Hỏi đáp về địa lý Trung học cơ sở

Nội dung text: Hỏi đáp về địa lý Trung học cơ sở

1. Hỏi đáp về địa lý trung học cơ sở
2. NGUY N D C – HOÀNG TH AN – NGUY N C V – HOÀNG LÊ T C HI ÁP V A LÍ (THCS) (Tái b ản l ần th ứ ba có s ửa ch ữa)
3. Li nói u Tp H i – áp v a lí này c biên so n nh m cung c p cho các b n giáo viên d y a lí THCS có thêm m t tài li u tham kh o b sung cho nh ng n i dung c a sách giáo khoa ch a trình bày c k càng và y . Nh ng hi n t ng a lí x y ra trong thiên nhiên và i s ng xã h i r t phong phú và a d ng. Tp sách này ch m i t p h p và gi i áp c m t ph n r t nh nh ng câu h i mà m t s b n giáo viên ã nêu ra. Nh ng câu h i này u có liên quan n các ch ơ ng trình h c THCS, m t ph n thu c a lí i c ơ ng, m t ph n khác thu c a lí th gi i và a lí Vi t Nam. Tuy nhiên vi c phân chia m t cách d t khoát các câu h i ó ra t ng ph n riêng r gi i áp l i là m t vi c r t ph c t p. Có nhi u câu h i, m c dù có n i dung a lí i c ơ ng, nh ng khi c th hóa chúng trên m t lãnh th nh t nh thì l i tr thành nh ng câu h i v a lí th gi i hay Vi t Nam. Vì v y, chúng tôi c n c vào n i dung chính, t m x p các câu h i – áp trong cu n sách này ra 4 ph n: Các câu h i – áp v a lí i c ơ ng, v a lí th gi i, v a lí t nhiên Vi t Nam, v dân s và a lí kinh t - xã h i Vi t Nam. Vi c gi i áp các câu h i c ng là m t v n khó kh n. ây, chúng tôi c g ng gi i áp các câu h i m t cách ng n g n và d hi u. M c r ng, h p, sâu, nông c a các l i gi i áp ó có th ch a làm cho các b n hài lòng. Chúng tôi r t mong c s góp ý s a ch a và ti p t c biên so n nh ng cu n h i – áp ti p theo, vì trong môn a lí c a chúng ta có l không bao gi h t câu h i. TP TH TÁC GI 2
4. I. CÁC CÂU H I ÁP V A LÍ I C Ơ NG HI: Th nào là a c c? a c c có nh ng c im gì? ÁP: Trái t t quay xung quanh mt tr c t ưng t ưng g i là a tr c. a tr c ti p xúc v i b m t Trái t hai im. ó chính là hai a c c: cc Bc và c c Nam. a c c có m t s c im sau: - a c c là n ơi g p nhau c a các chí tuy n. - a c c là n ơi v tuy n ch còn là m t im (90 0). - Hai c c i x ng nhau qua tâm Trái t. - a c c có ngày 6 tháng và êm c ng dài 6 tháng. - a c c có kho ng cách ng n nh t n tâm Trái t. - Khi trái t t quay, a c c không di chuy n v trí. HI: Th nào là xích o? xích o có nh ng c im gì? ÁP: Mt ph ng tưng t ưng ch a tâm Trái t và vuông góc v i a tr c c t b m t Trái t thành m t ưng tròn l n. ó chính là ưng xích o. ưng xích o có m t s c im sau: - ưng xích o là v tuy n l n nh t trên trái t. Chi u dài c a nó b ng: 40.000 km. - Mt ph ng xích o chia Trái t ra hai n a c u b ng nhau: n a c u B c và n a c u Nam. - Bt c a im nào n m trên ưng xích o quanh n m c ng có hi n t ưng ngày và êm b ng nhau. - Bt c a im nào n m trên ưng xích o c ng th t m t tr i th ng nh u 2 l n trong n m vào các ngày xuân phân (21-3) và thu phân (23-9). HI: Cu c hành trình vòng quanh trái t c a Magienlan vào ngày 20 tháng 9 n m 1519 ã xu t phát t Tây Ban Nha và luôn luôn i v h ưng tây. Sau g n 3 n m, oàn thám hi m ã tr v n ơi xu t phát vào ngày 7 tháng 9 n m 152. Nh ưng nh t kí c a oàn tàu l i ghi ngày ó là 6 tháng 9 n m 1522, ngh a là ch m so v i l ch Tây Ban Nha m t ngày. T i sao nh ư v y và do âu có s nh m l n này? 3
5. ÁP : ây không có s nh m l n nào c . L ch Tây Ban Nha c ng úng, mà nh t kí c a oàn thám hi m Magienlan cng úng. S d có s chênh l ch m t ngày là vì lúc ó oàn thám hi m Magienlan ã không n m ưc qui t c ph i chuy n ngày khi th c hi n nhng cu c i vòng quanh Trái t. Hi n nay, theo quy ưc, ng ưi ta ã l y kinh tuy n 180 0 gi a Thái Bình D ươ ng làm ưng chuy n ngày qu c t . B t c tàu nào khi i qua kinh tuy n này u ph i chuy n nhanh ho c ch m l i m t ngày tùy theo tàu i v h ưng ông hay h ưng Tây. Gi s vào ngày m ng 7 tháng 9, khi ng h múi gi g c (múi gi có kinh tuy n 0 0 i qua chính gi a) ch úng 12 gi , thì múi gi i di n (có kinh tuy n 180 0 i qua chính gi a), ng h ã ch 24 gi (t c 12 gi êm), ngày 7 tháng 9 (n u tính gi t ng d n theo các múi gi phía ông) nh ưng n u tính gi lùi d n theo các múi gi phía Tây thì ây l i là 24 gi ngày 6 tháng 9. Vì v y, n u m t chi c tàu v ưt qua kinh tuy n 180 0 t h ưng ông sang h ưng Tây thì l ch ph i lùi l i mt ngày. ây chính là tr ưng h p oàn tàu c a Magienlan khi v ưt qua Thái Bình D ươ ng t châu M sang châu Á. HI: êm tr ng là gì? T i sao các vùng v cao l i có hi n t ưng êm tr ng. ÁP: êm tr ng là thu t ng dùng ch hi n t ưng ban êm tr i không ti h n nh ư bình th ưng mà có tình tr ng tranh t i, tranh sang nh ư lúc hoàng hôn. Hi n t ưng này ch x y ra các vùng v cao v mùa h , khi ngày dài h ơn êm rõ r t. Ví d : thành ph Xanh Pêtecbua (Liên bang Nga) n m v 60 0B. ây, v mùa h có ngày r t dài. Vào ngày 22 tháng 6 hàng n m. M t tr i ch l n lúc 21 gi 14 phút và li m c lên chân tr i lúc 2 gi 46 phút. Trong g n 5 gi ng h g i là êm y, th c ra hoàng hôn ch m i v a t t, thì bình minh ã ló r ng. Vì vy ng ưi ta g i là êm tr ng. vùng v cao trên vòng c c (t v 66 033’ n c c) có ngày M t tr i ch ưa k p l n xu ng chân tr i, ã l i m c lên ngay, ngh a là hoàn toàn không có êm. các vùng này mùa h có êm ng n bao nhiêu, thì mùa ông l i có êm dài b y nhiêu. Tình hình này c ng x y ra n a c u Nam, nh ưng ng ưc l i v i n a c u B c: êm dài v mùa h và ngày dài v mùa ông. Nguyên nhân c a t t c các hi n t ưng này là do nghiêng c a tr c Trái t trên m t ph ng qu o trong quá trình v n ng c a Trái t quanh M t Tr i sinh ra. HI: Nu m t chi c tr c th ng khi lên cao c ng yên t i ch , khi h xu ng m t t có n ưc môt nơi khác nh v n ng t quay quanh tr c c a Trái t không? ÁP: Trái t là m t kh i v t ch t r t l n, do ó nó c ng có l c h p d n (s c hút i v i các v t th khác 4
