Ðiểm mới lạ trong sử thi Atâu So Hle, Kơne Gơseng

Nội dung text: Ðiểm mới lạ trong sử thi Atâu So Hle, Kơne Gơseng

1. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) ðIM M I L TRONG S THI ATÂU SO HLE, K ƠNE G ƠSENG Nguy n Ti n D ũng 1 Khoa Ng v ăn, Tr ưng ði h c Khoa h c Hu Email: tiendung1295@yahoo.com.vn TĨM T T Atâu So Hle, K ơne G ơseng (H ơamon Atâu So Hle, K ơne G ơseng) là s thi Bahnar đưc sưu t m t i Gia Lai. S thi này cĩ nhi u đc đim r t m i l v tên tác ph m, vai trị c a h th ng nhân v t và hành đng c a các nhân v t s thi. ðiu đĩ cho th y s thi Bahnar nĩi riêng, s thi Tây Nguyên nĩi chung r t đa d ng và phong phú. T Atâu So Hle, K ơne Gơseng cĩ th m ra m t cách ti p c n m i v s thi, nh t là s thi Tây Nguyên m i s ưu t m. T khĩa: Atâu So Hle, Giơng, s thi, m i l S thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng (H ơamon Atâu So Hle, K ơne G ơseng) là tên s thi Bahnar đưc Th c s ĩ Nguy n Quang Tu s ưu t m t i làng Bre huy n ðak ðoa tnh Gia Lai do Bok P ơnh hát k , Siu Pêt, Nguy n Quang Tu d ch ngh ĩa. ðây là m t trong nhi u s thi đưc s ưu t m trên đa bàn Gia Lai cĩ đc đim c a nhĩm s thi Bahnar vùng B c Tây Nguyên nh ư Dyơng T ư, Giơng m cơi tám v , Giơng, Giơ m cơi t nh Trong đĩ s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cĩ m i liên quan ch t ch đn các s thi mang tên nhân v t Giơng (cách vi t khác là Dyơng, Diơng) nh ư: Giơng làm nhà m , Giơng c u nàng Rang Hu, Giơng đp đ núi đá cao ng t Ngồi các đc đim, motif thưng g p, c t truy n khá h p d n thì s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cĩ nhi u y u t m i l so v i các s thi khác. Trong khuơn kh m t bài vi t ng n, tơi xin cĩ m y nh n xét v s thi này nh ư sau. 1. Tên s thi là tên c a k thù c a ng ưi anh hùng Tên c a nh ng s thi c đi nh ư Ramayana ca n ð, Odyssey ca Hy L p ho c nh ng s thi Tây Nguyên nh ư ðă m San, Xinh Nhã, ðă m Noi , th ưng cùng tên vi ng ưi anh hùng trong tác ph m. Thơng th ưng “nhân v t ng ưi anh hùng trong s thi đưc xem là hình t ưng ngh thu t cĩ “nguyên m u” là các th l ĩnh dân s và quân s cĩ th t trong đi s ng xã h i Tây nguyên x ưa” [3, tr.17]. Tên tác ph m th ưng khái quát tồn b ch đ, t ư t ưng và n i dung c a s thi. Tên c a s thi cịn là d u hi u đ xâu chu i các s thi cĩ m i quan h v i nhau v đc đim ngh thu t, v đ tài, h th ng nhân v t, khơng gian, th i gian Ví d nh ư nhĩm s thi v chàng Giơng c a ng ưi Bahnar, nhĩm s thi v nhân v t Ti ăng c a ng ưi M ơ Nơng, nhĩm s thi v nhân vt D ăm Duơng c a ng ưi Xê ðă ng. Khác vi s thi truy n th ng, tên c a s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng là tên ca k thù ca ng ưi anh hùng (th ưng là nh ng nhân v t x u ác, gây tai h a cho c ng 1 Nghiên c u sinh, khĩa n ăm 2012 17
2. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) đng). Hơn n a ngh ĩa c a các tên nhân v t này khơng đp: atâu cĩ ngh ĩa là ma, kơne là chu t, đinh cât là b u n ưc Th nh ưng tác gi dân gian khơng ti c l i ca ng i tài năng c a chúng. ðĩ là nh ng k tài n ăng ki t xu t, là “ nh ng con ma l m tài nhi u phép, ch th y bĩng mà khơng th y hình ” [8, tr.141]. Trong nh ng s thi Tây Nguyên, x s c a k thù c a ng ưi anh hùng th ưng là nh ng vùng đt nghèo khĩ, c n c i, d ch bnh, ch t chĩc. Cịn trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng , x s c a k thù c a ng ưi anh hùng (Atâu So Hle, Kơne G ơseng) là m t vùng đt trù phú, giàu cĩ, bi u hi n ca m t b t c hùng m nh: “bên kia b bi n xanh là đt c a Atâu So Hle cĩ nhà rơng đng tr i, mái nhà rơng làm b ng b c, b ng vàng sáng lung linh [8, tr.133]. Bên c nh đĩ, tác gi dân gian cịn miêu t tính cách c a Atâu So Hle, K ơne G ơseng h t s c kiên c ưng, dũng c m. H tr l i v i d ăm Jrai, d ăm Lao (phe c a Diơng) bng l i l kh ng khái: “ Cĩ gì đâu mà s Chúng tao lên đánh nhau v i chúng mày ngay thơi. Dù ch t c ũng khơng thèm run s ” [8, tr.143]. So v tài n ăng, c hai bên đu ngang tài ngang sc, “h cùng là đàn ơng, m t bên gi i giang nhi u, m t bên tài phép khơng thi u.” [8, tr.144] Vi c miêu t , đ cao vai trị k thù ca ng ưi anh hùng cơng b ng và khách quan, khơng thiên v là điu khác bi t trong s thi t tr ưc đn nay. S khác bi t này báo hi u v cách th hi n, thái đ, quan đim c a tác gi dân gian v n i dung và t ư tưng c a tác ph m, nh t là quan đim v ph ươ ng th c miêu t nhân v t anh hùng. đây, nhân v t anh hùng khơng cịn là hình t ưng l n nh t, t a sáng nh t, chi m v trí đc tơn c a s thi n a. 2. H th ng nhân v t 2.1. Theo T đin thu t ng v ăn h c, “các nhân v t chính c a s thi là nh ng anh hùng, tráng s ĩ tiêu bi u cho s c m nh th ch t và tinh th n, cho ý chí và trí thơng minh, lịng d ũng c m c a c ng đng đưc miêu t khá t m , đy đ t cách ăn m c, trang b , đi đng đn nh ng tr n giao chi n v i k thù, nh ng chi n cơng l y l ng và đơi khi c nh ng nét sinh ho t đi th ưng c a h n a” [2, tr.285]. Song đc đim này khơng đúng v i s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng . S thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng miêu t nhân v t ng ưi anh hùng D ăm Diơng cĩ ph n ni tr i h ơn các nhân v t khác v s ra đi, hình dáng, s c vĩc, Tuy nhiên nhân v t d ăm Diơng khơng vưt tr i nhi u so v i các nhân v t d ũng s ĩ khác v các ph ươ ng di n nh ư kh n ăng chi n đu, tài n ăng, đo đc, Ngưi anh hùng D ăm Diơng khơng cĩ vai trị quan tr ng trong các cu c chi n. Diơng c ũng làm m t nhi m v bình th ưng gi ng nh ng chi n binh khác ch khơng gi vai trị th l ĩnh nh ư các s thi th ưng th y: Di ơ “đánh nhau v i Bih Klang, Diơng đánh nhau v i Atâu So Hle, K ơne Gơseng, Pham đánh nhau v i Klang Ping, ðinh Kât, D ăm T ơnglieng đánh nhau v i dăm P ơnang ” [8, tr.153]. Ngay c chuy n t ch c lãnh đo dân làng, phân cơng nhi m v chin đu cho mi ngưi cũng là Diơ ch khơng ph i là Diơng. Diơng khơng ta sáng trong s thi nh ư m t bi u t ưng v sc m nh và ý chí c a c ng đng. Trong khi đĩ, các s thi Bahnar khác, nh t là các s thi cĩ y u t chi n tranh, vai trị ca ng ưi anh hùng D ăm Giơng bao gi c ũng n i b t, là nhân v t đi di n cho ưc m ơ, khát vng 18
3. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) cao c , thiêng liêng ca ng ưi Bahnar ngày x ưa. ðc bi t, tính cách, ph m ch t c a ng ưi anh hùng D ăm Diơng trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cũng hèn h , tàn ác và hi m đc khơng khác gì k thù. ðc đim này ch ưa t ng cĩ trong s thi Tây Nguyên. Vi c khơng t p trung xây d ng nhân v t trung tâm ca s thi tr thành nhân v t s thi lý t ưng trong Atâu So Hle, K ơne G ơseng cũng là điu m i l . ðiu này làm t ăng s đa d ng v đc đim c a s thi Tây Nguyên và s thi nĩi chung. T đĩ cũng c n ph i xem li nhn đnh c a E.M.Meletinski tr ưc đây v nhân v t trung tâm c a s thi: “Nhân v t trung tâm c a tác ph m, t c nhân v t s thi lý t ưng, luơn là ng ưi cĩ kh năng gi i quy t nh ng tình hu ng l n (tình hu ng s thi) th thách s t n vong c a cng đng .”[3, tr.55] 2. 