›
›

Hướng dẫn học tập triết học Mác-Lênin - Nguyễn Thị Hồng Vân

pdf 74 trang phuongnguyen 4070
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Hướng dẫn học tập triết học Mác-Lênin - Nguyễn Thị Hồng Vân", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfhuong_dan_hoc_tap_triet_hoc_mac_lenin_nguyen_thi_hong_van.pdf

Nội dung text: Hướng dẫn học tập triết học Mác-Lênin - Nguyễn Thị Hồng Vân

  1. SÁCH HƯỚNG DẪN HỌC TẬP TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN Biên soạn: NGUYỄN THỊ HỒNG VÂN ĐỖ MINH SƠN TRẦN THẢO NGUYÊN
  2. Giới thiệu môn học 0 1 GIỚI THIỆU MÔN HỌC 1. GIỚI THIỆU CHUNG: Để phục vụ cho việc tự nghiên cứu và học tập của sinh viên theo chương trình “Đào tạo đại học theo hình thức giáo dục từ xa” của Học viện công nghệ Bưu chính Viễn thông, sau khi được cấp trên thẩm định, bộ môn Mác-Lênin thuộc khoa Cơ bản I - Học viện công nghệ Bưu chính Viễn thông tổ chức biên soạn SÁCH HƯỚNG DẪN HỌC TẬP VÀ GIÁO TRÌNH MÔN TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN. Tập sách được biên soạn dựa trên cơ sở giáo trình triết học Mác-Lênin do hội đồng lý luận Trung ương chỉ đạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ môn khoa học Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Tập sách cũng bám sát giáo trình Triết học Mác - Lênin do Bộ giáo dục và đào tạo ban hành dùng trong các trường Đại học và Cao đẳng. Sách hướng dẫn học tập môn triết học Mác-Lênin sẽ giúp cho người học hiểu một cách có hệ thống những nội dung cơ bản của triết học Mác-Lênin. Trên cơ sở đó giúp cho người học hiểu được cơ sở lý luận của đường lối chiến lược, sách lược của Đảng Cộng sản Việt Nam trong quá trình kiên trì, giữ vững định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Ngoài ra, tập sách còn cung cấp cơ sở phương pháp luận khoa học để người học tiếp tục nghiên cứu các môn khoa học khác thuộc bộ môn Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các môn khoa học chuyên ngành. Nội dung cuốn sách được biên soạn theo trình tự: nêu rõ mục đích yêu cầu, trọng tâm, trọng điểm của bài, những nội dung cơ bản, những nguyên tắc chỉ đạo hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn rút ra từ những nguyên lý cơ bản của lý luận. Cuối mỗi chương là phần bài tập và những gợi ý trả lời thích hợp, bổ ích với đối tượng sinh viên theo hệ đào tạo từ xa. 2. MỤC ĐÍCH MÔN HỌC Môn học cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về lịch sử và sự phát triển của triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội. 2
  3. Giới thiệu môn học 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU MÔN HỌC Để học tốt môn học này, sinh viên cần lưu ý những vấn đề sau : 1- Thu thập đầy đủ các tài liệu : ◊ Bài giảng: Triết học Mác - Lênin, Nguyễn Thị Hồng Vân, Đỗ Minh Sơn, Trần Thảo Nguyên, Học viện Công nghệ BCVT, 2005. ◊ Sách hướng dẫn học tập và bài tập: Triết học Mác - Lênin, Nguyễn Thị Hồng Vân, Đỗ Minh Sơn, Trần Thảo Nguyên, Học viện Công nghệ BCVT, 2005. Nếu có điều kiện, sinh viên nên tham khảo thêm:Các tài liệu tham khảo trong mục Tài liệu tham khảo ở cuối cuốn sách này. 2- Đặt ra mục tiêu, thời hạn cho bản thân: 9 Đặt ra mục các mục tiêu tạm thời và thời hạn cho bản thân, và cố gắng thực hiện chúng Cùng với lịch học, lịch hướng dẫn của Học viện của môn học cũng như các môn học khác, sinh viên nên tự đặt ra cho mình một kế hoạch học tập cho riêng mình. Lịch học này mô tả về các tuần học (tự học) trong một kỳ học và đánh dấu số lượng công việc cần làm. Đánh dấu các ngày khi sinh viên phải thi sát hạch, nộp các bài luận, bài kiểm tra, liên hệ với giảng viên. 9 Xây dựng các mục tiêu trong chương trình nghiên cứu Biết rõ thời gian nghiên cứu khi mới bắt đầu nghiên cứu và thử thực hiện, cố định những thời gian đó hàng tuần. Suy nghĩ về thời lượng thời gian nghiên cứu để “Tiết kiệm thời gian”. “Nếu bạn mất quá nhiều thì giờ nghiên cứu”, bạn nên xem lại kế hoạch thời gian của mình. 3- Nghiên cứu và nắm những kiến thức đề cốt lõi: Sinh viên nên đọc qua sách hướng dẫn học tập trước khi nghiên cứu bài giảng môn học và các tài liệu tham khảo khác. Nên nhớ rằng việc học thông qua đọc tài liệu là một việc đơn giản nhất so với việc truy cập mạng Internet hay sử dụng các hình thức học tập khác. Hãy sử dụng thói quen sử dụng bút đánh dấu dòng (highline maker) để đánh dấu các đề mục và những nội dung, công thức quan trọng trong tài liệu. 3
  4. Giới thiệu môn học 4- Tham gia đầy đủ các buổi hướng dẫn học tập: Thông qua các buổi hướng dẫn học tập này, giảng viên sẽ giúp sinh viên nắm được những nội dung tổng thể của môn học và giải đáp thắc mắc; đồng thời sinh viên cũng có thể trao đổi, thảo luận của những sinh viên khác cùng lớp. Thời gian bố trí cho các buổi hướng dẫn không nhiều, do đó đừng bỏ qua những buổi hướng dẫn đã được lên kế hoạch. 5- Chủ động liên hệ với bạn học và giảng viên: Cách đơn giản nhất là tham dự các diễn đàn học tập trên mạng Internet. Hệ thống quản lý học tập (LMS) cung cấp môi trường học tập trong suốt 24 giờ/ngày và 7 ngày/tuần. Nếu không có điều kiện truy nhập Internet, sinh viên cần chủ động sử dụng hãy sử dụng dịch vụ bưu chính và các phương thức truyền thông khác (điện thoại, fax, ) để trao đổi thông tin học tập. 6- Tự ghi chép lại những ý chính: Nếu chỉ đọc không thì rất khó cho việc ghi nhớ. Việc ghi chép lại chính là một hoạt động tái hiện kiến thức, kinh nghiệm cho thấy nó giúp ích rất nhiều cho việc hình thành thói quen tự học và tư duy nghiên cứu. 7 -Trả lời các câu hỏi ôn tập sau mỗi chương, bài. Cuối mỗi chương, sinh viên cần tự trả lời tất cả các câu hỏi. Hãy cố gắng vạch ra những ý trả lời chính, từng bước phát triển thành câu trả lời hoàn thiện. Đối với các bài tập, sinh viên nên tự giải trước khi tham khảo hướng dẫn, đáp án. Đừng ngại ngần trong việc liên hệ với các bạn học và giảng viên để nhận được sự trợ giúp. Nên nhớ thói quen đọc và ghi chép là chìa khoá cho sự thành công của việc tự học! 4
  5. Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội CHƯƠNG 1: TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI 1.1. GIỚI THIỆU CHUNG Triết học là gì? Có gì khác nhau giữa quan niệm truyền thống trong lịch sử với quan niệm hiện đại về triết học. Nghiên cứu triết học thực chất là nghiên cứu cuộc đấu tranh trong lịch sử giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm, giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình để từ đó giúp chúng ta hiểu rõ hơn vai trò của triết học Mác Lênin với việc xây dựng thế giới quan và phương pháp luận cho mỗi con người. 1.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Khái niệm và đối tượng của triết học; Đặc điểm của triết học so với các hình thái ý thức xã hội khác. 2. Nội dung và ý nghĩa của vấn đề cơ bản của triết học; các hình thức lịch sử cơ bản của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm và những đặc trưng của chúng. 3. Sự đối lập giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình, các giai đoạn phát triển cơ bản của phép biện chứng. 4. Vai trò thế giới quan và phương pháp luận triết học. Vai trò của triết học Mác-Lênin. 1.3. NỘI DUNG 1. Triết học là gì ? - Khái niệm và đối tượng của triết học. - Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan 2. Vấn đề cơ bản của triết học - Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm triết học. - Vấn đề cơ bản của triết học - Chủ nghĩa duy vật và duy tâm 7
  6. Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội 3. Siêu hình và biện chứng. - Sự đối lập giữa phương pháp siêu hình và phương pháp biện chứng. - Các giai đoạn phát triển cơ bản của phép biện chứng. 4. Vai trò của triết học trong đời sống xã hội - Vai trò thế giới quan và phương pháp luận. - Vai trò của triết học Mác - Lênin 1.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Hãy trình bày nhận thức của Anh (Chị ) về triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan? Gợi ý nghiên cứu: + Triết học là gì? + Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của triết học. + Vì sao triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan? - Thế giới quan là gì? Các loại thế giới quan trong lịch sử? - Tại sao triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan? 2. Hãy trình bày nhận thức của anh (chị) về vấn đề cơ bản của triết học. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong triết học. Gợi ý nghiên cứu: + Vấn đề cơ bản của triết học là gì? + Tại sao mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại lại là vấn đề cơ bản của triết học. + Mặt thứ nhất của vấn đề cơ bản của triết học. Cần làm rõ những nội dung sau: - Chủ nghĩa duy vật giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học như thế nào? Các hình thức cơ bản của chủ nghĩa duy vật. - Chủ nghĩa duy tâm giải quyết mặt thứ nhất vấn đề cơ bản của triết học như thế nào? Các hình thức cơ bản của chủ nghĩa duy tâm? Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của chủ nghĩa duy tâm. + Mặt thứ hai của vấn đề cơ bản của triết học: - Thuyết khả tri (có thể biết) - Hoài nghi luận. - Thuyết bất khả tri (không thể biết). 8
  7. Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội 3. Hai phương pháp nhận thức đối lập nhau: Biện chứng và siêu hình. Gợi ý nghiên cứu: + Trình bày tóm tắt sự đối lập nhau giữa hai phương pháp: biện chứng và siêu hình. + Các giai đoạn phát triển cơ bản của phép biện chứng: - Phép biện chứng tự phát thời cổ đại- đặc trưng của nó. - Phép biện chứng trong triết học cổ điển Đức- đặc trưng của nó. - Phép biện chứng duy vật 4. Vai trò của triết học trong đời sống xã hội? Gợi ý nghiên cứu: + Vai trò thế giới quan của triết học: - Định hướng cho quá trình hoạt động sống của con người. - Trình độ phát triển của thế giới quan là tiêu chí quan trọng về sự trưởng thành của mỗi cá nhân cũng như của một cộng đồng xã hội nhất định. - Triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan, làm cho thế giới quan phát triển như một quá trình tự giác dựa trên sự tổng kết thực tiễn và tri thức do các khoa học đưa lại. - Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm là cơ sở lý luận của hai thế giới quan cơ bản đối lập nhau. - Thế giới quan đúng đắn là tiền đề để xác lập nhân sinh quan tích cực. + Vai trò phương pháp luận của triết học: - Phương pháp luận là gì? - Triết học thực hiện phương phấp luận chung nhất như thế nào? + Vai trò của triết học Mác-Lênin đối với hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn: - Với tư cách là hệ thống nhận thức khoa học có sự thống nhất hữu cơ giữa lý luận và phương pháp triết học Æ Triết học Mác-Lênin là cơ sở triết học của một thế giới quan khoa học, là nhân tố định hướng cho hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn, là nguyên tắc xuất phát của phương pháp luận. - Quan hệ giữa triết học Mác-Lênin với các khoa học cụ thể. 9
  8. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác 0 Chương 2: KHÁI LƯỢC LỊCH SỬ TRIẾT HỌC TRƯỚC MÁC 2.1. GIỚI THIỆU CHUNG Lịch sử triết học là một môn học có nhiệm vụ nghiên cứu về lịch sử phát sinh phát triển của tư duy triết học nhân loại được biểu hiện thành lịch sử phát triển của các hệ thống triết học nối tiếp nhau trong lịch sử suốt hai ngàn năm qua, từ phương Đông sang phương Tây, từ cổ đại đến nay. Nghiên cứu chương này cho phép chúng ta đánh giá những giá trị và những hạn chế lịch sử của các hệ thống triết học trong lịch sử, tạo điều kiện thuận lợi khi nghiên cứu triết học Mác-Lênin. 2.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Những điều kiện kinh tế, chính trị - xã hội và sự hình thành, phát triển của triết học Phương Đông và phương Tây trước Mác. 2. Khái quát về cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm xung quanh vấn đề khởi nguyên thế giới, về con người, về nhận thức, về đạo đức và về vấn đề tri thức. 3. Những tư tưởng triết học của các trường phái triết học, của các triết gia cả phương Đông và phương Tây 4. Đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng để nghiên cứu nội dung cơ bản của các học thuyết triết học lớn tìm ra những giá trị lịch sử tư tưởng của nó. 2.3. NỘI DUNG 1. Triết học phương Đông cổ, trung đại. 1.1. Triết học Ấn độ cổ trung đại. - Điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm về tư tưởng triết học Ấn Độ cổ, trung đại. - Các tư tưởng triết học cơ bản của các trường phái triết học. 10