6. hưng vào tâm Trái t) r t l n. L c này làm cho t t c các v t th trên m t t và xung quanh Trái t, k c l p khí quy n, u chuy n ng theo v n ng t quay quanh tr c c a nó t Tây sang ông. Vì v y, chi c tr c th ng dù bay lên cao, cách xa b m t Trái t, nh ưng v n n m trong l p khí quy n thì nó v n di chuy n theo v n ng t quay quanh tr c c a Trái t. Khi h xu ng m t t, nó v n tr v úng v trí lúc xu t phát, mà không áp xu ng ưc m t n ơi nào khác. HI: Nu tr c Trái t không nghiêng trên m t ph ng qu o m t góc b ng 66,5 0 mà ng th ng thành mt góc vuông 90 0 ho c trùng h p v i m t ph ng xích o thành m t góc 0 0, thì khi Trái t v n t quay quanh mình và quay xung quanh M t Tr i nh ư hi n nay, hi n t ưng các mùa s ra sao? ÁP: 1. Nu tr c Trái t ng th ng thành m t góc vuông v i m t ph ng qu o, thì khi Trái t quay xung quanh M t Tr i, ánh sáng M t Tr i bao gi c ng chi u th ng vào xích o thành m t góc vuông v i mt t. Lúc ó hi n t ưng các mùa s không có b t c n ơi nào trên Trái t. Nhi t lúc nào c ng cao nh t xích o và gi m d n v phía hai c c. 2. N u tr c Trái t trùng h p v i m t ph ng qu o (n m trong m t ph ng qu o), thì khi Trái t chuy n ng t nh ti n quanh M t Tr i, trên b m t trái t s có hi n t ưng các mùa kh p m i n ơi, nh ưng s thay i nhi t gi a các mùa s r t kh c li t. Trong m t n m, ánh s ng m t tr i s l n l ưt chi u th ng góc t xích o lên c hai a c c. Lúc ó s không còn các khái ni m ưng chí tuy n, vùng ni chí tuy n v.v. HI: Nu Trái t v n chuy n ng t nh ti n xung quanh M t Tr i nh ưng không chuy n ng quanh tr c thì s có hi n t ưng gì x y ra trên Trái t? ÁP: Nu Trái t v n chuy n ng t nh ti n xung quanh M t Tr i nh ưng không chuy n ng quanh tr c thì thì lúc ó trên trái t v n có ngày êm, nh ưng m t n m ch có m t ngày êm. Ngày s dài 6 tháng và êm c ng dài 6 tháng i v i t t c m i n ơi trên Trái t. Ban ngày (dài 6 tháng), m t t s tích m t l ưng nhi t nhi t r t l n và nóng lên d d i. Trong khi ó ban êm (dài 6 tháng) m t t l i t a ra m t l ưng nhi t r t l n, làm cho nhi t h xu ng h t s th p. Trong iu ki n nhi t chênh l ch nh ư v y, s s ng trên b m t Trái t nh ư hi n nay không th t n t i ưc. Ngoài ra, s chênh l ch v nhi t c ng gây ra m t s chenh l ch r t l n v khí áp gi a hai n a c u ngày và êm, d n t i vi c hình thành nh ng lu ng gió m nh không sao t ưng t ưng n i trên b m t Trái t. HI: Vì sao Vi t Nam v mùa ông (ví d : tháng giêng) vào lúc gi a tr ưa M t Tr i không ng bóng mà n n ch ch v ph ươ ng Nam. Ch v mùa h m i có hi n t ưng M t Tr i ng bóng hai l n? ÁP: Khi M t Tr i ng bóng là lúc các tia sáng M t Tr i chi u thành góc vuông v i m t t vào lúc 5
7. gi a tr ưa. Trên b m t Trái t, hi n t ưng m t tr i ng bóng ch x y ra vùng gi a hai chí tuy n (c ng gi là n i chí tuy n). Trong m t n m, M t Tr i chi u th ng góc hai l n xích o vào ngày 21 tháng 3 và 23 tháng 9. Vào ngày 22 tháng 6 và 22 tháng 12, M t Tr i chi u th ng góc chí tuy n B c và chí tuy n Nam. Nưc ta n m vùng gi a xích o và chí tuy n B c t v 8 030’ B c (m i Cà Mau) n v 23 022’B (cao nguyên ng V n), vì v y b t c n ơi nào trên t n ưc ta trong m t n m c ng th y M t Tr i ng bóng hai l n vào mùa h t ngày 23 – 24 tháng t ư n 20 - 21 tháng 8. ó là th i kì M t Tr i di ng bi u ki n t m i Cà Mau lên chí tuy n B c. T 20 – 21 tháng 8 n 23 – 24 tháng 4 là th i kì m t tr i di ng bi u ki n t m i Cà Mau n chí tuy n Nam. Vào th i kì này, b t kì n ơi nào trên t n ưc ta c ng th y mt tr i ch ch v ph ươ ng Nam lúc gi a tr ưa. M t tr i càng di ng bi u ki n xu ng g n chí tuy n Nam thì ch ch ó càng l n. HI: Trong khi quay quanh M t Tr i, u B c c a tr c Trái t luôn luôn h ưng th ng v phía ngôi sao Bc C c. Có ph i bao gi c ng nh ư v y không? ÁP: Không ph i bao gi c ng nh ư v y. Hiên nay, trong khi chuy n ng quanh M t Tr i, u B c c a tr c Trái t luôn luôn h ưng v phía sao B c C c. ó là s chuy n ng t nh ti n. Tuy nhiên, h ưng c a tr c Trái t không ph i hoàn toàn không có s d ch chuy n. Trái t trong khi chuy n ng c ng t ươ ng t nh ư m t con quay, v a quay v a l c l ư trên tr c làm cho hưng c a tr c không c nh trong không gian, mà v thành m t vòng tròn. M i n m, tr c d ch chuy n sai v i h ưng c kho ng 50’’ trên vòng tròn (b ng 1/26000 vòng tròn). V y trong 26000 n m (chính xác là: 25765 n m), h ưng c a tr c s chao o, d ch chuy n tr n m t vòng. Nh ư v y thì sao B c C c không ph i là ngôi sao v nh vi n n m trên ưng th ng kéo dài c a u B c tr c Trái t. Theo d tính thì n n m 10000 tr c trái t s h ưng th ng vào ngôi sao Anpha c a chòm Thiên Nga và n n m 13600 s h ưng th ng vào sao Vêga c a chòm sao Thiên C m v.v HI: Vào ngày h chí (22 tháng 6), ánh sáng M t Tr i chi u vuông góc chí tuy n B c, t i sao ngày ó li ch ưa ph i là ngày nóng nh t trong n m n a c u B c? Cng nh ư vy, vào ngày xuân phân (21 tháng 3) và thu phân (23 tháng 9), khi ánh sáng M t Tr i chi u vuông góc xích o, t i sao ngày xuân phân l i t ươ ng i l nh, còn ngày thu phân l i t ươ ng i nóng? ÁP: Ánh sang M t Tr i khi chi u xu ng m t t ph i i qua l p khí quy n. Không khí ch h p thu ưc mt l ưng nhi t r t nh , không áng k . Ch sau khi mt t h p thu ph n l n l ưng nhi t c a ánh sáng Mt Tr i thì không khí m i nóng lên nh l ưng nhi t t m t t phát tán ra, g i là b c x m t t (b c x sóng dài). Nh ư vy, là không khí nóng lên không ph i do tr c ti p thu nh n nhi t t ánh sáng M t Tr i (b c x sóng ng n) mà gián ti p qua b c x m t t. Nu m t t có tích ưc m t l ưng nhi t l n c a M t Tr i thì nó m i nóng lên và sau ó m i có kh 6
8. nng b c x m t l ưng nhi t l n ra không trung. Trong m t ngày, M t Tr i cao nh t vào lúc gi a tr ưa. Góc chi u trên m t t l n nh t. Lúc ó m t t cng h p thu ưc m t l ưng nhi t l n nh t. Nh ưng nhi t không khí ch ưa cao nh t, vì m t t ph i tích ưc m t l ưng nhi t l n nh t thì sau ó mi có l ưng nhi t b c x cao nh t. Vì v y, ph i vào kho ng t 13 gi tr i thì nhi t không khí m i t n m c cao nh t. Ban êm, m t t ch có tác d ng phóng nhi t mà không thu nhi t. n g n sang thì l ưng nhi t c a m t t tích ưc còn ít nh t. Lúc ó c ng là lúc nhi t không khí trong ngày th p nh t. Chính vì lí do ó, mà trong m t ngày nhi t không khí cao nh t không ph i là lúc gi a tr ưa, mà là vào kho ng t 13 n 15 gi . Lúc nhi t không khí th p nh t c ng không ph i là lúc gi a êm, mà là vào lúc g n sáng. Cng gi ng nh ư vy, trong m t nm nhi t không khí thay i tu theo l ưng nhi t c a m t t tích lu ưc nhi u hay ít. Sau ngày h chí, n a c u B c m t t sau khi tích lu ưc nhi u nhi t, m i có bc x l n, làm cho nhi t không khí t ng cao. Th i kì nóng nh t trong n m nh ư vy ph i vào vài tu n sau ngày h chí. Thông th ưng trên l c a, tháng nóng nh t trong n m là tháng 7. Tháng l nh nh t là tháng 1. Trên i d ươ ng s h p nhi t và phóng nhi t so v i l c a ôn hoà h ơn, nên th i gian có s thay i nhi t c ng dài h ơn. Nhi t không khí trong ngày thu phân cao h ơn trong ngày xuân phân c ng là k t qu c a b cx nhi t ca m t t ch m h ơn