2. ðn Atâu So Hle, K ơne G ơseng vai trị c a các nhân v t trong s thi đã thay đi. Thưng th y trong các s thi Bahnar v D ăm Giơng, nhân v t ch làng th ưng là Set, Bok R ơh – nh ng ng ưi đàn ơng giàu cĩ, ti ng t ăm l ng l y Cịn Atâu So Hle, K ơne G ơseng nhân v t cĩ vai trị nh ư m t ch làng li là hai ng ưi đàn bà cĩ tên là yă Ving Vơng và y ă Kơng Gr ơ Ă, tên ca lồi chim ăn th t k n k n [8, tr.183]. Hai ng ưi đàn bà này giàu cĩ, đy uy quy n, cĩ vai trị nh ư m t ch làng uy l c, quy n n ăng th c th . Chính hai bà đã c u Diơng t đng xác th i, nuơi Diơng khơn l n đ trí tu , sc m nh cùng trai tráng đánh b n Atâu So Hle, tr thù cho bok Set-bia M ơjit (cha m Diơng) và dân làng Bok R ơh. Hai bà Ving Vơng, Kơng Gr ơ Ă “ lo cho Diơng m i th đ cĩ thêm nhi u tài phép và s c m nh. Hai bà chu n b cho con nuơi c a mình đ m i thu c quý: thu c m nh nh ư th n khơng bao gi ch t, làm cho ng ưi tài gi i, d ũng cm ” [8, tr.130]. Chi ti t này cĩ th so sánh v i các th n linh phù tr cho các nhân v t anh hùng trong s thi Hy L p và n ð. Ng ưi anh hùng Achilles đưc m là n th n bi n Thetis nhúng chàng vào dịng sơng Styx đ chàng b t t , nhân mã Cheiron d y võ và th n Athena luơn k bên b o v chàng. Anh hùng Arjuna trong s thi Mahabharata đưc th n Krisna hĩa thân thành ng ưi đánh xe đ bên c nh ch che, khích l . Tuy nhiên khác v i s thi Hy L p, n ð, nhân v t ng ưi anh hùng D ăm Diơng trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng khơng làm nên kì tích nh ư Achilles và Arjuna. Diơng ch là m t chi n binh bình th ưng nh ư bao chi n binh khác, th m chí cịn thua các cơ gái trong vi c k t li u k thù hung ác l m tài phép. Diơng khơng cịn gi vai trị th l ĩnh trong các cu c chi n đu b o v k thù c ũng nh ư trong sinh ho t, lao đng th ưng ngày. Vai trị th l ĩnh c ng đng dưng nh ư r ơi vào tay hai ng ưi đàn bà cĩ nhi u quy n phép là y ă Ving Vơng và y ă Kơng Gr ơ Ă. N u nh ư trong các s thi th gi i và s thi Tây Nguyên vai trị c a th n linh ch là h tr cho ng ưi anh hùng thì s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng vai trị c a th n linh là t i cao. Yă Ving Vơng, yă Kơng Gr ơ Ă và các ng ưi đàn bà cĩ nhi u phép thu t khác quy t đnh s th ng thua ca Diơng trong các cu c chi n. Vai trị c a Diơng khơng cịn v trí s m t. Diơng khơng gi ng v i nhân v t anh hùng trong các s thi th gii và Tây Nguyên là ng ưi “kt tinh nh ng gì t t đp nh t, cao nh t, t i m c lý t ưng hĩa c a b t c” [7, tr.51]. Vai trị ca th n linh đưc đ cao trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cho th y y u t th n 19
4. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) tho i cịn s nh h ưng m nh m . ðc đim này là cơ s quan tr ng đ nh n đnh s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng và s thi Tây Nguyên nĩi chung ph n l n là s thi th n tho i. 2.3. Nhân v t n đưc đ cao Trong các s thi Tây Nguyên, nhân v t n là nh ng cơ gái đp, giàu cĩ, quy n lc nh ưng trong “ tr ng thái đã hồn thành ” ho c ch là ng ưi đàn bà c a b p l a lo vi c n i tr th đng, y u th [6]. Trong s thi ðă m S ăn, hai ng ưi v c a ðă m S ăn là nàng H ơ Nhí và H ơ Bhí ch là nh ng cơ gái xinh đp, con gia đình quy n th . Các nàng ch làm m t vi c là làm v cho ðă m S ăn: ðă m S ăn b H ơ Nhí ng i m t bên đùi và H ơ Bhí ng i trên đùi bên kia. Các nàng Bia Phu, Rang N ăk, Xe ðak trong các s thi v Dăm Giơng c ũng ch h tr cho ng ưi anh hùng b ng bùa ngãi, tài phép gĩp m t ph n trong chi n th ng c a ng ưi anh hùng nh ưng v n luơn đng sau ho c đng ngồi giúp cho ng ưi anh hùng chi n đu ch hi m khi h tr c ti p tham gia chi n tr n. Trong