  9. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác 1.2. Triết học Trung hoa cổ đại. - Điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của triết học Trung Hoa cổ đại. - Một số học thuyết tiêu biểu của triết học Trung Hoa cổ, trung đại. 2. Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. 2.1 Những nội dung thể hiện lập trường duy vật và duy tâm. - Cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam thời kỳ phong kiến. - Nội dung cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. 2.2 Nội dung của tư tưởng yêu nước Việt Nam. - Những nhận thức về dân tộc và dân tộc độc lập. - Những quan niệm về Nhà nước của một quốc gia độc lập và ngang hàng với phương Bắc. - Những nhận thức về nguồn gốc về động lực của cuộc chiến tranh cứu nước và giữ nước. 2.3 Những quan niệm về đạo đức làm người. 3. Lịch sử tư tưởng triết học Tây Âu trước Mác. 3.1 Triết học Hy Lạp cổ đại. - Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm của triết học Hy Lạp cổ đại. - Một số nhà triết học tiêu biểu. 3.2. Triết học Tây Âu thời kỳ trung cổ - Điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của triết học Tây Âu thời trung cổ. - Một số đại biểu của phái Duy danh và Duy thực. 3.3 Triết học thời Phục hưng và Cận đại. - Hoàn cảnh ra đời và nét đặc điểm của triết học Tây Âu thời kỳ Phục hưng. - Triết học Tây Âu thời kỳ Cận đại. 11
  10. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác - Một số triết gia tiêu biểu. - Chủ nghĩa duy vật Pháp thế kỷ XVIII. 3.4 Triết học cổ điển Đức. - Điều kiện kinh tế- xã hội và nét đặc thù của triết học cổ điển Đức. - Một số nhà triết học tiêu biểu. - Nhận định về nền triết học cổ điển Đức. 2.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Những điều kiện cho sự phát sinh và phát triển của triết học Ấn Độ cổ đại. Đặc điểm của triết học Ấn Độ cổ đại. Gợi ý nghiên cứu: + Những điều kiện: - Điều kiện địa lý. - Điều kiện kinh tế - xã hội - Những thành tựu của khoa học - văn hoá. + Những đặc điểm cơ bản của triết học Ấn độ cổ đại. - Triết học có sự đan xen với tôn giáo - là đặc điểm lớn nhất. - Triết học thường tôn trọng và có khuynh hướng phục cổ. - Triết học thể hiện ở trình độ tư duy trừu tượng cao khi giải quyết vấn đề bản thể luận. + Hai trường phái triết học: - Trường phái triết học chính thống (trường phái thừa nhận kinh Vêda) - kể tên 6 trường phái. - Trường phái triết học không chính thống (trường phái không thừa nhận kinh Vêda) - kể tên 3 trường phái. 2. Những tư tưởng cơ bản của Phật giáo Ấn độ cổ đại và ảnh hưởng của nó ở nước ta. Gợi ý nghiên cứu: Phật tổ giảng giáo lý của mình bằng truyền miệng (kinh không chữ). Sau khi Ngài tịch, các học trò nhớ lại và viết thành Tam tạng chân kinh (kinh, luật, 12
  11. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác luận), qua đó thể hiện những tư tưởng cơ bản của Phật giáo trên hai phương diện: bản thể luận và nhân sinh quan: + Về bản thể luận: Phật giáo đưa ra tư tưởng vô thường, vô ngã và luật nhân quả. + Về nhân sinh quan: Phật giáo đưa ra tư tưởng luân hồi và nghiệp báo, tứ diệu đế, thập nhị nhân duyên và niết bàn. + Đánh giá những mặt tích cực của Phật giáo: Phật giáo là một tôn giáo. Vì vậy, nó có những hạn chế về thế giới quan và nhân sinh quan. Song, với thái độ khách quan, chúng ta cần nhận thức những yếu tố tích cực trong tư tưởng triết học Phật giáo: - Từ khi xuất hiện tới nay, Phật giáo là tôn giáo duy nhất lên tiễng chống lại thần quyền. - Những tư tưởng của Phật giáo có những yếu tố duy vật và biện chứng. - Phật giáo tích cực chống chế độ đẳng cấp khắc nghiệt, tố cáo bất công, đòi tự do tư tưởng và bình đẳng xã hội; nói lên khát vọng giải thoát con người khỏi những bi kịch cuộc đời. - Đạo phật nêu cao thiện tâm, bình đẳng, bác ái cho mọi người như là những tiêu chuẩn đạo đức cơ bản của đời sống xã hội. + Ảnh hưởng của phật giáo tới Việt nam: - Phật giáo du nhập vào nước ta từ những năm đầu công nguyên, và phát triển phù hợp với truyền thống Việt Nam. - Ảnh hưởng của Phật giáo với nước ta khá toàn diện: * Trở thành quốc giáo ở các triều đại: Đinh, Lê, Lý, Trần góp phần kiến lập và và bảo vệ chế độ phong kiến tập quyền, giữ vững nền độc lập dân tộc. * Trước đây, Phật giáo có công trong việc đào tạo tầng lớp trí thức cho dân tộc: có nhiều vị tăng thống, thiền sư, quốc sư có đức độ, tài năng giúp nước an dân như: Ngô Chân Lưu, Pháp Nhuận, Vạn Hạnh, Viên Thiếu, Không Lộ * Bản chất từ bi hỷ xả ngày càng thấm sâu vào đời sống tinh thần dân tộc, rèn luyện tư tưởng tu dưỡng đạo đức, vì dân, vì nước. * Vào thời cực thịnh, Phật giáo là nền tảng tư tưởng trong nhiều lĩnh vực như kinh tế, chính trị, văn hoá, gioá dụcc, khoa học, kiến trúc, hội hoạ nhiều tác phẩm văn học có giá trị, nhiều công trình kiến trúc độc đáo, đậm đà 13
  12. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác bản sắc dân tộc có tầm cỡ quốc tế của Việt Nam phần lớn được xây dựng vào thời kỳ kỳ này. Từ cuối thế kỷ XIII tới nay, Phật giáo không còn là “quốc giáo” nữa nhưng những giá trị tư tưởng tích cực của nó vẫn còn là nhu cầu, sức mạnh tinh thần của nhân dân ta 3. Trình bày những điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của triết học Trung hoa cổ đại. Gợi ý nghiên cứu: + Những điều kiện kinh tế - xã hội Trung hoa cổ đại: - Thời kỳ thứ nhất: Từ thế kỷ thứ XXI tr.CN, đến khoảng thế kỷ thứ XI.trCN với sự kiện nhà Chu đưa chế độ nô lệ ở Trung hoa tới đỉnh cao. - Thời kỳ thứ hai: (thời kỳ Xuân thu - Chiến quốc) là thời kỳ chuyển biến chế độ chiếm hữu nô lệ sang xã hội phong kiến. + Những đặc điểm của triết học Trung hoa cổ đại: có bốn đặc điểm cơ bản. 4. Khái quát nội dung chính trong những quan điểm về xã hội, chính trị - đạo đức trong triết học Nho giáo. Ảnh hưởng của nó ở nước ta. Gợi ý nghiên cứu: + Quan điểm về vũ trụ và giới tự nhiên: - Khổng Tử tin vào “dịch”, là sự vận hành biến hoá không ngừng theo một trật tự nhất định, ông gọi đó là “thiên mệnh”, do đó, biết mệnh trời là điều kiện trở thành người hoàn thiện. - Khổng Tử tin có quỷ thần (nhưng mang tính chất tôn giáo nhiều hơn). + Cốt lõi tư tưởng triết học chính trị - đạo đức của Khổng Tử: Tam cương. Chính danh. Nhân trị. + Triết nhân sinh của Mạnh Tử. + Triết nhân sinh của Tuân Tử. + Ảnh hưởng của Nho giáo ở nước ta. 5. Trình bày nội dung chính trong tư tưởng triết học của Đạo gia, Mặc gia và Pháp gia. Gợi ý nghiên cứu: + Nội dung chính trong tư tưởng triết học của đạo gia: - Quan điểm về “đạo”. 14
  13. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác - Quan điểm về tính biện chứng. - Thuyết chính trị - xã hội: luận điểm “vôvi”. - Nhận thức luận. + Nội dung chính trong tư tưởng triết học của Mặc gia: - Về vũ trụ quan. - Về nhận thức luận: quan hệ danh - thực. - Về tư tưởng nhân nghĩa: tư tưởng “kiêm ái”. + Nội dung chính trong tư tưởng Pháp gia: - “Lý” là nhân tố khách quan chi phối mọi sự vận động của tự nhiên và xã hội. - Thừa nhận sự biến đổi của đời sống xã hội, mà động lực cơ bản là sự thay đổi của dân số và của cải xã hội. - Chủ thuyết về tính người: bản tính con người vốn là “ác”, luôn có xu hướng lợi mình hại người. - Học thuyết về Pháp trị. 6. Cuộc đấu tranh giữa đường lối triết học Đêmôcrít và đường lối triết học Platôn. Gợi ý nghiên cứu: Lập bảng so sánh theo những nội dung chính sau: Đêmôcrít Platôn Bản thể + Cội nguồn của thế giới là + Bản nguyên của thế giới là luận “nguyên tử” - Phân tích. “thế giới ý niệm” - Phân tích. + Vận động gắn liền với vật + Nguyên nhân vận động ở lực chất, vận động có động cơ tự lượng tinh thần, ở “thần tình ái” thân của nguyên tử, không của linh hồn: linh hồn thế giới gian là điều kiện của vận làm cho vũ trụ vận động, linh động. hồn riêng biệt làm cho sự vật vận động. Nhận thức Đứng trên quan điểm duy vật: Đứng trên quan điểm duy tâm: luận + Đối tượng của nhận thức là + Đối tượng và mục tiêu nhận giới tự nhiên. thức là “thế giới ý niệm” 15
  14. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác + Mục tiêu đạt tới: bản chất + Tuyệt đối hoá nhận thức lý sự vật. tính. Nhận thức là quá trình hồi + Nhận thức cảm tính là cơ tưởng của linh hồn. sở của nhận thức lý tính. Về lôgíc +Lôgíc là công cụ của nhận + Lôgíc đặt xen kẽ với phép biện học thức. chứng duy tâm. + Coi trọng phương pháp + Coi trọng phương pháp diễn quy nạp. dịch. Về đạo Hướng đạo đức vào đời sống Hướng đạo đức vào đời sống của đức học hiện thực. Đây là đạo đức “thế giới ý niệm”. Đây là đạo tiến bộ, duy vật. đức duy tâm, tôn giáo, phân biệt đẳng cấp. 7. Nêu những đặc điểm chủ yếu của triết học Tây Âu thời Trung cổ. Vì sao triết học Tây Âu thời Trung cổ nhìn chung là một bước lùi so với triết học thời Cổ đại. Gợi ý nghiên cứu: + Trình bày những điều kiện kinh tế - xã hội Tây Âu thời kỳ Trung cổ: - Kinh tế. - Chính trị-xã hội. - Tinh thần. + Đặc điểm của triết học Tây Âu thời kỳ Trung cổ: nêu 5 đặc điểm. + Đây là một bước lùi so với triết học thời Cổ đại vì: - Sự phục tùng thần học. - Chủ nghĩa tín ngưỡng đối lập với tư tưởng khoa học, với tri thức thực nghiệm và với tư tưởng triết học tự do. - Không chấp bất cứ cái gì mới, mục đích cao nhất là phục vụ tôn giáo và nhà thờ Î xuyên tạc học thuyết của các nhà triết học tiến bộ thời cổ đại, dặc biệt là xuyên tạc triết học của Arixtốt (bóp chết mọi cái tiến bộ và sinh động). 16
  15. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác 8. Triết học Tây Âu thời kỳ Cận đại. Những thành tựu và hạn chế. Gợi ý nghiên cứu: + Những điều kiện kinh tế - xã hội và khoa học đã chi phối đặc điểm của triết học Tây Âu thế kỷ XVII-XVIII : - Điều kiện kinh tế - xã hội. - Đặc điểm của triết học. + Những thành tựu và hạn chế của triết học duy vật Anh được thể hiện trong những đại biểu tiêu biểu sau: - Chủ nghĩa duy vật của Ph.Bêcơn, Hốpxơ, Lốccơ. - Chủ nghĩa duy tâm chủ quan của G.Beccli. + Những đóng góp có giá trị vào sự phát triển của lịch sử tư tưởng triết học nhân loại của chủ nghĩa duy vật Pháp ở thế kỷ XVIII và những hạn chế nổi bật của nó về bản thể luận, nhận thức luận và quan điểm về xã hội. 9. Hãy phân tích: Phép biện chứng của Hêghen - một thành tựu vĩ đại của triết học cổ điển Đức: Gợi ý nghiên cứu: + Triết học của Hêghen là triết học duy tâm khách quan. Tính chất đó được thể hiện ở những nội dung như thế nào? + Những nội dung cốt lõi trong phép biện chứng của Hêghen (nêu những giá trị khoa học và hạn chế). + Tư tưởng biện chứng của Hêghen về sự phát triển của đời sống xã hội. + Kết luận về triết học Hêghen. 10. Khái quát những nội dung chủ yếu trong quan điểm duy vật của PhoiơBắc?. Tại sao gọi triết học của PhoiơBắc là triết học “nhân bản”? Gợi ý nghiên cứu: + Nội dung chủ yếu trong quan điểm duy vật của PhoiơBắc: - Quan niệm về giới tự nhiên. - Nhận thức luận . 17
  16. Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác + Triết học nhân bản của PhoiơBắc. - Tính chất nhân đạo trong quan điểm về con người của PhoiơBắc. - Tính chất duy tâm trong quan điểm về con người và về xã hội của PhoiơBắc. - Những hạn chế mang tính chất siêu hình trong triết học của PhoiơBắc. + Kết luận về triết học PhoiơBắc. 18
  17. Chương 3: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác-Lênin Chương 3: SỰ RA ĐỜI VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN 3.1. GIỚI THIỆU CHUNG Triết học Mác ra đời vào những năm 40 của thế kỷ XX. Đây là một nền triết học khác về chất so với tất cả các nền triết học trước ở chỗ nó đã khắc phục được tất cả những hạn chế của nền triết học, đã giải đáp một cách khoa học và chính xác những vấn đề mà quá trình phát triển của thực tiễn và nhận thức loài người đặt ra. Nó là chìa khoá để giải thích trên cơ sở khoa học quá trình phát triển của tư tưởng nhân loại. 3.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Sự ra đời của triết học Mác là một tất yếu lịch sử. 2. Những giai đoạn chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của triết học Mác. 3. Thực chất và ý nghĩa của cuộc cách mạng trong triết học do Mác-Ăngghen thực hiện. 4. Lênin phát triển triết học Mác trong những điều kiện lịch sử mới. 5. Vận dụng và phát triển triết học Mác-Lênin trong điều kiện thế giới ngày nay. 3.3. NỘI DUNG 1. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời Triết học Mác. - Điều kiện kinh tế - xã hội. - Nguồn gốc lý luận và những tiền đề khoa học tự nhiên của triết học Mác. 2. Những giai đoạn chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của Triết học Mác. - Quá trình chuyển biến tư tưởng của các C.Mác và Ph. Ăng ghen từ CNDT sang CNDV và từ lập trường dân chủ cách mạng sang lập trường cộng sản. 19
  18. Chương 3: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác-Lênin - Giai đoạn đề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. - Mác và Ăngghen bổ sung và phát triển lý luận triết học. 3. Thực chất và ý nghĩa cuộc cách mạng trong triết học do Mác và Ăngghen thực hiện. 4. Lênin phát triển triết học Mác. 5. Vận dụng và phát triển triết học Mác-Lênin trong điều kiện thế giới hiện nay. 3.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1.Vì sao có thể nói sự ra đời của triết học Mác là một tất yếu lịch sử? Gợi ý nghiên cứu: + Những điều kiện kinh tế-xã hội cho sự ra đời triết học Mác. + Nguồn gốc lý luận. + Những tiền đề khoa học tự nhiên. 2. Những giai đoạn chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của triết học Mác. Gợi ý nghiên cứu: + Quá trình chuyển biến tư tưởng của C.Mác-Ph. Ăngghen từ chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. - Những ảnh hưởng tốt của gia đình, nhà trường và các quan hệ xã hội khác. - Sự chuyển biến bước đầu trong thời kỳ Mác làm việc ở báo sông Gianh (5-1842 đến tháng 4-1843). - Thời kỳ Mác sang Pari. - Thế giới quan cách mạng của Ăngghen đã hình thành một cách độc lập với Mác. + Giai đoạn đề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. 20