so v i b c x nhi t c a M t Tr i. Tuy nhiên, s thay i nhi t không khí nói trên nhi u hay ít, còn ph thu c vào nhi u nhân t a ph ươ ng nh ư: v , s phân b l c a - bi n, a hình và các hi n t ưng th i ti t các n ơi khác nhau HI: Ng ưi ta th ưng nói trên a c u có: vùng “v ng a”, v y vùng “v ng a” n m âu và vì sao li g i nh ư th ? ÁP: T xa x ưa, các th ươ ng nhân châu Âu ã bi t l i d ng Tín phong th i u n quanh n m tr ươ ng bu m v ưt bi n i buôn bán v i n theo ưng vòng qua c c Nam châu Phi. Vì v y, Tín phong còn có tên g i là gió M u d ch. Cu i th k XV, oàn thuy n c a Crixtôp Côlôm (Tây Ban Nha) c ng nh gió ó mà i v phía Tây mà tìm ra châu M . Lúc ó, h v n t ưng qu n o Trung M là mi n ông n . Các thu th trên thuy n r t ng c nhiên khi th y gió luôn luôn ưa h i v phía Tây. n c nh ng cây ci trên các o h i qua c ng ngã cành v phía Tây nh ư ch ưng cho h . ó chính là h ưng c a Tín phong. Tín phong tuy th i t d i cao áp chí tuy n v h áp xích o, nh ưng b n thân d i cao áp (vùng v 30 – 35 0 m i n a c u) l i th ưng xuyên l ng gió, tr i luôn luôn trong xanh, không mt g n mây. Nh ng th hang mang trên các thuy n bu m c a châu Âu có c ng a. M i khi i qua vùng l ng gió, 7
9. thuy n th ưng ph i ch hàng tu n may ra m i có m t t gió th i qua dong thuy n i ti p ưc. Nhi u ln vì ph i i gió quá lâu nên ng a h t c n, ã b ch t ói và khát. Các thu th ánh v t ng a xu ng bi n. Xác ng a n i l nh b nh trên m t n ưc. Vì v y, sau này vùng l ng gió ó ưc mang cái tên kì qu c là vùng “v ng a”. Trên a c u, ngoài hai vành ai l ng gió các vùng chí tuy n ra còn có m t vùng n a c ng ưc g i là vùng l ng gió. ó là vùng h áp xích o. Tuy nhiên, vùng xích o không hoàn toàn l ng gió, mà v n th ưng có gió nh , hay i chi u. Tr i c ng luôn luôn có mây, bu i chi u và t i th ưng có m ưa going, nên vùng này c ng khác h n v i vùng “v ng a”. HI: Mt chi c máy bay n u xu t phát t th ô Hà N i, bay th ng theo h ưng B c 1000 km, r i r sang hưng ông 1000 km sau ó i v h ưng Nam c ng 1000 km, cu i cùng l i bay v h ưng Tây, c ng1000 km. H i máy bay ó có v úng n ơi xu t phát là th ô Hà N i không? ÁP: Mu n xác nh h ưng B c – Nam c a m t a im ph i d a vào các kinh tuy n, còn mu n xác nh h ưng ông – Tây l i ph i d a vào h ưng các v tuy n. Do các kinh tuy n trên Trái t u ch m u c c, cho nên m ng l ưi kinh, v tuy n trên Trái t không ph i là m t m ng lu i ô vuông, mà là mt m ng l ưi các hình than cân, áy nh h ưng v phía c c. dài c a cung 1 0 trên các v tuy n ng n dn t xích o n c c. Ví d : cung 1 0 trên xích o dài 111,324 km, còn cung 1 0 trên v tuy n 80 0 ch còn 19,395 km. Nu t m t im xu t phát g n xích o, máy bay bay lên phái B c là bay theo h ưng kinh tuy n v phía cc B c. Khi bay xu ng phía Nam c ng là bay theo h ưng kinh tuy n. Hai on ưng này là hai c nh bên c a m t hình thang cân. Khi bay v phía ông và phía Tây (t c theo h ưng v tuy n) thì hai on ưng này là hai c nh dáy l n và nh c a hình thang cân. N u m i on ưng u dài b ng 1000 km, thì máy bay không th v ưc úng n ơi xu t phát ban u. HI: Sao b ng là gì? T i sao có hi n t ưng sao b ng? ÁP: Trong kho ng không gian gi a các hành tinh có vô vàn các kh i v t ch t nh bé, có kích th ưc khác nhau, g i là b i v tr . Trong quá trình chuy n ng, các h t b i v tr có th i vào l p khí quy n do b s c hút c a Trái t. Khi ma sát v i không khí, các kh i v t ch t này phát nhi t, t o nên các v t sáng chói trên b u tr i ban êm, bì v y có tên là sao b ng hay sao i ngôi. Th c ra, ây không ph i là hi n t ưng di chuy n v trí c a các ngôi sao, mà s là s b c cháy c a các kh i v t ch t trong khí quy n. Sao b ng r t ít khi r ơi xu ng m t t, m t d u m i n m có hàng tri u kh i l n nh , i vào l p khí quy n. Ph n l n chúng b b c h ơi tr ưc khi r ơi xu ng b m t Trái t. Ph n còn l i, a s r ơi xu ng các i dươ ng, ch có m t s r t nh r ơi xu ng t li n, tr thành các thiên th ch. 8
10. Mi khi va ch m v i m t t, các thiên th ch u phát ra nh ng ti ng n l n. Cho n nay, ng ưi ta ã ghi nh n ưc m t s v n l n do thiên th ch gây ra, nh ư v n ngày 30 tháng 6 n m 1908 Tunguxca (Xibia – LB Nga). Ti ng n c a nó làm rung chuy n m t t và lan truy n n t n Trung Âu. S c ép c a hơi n ã làm cho cây c i trên hàng nghìn km 2 rng b r p. Nh ng kh i thiên th ch l n khi r ơi xu ng m t t th ưng v tan thành các m nh v n. D a vào s phân tích v t ch t c u t o c a nh ng m nh v n ó, ng ưi ta phân ra hai lo i thiên th ch: thiên th ch á có thành ph n ch y u là các lo i silicat và thiên th ch s t có thành ph n ch y u là các kim lo i s t, niken, ng, côban v.v HI: Ti sao có s tu n hoàn c a n ưc trên Trái t? Trong quá trình th c hi n các vòng quay, l ưng nưc có b hao h t i không? ÁP: Lp n ưc trên b m t Trái t t n t i c 3 th : r n, l ng và khí. N ưc th l ng t p trung nhi u nh t trong các i d ươ ng. D ưi nh h ưng c a n ng l ưng nhi t M t Tr i, n ưc d dàng bay h ơi. Hơi n ưc t i d ươ ng b c lên, m t ph n l n l i r ơi xu ng i d ươ ng, còn m t ph n nh t o thành mây, ưc các lu ng gió ưa vào t li n. Khi g p iu ki n thích h p, mây l i t o thành m ưa, tuy t r ơi xu ng m t t v.v Trên m t t, m t ph n n ưc l i ng n xu ng sâu t o thành n ưc ng m, r i tr thành các ngu n cung c p n ưc cho các sông, su i, gi ng v.v M t ph n l n ng l i trên m t t thành các h , ao, ho c trên các núi cao, trên các vùng l nh g n c c t o thành l p ph b ng, tuy t. Ch có m t ph n nh ch y thành dòng trên m t t. ó là các su i, sông v.v N ưc ng m, n ưc b ng tuy t tan, n ưc sông sau m t th i gian l i ra bi n và i d ươ ng, l i b c thành h ơi, quay v lc a v.v Nh ư vy, là tt c các lo i n ưc trên b m t Trái t u v n ng, t o thành m t vòng tu n hoàn b t t n. S tu n hoàn này có nh h ưng r t l n n s hình thành khí h u, c th là iu hoà ch m và nhi t gi a i dươ ng và l c a. Theo s tính toán c a các nhà thu v n h c, thì khi th c hi n các vòng quay trên Trái t, n ưc ch thay i tr ng thái mà không b hao h t, m t i âu c . HI: Nưc sông không m n, nh ưng t i sao n ưc bi n và i d ươ ng l i m n. mn c a bi n và i dươ ng c ng rt khác nhau. Vì sao? ÁP: Nưc bi n và i d ươ ng m n vì nó ch a m t l ưng mu i hoà tan áng k . Trung bình trong 1000 gam n ưc bi n có 35 gam mu i, g m các mu i clorua, sunphát, cacbônát, brômua v.v V m n c a n ưc bi n ch y u là do l ưng mu i clorua natri (NaCl) khá l n (kho ng 78%) sinh ra. N ưc sông c ng có m t lưng mu i hoà tan, nh ưng n ng r t th p: 1 gam trong 1000 gam n ưc. Lo i mu i chi m t l cao nh t là mu i cacbônat (kho ng 60%). Mu i NaCl ch chi m kho ng 5%. Chính vì v y, n ưc sông nh t, d ung, dân gian quen g i là n ưc ng t. Hi n nay, theo s tính toán c a các nhà khoa h c, thì l ưng mu i ch a trong toàn b các bi n và i dươ ng trên th gi i lên t i 48.10 6 t t n. Ngu n g c c a kh i l ưng mu i kh ng l này, có l là k t qu 9