các s thi M ơ Nơng “ng ưi ph n là nh ng ng ưi đp, ph thu c vào đàn ơng. ðĩ là v đp trong s ràng bu c c a b n ph n gia đình, là th trang s c cho chi n cơng c a ng ưi anh hùng, Ng ưi ph n tr nên th đng trong hơn nhân, tình yêu và các ho t đng tính giao .” [6] Khác v i các s thi trên, nhân v t n trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng đưc đ cao quy t đnh s th ng thua ca các cu c chi n. Các nhân v t n c a hai phe trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng đu chi n đu quy t li t. “ Các cơ gái bên Atâu So Hle, K ơne G ơseng nh ư bia Vai, bia S ơmăt ðak, bia B ơlang c ũng đã r m r p tay c m khiên đao bay th ng lên tr i đ giao chin v i các cơ nàng xinh đp bên Diơ, Diơng nh ư bia Drang Maih, bia B ơng B ơh, bia Ch ăm ” [8, tr.159]. Cu c chi n c a các nàng đưc tác gi dân gian dành nhi u th i gian đ miêu t . Trong v ăn b n s thi cĩ đưc [8], ph n miêu t cu c chi n c a các nàng cĩ dung l ưng khơng nh , chi m tồn b ch ươ ng 9 và 10, g m 18 trang/87 trang sách. V ũ khí các nàng s d ng g m khiên l a, khiên nưc, dây đng, dây b c th n, dao cán đng l ưi dài nh ư c u v ng, roi sáu m t là nh ng th v ũ khí “ ti tân ” nh t, l i h i nh t đ các nàng s ng mái v i nhau. Các nàng khơng ch “ đánh nhau d d i, ti ng khiên bay r n ràng, ti ng đao vung lên h xu ng r m r p, chém nhau, b t trĩi, v t l n bĩp c ch ng k ngày đêm nh ư đàn ơng, con trai” [8, tr.161] mà các nàng cịn tìm ra đim y u c a các chàng trai m i bên đ h tr các chàng trai c a mình chi n th ng đi th . Các cơ nàng bên c a Atâu So Hle đi kh p các dãy n úi đp tt các mch nưc đ Diơ, Diơng yu đi. Cịn các cơ gái bên Diơ, Diơng thì uy hi p bia Vai (phe Atâu So Hle) ti t l bí m t và c t đi ngu n s c m nh c a Kit K ěng là mng nh n cùng s i ch th n, làm cho Kit K ěng đui s c khơng chi n đu đưc n a và b Diơng chém ch t. Trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng , vai trị c a ph n đưc đ cao ngang bng ho c h ơn nhân v t anh hùng. đây chi n tr n khơng dành riêng cho đàn ơng, con trai. ðàn bà, con gái c ũng cĩ th chi n đu và chi n th ng k thù. Nhân v t n trong s thi bình đng v i các nhân v t trung tâm và các d ũng s ĩ khác. ðim khác bi t này cho 20
5. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) th y vai trị c a ng ưi ph n trong xã h i Bahnar ngày x ưa đưc đ cao. H bình đng ho c cĩ vai trị cao h ơn nam gi i trong sinh ho t đi th ưng c ũng nh ư trong cơng cu c chi n đu đ b o v c ng đng. ðim khác bi t này c ũng cho th y vai trị c a ng ưi ph n trong s thi khơng h phai nh t nh ư nhi u nhà nghiên c u đã nh n đnh: “ ða v c a ng ưi ph n khơng ph i đn khi chuy n h n sang th i đi s thi thì m i phai nh t, mà đã m t d n ngay th i k ỳ th n tho i h ưng th nh Ng ưi ph n khơng ph i là nhân vt trung tâm c a s thi. V trí th lĩnh c a cng đng đưc chuy n sang nh ng ng ưi đàn ơng đy s c m nh ” [6]. ðây cũng là đim mi l c a s thi Tây Nguyên c n đưc ti p t c quan tâm nghiên c u. 3. Nhân v t anh hùng khơng là bi u t ưng c a c ng đng 3.1. Ng ưi anh hùng trong s thi Tây Nguyên đưc xây d ng nh ư m t t ưng đài hồn m : đp đ, oai hùng, giàu sang, tài n ăng, d ũng c m và bách chi n bách th ng. ðĩ là nh ng anh hùng d ũng c m, s n sàng x thân vì c ng đng trong vi c ch ng k thù và chinh ph c thiên nhiên. Hành đng c a các anh hùng trong s thi là nh ng hành đng xây d ng, b o v , đi di n cho cơng lí, chính ngh ĩa. “Ng ưi anh hùng s thi Tây Nguyên, nh ng t ưng đài s ng s ng, s ng đng, hiên ngang, con ng ưi hi n hách luơn