  19. Chương 3: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác-Lênin - Từng bước xây dựng những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử (từ năm 1844-1848). - Giai đoạn Mác-Ăngghen bổ sung và phát triển lý luận triết học. 3. Thực chất và ý nghĩa cuộc cách mạng trong triết học do Mác-Ăngghen thực hiện. Gợi ý nghiên cứu: - Triết học Mác đã khắc phục sự tách rời thế giới quan duy vật và phép biện chứng trong sự phát triển của lịch sử triết học. - Sáng tạo ra “chủ nghĩa duy vật lịch sử là thành tựu vĩ đại trong tư tưởng khoa học” của Mác (Lênin). - Với sự ra đời của triết học Mác, vai trò xã hội của triết học cũng như vị trí của triết học trong hệ thống tri thức khoa học cũng biến đổi. - Sự thống nhất giữa tính khoa học và tính cách mạng trong bản thân lý luận của nó. - Sự kết hợp lý luận của chủ nghĩa Mác với phong trào công nhân đã tạo ra bước chuyển biến về chất của phong trào công nhân từ trình độ tự phát lên tự giác. - Mối quan hệ hữu cơ giữa triết học Mác với khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. 4. Những đóng góp chủ yếu của Lênin vào việc bảo vệ và phát triển triết học Mác xít là gì? Gợi ý nghiên cứu: + Trong tác phẩm “những người bạn dân là thế nào ?” Lênin đã phê phán quan điểm duy tâm chủ quan về lịch sử của những nhà dân tuý và phát triển làm phong phú thêm quan điểm duy vật lịch sử, nhất là hình thái kinh tế-xã hội của Mác. + Trong tác phẩm “chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán” Lênin đã phê phán quan điểm duy tâm, siêu hình của những người theo chủ nghĩa Makhơ và bổ sung phát triển chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, dựa trên sự khái quát những thành tựu khoa học mới nhất thời kỳ đó. + Trong tác phẩm “bút ký triết học”, Lênin đã tiếp tục khai thác cái “hạt nhân hợp lý” của triết học Hêghen để làm phong phú thêm phép biện chứng duy vật. 21
  20. Chương 3: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác-Lênin + Lênin đã có đóng góp quan trọng vào kho tàng lý luận chủ nghĩa Mác về vấn đề nhà nước, cách mạng bạo lực, chuyên chính vô sản, lý luận Đảng kiểu mới + Lênin đã nêu lên những mẫu mực về sự thống nhất giữa tính Đảng với yêu cầu sáng tạo trong việc vận dụng lý luận của chủ nghĩa Mác. 5. Vận dụng và phát triển triết học Mác-Lênin trong điều kiện thế giới ngày nay. Gợi ý nghiên cứu: + Những điều kiện mới cho sự phát triển triết học Mác-Lênin kể từ sau khi Lênin qua đời. + Vai trò của triết học Mác-Lênin đối với chủ thể xây dựng xã hội mới, xã hội xã hội chủ nghĩa. + Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội làm nảy sinh hàng loạt vấn đề cần được giải đáp về mặt lý luận mà không có sẵn lời đáp trong di sản lý luận của các nhà kinh điển (ví dụ: vấn đề sở hữu; kế hoạch hoá; hệ thống chính trị của CNXH; nhà nước XHCN và nguy cơ quan liêu hoá bộ máy nhà nước đó, chủ nghĩa chủ quan trong tư duy chính trị và bệnh giáo điều trong công tác lý luận ). + Phải dùng lập trường, quan điểm, phương pháp của chủ nghĩa Mác-Lênin để tổng kết kinh nghiệm thực tiễn. 22
  21. Chương 4: Vật chất và ý thức 0 Chương 4: VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC 4.1. GIỚI THIỆU CHUNG Vật chất và ý thức là những phạm trù cơ bản nền tảng của chủ nghĩa duy vật, nó chứa đựng thế giới quan và phương pháp luận rất khái quát và sâu sắc. Để hiểu rõ bản chất khoa học và cách mạng của triết học Mác-Lênin, chúng ta phải nhận thức đúng đắn phạm trù vật chất, phạm trù ý thức và mối liên hệ biện chứng của chúng. 4.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Vật chất và các hình thức tồn tại của nó. 2. Nguồn gốc bản chất, kết cấu của ý thức. 3. Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức. 4. Một số kết luận về phương pháp luận. 4.3. NỘI DUNG 1. Phạm trù vật chất 1.1. Quan niệm về vật chất của chủ nghĩa duy vật trước Mác. - Quan điểm của các nhà triết học duy vật thời Cổ đại. - Quan điểm của các nhà triết học duy vật thời Cận đại. 1.2. Định nghĩa vật chất của Lênin. - Hoàn cảnh ra đời của định nghĩa. - Định nghĩa của Lênin về vật chất. - Ý nghĩa phương pháp luận. 1.3. Phương thức tồn tại của vật chất - Vận động là phương thức tồn tại của vật chất. - Không gian và thời gian. 23
  22. Chương 4: Vật chất và ý thức 1.4. Tính thống nhất vật chất của thế giới. - Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tính thống nhất vật chất của thế giới. - Những thành tựu của khoa học tự nhiên đã chứng minh cho các luận điểm về tính thống nhất vật chất của thế giới. 2. Phạm trù ý thức. 2.1. Nguồn gốc của ý thức - Nguồn gốc tự nhiên. - Nguồn gốc xã hội. 2.2. Bản chất của ý thức. - Quan điểm của chủ nghĩa duy vật Mácxít về bản chất của ý thức. - Kết cấu của ý thức. 2.3. Mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức. - Vai trò quyết định của nhân tố vật chất. - Vai trò và tác dụng của ý thức. - Một số kết luận về phương pháp luận. 4.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Quan điểm của các nhà triết học duy vật thời cổ đại, cận đại về vật chất. Nhận xét về những quan điểm đó. Gợi ý nghiên cứu: + Quan điểm về vật chất của các nhà triết học duy vật thời Cổ đại. - Quan điểm của các nhà triết học. - Nhận xét: họ đã lấy thế giới để giải thích thế giới, đó là những quan niệm chất phác, thô sơ, mộc mạc nhưng về căn bản là đúng. Những hạn chế như: * Nhầm lẫn vật chất với vật thể. * Cho vật chất là có giới hạn, không phân chia được nữa. * Sự tồn tại của vật thể là sự tồn tại của bản thân vật chất. 24
  23. Chương 4: Vật chất và ý thức + Quan điểm về vật chất của các nhà triết học duy vật thời Cận đại. - Quan điểm của các nhà triết học. - Nhận xét: * Họ đã đồng nhất vật chất với thuộc tính. * Quan điểm vật chất mang tính siêu hình máy móc về thế giới, họ đã nhìn thế giới như một bức tranh cơ học, và khi khoa học tự nhiên phát triển họ sẽ rơi vào bế tắc. Tóm lại: Theo quan điểm của các nhà duy vật trước Mác thì vật chất là những gì cụ thể, cảm tính hoặc là đơn vị nhỏ nhất cấu tạo nên mọi vật, và họ đi tìm cơ sở đầu tiên để xây dựng những quan điểm giải thích thế giới bắt nguồn từ cơ sở vật chất ấy. Chủ nghĩa duy vật trước Mác còn có thiếu sót hạn chế nhất định nó mang tính trực quan, máy móc, siêu hình. 2. Nội dung và ý nghĩa của định nghĩa vật chất của Lênin. Gợi ý nghiên cứu: + Hoàn cảnh ra đời của định nghĩa: - Những phát hiện mới của vật lý vi mô hiện đại cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. - Nhận xét của Lênin về cuộc khủng hoảng và cách giải quyết. + Nêu định nghĩa vật chất của Lênin. + Phân tích nội dung định nghĩa: - Phương pháp định nghĩa vật chất của Lênin. - Những nội cơ bản : * Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan. * Thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác. * Thực tại khách quan được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh. 25
  24. Chương 4: Vật chất và ý thức + Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra trong định nghĩa vật chất của Lênin. 3. Tại sao nói vận động là phương thức tồn tại của vật chất? Gợi ý nghiên cứu + Vận động là gì? + Vận động là phương thức tồn tại của vật chất. + Các hình thức vận động cơ bản của vật chất. + Vận động và đứng im. 4. Không gian và thời gian là gì? Các tính chất cơ bản của không gian và thời gian. Gợi ý nghiên cứu: + Khái niệm không gian và thời gian. + Tính chất của không gian và thời gian: - Tính khách quan. - Tính vĩnh cửu và vô tận. - Tính ba chiều của không gian và tính một chiều của thời gian. 5. Tại sao nói thế giới thống nhất ở tính vật chất? Khoa học hiện đại đã chứng minh điều đó như thế nào? Gợi ý nghiên cứu: + Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tính thống nhất vật chất của thế giới. + Những thành tựu của khoa học tự nhiên đã chứng minh cho các luận điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tính thóng nhất vật chất của thế giới: - Những phát minh vĩ đại của khoa học tự nhiên đầu thế kỷ XX: về vật lý, hoá học, sinh học. - Khoa học hiện đại đã đi sâu nghiên cứu cấu tạo của vật chất để tìm hiểu sâu thêm kết cấu của vật chất. + Những thành tựu của khoa học tự nhiên đã giúp cho chủ nghĩa duy vật biện chứng có cơ sở để khẳng định: 26
  25. Chương 4: Vật chất và ý thức - Các sự vật hiện tượng dù đa dạng, muôn hình muôn vẻ nhưng đều có cùng bản chất vật chất Î thế giới thống nhất ở tính vật chất và thông qua tính vật chất. - Thế giới vật chất tồn tại vĩnh viễn, vô hạn, vô tận cả bề rộng lẫn bề sâu. Trong thế giới không có gì khác ngoài vật chất đang vận động, chuyển hoá. - Xã hội loài người là cấu tạo cao nhất của cấu tạo vật chất, là cấu tạo đặc biệt của tổ chức vật chất. 6. Quan điểm của triết học duy vật biện chứng về nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của ý thức. Gợi ý nghiên cứu: + Nguồn gốc tự nhiên của ý thức: - Ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức cao là bộ óc con người. - Phản ánh là thuộc tính chung của vật chất. + Nguồn gốc xã hội: - Vai trò của lao động đối với sự ra đời và phát triển của ý thức. - Vai trò của ngôn ngữ trong sự hình thành và phát triển của ý thức 7. Bản chất và kết cấu của ý thức. Gợi ý nghiên cứu: + Bản chất của ý thức: - Ý thức là sự phản ánh sáng tạo thế giới khách quan vào bộ óc con người. - Ý thức là sự phản ánh một cách chủ động và tích cực. - Ý thức mang bản chất xã hội. + Kết cấu của ý thức: Ý thức có kết cấu phức tạp, bao gồm nhiều yếu tố có quan hệ với nhau. Có thể chia kết cấu đó theo chiều ngang và chiều dọc: - Theo chiều ngang: bao gồm có các yếu tố như tri thức, tình cảm, niềm tin, lý trí, ý chí trong đó tri thức là quan trọng nhất. 27
  26. Chương 4: Vật chất và ý thức - Theo chiều dọc: bao gồm các yếu tố như tự ý thức, tiềm thức, vô thức Đó là “lát cắt” theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người. 8. Phân tích mối quan hệ giữa vật chất và ý thưc. Ý nghĩa phương pháp luận trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Gợi ý nghiên cứu: + Vai trò quyết định của nhân tố vật chất. + Sự tác động trở lại to lớn của ý thức đối với vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người. + Một số kết luận về phương pháp luận. 28
  27. Chương 5: Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật Chương 5: HAI NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 5.1. GIỚI THIỆU CHUNG Đứng trước thế giới bao la rộng lớn và muôn hình muôn vẻ. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định các sự vật hiện tượng trong thế giới tồn tại trong sự liên hệ, trong sự vận động và phát triển không ngừng theo những quy luật vốn có của nó. Nghiên cứu hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật giúp cho chúng ta có phương pháp biện chứng khoa học trong hoạt động nhận thức cũng như trong hoạt động thực tiễn. 5.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật: nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển. 2. Các quan điểm toàn diện, phát triển và lịch sử cụ thể với tư cách là các nguyên tắc phương pháp luận nhận thức khoa học, và sự vận dụng các quan điểm này vào hoạt động nhận thức và thực tiễn. 5.3. NỘI DUNG 1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến - Khái niệm về mối liên hệ phổ biến - Tính chất của mối liên hệ phổ biến. - Một số mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng 2. Nguyên lý về sự phát triển - Những quan điểm khác nhau về sự phát triển - Tính chất của sự phát triển 3. Nguyên tắc phương pháp luận rút ra từ nguyên lý về mối liên hệ và về sự phát triển. - Quan điểm toàn diện. 29
  28. Chương 5: Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật - Quan điểm phát triển. - Quan điểm lịch sử 5.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Phân tích nội dung nguyên lý về mối liên hệ phổ biến. Gợi ý nghiên cứu: + Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về mối liên hệ phổ biến. + Các tính chất của mối liên hệ phổ biến. - Tính khách quan. - Tính phổ biến. - Tính đa dạng. + Nguồn gốc của các mối liên hệ. + Một số mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng: - Mối liên hệ bên trong và mối liên hệ bên ngoài. - Mối liên hệ bản chất và không bản chất. - Mối liên hệ tất nhiên và liên hệ ngẫu nhiên. 2. Phân tích nội dung nguyên lý về sự phát triển. Gợi ý nghiên cứu: + Quan điểm về sự phát triển: - Quan điểm siêu hình. - Quan điểm duy vật biện chứng: * Khái niệm. * Phân biệt phát triển với vận động. * Phát triển tồn tại trong tất cả: trong giới hữu cơ, trong xã hội và trong tư duy. * Phát triển mang tính phức tạp, diễn ra bằng con đường quanh co và có thể có những bước thụt lùi. * Nguồn gốc của sự phát triển. 30