11. tích lu lâu dài, t l ưng mu i ít i do các song ngòi t i ra bi n trong su t quá trình hình thành b m t Trái t. Tuy n ng mu i trung bình trong các bi n và i d ươ ng trên th gi i là 35% 0, nh ưng n ng ó có khác nhau t ng n ơi. Vùng bi n và i d ươ ng nào nh n ưc m t l ưng n ưc ng t l n do m ưa cung c p ho c do n ưc sông ch y ra thì n ng mu i ó gi m i. m n c a n ưc H c H i g n các c a sông ln có có 10% 0. m n c a n ưc Bi n ông ven b n ưc ta c ng ch có 3% 0. Tuy nhiên, vùng bi n và i dươ ng nào n m khu v c khí h u nóng, có b c h ơi cao, l i hi m n ưc sông ch y vào thi n ng mu i t ng lên, nh ư m n c a mu i H ng H i lên t i 42% 0. HI: Th y tri u là gì? Nguyên nhân nào ã sinh ra th y tri u và t o sao th y tri u l i có quan h v i tu n tr ng? ÁP: Thu tri u là hi n t ưng m c n ưc bi n và i d ươ ng thay i cao hàng ngày, quan sát ưc nh ng vùng b bi n. Khi thu tri u lên, n ưc bi n dâng cao, l n sâu vào bãi cát ven b , còn khi thu tri u xu ng, n ưc bi n h th p, rút ra xa b làm cho di n tích bãi bi n r ng thêm. Hi n t ưng thu tri u ã ưc gi i thích b ng nh lu t v n v t h p d n. Trái t và các thiên th xung quanh nó u có s c hút l n nhau. áng chú ý nh t là s c hút c a hai thiên th g n trái t nh t: M t Tr ng và M t Tr i. Mt Tr ng là v tinh c a Trái t. Tuy có kh i l ưng nh h ơn Trái t trên 80 l n, nh ưng vì g n Trái t nh t (kho ng 384.000 km) nên M t Tr ng có s c hút r t l n i v i Trái t. Mt Tr i, tuy l n h ơn M t Tr ng r t nhi u, song vì xa Trái t (kho ng 150 tri u km), nên s c hút c a nó nh h ơn s c hút c a M t Tr ng 2,17 l n. Sc hút c a M t Tr ng và M t Tr i u là nguyên nhân làm cho n ưc bi n và i d ươ ng dâng cao, sinh ra thu tri u. Nh ưng do s c hút c a M t Tr ng có nh h ưng r t ln n l p n ưc trên b m t Trái t, nên thu tri u có quan h ch t ch và h t s c rõ r t v i tu n tr ng. HI: Ti sao th y tri u l i có 2 l n lên và 2 l n xu ng trong ngày? Chu kì ó c ng không úng gi mà mi ngày ch m i kho ng 50 phút. ÁP: Mu n gi i thích hi n t ưng thu tri u lên xu ng 2 l n trong m t ngày, c n ph i phân tích các l c tác ng vào l p n ưc trên b m t Trái t. - Lc hút l n nh t là s c hút c a M t Tr ng. N u ch có s c hút c a m t tr ng không thôi, thì l p n ưc trên b m t Trái t ch dâng cao v m t phía và trong m t ngày thu tri u ch lên xu ng có 1 l n. - Tuy nhiên, l p n ưc trên b m t Trái t còn ch u tác ng c a m t s c n a. ó là s c li tâm do s chuy n ng c a c p thiên th : Trái t - Mt Tr ng sinh ra khi quay quanh m t tr c chung n m 0,73 R (R: bán kính Trái t). S c hút này ng ưc chi u v i s c hút c a M t Tr ng n u tâm Trái t s c hút ca M t Tr ng và s c li tâm b ng nhau, thì im A s c hút c a M t Tr ng l n h ơn s c li tâm, còn 10
12. im B s c li tâm l i l n h ơn s c hút c a M t Tr ng. K t qu là trong cùng m t lúc, l p n ưc dâng cao c 2 im A và B. Nh ư vây là trong m t ngày, do v n ng t quay c a Trái t nên c hai im A và B u có thu tri u lên xu ng hai l n. Trái t t quay m t vòng m t úng 23 gi 56 phút (tính tròn s ). Trong th i gian ó, nó ã di chuy n trên qu o ưc m t on ưng, vì v y im A th y l i ưc M t Tr i trên nh u, Trái t ph i quay thêm 4 phút n a, t c tròn 24 gi . C ng t ươ ng t nh ư vy, khi Trái t quay ưc mt vòng thì M t Tr ng c ng ã di chuy n trên qu o c a nó (quanh Trái t) m t on ưng. th y l i M t Tr ng v trí lúc xu t phát, trái t c ng ph i quay thêm 50 phút n a (t c th i gian th y m t tr ng 2 l n cùng mt v trí là 24 gi 50 phút). Vì lí do ó, nên m i ngày thu tri u lên xu ng ch m i 50 phút. HI: Dòng bi n là gì và nguyên nhân nào ã sinh ra các dòng bi n? ÁP: Kh i n ưc trong các bi n và i d ươ ng luôn luôn chuy n ng. M t trong các d ng chuy n ng ó là hi n t ưng ch y thành dòng gi ng nh ư các dòng sông trên l c a. Các dòng ch y ó g i chung là các dòng bi n hay h i l ưu. i v i các dòng ch y l n trong các i d ươ ng, ng ưi ta g i là các d ươ ng l ưu. Ví d : d ươ ng l ưu B c i Tây D ươ ng. Các d ươ ng l ưu l n th ưng có chi u r ng t 80 n 400 km và v n chuy n ưc hàng tr m nghìn t t n n ưc i hàng nghìn km v i t c có khi n 36 km/h. V nguyên nhân sinh ra các dòng bi n, các nhà khoa h c ã kh ng nh r ng: h th ng gió th ưng xuyên ca hoàn l ưu khí quy n (nh ư Tín phong, gió Tây ôn i, gió ông vùng c c, gió mùa) là ng l c ch yu gây ra các dòng ch y trong bi n và i d ươ ng. Các nhân t khác nh ư: s khác bi t gi a nhi t n ưc bi n các v khác nhau, n ng mu i hoà tan v.v tuy c ng có nh h ưng, nh ưng không áng k . Hưng ch y c a các dòng bi n r t phù h p v i h ưng c a các lo i gió nói trên ( i chi u hai hình a và b). HI: Hi l ưu G ơnxtrim và d ươ ng l ưu B c i Tây D ươ ng là hai dòng khác nhau trong i Tây D ươ ng hay ch là m t dòng duy nh t nh ưng có hai tên khác nhau? Nu là hai dòng thì c im c a chúng ra sao? ÁP: Hi l ưu G ơnxtrim theo ti ng Anh có ngh a là “dòng ch y trong v nh”. ây là v nh Mêhicô, vì v y dòng G ơnxtrim c ng còn g i là dòng h i l ưu Mêhicô. 1. H i l ưu Mêhicô là dòng h i l ưu l n nh t th gi i. S d dòng này l n vì g c c a nó g m toàn b dòng hi l ưu nóng B c xích o và ph n l n dòng h i l ưu nóng Nam xích o trong i Tây D ươ ng. Hai dòng h i l ưu này xu t phát t b bi n phái tây châu Phi, ch y v h ưng tây sang l c a Nam M . Do vn ng t quay c a Trái t nên toàn b dòng h i l ưu nóng B c xích o khi n b bi n Trung M , chuy n h ưng sang bên ph i ch y lên phía b c, còn dòng h i l ưu nóng Nam xích o, áng l ph i chuy n hưng toàn b sang bên trái, ch y xu ng phía nam thì l i tách ra 2 nhánh khi g p m i t thu c lãnh th Braxin, kho ng v 8 0N, nhánh l n qu t sang ph i men theo b bi n Guyana, ch y lên phía b c hào vi dòng h i l ưu nóng B c xích o tr thành h i l ưu nóng Guyana. H i l ưu này có chi u r ng t i 500 km. 11