sát cánh v i c ng đng .” [3, tr.77] ðă m S ăn, Xinh Nhã, ðă m Di, Lênh, D ăm Duơng, đu đưc ca ng i là nh ng chàng trai đp đ, tài n ăng xu t chúng, khi n ng ưi ng ưi ng ưng m và khâm ph c. ðă m S ăn đp t dáng d ng b ưc đi: “ Chàng b ưc ung dung, gi t ng b ưc chân th t ung dung. Chàng đi khoan thai, hai cánh tay đánh xa đn là đp. Trên đưng cái, chàng lưt đi nh ư con r n mây. Trong r ng cây, lúc chàng v t cao, lúc chàng nh y dài, trơng nh ư con r n roi đang qu t t i” [5, tr.151]. ðă m S ăn luơn hành đng đ xây d ng và b o v buơn làng. ðă m S ăn d n l ũ làng đi làm r y, b t cá; ðă m S ăn lên tr i xin thĩc ging, xin thu c ch a b nh; ðă m S ăn ch t cây smuk, ðă m S ăn đánh các M ơtao Ngay trong cách đánh k thù, ðă m S ăn bao gi c ũng đánh tr c di n b ng s c m nh, b ng s khơn khéo, tài n ăng, cao th ưng ch khơng ph i dùng các chiêu th c hèn h Các nhân v t anh hùng c a nh ng s thi khác nh ư Xinh Nhã, Khing Dú, ðă m Noi c ũng cĩ hành đng tươ ng t nh ư v y. Xinh Nhã đp truy t v i vi “ màu da nâu đng, tĩc đen nh ư r n than, c p m t ĩng ánh nh ư m t ong xây, b ưc đi hùng m nh chao đu nh ư sĩng n ưc” [1,tr.41]. Ng ưc l i, hành đng c a k thù ca ng ưi anh hùng là s phá ho i, gi t chĩc, tàn ác, hi m đc, bi u hi n c a s phi ngh ĩa. PGS.TS. Phan Th H ng cho r ng: “ Vi c chi m c a c i và tàn h i nh ng ng ưi láng gi ng ch cĩ th là m c đích, hành vi c a k tàn ác, b t nhân ch khơng ph i c a ng ưi anh hùng .” [3, tr.73] Tuy nhiên trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng hành đng c a nhân v t anh hùng khơng cao th ưng, khí khái mà hành đng đc ác, dã man khơng kém k thù. N u tr ưc đĩ k thù c a ng ưi anh hùng D ăm Diơng là bn Atâu So Hle, K ơne G ơseng, Klang Ping, ðinh Kât rình r p các ngõ, đưng làng, b n n ưc đ gi t khơng th ươ ng ti c dân làng bok R ơh “ th y m t chém m t, th y hai ch t hai, th y ba gi t ba, gi t h t khơng 21
6. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) đ m t đa nào s ng sĩt ” [8, tr.11], thì khi t n cơng x s Atâu So Hle đ báo thù , bn Diơng, Diơ cũng rình r p kh p n ơi đ “thy m t chém m t, th y hai chém hai, th y ba chém ba, gi t h t, khơng đ đa nào s ng sĩt ” [8, tr.139]. Trong các s thi th gi i và s thi Tây Nguyên, cĩ th ng ưi anh hùng tàn b o vi k thù nh ưng khơng bao gi ra tay tàn ác v i đàn bà và tr con. Trong s thi Iliade , Achilles kéo lê xác Hector xung quanh thành Troy đ bi u d ươ ng chi n th ng nh ưng khơng làm t n h i đn dân chúng trong thành, th m chí cịn đ ơng Priam (cha c a Hector) đư a xác Hector v mai táng. Trong ðă m S ăn, ðă m S ăn h g c khơng th ươ ng ti c M ơtao M ơxây và M ơtao Gr ư nh ưng đi x r t t t v i nơ l , ph n , tr con c a b tc ðă m S ăn chinh ph c. “Trong chi n tranh gi a các buơn làng Tây Nguyên, c ư dân hai bên khơng ph i là đi t ưng đ tiêu di t mà là đi t ưng đ thu ph c. Khi ng ưi th lĩnh ch t, nh ng c ư dân tr thành thành viên m i c a c ng đng chi n th ng ” [4]. Cịn trong s thi Atâu So Hle, Kơne G ơseng , b n Diơng đã gi t h i khơng th ươ ng ti c c đàn bà, tr con: “gp ng ưi nào gi t ngay ng ưi đĩ, th y m t chém m t, th y hai chém hai, th y ba gi t ba, tr con c ũng khơng tha ” [8, tr.139]. Lí gi i cho hành đng tàn bo đĩ, b n ng ưi c a Diơng, Diơ (nh ng ng ưi nhân danh cơng lí và chính ngh ĩa) cho r ng “ bi h đi đánh tr thù nên khơng h bi t th ươ ng xĩt gì c ” [8, tr.139]. Theo bn Diơng, báo thù m i là mc đích quan tr ng ca cuc chin. Bn Diơng, Diơ đánh bn Atâu So Hle, K ơne G ơseng là vì bn này cĩ “ thĩi