  29. Chương 5: Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật + Tính chất của sự phát triển: - Tính khách quan. - Tính phổ biến. - Tính chất phức tạp của sự phát triển. 3. Phân tích các nguyên tắc phương pháp luận được rút ra từ nguyên lý về mối liên hệ phổ bíên và nguyên lý về sự phát triển. Gợi ý nghiên cứu: + Một là quan điểm toàn diện: là quan điểm khi xem xét và nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu tất cả các mặt, các yếu tố kể cả các mắt khâu trung gian, gián tiếp có liên quan tới sự vật. - Trong hoạt động nhận thức, đòi hỏi: * Trong mối quan hệ qua lại giữa các bộ phân, các yếu tố, các thuộc tính trong bản thân một sự vật hiện tượng. * Trong mối liên hệ giữa sự vật này với sự vật khác. * Trong mối liên hệ với nhu cầu thực tiễn * Quan điểm toàn diện đối lập với quan điểm phiến diện. * Quan điểm toàn diện khác với chủ nghĩa chiết trung và thuật ngụy biện. - Trong hoạt động thực tiễn + Hai là quan điểm lịch sử cụ thể: là quan điểm khi xem xét sự vật phải chú ý đúng mức hoàn cảnh lịch sử cụ thể đã phát sinh ra vấn đề đó; nghiên cứu nó trong điều kiện không gian và thời gian nhất định; phải nghiên cứu quá trình vận động của nó trong quá khứ, hiện tại và dự kiến tương lai. + Ba là quan điểm phát triển: là quan điểm đòi hỏi chúng ta khi nhận thức sự vật phải xem xét nó trong sự vận động biến đổi, phải phân tích sự vận động phức tạp của sự vật, tìm ra khuynh hướng phát triển cơ bản của chúng để cải biến sự vật, phục vụ cho nhu cầu của con người. 31
  30. Chương 6: Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật Chương 6: CÁC CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 6.1. GIỚI THIỆU CHUNG Các phạm trù của phép biện chứng duy vật là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ cơ bản và phổ biến nhất của toàn bộ thế giới hiện thực (cả tự nhiên, xã hội và tư duy). Do đó, nghiên cứu các phạm trù với những mối liên hệ qua lại của nó để có thể vận dụng chúng một cách tự giác trong hoạt động của mình là một điều hết sức cần thiết cho tất cả mọi người. 6.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Phạm trù là gì? Sự khác nhau và mối quan hệ giữa phạm trù triết học với phạm trù của các khoa học chuyên ngành. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm về phạm trù triết học. 2. Nghiên cứu 6 cặp phạm trù của phép biện chứng duy vật cần hiểu được những nội dung chủ yếu sau: * Các khái niệm: + Định nghĩa từng phạm trù trong mỗi cặp. + Những quan điểm khác nhau về bản chất của cặp phạm trù đó. + Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về bản chất của cặp phạm trù đó. * Mối quan hệ biện chứng của các phạm trù trong từng cặp. * Những kết luận về phương pháp luận và sự vận dụng chúng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 6.3. NỘI DUNG 1. Khái quát về phạm trù triết học - Định nghĩa khái niệm phạm trù - Bản chất của phạm trù. 32
  31. Chương 6: Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật 2. Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật 2.1. Phạm trù cái riêng, cái chung và cái đơn nhất. - Định nghĩa khái niệm cái riêng, cái chung và cái đơn nhất - Quan điểm của phái duy danh và phái duy thực về mối quan hệ giữa cái riêng và cái chung. - Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa cái riêng, cái chung và cái đơn nhất. - Những kết luận về phương pháp và sự vận dụng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 2.2. Cặp phạm trù nguyên nhân và kết quả - Định nghĩa khái niệm nguyên nhân và kết quả. - Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả. - Các kết luận về phương pháp luận. 2.3. Cặp phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên - Khái niệm tất nhiên và ngẫu nhiên: - Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên. - Các kết luận về phương pháp luận. 2.4. Cặp phạm trù nội dung và hình thức - Định nghĩa khái niệm nội dung và hình thức. - Mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức. - Các kết luận về phương pháp luận. 2.5. Cặp phạm trù bản chất và hiện tượng - Định nghĩa khái niệm bản chất và hiện tượng. - Mối quan hệ giữa bản chất và hiện tượng. - Các kết luận về phương pháp luận. 2.6. Cặp phạm trù khả năng và hiện thực - Định nghĩa khái niệm khả năng và hiện thực. - Phân loại các khả năng. - Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực. - Vai trò của các điều kiện khách quan và chủ quan trong việc chuyển biến khả năng thành hiện thực. 33
  32. Chương 6: Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật - Các kết luận về phương pháp luận. 6.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Phạm trù là gì? Phân tích bản chất của phạm trù. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa về phạm trù. + Bản chất của phạm trù: - Phạm trù là những nấc thang của quá trình nhận thức. - Phạm trù là hình ảnh chủ quan của thế giưói khách quan. - Nội dung, hệ thống các phạm trù cũng luôn được bổ sung và đổi mới 2. Phân tích quan niệm của triết học Mác-Lênin về mối liên hệ biện chứng giữa “cái riêng”, “cái chung”. Ý nghĩa phương pháp luận của nó đối với nhận thức và hoạt động thực tiễn. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa khái niệm “cái riêng”, “cái chung”, “cái đơn nhất”. + Quan điểm của phái Duy danh và phái Duy thực về mối quan hệ giữa cái riêng và cái chung, chỉ rõ những sai lầm của từng phái. + Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa cái riêng, cái chung và cái đơn nhất. + Những kết luận về phương pháp và sự vận dụng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 3. Phân tích mối quan hệ giữa nguyên nhân và kết quả. Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra từ mối liên hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa khái niệm nguyên nhân và kết quả. + Các tính chất của mối liên hệ nhân-quả. + Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả. + Một số kết luận về phương pháp luận. 4. Phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên. Gợi ý nghiên cứu: + Các khái niệm: - Tất nhiên. 34
  33. Chương 6: Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật - Ngẫu nhiên. + Làm rõ mối liên hệ giữa phạm trù tất nhiên và ngẫu nhiên với phạm trù cái chung, tính nhân - quả và tính quy luật. + Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên. + Các kết luận về phương pháp luận và sự vận dụng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 5. Cặp phạm trù nội dung và hình thức. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa khái niệm nội dung và hình thức. + Mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức. - Sự thống nhất gắn bó giữa nội dung và hình thức. - Vai trò quyết định cử nội dung đối với hình thức trong quá trình vận động và phát triển của sự vật. - Sự tác động trở lại của hình thức đối với nội dung. + Các kết luận về phương pháp luận và sự vận dụng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 6. Cặp phạm trù bản chất và hiện tượng. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa các khái niệm: bản chất và hiện tượng. + Quan hệ bản chất với cái chung, với tính quy luật. + Mối quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng: - Sự tồn tại khách quan của bản chất và hiện tượng. - Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng. - Tính mâu thuẫn của sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng. + Một số kết kuận về phương pháp luận. 7. Cặp phạm trù khả năng và hiện thực. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa khái niệm khả năng và hiện thực. + Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực. + Các kết luận về mặt phương pháp luận và sự vận dụng vào hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. 35
  34. Chương 7: Những quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật Chương 7: NHỮNG QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT 7.1. GIỚI THIỆU CHUNG Phép biện chứng duy vật bao gồm ba quy luật cơ bản. Mỗi quy luật phản ánh một mặt khác nhau của sự vận động và phát triển. Nghiên cứu ba quy luật của phép biện chứng duy vật giúp cho chúng ta hiểu rõ hơn quá trình vận động và phát triển của thế giới khách quan với những quy luật khách quan và phổ biến của nó. 7.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Định nghĩa khái niệm quy luật, phân loại quy luật. 2. Nội dung quy luật chuyển hoá từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại. Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật. 3. Nội dung quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật 4. Nội dung quy luật phủ định của phủ định. Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật. 7.3. NỘI DUNG 1. Một số lý luận chung về quy luật - Định nghĩa quy luật - Phân loại quy luật 1. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật 1.1. Quy luật chuyển hoá từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và ngược lại - Phạm trù chất và lượng - Mối quan hệ giữa sự thay đổi về lượng và sự thay đổi về chất - Ý nghĩa phương pháp luận 36
  35. Chương 7: Những quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật 1.2. Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập. - Lý luận chung về mâu thuẫn - Mâu thuẫn là nguồn gốc và động lực của sự phát triển - Phân loại mâu thuẫn - Ý nghĩa phương pháp luận 1.3. Quy luật phủ định của phủ định - Phủ định biện chứng và những đặc điểm của phủ định biện chứng - Nội dung quy luật phủ định của phủ định - Ý nghĩa phương pháp luận 7.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Phân tích nội dung quy luật những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và ngược lại. ý nghĩa phương pháp luận được rút ra. Gợi ý nghiên cứu: + Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về phạm trù chất và phạm trù lượng: - Định nghĩa phạm trù chất. - Định nghĩa phạm trù lượng, các hình thức xác định lượng của sự vật. + Mối quan hệ giữa sự thay đổi về lượng và sự thay đổi về chất: - Làm rõ khái niệm: Độ; bước nhảy; điểm nút. - Sự biến đổi về lượng dẫn đến sự biến đổi về chất. - Sau khi ra đời chất mới tác động trở lại sự thay đổi về lượng, làm thay đổi quy mô, nhịp điệu của sự vận động và phát triển của sự vật. - Các hình thức của bước nhảy. + Ý nghĩa phương pháp luận 2. Phân tích nội dung quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. Trình bày ý nghĩa phương pháp luận được rút ra từ nội dung quy luật Gợi ý nghiên cứu: + Lý luận chung về mâu thuẫn: - Quan điểm của các nhà triết học trước Mác: * Triết học thời cổ đại. 37
  36. Chương 7: Những quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật * Triết học cổ điển Đức. * Quan điểm của phương pháp luận siêu hình. - Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về mâu thuẫn: * Khái niệm mặt đối lập, mâu thuẫn. * Tính chất của mâu thuẫn biện chứng: - Khái niệm về sự thống nhất của các mặt đối lập: * Sự thống nhất của các mặt đối lập là sự nương tựa lẫn nhau, tồn tại không tách rời nhau giữa các mặt đối lập, sự tồn tại của mặt này phải lấy sự tồn tại của mặt kia làm tiền đề. * Sự thống nhất của các mặt đối lập còn bao hàm cả sự đồng nhất Î sự chuyển hoá giữa các mặt đối lập. * Sự thống nhất còn biểu hiện ở sự tác động ngang nhau giữa các mặt đối lập. - Khái niệm về sự đấu tranh của các mặt đối lập. - Quan hệ giữa sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập. + Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và phát triển. + Thực chất của quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập + Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra. 3. Phân tích các loại mâu thuẫn: Gợi ý nghiên cứu: + Phân loại các mâu thuẫn: - Mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài - Cho ví dụ. - Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Cho ví dụ. - Mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu. Cho ví dụ. - Mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng. + Ý nghĩa của việc phân loại các mâu thuẫn 4. Phủ định biện chứng là gì? Các đặc trưng của phủ định biện chứng. Gợi ý nghiên cứu: + Quan điểm của triết học trước Mác về phủ định 38
  37. Chương 7: Những quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật + Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về phủ định và phủ định biện chứng. + Các đặc trưng cơ bản của phủ định biện chứng + Ý nghĩa phương pháp luận về việc nghiên cứ phủ định biện chứng. 5. Phân tích nội dung quy luật phủ định của phủ định. Trình bày ý nghĩa phương pháp luận được rút ra từ nội dung quy luật Gợi ý nghiên cứu: + Phủ dịnh của phủ định: hình thức “xoáy ốc” của sự phát triển. - Sự phát triển của sự vật thông qua những lần phủ định biện chứng tạo ra khuynh hướng phát triển tiến lên không ngừng. - Quy luật phủ định của phủ định biểu thị sự phát triển do mâu thuẫn bên trong của sự vật quy định. - Sự phát triển dường như quay trở lại cái cũ nhưng trên cơ sở cao hơn là đặc điểm quan trọng nhất của quy luật phủ định của phủ định. - Sự phủ định của phủ định là giai đoạn kết thúc một chu kỳ phát triển, đồng thời là điểm xuất phát của một chu kỳ phát triển tiếp theo. Do đó, sự phát triển đi lên không phải diễn ra theo đường thẳng mà theo đường “xoáy ốc” - Nội dung cơ bản của quy luật + Ý nghĩa phương pháp luận. 39
