khơng gian con đưng, khơng gian quán tr và khơng gian lâu đài. Là hình th c nh i các tr n đánh hi p s ĩ, chúng đã m t đi ý ngh ĩa nguyên b n, và do đĩ, khơng cịn kh năng thi t l p các l p khơng gian chi n tr n. Nh ư v y, trên c ơ s ch đo c a khơng gian qu ng tr ưng, các hình th c khơng gian c th trong Don Quixote là s gi u nh i khơng gian hi p s ĩ. Tính ch t này h t s c đin hình cho khơng gian c a các màn hĩa trang – h b. Là cái khung t n t i c a th gi i hình t ưng v ăn h c, khơng gian và th i gian ngh thu t là nh ng ph ươ ng di n thi pháp c ơ b n c a c a m t tác ph m v ăn h c b t kì. Trên gĩc đ ti ng c ưi trào ti u, chúng li càng là nh ng y u t đu tiên c n đưc xem xét. Bi, khơng đưc h p th c hĩa d ưi th i gian l hi và khơng gian qu ng tr ưng, khơng th nĩi đn c m quan h i gi trang. Don Quixote ca Cervantes là b ti u thuy t ra đi giai đon phát tri n đnh cao c a dịng ch y văn hĩa trào ti u dân gian. Thơng qua vi c xác đnh b n ch t h i gi trang c a khơng gian và th i gian ngh thu t trong tác ph m, chúng tơi đã ti n hành thao tác kh i đng đ cĩ th bưc vào mt trong nh ng h th ng bi u t ưng h i hè dân gian đc s c nh t c a v ăn h c nhân lo i. 44
9. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) TÀI LIU THAM KH O [1]. M. Bakhtin (2003). Lý lu n và thi pháp ti u thuy t. Ph m V ĩnh C ư d ch, NXB Hi nhà v ăn, Hà N i. [2]. M. Bakhtin (1993). Nh ng v n đ thi pháp ðơtxtơiepxki . Tr n ðình S ch biên, NXB H i Nhà v ăn, Hà N i. [3]. M. Bakhtin (2006). Sáng tác c a Francois Rabelais và n n v ăn hĩa dân gian Trung c và Ph c h ưng . T Th Loan d ch, NXB Khoa h c xã h i, Hà N i. [4]. M.Bakhtin (2006).Vn đ ni dung, ch t li u và hình th c trong sáng t o ngh thu t ngơn t . Ph m V ĩnh C ư d ch.Tp chí V ăn h c n ưc ngồi , s 1/2006, tr.140-198. [5]. M.Bakhtin (2009).Rabelais và Gogol (Ngh thu t ngơn t và v ăn hĩa trào ti u dân gian). T Th Loan d ch.Tp chí nghiên c u v ăn h c, s 12/2009, tr.85-97. [6]. M.Bakhtin (1936).Ti u thuy t giáo d c và ý ngh ĩa c a nĩ trong l ch s ch ngh ĩa hi n th c. Ngân Xuyên d ch (1999).Tp chí nghiên c u v ăn h c, s 4/1999, tr.77-88. [7]. M.Bakhtin (2007).Ti u thuy t hi p s ĩ. ð Lai Thúy d ch.Tp chí V ăn h c n ưc ngồi , s 2/2007, tr.124-130. [8]. Lê Huy B c (ch biên) (2008). Mighen đơ Xecvantec và Don Quixote . NXB Giáo dc, Hà N i. [9]. M. Cervantes (2010). Don Quixote– nhà quí t c tài ba x Mantra (t p 1). Tr ươ ng ðc V dch, NXB V ăn h c, Hà N i. [10]. M. Cervantes (2010). Don Quixote– nhà quí t c tài bà x Mantra (t p 2). Tr ươ ng ðc V dch, NXB V ăn h c, Hà N i. [11]. ðng Anh ðào (ch biên) (1990).Văn h c ph ươ ng Tây . NXB Giáo d c, Hà N i. [12]. Lã Nguyên tuy n d ch (2012).Lí lu n v ăn h c – nh ng v n đ hi n đi. NXB ði h c S ư ph m, Hà N i. 45
10. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) ARTISTIC TIME AND SPACE IN THE NOVEL DON QUIXOTE BY CERVANTES – IN THE THEORY OF HUMOR AND FOLK CULTURE Phan Trong Hoang Linh Department of Literature and Linguistics, Hue University of Sciences Email: phantronghoanglinh@gmail.com ABSTRACT As one of the greatest novels for ages and the most diverse literature works of carnival factors, Don Quixote by Cervantes deserves the study object in a large scale based on Bakhtin’s theory of humor and folk culture. In order to do this research, the primary step should have begun in both aspects including artistic time and space. The world of typical images of humor and folk characteristics in Don Quixote is covered by festival time and square space. There is a close tie of the major character, a knight, and the establishment of carnival force of the festival time with the image system. There still appears the familiar space of chivalric novels in this masterpiece, which is just a parody by nature of the carnival actions. Our study is the key to open the image world of typical festivals in the novel. Keywords: Don Quixote, Cervantes, Bakhtin, carnival, artistic time, artistic space. 46