13. Khi ch y n phía nam qu n o ngti nh , h i l ưu Guyana l i tách ra hai nhánh: m t nhánh ch y phía ông qu n o theo h ưng tây b c, m t nhánh ch y vào bi n Caribê, vào v nh Mêhicô. Khi v nh Mêhicô ch y ra qua bán ao3Phlori a, dòng này ven theo b bi n B c M n m i Hattêrat (35 0B, 75 0T) thì h p l i v i nhánh b ông qu n o ngti nh hình thành nên dòng d ươ ng l ưu B c i Tây D ươ ng. T ây dòng B c i Tây D ươ ng ch y v phía ông b c, phân ra 4 nhánh: - Mt nhánh ch y vòng v phía nam bán o Tây Ban Nha, ven b tây châu Phi tr thành h i l ưu mát Canari r i nh p vào h i l ưu B c xích o, hoàn thành m t hoàn l ưu l n trong B c i Tây D ươ ng. - Nhánh th hai ch y vào eo bi n M ng s ơ và B c H i. - Nhánh th ba ch y vào bi n Ailen ( gi a o Ailen và o Anh). - Nhánh th t ư ch y d c b tây o Ailen lên h ưng ông b c. Ba nhánh sau này u là các h i l ưu nóng. C ba nhánh g p l i nhau phía b c qu n o Anh, r i ti p t c ch y vào b bi n Na Uy n t n m m bc c a bán o Xcan inavi vào bi n Baren. Nh dòng d ươ ng l ưu này mà h i c ng Mu cman c a Nga ( kho ng v 69 0B) quanh n m không b óng b ng. Nh ư v y, có th nói h i l ưu G ơnxtrim và h i l ưu Mêhicô là nh ng tên g i khác nhau c a cùng m t dòng hi l ưu. Còn h i l ưu Mêhicô có th coi là “ti n thân” ho c on u c a d ươ ng l ưu B c i Tây D ươ ng. 2. Các dòng h i l ưu nói trên có nh ng c im sau: - Dòng h i l ưu Mêhicô khi ch y trong bi n Caribê có t c khá l n: t 15 n 20 km/h, nh ưng khi ra kh i v nh Mêhicô thì ch còn 8 km/h. Nhi t nưc c a h i l ưu này r t cao, có khi trên 37 0C. - Dòng h i l ưu có chi u r ng nh (kho ng 80 km) và sâu dòng n ưc khá l n (kho ng 400 m). - Khi n g n m i Hattêrat, h i l ưu Mêhicô hoà n ưc v i h i l ưu ông ngti nh tr thành d ươ ng l ưu Bc i Tây D ươ ng thì chi u r ng c a nó t ng lên n 200 km, t c gi m còn 5 km/h sâu c a dòng nưc không t i 200m. Nh ư v y là ây, khi chi u r ng t ng lên thì t c và sâu dòng n ưc u gi m. Nhi t c ng ch còn 30,5 0C. sâu 10 m, nhi t kho ng 27,5 0C. Khi v ưt qua i Tây D ươ ng, nhi t c a nó bao gi c ng chênh v i nhi t n ưc xung quanh t 8 n 10 0C. - Tính trung bình, d ươ ng l ưu này m i gi t i ưc m t l ưng n ưc nóng n ng t i 90 tri u t n. Chính vì vy mà nó có tác d ng iu hoà khí h u rt rõ r t i v i khu v c Tây và B c Âu. HI: Bi n Xácgat n m âu trong i Tây D ươ ng và vì sao có tên ó? ÁP: Bi n Xácgat là m t khu v c r ng l n n m B c i Tây D ươ ng gi a các v tuy n 20 0 – 40 0B và các kinh tuy n 30 0 – 70 0T. Khu v c này r ng kho ng 8,5 tri u km 2 (1) là môi tr ưng sinh s ng c a m t lo i t o nâu. Theo s li u tính toán thì sinh kh i th c v t ây t t 15 n 20 tri u t n. To nâu ây là m t lo i t o riêng không gi ng b t c lo i t o nào vùng b bi n các n ưc châu M . Gi ng to này s ng n i trên m t n ưc bi n, không sâu quá 2m. Nó ưc các thu th trong oàn thuy n 12
14. ca Côlômbô phát hi n ra trong chuy n v ưt i Tây D ươ ng l n th nh t vào n m 1492. Lúc u, khi nhìn th y lo i th c v t này còn t ươ i t t, h t ưng ây là m t lo i “c ” trôi t t li n ra, báo tr ưc iu lành là thuy n s p n ích. Nh ưng càng i, h càng th y bi n “c ” có nhi u bong bóng nh gi ng nh ư lo i nho Xácgat B ào Nha, nên h t tên cho lo i “c ” này là Xácgat. Bi n Xácgat là m t vùng n ưc t ươ ng i yên t nh gi a B c i Tây D ươ ng. Xung quanh bi n, b n phía có các dòng h i l ưu và d ươ ng l ưu ch y vòng quanh: phía tây có h i l ưu Mêhicô, phía ông có h i l ưu Canari, phía nam có h i l ưu B c Xích o và phía b c có d ươ ng l ưu B c i Tây D ươ ng. HI: Làm th nào tính ưc l ưng ch y trung bình c a m t con song m t b n nh t nh? ÁP: Lưng ch y c a m t dòng sông m t b n nh t nh có th tính theo công th c: 3 2 Q(m /s) = S(m ) x V tb (m/s). Trong ó: Q là l ưng ch y, tính b ng mét kh i/ giây (m 3/gy) S là di n tích m t c t lòng sông có n ưc, tính b ng mét vuông (m 2) Vtb là t c trung bình c a n ưc ch y trong lòng sông, tính b ng mét/giây. (m/gy). tính ưc S, ng ưi ta o chi u ngang c a lòng sông có n ưc r i chia ra m t s on b ng nhau. Ví d: các on AB, BC, CD theo hình v . các im B, C, D ng ưi ta o sâu c a lòng sông. Nh ư v y là m t c t c a lòng sông có n ưc ã ưc chia thành m t s hình thang và hai hình tam giác. T ng di n tích c a t t c các hình này là di n tích ca m t c t lòng sông có n ưc. tính V tb , ng ưi ta o t c n ưc ch y gi a sông, hai bên b và áy. T c n ưc ch y hai bên b và áy sông bao gi c ng nh h ơn t c n ưc ch y gi a sông. có t c n ưc ch y trung bình, ng ưi ta có l ưng ch y tc th i c a sông m t a im hay b n nh t nh. có l ưng ch y trung bình c a con sông trong m t ngày ng ưi ta o l ưng ch y c a sông 4 l n trong m t ngày (cách nhau 6 gi ) c ng l i r i l y trung bình. có l ưng ch y trung bình c a sông trong 1 tháng, ng ưi ta c ng l ưng ch y trung bình các ngày trong tháng r i chia cho s ngày trong tháng. HI: bi t l ưng phù sa c a m t con sông, ng ưi ta ã ti n hành o tính nh ư th nào? ÁP: Sông nào khi v n chuy n n ưc c ng u xói mòn lòng sông (xâm th c d c) và hai bên b (xâm th c ngang). c bi t trong mùa m ưa l , n ưc sông ch y xi t, cu n theo m t l ưng l n các h t t, cát, si, cu i Vì v y vào mùa l , n ưc sông c ng u. Các v t li u r n ưc dòng n ưc mang theo, có kích th ưc, tr ng l ưng khác nhau. Các h t có kích th ưc nh (t 0,05mm tr xu ng) l ơ l ng trong n ưc, ưc gi là phù sa. Càng xu ng h l ưu, do t c c a dòng sông gi m d n, t c n ưc ch y ch m l i, cách t phù sa càng m n. tính l ưng phù sa trong n ưc sông, các tr m thu v n, ng ưi ta ph i l y m u n ưc gi a dòng ch y (th ưng là 1 lít). M u n ưc này ưc l c qua gi y th m. Các h t phù sa s ng l i trên gi y. Sau 13