  38. Chương 8: Lý luận nhận thức 0 Chương 8: LÝ LUẬN NHẬN THỨC 8.1. GIỚI THIỆU CHUNG Lý luận nhận thức nhằm giải quyết mặt thứ hai trong vấn đề cơ bản của triết học - trả lời câu hỏi con người có khả năng nhận thức thế giới khách quan hay không? Đây là một trong những nội dung cơ bản của triết học, và là một trong những trọng tâm của cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử triết học. 8.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nhận thức là gì? bản chất của nhận thức. 2. Chủ thể và khách thể nhận thức. 3. Thực tiễn, các loại hình của thực tiễn. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức. 4. Con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý. 5. Sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn 6. Chân lý và các tính chất của chân lý. 7. Các phương pháp nhận thức khoa học. 8.3. NỘI DUNG 1. Bản chất của nhận thức - Quan niệm về nhận thức của một số trào lưu triết học trước Mác - Quan niệm về nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng - Chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức. 2. Thực tiễn và nhận thức - Phạm trù thực tiễn - Vai trò của thực tiễn - Ý nghĩa phương pháp luận 40
  39. Chương 8: Lý luận nhận thức 3. Con đường biện chứng của quá trình nhận thức - Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính - Nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận - Nhận thức thông thường và nhận thức khoa học 4. Chân lý - Khái niệm về “chân lý” - Các tính chất của chân lý. - Một số phương pháp nhận thức khoa học 8.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Phân tích bản chất của nhận thức. Gợi ý nghiên cứu: + Các quan điểm triết học khác nhau trả lời vấn đề nhận thức là gì? Con người có nhận thức được thế giới hay không? + Lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mác dựa trên những nguyên tắc cơ bản nào: - Nhận thức là gì? - Những nguyên tắc cơ bản của nhận thức. + Chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức, quan hệ gắn bó giữa chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức. 2. Thực tiễn là gì? Phân tích vai trò của thực tiễn đối với nhận thức. Gợi ý nghiên cứu: + Định nghĩa phạm trù thực tiễn. + Các dạng (hình thức) cơ bản của thực tiễn. + Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức. - Thực tiễn là cơ sở, là động lực chủ yếu và trực tiếp của nhận thức. - Thực tiễn là mục đích của nhận thức. - Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý. 41
  40. Chương 8: Lý luận nhận thức 3. Con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý gồm có những giai đoạn nào? Thực tiễn giữ vai trò gì trong con đường đó. Gợi ý nghiên cứu: + Hai giai đoạn của quá trình nhận thức: - Trực quan sinh động (hay nhận thức cảm tính): * Ba hình thức của nhận thức cảm tính: cảm giác, tri giác, biểu tượng và mối liên hệ của các hình thức. * Đặc điểm của nhận thức cảm tính: Một là: Đem lại cho ta những hiểu biết còn dừng ở cái bề ngoài, cái hiện tượng, cái đơn nhất, ít nhiều còn mang tính ngẫu nhiên Hai là: Những cảm giác, tri giác, biểu tượng tự nó không thẻ nào phản ánh, khám phá được những thuộc tính bản chất, những quy luật vận động của sự vật. - Tư duy trừu tượng (hay nhận thức lý tính). * Những hình thức cơ bản: khái niệm, phán đoán, suy lý và mối liên hệ của chúng * Đặc điểm của nhận thức cảm tính: Một là: Là sự phản ánh hiện thực khách quan một cách gián tiếp, mang tính trừu tượng và khái quát. Hai là: Đó là sự phản ánh sâu sắc, là sự nhận thức bằng khái niệm. Khái niệm là sản phẩm cao nhất của bộ óc con người vì nó phản ánh được những thuộc tính bản chất, tính quy luật của sự vật. + Sự thống nhất biện chứng giữa hai giai đoạn nhận thức + Vai trò của thực tiễn trong quá trình nhận thức: - Thực tiễn là cơ sở của quá trình ấy và của mỗi giai đoạn trong quá trình ấy. - Thực tiễn là tiêu chuẩn duy nhất không gì thay thế được trong việc đánh giá tính xác thực của những kết luận của nhận thức, của những tri thức thu được. 42
  41. Chương 8: Lý luận nhận thức - Những kết quả của tư duy trừu tượng phải được thể nghiệm trong thực tiễn, một mặt, góp phần hướng dẫn, chỉ đạo thực tiễn; mặt khác, chịu sự kiểm tra đánh giá tính xác thực của những tri thức từ chính thực tiễn, từ đó để khẳng định, bổ sung, hoàn thiện, phát triển những kết quả nhận thức thu được. 4. Phân tích mối quan hệ giữa tri thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận. Ý nghĩa phương pháp luận Gợi ý nghiên cứu: + Nhận thức kinh nghiệm. + Nhận thức lý luận. + Mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận. + Ý nghĩa phương pháp luận trong đấu tranh chống bện kinh nghiệm chủ nghĩa và bện giáo điều. 5. Chân lý là gì? Các tính chất cơ bản của chân lý. Gợi ý nghiên cứu: + Khái niệm chân lý. + Các tính chất của chân lý: - Tính khách quan. - Tính cụ thể. - Tính tuyệt đối và tính tương đối. 43
  42. Chương 9: Tự nhiên xã hội 0 Chương 9: TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 9.1. GIỚI THIỆU CHUNG Sự ra đời của Triết học Mác đã làm cho chủ nghĩa duy vật trở nên hoàn bị mở rộng học thuyết ấy từ chỗ nhận thức thế giới tự nhiên đến chỗ nhận thức xã hội loài người. Đó thật sự là một cuộc cách mạng trong học thuyết về xã hội, một trong những yếu tố chủ yếu của bước ngoặt mà C.Mác và Ph.Ăng Ghen đã thực hiện trong triết học. C.Mác và Ph.Ăng ghen đã sử dụng phép biện chứng nghiên cứu lĩnh vực xã hội làm cho vai trò của Triết học thay đổi, từ chỗ chủ yếu giải thích thế giới sang cải tạo thế giới. 9.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Hiểu biết được những vấn đề cơ bản về tự nhiên, xã hội. 2. Thấy rõ mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội. 3. Vai trò dân số và môi trường đối với sự phát triển xã hội. 4. Những vấn đề cấp bách về môi trường sinh thái hiện nay, những hướng cơ bản để giải quyết chúng. 9.3. NỘI DUNG 1. Xã hội - bộ phận đặc thù của tự nhiên. - Khái niệm tự nhiên. - Khái niệm xã hội. 2. Đặc điểm của qui luật xã hội. - Tính khách quan. - Tính tất yếu và phổ biến. - Qui luật xã hội tồn tại và tác động trong những điều kiện nhất định. - Để nhận thức qui luật xã hội cần có phương pháp khái quát hoá và trìu tượng rất cao. 44
  43. Chương 9: Tự nhiên xã hội 3. Sự tác động qua lại giữa xã hội và tự nhiên. - Vai trò của yếu tố tự nhiên và yếu tố xã hội trong hệ thống tự nhiên - xã hội. - Những yếu tố tác động đến mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội. 4. Dân số, môi trường trong sự phát triển xã hội. - Vai trò của dân số đối với sự phát triển của xã hội. - Vai trò của môi trường đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội. 9.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Anh chị hãy cho biết mối quan hệ biện chứng giữa tự nhiên và xã hội. Gợi ý nghiên cứu: + Vai trò của yếu tố tự nhiên và yếu tố xã hội trong hệ thống tự nhiên - xã hội. - Hệ thống tự nhiên - xã hội là gì? - Vai trò của yếu tố tự nhiên đối với sự phát triển của xã hội. + Vai trò của yếu tố xã hội trong hệ thống tự nhiên - xã hội (thông qua hoạt động lao động sản xuất của con người). - Những yếu tố tác động đến mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội. - Mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội phụ thuộc vào trình độ phát triển của xã hội. - Mối quan hệ giữa tự nhiên và xã hội phụ thuộc vào trình độ nhận thức và vận dụng qui luật tự nhiên và qui luật xã hội. 2. Vai trò của dân số và môi trường đối với sự phát triển của xã hội. Gợi ý nghiên cứu + Trình bày các khái niệm “Dân số”, các mặt của dân số. + Trình bày các khái niệm “Môi trường”, các mặt của môi trường. + Vai trò của dân số đối với sự phát triển của xã hội. (Khẳng định dân số là điều kiện thường xuyên, tất yếu của sự tồn tại và phát triển của xã hội). + Số lượng dân cư, chất lượng dân cư ảnh hưởng thế nào đối với sự phát triển xã hội. 45
  44. Chương 9: Tự nhiên xã hội - Sự gia tăng dân số, bố trí dân cư có ảnh hưởng gì đến sự phát triển của xã hội. - Vai trò của môi trường đối với sự phát triển của xã hội. - Ở trình độ xã hội còn mông muội, môi trường tự nhiên ảnh hưởng đến xã hội như thế nào? - Khi trình độ văn minh cao hơn vai trò của tự nhiên ra sao? - Khi con người bất chấp qui luật tự nhiên, qui luật xã hội tác động vào tự nhiên thì vấn đề gì xảy ra? Chế độ sở hữu tư nhân tư liệu sản xuất có phải là một nguyên nhân không? Cách giải quyết? 3. Những vấn đề cấp bách các yếu tố dân số và môi trường? Cách giải quyết? Gợi ý nghiên cứu + Về dân số: Thế giới đang gặp phải vấn đề gì? Bùng nổ dân số hay tăng dân số quá chậm? Có ảnh hưởng đến phát triển xã hội không? Giải quyết như thế nào? + Môi trường sinh thái có vấn đề gì? Khí hậu, nguồn nước, không khí, tầng Ôzôn ? Cách giải quyết như thế nào? 46
  45. Chương 10: Hình thái kinh tế - xã hội Chương 10: HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI 10.1. GIỚI THIỆU CHUNG Lý luận hình thái kinh tế - xã hội là một phát minh vĩ đại gắn với tên tuổi của Các Mác. Với lý luận này, Các Mác đã đem lại quan niệm khoa học về xã hội, vạch rõ bản chất, kết cấu cơ bản, phổ biến và những qui luật vận động, phát triển nội tại của xã hội. Đây là cơ sở lý luận khoa học để Đảng Cộng sản, nhà nước xã hội chủ nghĩa xác định cương lĩnh, chủ trương đường lối, chính sách trong công cuộc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội của Các Mác còn là vũ khí lý luận trong cuộc đấu tranh phê phán những quan điểm duy tâm, siêu hình về xã hội của những nhà triết học, xã hội học tư sản hiện đại, vạch trần tính chất cơ hội, phản động trong quan điểm về xã hội của những kẻ phản bội chủ nghĩa Mác - Lênin hiện nay. 10.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Khẳng định vai trò của sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội. 2. Nắm được nội dung cơ bản của qui luật “Quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất”. 3. Hiểu được mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. 4. Nắm được sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. 5. Biết vận dụng học thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào xem xét, thực hiện quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. 10.3. NỘI DUNG 1. Sản xuất vật chất - cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội. - Khái niệm sản xuất vật chất. - Vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội. 47
  46. Chương 10. Hình thái kinh tế - xã hội 2. Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. - Các khái niệm: phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất. - Qui luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. 3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. - Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. - Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. 4. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội. - Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội. - Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. - Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế - xã hội. 5. Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. - Việc lựa chọn con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. - Xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. - Công nghiệp hoá, hiện đại hoá với sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. - Kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với chính trị và các mặt khác của đời sống xã hội. 10.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Tại sao nói sản xuất vật chất là nhân tố quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội? Từ đó rút ra ý nghĩa phương pháp luận gì? Hướng dẫn nghiên cứu. + Sản xuất xã hội bao gồm những nội dung nào? + Sản xuất vật chất là gì? 48
  47. Chương 10: Hình thái kinh tế - xã hội + Vai trò: - Sản xuất vật chất là yêu cầu khách quan của sự tồn tại của xã hội. - Sản xuất vật chất quyết định mọi mặt của đời sống xã hội, là cơ sở của tiến bộ xã hội. - Dù xét dưới góc độ nào trong lịch sử thì sản xuất vật chất vẫn là cơ sở, là nền tảng cho sự tồn tại của xã hội loài người. + Phương pháp luận: phải phát triển sản xuất. 2.Phân tích nội dung qui luật: “Quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Hướng dẫn nghiên cứu. + Trình bày khái niệm phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất. + Phương thức sản xuất là gì? Nó nói lên vấn đề gì về đời sống xã hội, về sự vận động của lịch sử loài người, về các thời đại kinh tế khác nhau. + Lực lượng sản xuất thể hiện mối quan hệ với yếu tố nào của con người, kết cấu của nó? Vì sao Lênin khẳng định lực lượng sản xuất hàng đầu của toàn thể nhân loại là công nhân, là người lao động? Tại sao khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. + Quan hệ sản xuất? Vai trò của các mặt cấu thành quan hệ sản xuất. + Qui luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất. - Thế nào là trình độ của lực lượng sản xuất? - Thế nào là tính chất của lực lượng sản xuất? - Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. + Trạng thái mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. - Lực lượng sản xuất quyết định quyết định sản xuất như thế nào? - Quan hệ sản xuất tác động trở lại lực lượng sản xuất ra sao? + Ý nghĩa phương pháp luận của qui luật với lịch sử loài người. 49