ghen ăn t c ” v i quê h ươ ng ca bok R ơh giàu cĩ và “ đánh phá quê h ươ ng ng ưi khác m t cách vơ c ” [8, tr.110]. H cho r ng đã báo thù thì ph i tàn b o gi ng nhau ho c hơn th m i mong h t chuy n thù h n: “ Tr ưc kia h b gi t m t hai ng ưi thì bây gi h ph i gi t tr l i ba b n mng, cĩ th m i h , m i mong h t chuy n thù h n ” [8, tr.140]. Hành đng y làm cho tính cách ca ng ưi anh hùng trong s thi Atâu So Hle, Kơne G ơseng khác bi t so vi s thi Tây Nguyên và s thi th gi i. Dăm Diơng trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng khơng cịn là nhân v t trung tâm c a các ph m v i nh ng ph m ch t t t đp, bi u t ưng ca c ng đng, bi anh ta cũng tàn ác, nh nhen, hi m đc nh ư k thù. Ng ưi anh hùng đã tr thành “ hung th n” ch khơng cịn đi di n cho chính ngh ĩa th c thi cơng lí “bo v cng đng dân t c kh i s nguy hi m” [3, tr.61]. S thay đi hành đng và tính cách c a ng ưi anh hùng trong s thi Atâu So Hle, Kơne G ơseng ph n nào ph n ánh hi n th c l ch s c a ng ưi Bahnar trong quá trình hình thành và t n t i b ng nh ng chi n tranh tàn kh c trong su t m t th i gian dài. Dourisboure, tu s ĩ th a sai đn truy n giáo t i Kon Tum t nh ng n ăm gi a th k XIX, ghi trong h i kí Nh ng ng ưi th ưng Bahnar : “ Ng ưi Bahnar ch ti n hành chi n tranh khi cĩ nguyên c quan tr ng ” [3, tr.54]. “ Nguyên c quan tr ng ” mà chúng ta th y Atâu So Hle, K ơne G ơseng là s báo thù kh c li t và tàn b o. ðiu này thêm mt c ăn c na đ nh n bi t đc đim lo i hình và tính t c ng ưi c a s thi Bahnar. 3.2. Gây ốn – Báo thù kh c li t – Gác khiên đao Nguyên c c a cu c chi n x y ra trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng là do ốn thù, bên này gi t h i ng ưi ca bên kia và bên kia ph i tr thù. Bng m i giá c hai 22
7. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) bên đu quy t chi n đ r a h n thù. Cĩ th nĩi, cuc chi n miêu t trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng ht s c kh c li t, cĩ th so sánh v i cu c chi n đm máu trong s thi Mahabharata . Cuc chi n tang th ươ ng trong Mahabharata đã làm h u h t anh em dịng h Pandava và Korava đu ch t, ch cịn l i duy nh t d ũng sĩ Acjuna c a dịng h Pan đava. S kh c li t c a cu c chi n đưc mơ t qua hình lão Bishma b tên b n đy ng ưi nh ư qu c u gai, đn n i khi lão ngã xu ng ng ưi v n khơng ch m đưc đt. Tuy vy hình nh y v n khơng th so sánh đưc v i s tàn kh c trong cu c đ s c c a Diơ và Bih Klang trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng : “ Diơ đánh nhau v i Bih Klang, chân c a c hai bê n đu chém ct đn đu gi. Diơ mun git đăm Bih Klang, cịn dăm Bih Klang cũng khơng mun cho Diơ sng ” [8, tr.154]. R i h đánh nhau su t ngày đêm, chân c a hai bên đu c t đn háng. H v n ti p t c đánh, r i c hai bên b đt t i ng c. H v n h ăng ti t tìm cách gi t nhau, sau đĩ c hai đu b đt đn c . H vn khơng buơng nhau. Cu i cùng ch cịn hai cái đu lâu v n c n xé nhau kinh hồng, máu me đ kh p b n n ưc. ðn khi d ăm Aying Ayơng ch p cái đu Bih Klang ném mnh xu ng đá v tan, d ăm Bih Klang m i ch t. Cịn đu c a Diơ b Aying Ayơng qu ăng lên tr i cao, nh ưng khi r ơi xu ng đt v n l ăn đi l ăn l i tìm chân tay, đu mình ráp li ri ti p t c ch i Aying Ayơng th m t [8, tr.156]. Cái g c c a cu c chi n này là s ốn thù. Cu c chi n s kéo dài tháng tháng năm n ăm n u “ hn thù ch ưa đưc tr , ốn h n ch ưa xong ” [8, tr.171]. ðiu này khác vi t ư t ưng c a Mahabharata là t cáo chi n tranh, ng h cho t ư t ưng phi b o l c, th c thi l Darma . Chi n th ng c a anh