15. khi s y khô, ng ưi ta cân và bi t ưc l ưng phù sa trong 1 lít n ưc. Ví d : vào mùa l , tr m S ơn Tây trên sông H ng lưng phù sa o ưc là 1172,6g/m 3, còn tr m Phù Ninh trên sông Lô thì ch có 350g/m 3. V mùa c n, c ng tr m S ơn Tây l ưng phù sa ch có 255g/m 3, còn tr m Phù Ninh là 72g/m 3. T l ưng phù sa trong 1 lít n ưc, ng ưi ta c ng tính ra ưc t ng l ưng phù sa do sông v n chuy n trong m t th i gian nh t nh qua m t tr m (m t a ph ươ ng). Ví d : trong m t tr n l , trong m t ngày v.v Qua nhi u l n o trong nh ng kho ng th i gian nh t nh, ng ưi ta c ng có th tính ra ưc t ng l ưng phù sa trung bình do m t con sông v n chuy n qua m t a ph ươ ng trong c 6 tháng mùa m ưa, 6 tháng mùa khô hay c n m v.v ( ơn v dùng: t n/n m). HI: Sông mang nhi u phù sa thì s có nh ng nh h ưng t t, x u gì n các v n thu l i và giao thong v n t i? ÁP: Sông mang nhi u phù sa s có tác d ng b i p l n h l ưu, m r ng di n tích châu th ra phía bi n. Các châu th sông u là nh ng ng b ng l n, phì nhiêu, thu n l i cho s n xu t nông nghi p. Ví d: ng b ng châu th sông H ng B c B , ng b ng châu th sông C u Long Nam B n ưc ta. Tuy nhiên, i v i các công trình thu l i (h ch a n ưc, m ươ ng, máng v.v ) và các tuy n ưng giao thông v n t i ưng sông, thì l ưng phù sa c a sông càng l n, càng gây nhi u tr ng i cho vi c v n hành. Các lòng h , lòng sông, mươ ng, máng v.v b phù sa l ng ng ph i th ưng xuyên ưc n o vét, kh ơi sâu thì m i b o m ưc m c n ưc và l ưng n ưc c n thi t cho tàu thuy n qua l i và cho công vi c t ưi tiêu. HI: Vi c l a ch n a im xây d ng các h ch a n ưc trên sông òi h i nh ng iu ki n gì? ÁP: Vi c xây d ng các h ch a n ưc trên sông òi h i m t s iu ki n nh ư sau: 1. Tr ưc h t, c n xác nh m c ích chính c a vi c xây d ng h . N u h dùng tr n ưc thì a im la ch n ph i b o m ưc di n tích ch a n ưc t i a. N u xây d ng h v i m c ích thu l i thì a im xây d ng ph i g n khu v c c n t ưi tiêu, còn n u xây h v i m c ích làm thu in thì t t nh t c n ch n a im g n khu v c s d ng in. 2. a im xây d ng h ph i l a ch n sao cho khi m c n ưc dâng cao, khu v c b ng p n ưc có thi t hi ít nh t. Nh ư v y là nh ng khu v c có dân c ư ông úc, ru ng t phì nhiêu, khoáng s n phong phú thì không nên dùng xây d ng h ch a n ưc. 3. a im xây d ng h c n có kh n ng ch a ưc m t l ưng n ưc l n, vì v y a im xây d ng t t nh t là ph i ch n m t khu v c lòng ch o t ươ ng i r ng và b ng ph ng, có thung l ng sông h p. Khu v c lòng ch o ch a ưc nhi u n ưc, còn thung l ng sông h p s thu n l i cho vi c xây d ng p ch n. dc lòng sông phía trên p càng nh càng t t, vì nh ư v y thì p ch n không c n xây cao. Nh ng a im t yêu c u này th ưng th y khúc trung l ưu c a sông. 14
16. 4. V trí xây h c ng ph i có iu ki n a ch t t t, ngh a là không n m trong vùng có ng t l n, có t gãy a ch t, n n nham th ch áy h ít th m n ưc v.v 5. Cu i cùng, c ng c n quan tâm n vi c kh o sát môi tr ưng a ph ươ ng. C n tính n m c xâm th c t ai vùng th ưng l ưu, vì k thù l n nh t c a các h ch a n ưc là s tích phù sa; c n d ki n ưc ht nh ng h u qu do vi c xây d ng h ch a n ưc gây ra i v i môi tr ưng, c v m t tích c c và tiêu c c. Có nh ư v y thì vi c xây d ng h ch a n ưc m i có tác d ng th c t và không lãng phí công, c a ca Nhà n ưc và nhân dân. HI: Vì nguyên nhân nào h Baican châu Á l i có sâu l n nh t th gi i? Giá tr c a nó? ÁP: Baican là m t h l n châu Á (vùng Xibia) thu c lãnh th Liên Bang Nga. H có ngu n g c on tng. Vào kho ng 1 tri u n m tr ưc ây, trong k Tam thu c i Tân Sinh, V Trái t vùng trung Xibia có nhi u bi n ng, t o nên m t t gãy l n. B ph n s t lún r t sâu tr thành h Baican. H on tng nói chung th ưng có c im là dài, h p và có sâu l n. Baican là m t ví d in hình. H dài 636km, chi u ngang r ng trung bình t 50 n 70km. Ch r ng nh t t 79,4km, còn ch h p nh t ch có 25km. Di n tích c a h r ng 31.500km 2, là h có di n tích l n th 2 châu Á sau h Aran (64.500km 2). Nu so v i các h khác trên toàn th gi i, thì Baican ng hàng th 8. sâu c a h ph n l n t 600m tr lên. Ch sâu nh t t 1741m, chi m v trí th nh t th gi i, v ưt xa h Tanganica châu Phi (1470m) và h Caxpi châu Âu (1025m). Do h có sâu l n, nên l ưng n ưc ch a c a nó lên t i 23.000km 3, ch thua có h Caxpi là h có di n tích l n h ơn nó 12 l n. H Baican có nh h ưng r t l n n khí h u c a vùng t xung quanh, c bi t là v nhi t . Hàng n m vào tháng 12 khi h b t u óng b ng, n ưc to ra m t l ưng nhi t r t l n làm cho nhi t vùng xung quanh h t ng thêm n 10 0C. Vào cu i xuân, u h , khi h tan b ng thì n ưc l i h p thu m t l ưng nhi t l n, làm cho nhi t vùng xung quanh gi m xu ng. Vào tháng 6, khi nhi t thành ph Iêccut (cách h 66km) lên n 25 0 – 30 0C, thì vùng ven h Baican, nhi t ch ưa v ưt quá 15 0 – 18 0C, còn trên m t n ưc h (cao trên m t n ưc 1 m) cách xa b 1km thì nhi t ch m i t 6 0 – 70C. H Baican nh n m t l ưng n ưc l n, ch y u do h th ng sông Xêlenga, t lãnh th Mông C ch y vào. Ng ưc l i, h c ng cung c p m t l ưng n ưc l n cho ph n th ưng ngu n c a sông Angara, làm cho nó tr thành m t dòng n ưc xi t, ch y qua nhi u thác gh nh, nh ưng n nh quanh n m, t o iu ki n thu n li cho vi c phát tri n thu in. HI: Cách ây h ơn 3000 n m, Torixenli có nói: “Chúng ta ang s ng d ưi áy i d ươ ng không khí”. Vy “ i d ươ ng không khí” v i “ i d ươ ng n ưc” có gi ng nhau không? Các hi n t ưng x y ra trong “ i dươ ng không khí” có gì khác v i các hi n t ưng x y ra trong “ i d ươ ng n ưc”. ÁP: Loài ng ưi và các sinh v t s ng trên b m t Trái t, trong l p khí quy n c ng gi ng nh ư cá và các 15
17. sinh v t s ng trong bi n c bao la. Nh ưng “ i d ươ ng không khí” có nhi u c im không gi ng “ i dươ ng n ưc”. Có th nêu lên m t s khác bi t nh ư sau: 1. i d ươ ng th gi i c a chúng ta có sâu trung bình là 3800m. Ch sâu nh t t trên 11.000m (v c Marian Thái Bình D ươ ng). Chi u dày c a “ i d ươ ng không khí” hi n nay ch ưa có con s chính xác nh ưng ch c ch n là ph i trên 10.000km, ngh a là g p 1000 l n chi u dày c a l p n ưc i d ươ ng. c bi t là chi u dày c a l p không khí không ng nh t trên toàn b b m t Trái t. Khi Trái t chuy n ng xung quanh M t Tr i, không khí b d t v phía sau, cho nên khí quy n phía này có chi u dày lên t i kho ng 20.000km. 2. L p không khí m c nh t là lp g n m t t. Càng lên cao không khí càng loãng. Nh ng ng ưi leo núi, khi lên n cao 6000m ã th y r t khó th . T cao 80km tr lên thì các ph n t khí ã không còn nguyên v n. M t s in t tách ra kh i phân t, tr thành các in t t do. Vì v y, t cao này tr lên, ng ưi ta g i chung là t ng iôn. i d ươ ng, n ưc m c nh t là t ng áy. M t n ưc gi m d n theo chi u cao, nh ưng s chênh lch không quá l n nh ư trong khí quy n. Trung bình c xu ng sâu 10m áp l c c a c t n ưc l i tng lên mt atmôtphe. 