  48. Chương 10. Hình thái kinh tế - xã hội 3. Phân tích mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Hướng dẫn nghiên cứu. + Các khái niệm: cơ sở hạ tầng, kiến trúc thượng tầng. - Cơ sở hạ tầng là gì? Cấu trúc của nó? - Kiến trúc thượng tầng là gì? Kết cấu của nó? + Mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. + Các quan điểm duy tâm giải thích sự vận động và phát triển của xã hội? + Quan điểm triết học Mác Lênin về sự quyết định của cơ sở hạ tầng với kiến trúc thượng tầng. - Cơ sở hạ tầng như thế nào thì kiến trúc thượng tầng như thế ấy. - Cơ sở hạ tầng quyết định tính chất của kiến trúc thượng tầng. - Cơ sở hạ tầng quyết định sự biến đổi của kiến trúc thượng tầng. + Tính độc lập tương đối của kiến trúc thượng tầng và sự tác động của nó với cơ sở hạ tầng. - Kiến trúc thượng tầng và các bộ phận của nó có tính độc lập tương đối. - Sự tác động của kiến trúc thượng tầng thể hiện: * Xét về chức năng, mục đích xã hội của kiến trúc thượng tầng. * Vai trò đặc biệt quan trọng của nhà nước. * Vai trò các yếu tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng như triết học tôn giáo, đạo đức, nghệ thuật với cơ sở hạ tầng. 4. Hình thái kinh tế xã hội là gì? Vì sao sự phát triển của hình thái kinh tế xã hội là quá trình lịch sử, tự nhiên? Hướng dẫn nghiên cứu. + Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội. - Khái niệm. - Kết cấu và chức năng của các yếu tố cấu thành nên nó? + Sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên. - Sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là quá trình tự nhiên? 50
  49. Chương 10: Hình thái kinh tế - xã hội - Sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội là quá trình tự nhiên nhưng là sản phẩm của hoạt động của con người. - Sự vận động phát triển của lực lượng sản xuất là nguyên nhân sâu xa của sự vận động phát triển của hình thái kinh tế xã hội. - Sự vận động phát triển đó diễn ra theo cách nào? Từ sự vận động của lực lượng sản xuất kéo theo sự biến đổi của yếu tố nào? - Sự vận động của hình thái kinh tế xã hội bị chi phối bởi hai qui luật cơ bản nào? - Chiều hướng của sự vận động của hình thái kinh tế xã hội. - Trong xã hội, sự thay đổi hình thái này bằng hình thái kinh tế xã hội cao hơn thực hiện thông qua cái gì? - Sự phong phú đa dạng của sự phát triển các hình thái kinh tế xã hội. + Ý nghĩa to lớn và giá trị của học thuyết hình thái kinh tế xã hội. 5. Sự vận dụng học thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam như thế nào? Hướng dẫn nghiên cứu + Vận dụng trong việc kiên định con đường độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. + Vận dụng trong việc phát triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự quản lý của nhà nước. + Trong việc đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá. + Trong việc kết hợp phát triển kinh tế và đối mới từng bước hệ thống chính trị, đi liền với xây dựng nền văn hóa mới. 51
  50. Chương 11: Giai cấp và đấu tranh giai cấp. Giai cấp - dân tộc - nhân loại 0 Chương 11 : GIAI CẤP VÀ ĐẤU TRANH GIAI CẤP. GIAI CẤP - DÂN TỘC - NHÂN LOẠI 11.1. GIỚI THIỆU CHUNG Học thuyết giai cấp và đấu tranh giai cấp là một nội dung cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử. Nó lý giải các mối quan hệ phức tạp trong đời sống xã hội có giai cấp. Học thuyết giai cấp và đấu tranh giai cấp là cơ sở lý luận để các Đảng cộng sản đề ra chiến lược, sách lược trong cuộc đấu tranh giai cấp để thực hiện thắng lợi sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân. Học thuyết cũng là cơ sở lý luận để các Đảng cộng sản, nhà nước xã hội chủ nghĩa giải quyết các quan hệ đa dạng, phong phú, phức tạp của tình hình trong nước cũng như trong quan hệ quốc tế hiện nay. 11.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nắm những hình thức cộng đồng người trong lịch sử: thị tộc, bộ lạc, bộ tộc, dân tộc. 2. Nắm vững nguồn gốc, thực chất sự phân chia giai cấp. Tính tất yếu và vai trò đấu tranh giai cấp trong xã hội có giai cấp. 3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại. 4. Quán triệt quan điểm của Đảng ta về đấu tranh giai cấp hiện nay ở Việt Nam. 11.3. NỘI DUNG 1. Những hình thức cộng đồng người trong lịch sử. - Thị tộc. - Bộ lạc. - Bộ tộc. - Dân tộc. 2. Giai cấp và đấu tranh giai cấp. - Giai cấp: định nghĩa, nguồn gốc, kết cấu. 52
  51. Chương 11: Giai cấp và đấu tranh giai cấp. Giai cấp - dân tộc - nhân loại - Đấu tranh giai cấp và vài trò của nó trong sự phát triển của xã hội có giai cấp. 3. Quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại. - Quan hệ giai cấp - dân tộc. - Quan hệ giai cấp - nhân loại. 11.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Phân tích định nghĩa giai cấp của Lênin? Hướng dẫn nghiên cứu. + Nêu định nghĩa giai cấp của Lênin. + Phân tích những đặc trưng cơ bản. - Giai cấp là những tập đoàn người có địa vị xã hội khác nhau trong hệ thống sản xuất xã hội (Chung bao trùm nhất). - Khác nhau về sở hữu đối với tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội (Cơ bản nhất, quyết định nhất). Tập trung vào quyền sở hữu phải được pháp luật và nhà nước công nhận và bảo vệ. - Khác nhau trong tổ chức phân công lao động xã hội: Tập đoàn nào nắm tư liệu sản xuất, tập đoàn đó có quyền trong tổ chức phân công lao động xã hội. - Khác nhau về phương thức và qui mô thu nhập sản phẩm lao động xã hội. + Quan hệ giữa các đặc trưng. + Ý nghĩa: Khi nghiên cứu giai cấp phải lột tả được quan hệ sở hữu, phải xoá bỏ chế độ sở hữu tư nhân tư liệu sản xuất. 2. Đấu tranh giai cấp là gì? Các hình thức cơ bản của đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân? Hướng dẫn nghiên cứu. + Nêu định nghĩa đấu tranh giai cấp của Lênin. +Thực chất của đấu tranh giai cấp. + Nguyên nhân của đấu tranh giai cấp, bắt nguồn từ nguyên nhân sâu xa, biểu hiện về mặt xã hội. 53
  52. Chương 11: Giai cấp và đấu tranh giai cấp. Giai cấp - dân tộc - nhân loại + Đấu tranh giai cấp là tất yếu. - Các hình thức cơ bản của đấu tranh giai cấp khi chưa có chính quyền: Đấu tranh kinh tế, đấu tranh tư tưởng, đấu tranh chính trị (Phân tích vị trí, hình thức, hạn chế và mục tiêu của các hình thức đó). - Đấu tranh giai cấp khi giai cấp công nhân có chính quyền: Sử dụng tổng hợp các hình thức, biện pháp. 3. Vai trò của đấu tranh giai cấp trong xã hội có giai cấp. Hướng dẫn nghiên cứu +Vì sao lại khẳng định như vậy? - Xuất phát từ đấu tranh giữa các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực thúc đẩy sự phát triển mà đấu tranh giai cấp là đấu tranh giữa hai mặt đối lập cơ bản của xã hội có giai cấp. - Đấu tranh giai cấp là biểu hiện về mặt xã hội của mâu thuẫn nào? + Biểu hiện: - Đỉnh cao của đấu tranh giai cấp là cách mạng xã hội, là đòn bảy thay đổi hình thái kinh tế - xã hội. - Đấu tranh giai cấp còn có tác động cải tạo giai cấp cách mạng. - Đấu tranh giai cấp còn là động lực phát triển của xã hội có giai cấp cả ở thời kỳ hoà bình. - Lịch sử nhân loại chứng minh vai trò của đấu tranh giai cấp. 4. Phân tích mối quan hệ lợi ích giữa lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc, lợi ích nhân loại trong thời đại ngày nay. Hướng dẫn nghiên cứu. a. Giai cấp - dân tộc có quan hệ mật thiết, mỗi nhân tố có vai trò lịch sử của nó. * “Vấn đề giai cấp". + Giai cấp và dân tộc sinh ra và mất đi không đồng thời. + Quan hệ giai cấp với tư cách là sản phẩm trực tiếp của phương thức sản xuất thống trị trong xã hội có giai cấp - là nhân tố xét đến cùng có vai trò quyết định đối với sự hình thành dân tộc. 54
  53. Chương 11: Giai cấp và đấu tranh giai cấp. Giai cấp - dân tộc - nhân loại + Bản chất của xã hội của dân tộc được qui định bởi phương thức sản xuất thống trị trong dân tộc, bởi quan hệ giai cấp do phương thức sản xuất ấy sinh ra. + Áp bức giai cấp là nguyên nhân sâu xa của áp bức dân tộc. Muốn xoá bỏ triệt để tệ nạn áp bức dân tộc, phải xóa bỏ nguồn gốc của nó là chế độ người bóc lột người. * “Vấn đề dân tộc". + Vấn đề dân tộc là vấn đề quan trọng hàng đầu của cách mạng vô sản. Dân tộc là địa bàn của đấu tranh giai cấp. Cuộc đấu tranh giải phóng giai cấp công nhân có tính dân tộc. + Áp bức dân tộc có tác động mạnh mẽ trở lại áp bức giai cấp. Nó nuôi dưỡng và làm sâu sắc thêm áp bức giai cấp. + Mối quan hệ đấu tranh dân tộc và đấu tranh giai cấp không phải chỉ có một chiều là đấu tranh giai cấp tác động đến đấu tranh dân tộc mà đấu tranh dân tộc cũng tác động vào đấu tranh giai cấp. b. Quan hệ giai cấp - nhân loại. - Khái niệm nhân loại. - Cá nhân, giai cấp, dân tộc trong quá trình tồn tại và phát triển không tách rời sự tồn tại và phát triển của cả cộng đồng nhân loại. Tất cả có lợi ích chung là bảo vệ phát triển nền văn minh của loài người. - Lợi ích chung cơ bản của loài người là không ngừng cải tạo môi trường tự nhiên, môi trường xã hội. - Trong xã hội có giai cấp, lợi ích nhân loại luôn gắn với lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc. Giải quyết vấn đề nhân loại trong mối quan hệ với giai cấp bao giờ cũng theo một lợi ích nhất định, một lăng kính nhất định. - Lợi ích của giai cấp trong xã hội có giai cấp trong mối quan hệ với nhân loại luôn có hai khuynh hướng: nếu giai cấp tiến bộ, lợi ích luôn phù hợp với lợi ích nhân loại, nhận thức và hoạt động của nó luôn hướng tới cải tạo tự nhiên và xã hội. Với giai cấp bảo thủ, lạc hậu thì ngược lại. - Lợi ích của giai cấp công nhân luôn phù hợp với lợi ích nhân loại vì nó hướng tới giải phóng mình và giải phóng toàn nhân loại. 55
  54. Chương 11: Giai cấp và đấu tranh giai cấp. Giai cấp - dân tộc - nhân loại 5. Quan điểm của Đảng ta về đặc điểm và nội dung đấu tranh giai cấp ở nước ta hiện nay. Gợi ý nghiên cứu. - Ở Việt Nam, trong thời kỳ quá độ còn tồn tại lâu dài các giai cấp, các mâu thuẫn giai cấp, nên đấu tranh giai cấp là một thực tế khách quan. - Đấu tranh giai cấp trong điều kiện mới. + Cơ cấu giai cấp, tính chất, vị trí các giai cấp thay đổi. + Quan hệ các giai cấp cũng thay đổi: có quan hệ hợp tác, đấu tranh trong nội bộ nhân dân. - Mục tiêu chung: đấu tranh giai cấp độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. - Nội dung đấu tranh giai cấp: + Đấu tranh giải quyết mâu thuẫn giữa một bên là quần chúng nhân dân lao động các lực lượng xã hội đi theo con đường dẫn tới mục tiêu: dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh đại đoàn kết trong mặt trận thống nhất do Đảng cộng sản lãnh đạo, với một bên là các thế lực, các tổ chức, các phần tử chống độc lập dân tộc và xã hội chủ nghĩa. + Đấu tranh giữa hai “con đường” xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa. Phân tích các mâu thuẫn. + Đấu tranh để thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. + Động lực chủ yếu để phát triển đất nước là khối đại đoàn kết toàn dân trên cơ sở liên minh công nhân - nông dân và trí thức dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản. 56
  55. Chương 12. Nhà nước và cách mạng xã hội Chương 12: NHÀ NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI 12.1. GIỚI THIỆU CHUNG Nhà nước là sản phẩm của xã hội có giai cấp và đối kháng giai cấp. Nhà nước có vai trò đặc biệt quan trọng trong hình thái kinh tế - xã hội. Khi công cuộc đổi mới xây dựng đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa thì vấn đề nhà nước lại được đặt ra với một ý nghĩa rất quan trọng trong cả về lý luận và thực tiễn. Nghiên cứu lý luận về nhà nước và cách mạng xã hội có một ý nghĩa cực kỳ quan trọng với Việt Nam hiện nay. Đây là cơ sở lý luận để chúng ta xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng một nhà nước của dân, do dân và vì dân, một nhà nước vững mạnh, hiệu quả để đưa đất nước tiến theo con đường xã hội chủ nghĩa. 12.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nắm được quan điểm triết học Mác - Lênin về nguồn gốc, bản chất của nhà nước nói chung về đặc điểm của nhà nước xã hội chủ nghĩa nói riêng. 2. Hiểu rõ nguồn gốc, bản chất và vai trò của cách mạng xã hội. Từ đó, thấy rõ tính tất yếu của cách mạng trong điều kiện hiện nay. 3. Trên cơ sở lý luận thấy rõ sự cần thiết phải nâng cao vài trò và tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. 4. Củng cố lòng tin vào con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của dân tộc ta nói riêng và loài người nói chung. 12.3. NỘI DUNG 1. Nhà nước. - Nguồn gốc và bản chất của nhà nước. - Đặc trưng cơ bản của nhà nước. - Chức năng cơ bản của nhà nước. - Các kiểu và hình thức của nhà nước. - Nhà nước vô sản. 57