hùng Pan đava trong Mahabharata đưc xem là s chi n th ng c a đo đc và cơng lý Dharma đ ra, là khát v ng hịa bình, gi i thốt và lý t ưng cơng b ng bác ái. Cịn nh ng gì chúng ta th y trong s thi Atâu So Hle, Kơne G ơseng là bo l c v n cịn t n t i. Cĩ th đĩ là d u n ca các cu c chi n đm máu ca các cư dân b n đa trong th i k ỳ hình thành và c ng c đa bàn đnh c ư và phát tri n b t c Tây Nguyên. ðiu này c ũng ch ng minh rng s thi Atâu So Hle, K ơne Gơseng nĩi riêng, s thi Tây Nguyên nĩi chung mang đm d u n c a c ư dân b n đa ti Tây Nguyên và ít nh h ưng ho c khơng nh h ưng văn hĩa n ð, t c phi n. Trong khi đĩ các s thi trong khu v c nh ư Lào, Thái lan, Campuchia nh h ưng sâu s c văn hĩa và s thi n ð. S thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cịn cĩ nh ng điu r t thú v v chi n tranh, ch ng h n nh ư gi a nh ng tr n đu quy t t là nh ng phút giây “hịa bình” r t t nhiên và đc đáo. Cĩ th nĩi, chưa cĩ s thi nào miêu t th i gian ngh gi i lao gi a hai tr n đánh l i “ đồn k t” và “ thân m t” nh ư trong Atâu So Hle, K ơne G ơseng . Khi đánh nhau đã th m m t, hai bên đu nĩi: “ Chúng ta cịn đánh n a, đánh mãi. Nh ưng bây gi hãy ngh ng ơi, ăn c ơm, u ng n ưc” [8, tr.171]. H g i các cơ gái xinh đp tuy t tr n đn ph c v c ơm r ưu ri h g i nhau b ng “tao tao mày mày ” nh ư trai tráng cùng làng. Th t l lùng trong cách “ hưu chi n” cĩ m t khơng hai này. ðc bi t, khi báo thù xong, ốn h n đã đưc r a b ng máu thì khiên đao đưc lau chùi và c t gi . ðây là hành đng đc đáo và m i m trong s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng . M t ý ngh ĩa nhân v ăn n ch a trong hình nh r a ki m cung, gác khiên đao này ch ăng? Chi ti t này 23
8. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) cĩ th so sánh v i hình nh “ra s ch giáp binh ” trong bài th ơ bài Ty Binh Mã ca ð Ph : “An đc tráng s ĩ vãn Ngân Hà, T nh ty giáp binh tr ưng b t d ng ” ( Ưc gì cĩ đưc ng ưi tráng s ĩ kéo sơng Ngân Hà, Ra s ch giáp binh đ mãi mãi khơng dùng đn na). Cĩ l khĩ so sánh gi a m t hình nh trong th ơ ðưng v i m t chi ti t ngh thu t trong s thi Tây Nguyên, song chúng ta cĩ th c m nh n đưc thơng đip mà tác gi s thi g i g m. Chi ti t lau chùi và gác khiên đao, thơi vi c gi t chĩc đm máu c ũng cĩ th là m t thơng đip hịa bình mà ng ưi Tây Nguyên mu n g i g m l i cho h u th . Cĩ l nh ng cu c chi n dai dng và đm máu Tây Nguyên đã làm cho ch nhân c a vùng đt này ý th c h ơn v cu c s ng hịa bình, hịa h p gi a các c ng đng trên cùng m t đa bàn. Cũng cĩ th b n ch t c a ng ưi Bahnar khơng ph i là t c ng ưi hi u chi n nên h th y s hịa gi i gi a các dân t c s ng cùng trên m t vùng đt thi t th c h ơn nh ng chi n tranh tri n miên. Cũng cĩ th đĩ là bi u hi n c a m ơ ưc hịa bình c a dân t c Bahnar v n r t kiên c ưng nh ưng c ũng h t s c hịa hi u, chi n tranh ch là điu b t bu c đi v i h . Cĩ l ch riêng m t s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng ch ưa đ khái quát điu đĩ. Song nh ng t ư tưng nhân v ăn t s thi này đã giúp chúng ta hi u thêm mt ph n đc đim c a t c ng ưi Bahnar. Hành đng gác khiên đao, hịa h p gi a các phe phái trong s thi Atâu So Hle, Kơne G ơseng là m t nét m i l trong s thi Tây Nguyên. Nĩ d ưng nh ư mâu thu n v i nh ng hành đng b o l c v a m i trình bày. ðiu này cho th y s ph c t p, đa d ng trong n i dung, t ư t ưng c a s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng nĩi riêng và s thi Bahnar nĩi chung, đng th i nĩ cũng t o nên s khác bi t c a s thi Bahnar v i s thi ca các t c ng ưi khác Tây Nguyên. 