3. Không khí là môi tr ưng trong su t. Các tia sáng M t Tr i d i t i m t t m t cách d dàng và ưc mt t h p th r i to nhi t. L ưng nhi t này ã làm nóng l p không khí sát m t t, r i truy n d n lên cao. Nưc i d ươ ng c ng h p th các tia sáng M t Tr i, nóng lên, nh ưng vì n ưc là môi tr ưng không trong su t, nên các tia sáng M t Tr i ch xu ng t i m t sâu nh t nh, (t i a không quá 1700m), c bi t là các tia có nhi t cao ( , h ng ngo i) thì không quá vài ch c mét. B i v y, nhi t n ưc i d ươ ng gi m d n theo sâu. 4. L p không khí g n m t t, nh có b c x nhi t c a m t t nóng lên, n ra, tr nên nh và b c lên cao. Không khí trên cao l nh, n ng h ơn l i chuy n xu ng g n m t t, t o thành hi n t ưng i lưu không khí. Hi n t ưng này ch x y ra t ng không khí t m t t n cao trung bình 8 – 10km, g i là t ng i l ưu. ây c ng là n ơi sinh ra các hi n t ưng khí t ưng ph c t p nh ư gió, mây, m ưa, s m sét v.v i d ươ ng, n ưc có t tr ng l n nh t là 40C, vì v y n ơi nào nhi t t n 4 0C, thì n ưc ó n ng hơn n ưc xung quanh và chìm xu ng d ưi. N ưc d ưi l i tr i lên th ch . Nh ư v y là hi n t ưng i lưu c ng x y ra, nh ưng i l ưu i d ươ ng y u t và có ph m vi nh h p h ơn nhi u so v i i lưu trong khí quy n. Ngoài ra, n ưc trên m t i d ươ ng, do ti p xúc tr c ti p v i khí quy n, th ưng xuyên ch u tác ng c a nhi t , gió v.v nên luôn luôn chuy n ng t o thành sóng, các dòng bi n. Các v n ng này cùng v i thu tri u góp ph n xáo tr n lp n ưc trên m t i d ươ ng làm cho l p n ưc này có nhi u s khác bi t so vi l p n ưc d ưi sâu. T sâu 500m cho t i áy, n ưc i d ươ ng t ươ ng i ng nh t và yên t nh. 16
18. HI: Tng ôdôn là gì? T i sao g n ây ng ưi ta l i nói nhi u n s nguy hi m do t ng ôdôn b th ng? ÁP: Ôdôn là m t ch t khí có công th c hoá h c 0 3. Trong khí quy n, ôdôn t p trung nhi u nh t trong tng không khí cao t 25 n 40km. So v i không khí trên m t t thì l ưng ôdôn ây cao g p 2 – 3 tr m l n, vì v y ng ưi ta c ng quen g i t ng không khí này là t ng ôdôn. Th c ra, kh i l ưng ôdôn trong khí quy n r t nh . N u t p trung toàn b ôdôn trong khí quy n r i t trong iu ki n bình th ưng ca không khí trên m t t thì nó ch còn là m t t ng m ng kho ng 3mm. Tuy l ưng khí ôdôn không nhi u, nh ưng có có tác d ng nh ư m t màn ch n, ng n c n ph n l n các tia t ngo i có b ưc sóng ng n i qua khí quy n xu ng m t t. Các tia này r t nguy hi m i v i s s ng c a các sinh v t, k c con ng ưi. Chính vì v y mà hi n nay báo chí trên toàn th gi i u nói t i v n c n thi t ph i b o v t ng ôdôn. Trong nh ng n m g n ây ng ưi ta ã nh n th y s suy gi m c a t ng ôdôn, c bi t là ã quan sát ưc nh ng l th ng t ng này trên Nam C c và B c C c. Nh ng nghiên c u c a các nhà khoa h c g n ây ã i n k t lu n là nguyên nhân ch y u gây ra nh ng l th ng t ng ôdôn là do trong khí quy n có ch a m t l ưng khá l n hoá ch t Clorofluorocacbon (CFC) dùng trong nhi u ngành công nghi p, c bi t là trong ngành công nghi p làm l nh. HI: Trên b m t Trái t có nh ng kh i khí nào? c im c a các kh i khí này ra sao? ÁP: B m t Trái t do ch u nh h ưng c a s phân b b c x M t Tr i, nên ã phân ra m t s vành ai nhi t. M i vành ai nhi t l i có nh ng c tính khác nhau v m t v t lí nh ư: nhi t , khí áp, m v.v Chính vì v y nên l p không khí bao ph trên b m t Trái t ch u nh h ưng c a các c tính v t lí c a mt t c ng không ng nh t, mà phân ra nhi u b ph n khác nhau. M i b ph n không khí ó bao ph mt vùng t ai r ng l n hàng tri u km 2, t ươ ng i ng nh t trong n i b v các c tính v t lí ó g i là các kh i khí. Nh ư v y, là m i kh i khí u mang d u n c a mi n t sinh ra nó nh ư: nóng hay l nh, khô hay m, có khí áp cao hay th p v.v Các kh i khí trên b m t Trái t có th phân ra: 1. Kh i khí b ng d ươ ng bao ph các vùng c c giá l nh quanh n m, kí hi u là A. 2. Kh i khí c c a bao ph các vùng v tuy n cao ôn i g n c c, kí hi u là P. Kh i khí này l i phân ra: kh i khí c c l c a P c bao ph các vùng t ai l n trên l c a có b ng tuy t dày v mùa ông nh ư vùng Xibia c a LB Nga và kh i khí c c i i d ươ ng bao ph trên các i d ươ ng v tuy n cao. 3. Kh i khí nhi t i bao ph các vùng chí tuy n, kí hi u là T. Kh i khí này c ng phân ra: kh i khí nhi t i l c a T c bao ph các vùng bình nguyên và hoang m c khô khan c a nhi t i và kh i khí nhi t i i d ươ ng T m, bao ph các vùng bi n nóng c a nhi t i. 4. Kh i khí xích o bao ph các vùng r ng r m m ưt và các i d ươ ng c a mi n xích o, kí hi u là 17
19. E. Các kh i khí này có tính n ng ng r t l n. Chúng không yên m t ch , mà th ưng di chuy n. M i khi di chuy n n âu thì l i làm cho th i ti t n ơi ó và nh ng n ơi chúng i qua có s thay i áng k . Trong quá trình di chuy n, do ti p xúc v i nh ng vùng t ai m i có các c tính v t lí khác h n v i vùng t ai xu t phát, nên các kh i khí c ng d n d n thay i tính ch t, tr thành các kh i khí bi n tính. Kh i khí càng cách xa vùng xu t phát, càng kéo dài th i gian di chuy n thì bi n tính c a nó càng l n. Cu i cùng, kh i khí s b ng hoá và tr thành kh i khí a ph ươ ng. Ví d : Khi kh i khí c c l c a B c Á di chuy n xu ng n ưc ta, nó ã ph i i qua m t ch ng ưng r t dài do nó b bi n tính, y u d n. Khi vào mi n b c n ưc ta, nó ch còn s c gây ra th i ti t t ươ ng i lnh l o trong vài ngày, sau ó b ng hoá v i kh i khí a ph ươ ng. Trong d báo th i ti t, ta th ưng nói là: “ t gió ông B c l nh ã y u d n r i tan”. HI: nghiên c u th i ti t, c n ph i quan sát nh ng y u t nào? ÁP: Th i ti t là bi u hi n c a tr ng thái khí quy n m t a ph ươ ng trong m t th i im nh t nh. Nh ng bi u hi n ó có th c m nh n ưc b ng các giác quan nh ư: nhi t , gió, mây, m ưa, m, b u tr i chói chang hay u ám v.v Mu n bi t c th nh ng bi u hi n này ph i quan sát và o b ng các d ng c, máy móc chính xác. ti n cho vi c theo dõi và d báo th i ti t, t ch c khí t ưng th gi i ã th ng nh t nh ng y u t c n quan sát, cách o, gi o và các ơ n v o tính. Các y u t c ơ bn c n quan sát và o m t tr m khí t ưng g m có: 1. o nhi t không khí trong bóng râm cách m t t 2m. Nhi t không khí ưc o b ng nhi t k thu ngân ho c nhi t k r ưu. ơn v o là 0C. Dùng nhi t k o thì ch bi t ưc nhi t t c th i mà thôi. Mu n bi t di n bi n nhi t trong m t ngày, ng ưi ta ph i dùng nhi t kí (máy ghi nhi t ). Máy này v l i ưc th nhi t trên b ng gi y liên t c su t 24 gi . Ngoài ra, n u mu n bi t nhi t t i cao và t i th p trong ngày, ng ưi ta ph i dùng m t lo i nhi t k riêng. 2. o nhi t t trên m t và các sâu khác nhau . D ng c o c ng là nhi t k thông th ưng nh ưng các sâu khác nhau. 3. o khí áp . Khí áp ưc o b ng khí áp k thu ngân ho c khí áp kí (máy t ghi khí áp). Vi khí áp k thu ngân có o ưc khí áp t c th i, còn khí áp kí có th ghi ưc s thay i khí áp trong m t ngày, gi ng nh ư nhi t kí. ơn v o th ưng dùng là milimet th y ngân hay miliba (1mm th y ngân b ng 1,33 miliba hay 1 mb = 0,75 mm thu ngân). Hi n nay, ng ưi ta còn dùng m t ơn v qu c t là hectoPaxcan (1mb = 1hPa). 4. o t c gió . T c gió ưc o b ng máy o gió. ơn v là m/s. Thông th ưng, t c gió ưc phân ra 13 c p, t c p 0 (l ng gió) n c p 12 (bão t l n). Thang o gió này do ô c H i quân Bôpho ra vào u th k XIX, nên ưc g i là thang Bôpho. M i c p t ươ ng ng v i m t kho ng t c gió nh 18