  56. Chương 12. Nhà nước và cách mạng xã hội 2. Cách mạng xã hội. - Bản chất và vai trò của cách mạng xã hội. - Quan hệ giữa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan trong cách mạng xã hội. - Hình thức và phương pháp cách mạng. - Cách mạng xã hội trong thời đại ngày nay. 12.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Hãy phân tích nguồn gốc, bản chất của nhà nước, nêu các kiểu và các hình thức nhà nước. Gợi ý nghiên cứu. - Nguồn gốc nhà nước: khẳng định nhà nước là một hiện tượng lịch sử, gắn liền với xã hội có phân chia giai cấp. Suy đến cùng là do nguyên nhân kinh tế. + Xã hội không có giai cấp, nhà nước không tồn tại: Khi lực lượng sản xuất chưa phát triển, chưa có cơ sở để phân chia giai cấp. + Đứng đầu thị tộc bộ lạc là những tộc trưởng do nhân dân bầu ra. Cơ quan quản lý xã hội chủ yếu dựa vào sức mạnh của uy tín và đạo đức, thể chế xã hội trong xã hội nguyên thuỷ là chế độ tự quản của nhân dân. + Lực lượng sản xuất tiếp tục phát triển, đưa đến sự ra đời của chế độ tư hữu, xã hội phân chia thành giai cấp, xuất hiện đấu tranh giai cấp đấu tranh giai cấp sâu sắc không thể điều hoà được dẫn tới sự ra đời của cơ quan quyền lực đặc biệt, đó là nhà nước. - Bản chất của nhà nước: Nhà nước xuất hiện từ đấu tranh giai cấp không thể điều hoà được do vậy nhà nước mang bản chất giai cấp sâu sắc. + Lực lượng tổ chức ra nhà nước và sử dụng nhà nước phải là giai cấp có thế lực nhất - giai cấp thống trị về mặt kinh tế. Nhờ có nhà nước giai cấp thống trị về kinh tế trở thành giai cấp thóng trị về chính trị. Trên cơ sở đó có thêm các công cụ phương tiện mới để đàn áp và bóc lột nhân dân. + Nhà nước là bộ máy thống trị dùng để duy trì sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác. Nhà nước là công cụ chuyên chính của một giai cấp. + Giai cấp thống trị sử dụng bộ máy nhà nước để cưỡng bức các giai cấp khác trong khuôn khổ lợi ích của giai cấp thống trị. 58
  57. Chương 12. Nhà nước và cách mạng xã hội - Nêu các kiểu và các hình thức nhà nước. + Kiểu nhà nước là gì? + Các kiểu nhà nước: tương ứng với các hình thái kinh tế - xã hội, với cơ sở kinh tế với giai cấp thống trị: nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà nước tư sản, nhà nước vô sản. + Các hình thức nhà nước. 2. Đặc trưng và các chức năng cơ bản của nhà nước. Chức năng cơ bản của nhà nước vô sản là gì? Gợi ý nghiên cứu. + Khẳng định bản chất của nhà nước được thể hiện ở đặc trưng của nhà nước. Chủ nghĩa Mác Lênin chỉ rõ: nhà nước có ba đặc trưng cơ bản sau: - Nhà nước quản lý dân cư trên một vùng lãnh thổ nhất định. (Phân biệt với thị tộc, bộ lạc ). - Nhà nước có một bộ máy quyền lực chuyên nghiệp mang tính cưỡng chế đối với mọi thành viên trong xã hội (Các công cụ của nhà nước: quân đội, cảnh sát ). - Hình thành hệ thống thuế khoá để nuôi dưỡng bộ máy nhà nước. + Chức năng của nhà nước. (Xét dưới các góc độ khác nhau có chức năng khác nhau). - Chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức năng xã hội. * Chức năng thống trị chính trị: đảm bảo quyền thống trị của giai cấp đối với xã hội * Chức năng xã hội của nhà nước: thực hiện quản lý những công việc chung vì sự tồn tại của xã hội. * Quan hệ hai chức năng trên. - Chức năng đối nội và đối ngoại. + Chức năng đối nội. + Chức năng đối ngoại. + Quan hệ giữa hai chức năng trên. 59
  58. Chương 12. Nhà nước và cách mạng xã hội 3. Tại sao nói cách mạng xã hội là phương thức thay thế hình thái kinh tế xã hội này bằng hình thái kinh tế - xã hội khác cao hơn, tiến bộ hơn. Gợi ý nghiên cứu + Nêu khái niệm cách mạng xã hội. (Lướt qua). + Nói cách mạng xã hội là phương thức thay thế hình thái kinh tế xã hội này bằng hình thái kinh tế xã hội khác cao hơn vì: - Từ nguyên nhân cách mạng xã hội: * Nguyên nhân sâu xa là từ mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. * Nhân tố cơ bản của lực lượng sản xuất là người lao động. Trong xã hội có giai cấp, mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất biểu hiện về mặt xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị và người lao động dẫn tới đấu tranh giai cấp. Cách mạng xã hội là đỉnh cao của đấu tranh giai cấp, vấn đề chính quyền trở thành vấn đề cơ bản của mọi cách mạng xã hội. - Từ vai trò cách mạng xã hội. * Cách mạng xã hội là bước chuyển vĩ đại trong đời sống xã hội về kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng. * Thông qua cách mạng xã hội mới thay thế được quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới, tiến bộ thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Qua đó thực hiện các qui luật xã hội làm cho hình thái kinh tế xã hội cũ mất đi, hình thái kinh tế xã hội mới cao hơn ra đời. * Qua cách mạng xã hội, vai trò sáng tạo của quần chúng được phát huy cao độ. * Vai trò cách mạng xã hội càng rõ nét trong lịch sử. (Lấy lịch sử phát triển của các hình thái kinh tế xã hội để chứng minh). 4. Phân tích tính tất yếu khách quan của cách mạng xã hội trong ngày nay. Gợi ý nghiên cứu - Do sự biến động sâu sắc của lịch sử: các trào lưu cách mạng gặp khó khăn, cách mạng khoa học kỹ thuật phát triển mạnh tác động đến khả năng nổ ra và thắng lợi của cách mạng vô sản. - Nhưng tính tất yếu của cách mạng xã hội vẫn còn, vì: 60
  59. Chương 12. Nhà nước và cách mạng xã hội + Cách mạng khoa học và công nghệ phát triển dẫn tới tính chất xã hội hoá của lực lượng sản xuất đạt đến trình độ cao khiến quan hệ sản xuất không thể không thay đổi trong lòng chủ nghĩa tư bản. + Cùng với việc tạo ra tiền đề vật chất kỹ thuật và kinh tế, chính sự thích nghi tồn tại của chủ nghĩa tư bản cũng làm cho các tiền đề khác của chủ nghĩa xã hội từng bước chín muồi. + Mặt khác, khi áp dụng các thành quả của cách mạng khoa học và công nghệ tiên tiến vào đời sống xã hội nó làm xuất hiện những nhu cầu ngày nay phải xã hội hóa về sở hữu, về quản lý, đó là những xu hướng khách quan trong sự phát triển của xã hội hiện đại. Sự điều chỉnh của chủ nghĩa tư bản không làm mất đi mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và vô sản. + Muốn thoát khỏi tình trạng làm thuê cho giai cấp tư sản, giai cấp công nhân và nhân dân lao động phải có phương hướng giải quyết đúng đắn, phải biến toàn bộ tư liệu sản xuất thành của xã hội cách mạng xã hội là tất yếu. + Cách mạng xã hội là yêu cầu khách quan trong thời đại ngày nay, nhưng hình thức như thế nào là còn tuỳ thuộc vào điều kiện lịch sử cụ thể. 61
  60. Chương 13: Ý thức xã hội Chương 13: Ý THỨC XÃ HỘI 13.1. GIỚI THIỆU CHUNG Đời sống xã hội rất phong phú nhưng cũng vô cùng phức tạp. Trong xã hội, bên cạnh những hiện tượng thuộc về đời sống vật chất, còn có các hiện tượng thuộc về đời sống tinh thần như: truyền thống, tập quán, tình cảm, quan điểm tư tưởng, lý luận nảy sinh trên đời sống vật chất và phản ánh nhiều mặt khác nhau của đời sống vật chất. Triết học Mác Lênin gọi các hiện tượng thuộc đời sống tinh thần đó là ý thức xã hội. Sự tồn tại của ý thức xã hội lại thông qua những hình thái cụ thể của nó như hệ tư tưởng chính trị, ý thức pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo Mỗi hình thái ý thức xã hội có nội dung, đặc điểm riêng và có vai trò nhất định đối với đời sống vật chất của xã hội, cũng như đời sống xã hội. Nghiên cứu về ý thức xã hội giúp chúng ta quán triệt sâu sắc và thực hiện tốt quan điểm của Đảng ta về đường lối chính trị, về cách mạng tư tưởng văn hóa về khoa học, nghệ thuật và giáo dục. 13.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nắm được nguồn gốc, bản chất và tính giai cấp của ý thức xã hội. 2. Thấy được tính độc lập tương đối của ý thức xã hội. 3. Rút được ý nghĩa phương pháp luận trong việc xây dựng đời sống tinh thần của xã hội trong thời kỳ quá độ tiến lên của chủ nghĩa xã hội. 13.3. NỘI DUNG 1. Ý thức xã hội - Khái niệm tồn tại xã hội. - Khái niệm ý thức xã hội và kết cấu của nó. - Tính giai cấp của ý thức xã hội. 2. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội. - Ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội, do tồn tại xã hội quyết định. - Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội. 62
  61. Chương 13: Ý thức xã hội 3. Các hình thái ý thức xã hội. - Ý thức chính trị. - Ý thức pháp quyền. - Ý thức đạo đức. - Ý thức thẩm mỹ. - Ý thức tôn giáo. - Ý thức khoa học. 13.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Tồn tại xã hội và ý thức xã hội là gì? Phân tích tính giai cấp của tồn tại xã hội? Gợi ý nghiên cứu: + Tồn tại xã hội và ý thức xã hội là gì? - Tồn tại xã hội: (nêu khái niệm, phân tích vai trò các yếu tố qua đó khẳng định tồn tại xã hội không phụ thuộc vào ý thức xã hội.) - Ý thức xã hội: (nêu khái niệm, chỉ rõ kết cấu của ý thức xã hội.) + Phân tích tính giai cấp của ý thức xã hội: tập trung phân tích vào các vấn đề sau: - Trong xã hội có giai cấp do những điều kiện sinh hoạt vật chất khác nhau, có những lợi ích khác nhau, địa vị xã hội khác nhau, nên ý thức xã hội của các giai cấp là khác nhau ở những nội dung, hình thức. - Tính giai cấp của ý thức xã hội thể hiện ở tâm lý xã hội và hệ tư tưởng (tập trung phân tích sâu vào tính giai cấp của hệ tư tưởng: khẳng định sự đối lập của hệ tư tưởng của giai cấp công nhân là chủ nghĩa Mác Lênin đối lập với các hệ tư tưởng của các giai cấp khác). - Ý thức xã hội của giai cấp khác nhau có sự tác động qua lại lẫn nhau. 2. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội. Gợi ý nghiên cứu Khẳng định: giữa tồn tại xã hội và ý thức có quan hệ biện chứng, trong đó, tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội nhưng ý thức xã hội cũng có tính độc lập tương đối tác động trở lại tồn tại xã hội. 63
  62. Chương 13: Ý thức xã hội * Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội. - Lý do: từ nguyên lý vật chất quyết định ý thức, vận dụng vào lĩnh vực xã hội, triết học Mác Lênin đã chỉ rõ đời sống vật chất quyết định đời sống tinh thần. Mà đời sống vật chất là tồn tại xã hội, đời sống tinh thần thuộc ý thức xã hội nên tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội. - Biểu hiện: Tồn tại xã hội quyết định: nội dung, hình thức phản ánh của ý thức xã hội, quyết định tinh thần phản ánh, quyết định sự biến đổi của ý thức xã hội. Lấy thực tiễn lịch sử để chứng minh. * Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội. - Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội. + Nguyên nhân do đâu. + Biểu hiện. - Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội. + Nguyên nhân: Từ tính năng động của ý thức. + Biểu hiện - Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình. + Vì sao? Từ tính kế thừa trong sự phát triển của các sự vật. + Biểu hiện. - Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội. + Là qui luật phát triển của các hình thái ý thức xã hội. + Biểu hiện. - Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội. Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội phụ thuộc vào các yếu tố nào? 3. Phân tích nội dung các hình thái ý thức xã hội: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức khoa học, ý thức nghệ thuật, ý thức tôn giáo? Gợi ý nghiên cứu: Khi phân tích mỗi hình thái ý thức xã hội cần theo hướng: - Hình thái đó tồn tại trong điều kiện xã hội nào? - Nội dung phản ánh, phương thức phản ánh của các hình thái ý thức xã hội. - Vai trò trong xã hội. 64
  63. Chương 14: Vấn đề con người trong triết học Mác - Lênin Chương 14: VẤN ĐỀ CON NGƯỜI TRONG TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN 14.1. GIỚI THIỆU CHUNG Tạo hoá đã tạo ra một sinh vật hoàn chỉnh nhất, phức tạp nhất - đó là con người. Con người với những quan hệ của mình tạo thành một xã hội loài người. Con người quan hệ với xã hội với tư cách là những cá nhân, con người cùng nhau tạo ra lịch sử. Vậy con người từ đâu sinh ra? Ý nghĩa cuộc sống của con người là gì? Trong mỗi thời đại lịch sử con người quan hệ với tự nhiên, với đồng loại như thế nào? Vì đâu ở mỗi con người, mỗi cộng đồng người có những nét độc đáo về tư tưởng, tình cảm, tâm lý, tính cách, nghị lực, tài năng? Con người có thể làm chủ tự nhiên, xã hội và bản thân mình hay không? Con người phải làm gì để có cuộc sống xứng đáng với con người? Đó là những vấn đề chung mà tất cả các trường phái triết học từ cổ đại cho đến nay đều đặt ra và giải quyết bằng những quan điểm khác nhau. Với sự ra đời của triết học Mác Lênin, lần đầu tiên, vấn đề con người được nhận thức một cách khoa học. Triết học Mác Lênin xuất phát từ vấn đề con người và quay trở về đấu tranh để giải phóng con người. Nghiên cứu vấn đề con người theo quan điểm triết học Mác Lênin giúp chúng ta có cơ sở lý luận đúng đắn để nhận thức và thực hiện tốt chính lược con người của Đảng ta trong công cuộc đổi mới mọi mặt của đời sống con người trên con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội. 14.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nắm vững bản chất con người theo quan điểm triết học Mác Lênin. 2. Hiểu rõ mối quan hệ cá nhân và xã hội. 3. Thấy rõ được vai trò quyết định của quần chúng nhân dân trong lịch sử đồng thời thấy được vai trò đặc biệt quan trọng của lãnh tụ, vĩ nhân trong lịch sử? 4. Từ đó giúp ta cơ sở lý luận để quán triệt và thực hiện quan điểm của Đảng ta về chiến lược con người trong xây dựng và bảo vệ tổ quốc xã hội chủ nghĩa. 65