4. K t lu n 4.1. S thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng là m t s thi Bahnar cĩ dung l ưng nh nh ưng cĩ nhi u y u t m i l so v i s thi Bahnar nĩi riêng, s thi Tây Nguyên và s thi th gi i nĩi chung. Các d u hi u khác th ưng v tên tác ph m, đc đim nhân v t trung tâm, v trí vai trị và hành đng c a các nhân v t trong tác ph m cho th y s đa dng, phong phú c a các s thi Bahnar và s thi Tây Nguyên. ðc bi t nh ng điu khác th ưng nêu trên theo cách nhìn nh n c a ng ưi vi t c ũng cĩ th g i ý v cách ti p c n s thi Bahnar. S “ khác th ưng ” này cho th y s thi Bahnar cĩ nh ng phá cách, nh ng thay đi trong cách th hi n khơng tuân theo nh ng quy lu t ho c “ khuơn m u”, nh ng “cu ki n đúc s n” nh ư các s thi cùng lo i ho c s thi truy n th ng. Nh ng s “khác th ưng ”, “mi l ” khơng theo quy lu t v a nêu cn đưc nghiên c u thêm đ xác đnh đĩ cĩ ph i là đc đim c a s thi Bahnar nĩi riêng và s thi Tây Nguyên hay khơng đ b sung vào các đc đim đã cĩ. T đĩ m ra nhi u h ưng nghiên c u khác nhau v s thi. 4.2. Cĩ th ch ưa đ đ khái quát đc đim v s thi Tây Nguyên nĩi chung ho c s thi Bahnar nĩi riêng qua s thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng nh ưng ít ra c ũng cĩ th ly Atâu So Hle, K ơne G ơseng đ làm đi t ưng so sánh, đi chi u v i các s thi khác 24
9. TP CHÍ KHOA H C VÀ CƠNG NGH , TR ƯNG ðH KHOA H C HU TP 1, S 2 (2014) đ tìm ra nét khu bi t v lo i hình, tính t c ng ưi trong s thi và v ăn h c dân gian Gia Lai, Kon Tum và Tây Nguyên. 4.3. S thi Atâu So Hle, K ơne G ơseng cịn ch a nhi u v n đ khác cn nghiên cu nh ư đ tài chi n tranh, đc đim s thi anh hùng, các y u t th n kì, đc tr ưng ngơn ng và m i quan h v i truy n dân gian ca các dân t c trên đa bàn R t c n s quan tâm c a các nhà nghiên c u đ hi u s thi này m t cách sâu s c h ơn./. TÀI LI U THAM KH O [1]. Y ðiêng, Ng c Anh (1963). Tr ưng ca Tây Nguyên . Nxb V ăn h c, Hà N i. [2]. Lê Bá Hán, Tr n ðình S , Nguy n Kh c Phi (2004). T đin thu t ng v ăn h c. Nxb Giáo d c. [3]. Phan Th H ng (2006). Nhĩm s thi dân t c Bahnar . Nxb V ăn h c. [4]. Ph m V ăn Hĩa (2010). Mt cách ti p c n s thi Tây Nguyên. www. vanhoanghean.com.vn. [5]. Nguy n V ăn Hồn ch biên (1982). ðă m S ăn s thi Ê đê. Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i. [6]. Nguy n Vi t Hùng (2006). Ng ưi ph n và xã h i m u h trong s thi Tây Nguyên. Tp chí Văn h c Ngh thu t s 309, tháng 3-2010. [7]. R.L.Riftin (2002). S thi l ch s và truy n th ng v ăn h c dân gian Trung Qu c. (Phan Ng c d ch), Nxb Thu n Hĩa-Trung tâm v ăn hĩa ngơn ng ðơng Tây. [8]. Nguy n Quang Tu s ưu t m (2006, Bok P ơnh k , Siu Pêt, Nguy n Quang Tu dch ngh ĩa). Atâu So Hle, K ơne G ơseng (Hơamon Atâu So Hle, K ơne G ơseng ). S Văn hĩa Thơng tin Gia Lai. THE NEWFANGLED FEATURE OF ATAU SO HLE, KONE GOSENG EPICS Nguyen Tien Dung Department of Literature and Linguistics, Hue University of Sciences Email: tiendung1295@yahoo.com.vn ABSTRACT Atâu So Hle, K ơne G ơseng (H ơamon Atâu So Hle, K ơne G ơseng) is a Bahnar epic collected in Gia Lai. This epic has many new features of the titles of works, the role of characters’ system and the actions of the epic characters. It shows the diversity of the Bahnar epic in particular and Central Highland epic in general. The Atau So Hle, Kone Goseng epic can open up a new approach to the epic, especially the newly collected Central Highland epic. Keywords: Atau So Hle, Giong, epic, newfangled. 25