  64. Chương 14: Vấn đề con người trong triết học Mác - Lênin 14.3. NỘI DUNG 1. Bản chất con người. - Quan niệm về con người trong triết học trước Mác. - Quan điểm của triết học Mác Lênin về bản chất con người. 2. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội. - Khái niệm cá nhân. - Quan hệ giữa cá nhân và xã hội. 3. Vai trò của quần chúng nhân dân với cá nhân trong lịch sử. - Khái niệm quần chúng nhân dân và vai trò của quần chúng nhân dân. - Khái niệm lãnh tụ và vai trò lãnh tụ. - Quan hệ giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ. 14.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Trình bày quan niệm về con người trong triết học trước Mác? Gợi ý nghiên cứu Khẳng định: Triết học trước Mác mặc dù đã đạt được những thành tựu nhất định nhưng chưa quan niệm đúng đắn về con người, bản chất con người. + Trình bày quan niệm của triết học phương Đông. - Quan điểm của Phật giáo. - Quan điểm của Khổng Tử. - Quan điểm của Mạnh Tử. - Quan điểm của Đổng Trọng Thư. - Kết luận: mặt mạnh mặt hạn chế của quan điểm đó. + Quan niệm về con người trong triết học phương Tây trước Mác. - Triết học Hy Lạp cổ đại. - Triết học phương Tây trung cổ. - Triết học Phục hưng. - Triết học cổ điển Đức (tập trung hơn). 66
  65. Chương 14: Vấn đề con người trong triết học Mác - Lênin 2. Phân tích vấn đề bản chất con người theo quan điểm của triết học Mác Lênin? Gợi ý nghiên cứu: * Khẳng định khái quát của Mác: “Nhưng bản chất con người không phải là một cái trừu tượng cố hữu của những cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa những quan hệ xã hội". * Bản chất con người được thể hiện ở những nội dung sau: - Con người là một thực thể thống nhất giữa mặt sinh học với mặt xã hội. Phân biệt rõ hai mặt sinh học và xã hội thống nhất trong con người. Con người khác con vật về bản chất ở ba mối quan hệ với: tự nhiên, quan hệ với xã hội và với bản thân. - Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà các quan hệ xã hội. Phân tích các mối quan hệ của con người: giai cấp, quan hệ nhân loại, dân tộc, gia đình, quan hệ kinh tế, chính trị. - Con người là chủ thể vừa là sản phẩm của lịch sử. + Con người là sản phẩm của lịch sử. + Là sản phẩm của sự tiến hoá lâu dài của lịch sử, của giới hữu sinh. + Con người là chủ thể của quá trình lịch sử, xã hội. 3. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử. Ý nghĩa vấn đề này trong việc quán triệt quan điểm “lấy dân làm gốc”. Gợi ý nghiên cứu * Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử. - Nêu khái niệm quần chúng nhân dân và lãnh tụ. - Vai trò quần chúng nhân dân: là người sáng tạo chân chính ra lịch sử. + Quần chúng nhân dân giữ vai trò quyết định trong sản xuất vật chất của xã hội qua đó quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội. + Quần chúng nhân dân là người sáng tạo ra các giá trị tinh thần của xã hội. + Quần chúng nhân dân là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng xã hội. 67
  66. Chương 14: Vấn đề con người trong triết học Mác - Lênin - Vai trò của lãnh tụ trong lịch sử. Trên cơ sở nắm bắt qui luật khách quan của các quá trình kinh tế chính trị, văn hóa, xã hội, xu thế của thời đại mà định hướng chiến lược và hoạch định chương trình hoạt động của cách mạng. Cụ thể: + Lãnh tụ có khả năng thúc đẩy hoặc kìm hãm tiến bộ xã hội (Phân tích hai hướng: lãnh tụ nắm bắt hoặc không thể nắm bắt được qui luật của lịch sử). + Lãnh tụ với vai trò của mình sáng lập ra các tổ chức chính trị xã hội (Là người tổ chức, quản lý, điều kiện hoạt động của các tổ chức qua đó tác động đến xã hội) + Lãnh tụ ở mỗi thời đại chỉ có thể hoàn thành những nhiệm vụ của thời đại đó đặt ra. * Ý nghĩa của các vấn đề khi quán triệt quan điểm “lấy dân làm gốc”. - Sơ lược khái niệm “dân” có nội hàm rộng: bao gồm các giai cấp, tầng lớp, trong xã hội theo quan niệm của Hồ Chí Minh. - Đó là bài học mà Đảng, Bác Hồ rút ra từ tinh hoa văn hóa phương Đông, truyền thống tốt đẹp của dân tộc. - Là bài học rút ra từ quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin về vai trò quần chúng nhân dân trong lịch sử. - Thực hiện: “Dân biết, dân làm, dân bàn, dân kiểm tra.” 4. Phân tích mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội. Ý nghĩa vấn đề này ở nước ta hiện nay? Gợi ý nghiên cứu. * Nêu khái niệm cá nhân và xã hội. - Khái niệm cá nhân. - Khái niệm xã hội. * Quan hệ giữa cá nhân và xã hội. - Quan hệ giữa cá nhân và xã hội trong xã hội không có giai cấp, đó là quan hệ thống nhất - cá nhân “hoà tan” vào cộng đồng xã hội. 68
  67. Chương 14: Vấn đề con người trong triết học Mác - Lênin - Trong xã hội có giai cấp: đó là quan hệ vừa thống nhất vừa mâu thuẫn nhau. + Phân tích quan hệ cá nhân xã hội: trong xã hội chiếm hữu nô lệ, phong kiến; tư bản chủ nghĩa, xã hội chủ nghĩa. + Từ đó khẳng định: xã hội quyết định cá nhân, cá nhân luôn đấu tranh với hiện trạng đang có để vươn tới tương lai. + Ý nghĩa của vấn đề này đối với nước ta hiện nay. Trên cơ sở mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, cần tập trung vào các vấn đề sau. - Điều kiện khách quan và chủ quan trong thời kỳ quá độ chưa cho phép giải quyết mâu thuẫn giữa cá nhân và xã hội. - Cần phải tránh hai khuynh hướng. + Chỉ thấy cá nhân mà không thấy xã hội. + Chỉ thấy xã hội mà không thấy cá nhân. - Đảng và nhà nước đã thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ vì lợi ích chung của cộng đồng và lợi ích đó không mâu thuẫn với lợi ích cá nhân. 69
  68. Chương 15: Một số trào lưu triết học phương Tây hiện đại Chương 15: MỘT SỐ TRÀO LƯU TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY HIỆN ĐẠI 15.1. GIỚI THIỆU CHUNG Bước vào thế kỷ XX phương Tây bước vào giai đoạn phát triển cao của chủ nghĩa tư bản hiện đại, chủ nghĩa công nghiệp không còn đáp ứng được sự phát triển của lịch sử, đòi hỏi phải thay thế bằng chủ nghĩa hậu công nghiệp. Sự phát triển của tin học chính là nền tảng của cuộc cách mạng khoa học công nghệ. Khoa học công nghệ được đánh giá như một sức mạnh vạn năng, như cây đũa thần đưa lại mọi phúc lợi cho con người. Người ta gọi đó là chủ nghĩa duy khoa học, chủ nghĩa kỹ trị đã tôn chủ nghĩa duy lý lên tột đỉnh. Chủ nghĩa duy lý trước hết thống trị trong kinh tế và chính trị, với hai trụ cột nhà nước và thị trường. Khoa học hiện đại được đánh dấu bằng lý thuyết tương đối của Anhxtanh (1879-1955) đã đưa chủ nghĩa duy lý lên tầm cao. Nó không chỉ là lát cắt “tri thức học”, mà cùng với triết học, nó mở ra thời kỳ phát triển mới của triết học đi vào cuộc sống, đi vào tồn tại một cách mạnh mẽ. Chính sự phát triển của chủ nghĩa công nghiệp của chủ nghĩa duy lý đã đẩy sự phát triển đến tầm cao, sự phát triển đó làm bùng nổ sự khủng hoảng. Sự bùng nổ của khoa học kỹ thuật không thoả mãn mọi nhu cầu vật chất và tinh thần của con người mà ngược lại làm cho con người bị phi nhân cách bị tha hoá. Điều đó chỉ rõ chủ nghĩa công nghiệp cần được thay thế bằng xã hội hậu công nghiệp không khỏi không duy lý nhưng nhân bản hơn. Cũng đã xuất hiện một loạt các phong trào chống nhà nước, chống sinh hoạt vật chất nhằm phản ứng lại chủ nghĩa công nghiệp. Để đảm bảo cho sự tồn tại, phát triển của con người trong một nền văn minh mới thì phải làm gì? Để đáp ứng yêu cầu thực tiễn lịch sử, triết học sẽ vượt lên bằng cách nào? Có người đã ví đó là ba trụ cột để nâng đỡ sự phát triển của triết học- ba xu hướng triết học hiện nay. Một là, triết học của khoa học mà đại diện là chủ nghĩa thực chứng (nó là hình thức hiện đại của chủ nghĩa duy lý). 70
  69. Chương 15: Một số trào lưu triết học phương Tây hiện đại Là một chủ nghĩa duy khoa học nổi bật nhất nhưng khi con người đi vào xã hội hậu công nghiệp thì sự tuyệt đối hoá khoa học không còn chỗ đứng. Vì vậy, chủ nghĩa thực chứng đã thay thế các trường phái: chủ nghĩa duy lý mới, chủ nghĩa phê phán, chủ nghĩa thực tại khoa học, đặc biệt triết học phân tích Mỹ: khôi phục lại siêu hình học, bản thể học (đòi đặt con người với tư cách là chủ thể vào trung tâm của nhận thức thực tại). Hai là, triết học con người (đây là trường phái phản ứng lại sự thống trị của kỹ thuật). Nó là chủ nghĩa phi duy lý đặt con người làm đối tượng của triết học. Đây là chùm triết học mang đúng tư cách triết học. Gồm: chủ nghĩa Phơrớt, triết học đời sống, chủ nghĩa nhân vị, chủ nghĩa thực dụng, chủ nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa cấu trúc, chú giải học, hiện tượng học. Ba là, triết học tôn giáo. Chủ nghĩa Toma mới nhường đường cho chủ nghĩaTeilhard. Giáo hội công giáo mở cuộc đối thoại với triết học (phong trào Aggiornamento). Nó có tham vọng là triết học tôn giáo của tôn giáo hiện đại. 15.2. MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU SINH VIÊN CẦN NẮM VỮNG 1. Nắm được những vấn đề cơ bản mà các trào lưu triết học ngoài Mác xít hiện đại trình bày. 2. Qua nội dung của các trào lưu triết học phương Tây hiện đại thấy được đặc điểm của nó. 3. Phân tích, so sánh những sai lầm của triết học ngoài Mác xít hiện đại, thấy rõ thêm những giá trị của triết học Mác Lênin. 4. Từ những vấn đề của thực tiễn, của triết học. Suy nghĩ về sự vận dụng triết học Mác Lênin trong điều kiện hiện nay. 15.3. NỘI DUNG 1. Chủ nghĩa thực chứng. 2. Chủ nghĩa hiện sinh. 3. Chủ nghĩa Phơ rốt. 4. Chủ nghĩa Toma mới. 5. Chủ nghĩa thực dụng. 71
  70. Chương 15: Một số trào lưu triết học phương Tây hiện đại 15.4. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Nghiên cứu các trào lưu triết học tư sản hiện đại cần tập trung vào: - Hoàn cảnh ra đời. - Nội dung cốt lõi. - Những đóng góp và những hạn chế. 2. Khẳng định giá trị của triết học Mác Lênin, thế giới quan phương pháp luận của giai cấp công nhân, giai cấp có sứ mệnh thủ tiêu chủ nghĩa tư bản, tiền tư bản chủ nghĩa xây dựng thành công chủ nghĩa cộng sản mà giai đoạn thấp là chủ nghĩa xã hội. 72
  71. Tài liệu tham khảo 0 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Giáo trình triết học Mác-Lênin. Hội đồng trung ương chỉ đạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ môn khoa học Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Nxb chính trị quốc gia. Hà Nội 1999 2. Triết học Mác-Lênin. Đề cương bài giảng dùng trong các trường đại học và cao đẳng năm học 1991-1992. Tập I. Tập II. Nhà xuất bản giáo dục. 1995 3. Tập bài giảng triết học Mác-Lênin Tập I, tập II Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh - Phân viện Hà Nội. Khoa Triết học. Nxb chính trị Quốc gia. Hà Nội 2000. 4. Lịch sử triết học. G/s Bùi Thanh Quất. Nxb Giáo dục Hà Nội 1999. 5. Giáo trình triết học Mác Lênin, Bộ giáo dục, NXB Chính trị quốc gia, 2003. 6. Đảng cộng sản Việt Nam: văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, VII, VIII, IX. 7. ĐCS VN: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb. Sự thật, HN, 1991, tr.5 8. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, tập 3. 9. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1993, tập 6. 10. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, tập 19. 11. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1994, tập 20. 12. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, tập 21. 13. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1995, tập 23. 14. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1993, tập 27. 15. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1993, tập 34. 16. Các Mác và Ăng ghen toàn tập, NXB Chính trị quốc gia Hà Nội, 1998, tập 42. 17. V.I Lênin toàn tập, NXB Tiến bộ Mátxcơva, 1977, tập 4. 18. V.I Lênin toàn tập, NXB Tiến bộ Mátxcơva, 1976, tập 33. 19. V.I Lênin toàn tập, NXB Tiến bộ Mátxcơva, 1978, tập 38. 20. V.I Lênin toàn tập, NXB Tiến bộ Mátxcơva, 1977, tập 41 73
  72. Mục lục MỤC LỤC Giới thiệu môn học 3 1. Giới thiệu chung 3 2. Mục đích môn học 3 3. Phương pháp nghiên cứu môn học 4 Chương 1: Triết học và vai trò của nó trong đời sống xã hội 7 1.1. Giới thiệu chung 7 1.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 7 1.3. Nội dung 7 1.4. Câu hỏi ôn tập 8 Chương 2: Khái lược lịch sử triết học trước Mác 10 2.1. Giới thiệu chung 10 2.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 10 2.3. Nội dung 10 2.4. Câu hỏi ôn tập 12 Chương 3: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác-Lênin 19 3.1. Giới thiệu chung 19 3.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 19 3.3. Nội dung 19 3.4. Câu hỏi ôn tập 20 Chương 4: Vật chất và ý thức 23 4.1. Giới thiệu chung 23 4.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 23 4.3. Nội dung 23 4.4. Câu hỏi ôn tập 24 Chương 5: Hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật 29 5.1. Giới thiệu chung 29 5.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 29 5.3. Nội dung 29 5.4. Câu hỏi ôn tập 30 Chương 6: Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật 32 6.1. Giới thiệu chung 32 6.2. Mục đích, yêu cầu sinh viên cần nắm vững 32 6.3. Nội dung 32 6.4. Câu hỏi ôn tập 34 74