20. tr ưc. Ví d : cp 1: t 0,5 n 1,7m/s, c p 2: t 1,8 n 3,3m/s v.v Khi bi t gió c p nào thì c ng có th suy ra ưc t c gió là bao nhiêu. 5. o h ng gió . Ng ưi ta o h ưng gió b ng con quay gió. ó là m t d ng c b ng s t m ng có hình dng m t m i tên chuy n ng ưc trên m t tr c. Khi gió th i, bao gi m i tên c ng có v trí song song vi h ưng gió. Gió th i t ph ươ ng nào t i thì g i tên gió theo h ưng ó. Ví d : gió t ông B c th i t i thì g i là gió ông B c. 6. o m c a không khí . D ng c o m c a không khí là m k . ơn gi n nh t là m k tóc. Nguyên t c ho t ng c a m k là d a vào àn h i c a m t si tóc làm chuy n ng m t chi c kim trên khung chia trong iu ki n khô ho c m c a không khí. m o thông th ưng là m t ươ ng i, tính b ng ph n tr m (%) so v i m bão hoà. 7. o l ng m a. L ưng m ưa c a a ph ươ ng ưc o b ng v k hay thùng o m ưa. L ưng m ưa ưc tính b ng cao (mm) c a c t n ưc r ơi trên m t ơn v di n tích trong m t th i gian nh t nh (ngày, tháng, n m ). 8. o s gi n ng trong ngày . S gi n ng có trong ngày c ng ưc ghi l i b ng m t d ng c g i là nh t quang k. ó là m t qu c u thu tinh ưc s d ng nh ư m t l ng kính h i t ánh sáng M t Tr i vào m t im t th ng m t b ng gi y cho chia s n s gi phù h p v i th i gian M t Tr i xu t hi n trên b u tr i ban ngày. D a vào c im dài, ng n liên t c hay t on c a v t cháy trên b ng gi y, ng ưi ta có th bi t ưc s gi có n ng trong ngày. Ngoài ra, ng ưi quan tr c viên các tr m khí t ưng còn ph i quan sát b ng m t th ưng nh ng bi u hi n ca th i ti t nh ư: ph mây trên b u tr i, các lo i mây theo bng phân lo i trong khí t ưng, t m nhìn xa v.v ghi vào s nh t kí. T t c các bi u hi n khí t ưng ó u có liên quan ch t ch v i nhau, nh ó mà các nhà khí t ưng có th suy oán và d báo ưc th i ti t và tri n v ng di n bi n c a nó trong t ng th i gian. HI: Trên th gi i có các lo i khí h u nào? c im c a các lo i khí h u ó ra sao? ÁP: Trên th gi i có bao nhiêu lo i khí h u? ó là m t v n có liên quan n cách phân lo i và nh ng tiêu chu n phân lo i do các nhà khí h u h c ra. Hi n nay có nhi u cách phân lo i khác nhau, tuy nhiên cách phân lo i ơn gi n và th ưng dùng trong các sách giáo khoa ph thông hi n nay là cách phân lo i ca nhà khí h u h c Nga B.P.Alixôp. Cách phân lo i này d a ch y u trên quan im phát sinh. Alixôp ã chú ý n 3 quá trình c ơ b n trong khí quy n là: s di chuy n c a các kh i khí trên b m t Trái t, quá trình bi n tính c a chúng và cu i cùng là quá trình ho t ng c a các phrông, t c là các m t ti p xúc c a các kh i khí. Cn c vào s phân b c a các kh i khí, Alixôp chia ra 4 i khí h u chính và 3 i ph : 1. i khí hâ xích o (i chính) là n ơi ho t ng ch y u c a khí khí xích o, hình thành do s bi n tính c a kh i khí nhi t i di chuy n n d ưi d ng Tín phong. Trong quá trình bi n tính, kh i khí nhi t 19
21. i tr nên m, m t ươ ng i trung bình tháng không bao gi d ưi 70%. Th m th c v t trong i này ch y u là r ng, nhi t i m. 2. i khí hâ c n xích o (i ph ) hay i gió mùa c n xích o. i khí h u này n m gi a các v trí c a phrông nhi t i v mùa h và mùa ông c hai n a c u. i khí h u này ch u nh h ưng ch yu c a kh i khí xích o v mùa h và kh i khí nhi t i v mùa ông. c im c a lo i khí h u này là có m ưa nhi u v mùa h , khô hanh v mùa ông. L ưng m ưa trung bình n m t 1000 – 1500mm ng bng, t 6000 – n 10.000mm nh ng s ưn núi ón gió. Nhi t trung bình c ng t 20 0C n 30 0C. Tu theo l ưng m ưa, th m th c v t ch y u ây là r ng nhi t i, xavan và ng c . 3. i khí hâ nhi t i (i chính) gm có 4 lo i sau ây: khí h u nhi t i l c a, khí h u nhi t i i d ươ ng, khí h u nhi t i b tây các l c a và khí h u nhi t i b ông các l c a. Lo i khí h u nhi t i l c a ưc c tr ưng b i ho t ng c a kh i khí nhi t i l c a trong su t nm. Kh i khí này r t nóng và khô. Nhi t trung bình tháng nóng nh t lên t i 30 – 39 0C, tháng l nh nh t không d ưi 10 0C, c nh quan c tr ưng c a lo i khí h u này là hoang m c và th o nguyên khô. Lo i khí h u nhi t i h i d ươ ng g n gi ng lo i khí h u xích o, nóng, m và có biên nhi t trong nm nh . Lo i khí h u này th ưng có bão. Lo i khí h u nhi t i b tây l c a th ưng có nhi t và m th p h ơn vì có dòng h i l ưu l nh ch y qua, nh ưng c ng không b kh i khí l nh c c a tràn ti. Lo i khí h u nhi t i b ông l c a có c im nhi u m ưa vì quanh n m có kh i khí nhi t i i dươ ng tràn t i d ưi d ng Tín phong. L ưng m ưa phong phú nh t là nh ng n ơi có a hình ón gió. Th m th c v t ch y u là r ng nhi t i m, xavan và ng c . 4. i khí hâ c n nhi t i (i ph ) n m gi a các i khí h u nhi t i và ôn i. V mùa h có kh i khí nhi t i chi m ưu th , còn v mùa ông là kh i khí c c a, vì v y c im c a lo i khí h u này là mùa h nóng, mùa ông mát. i khí h u này c ng phân ra lo i: - Khí h u c n nhi t i l c a hay c n nhi t i khô hình thành trong các hoang m c và th o nguyên khô c n nhi t i. Trong mùa h có kh i khí nhi t i l c a ho t ng, b i v y khí h u ây nóng, khô khan, ít m ưa. Nhi t trung bình tháng nóng nh t t 28 0 n 30 0C. Trong mùa ông, kh i khí c c a chi m ưu th . M ưa r ơi ch y u vào th i kì ông – xuân, l ưng m ưa t 300mm n 500mm. Nhi u n ơi còn ít h ơn. - Khí h u c n nhi t i i d ươ ng có c im là hay có giông bão v mùa ông và khô h n v mùa h . iu ó có liên quan n ho t ng c a các xoáy khí thu n trên phrông c c hay các xoáy khí ngh ch khu v c c n nhi t. L ưng m ưa trong n m có th t i 1000mm. th c v t mi n này ch y u là r ng c n nhi t i m. - Khí h u c n nhi t i b tây l c a hay khí h u a Trung H i có c im là khô, ít mây v mùa h, nhi u m ưa và m v mùa ông. Lo i khí h u này ưc hình thành do s ho t ng c a các cao áp c n nhi t v mùa h và các h áp v mùa ông khi phrông c c di chuy n v các v th p. 20
22. - Khí h u c n nhi t i b ông l c a có tính ch t gió mùa. c im c a nó là nóng, m v mùa h , và l nh khô v mùa ông. Gió mùa ông chính là s ho t ng tràn t i c a kh i khí nhi t i i d ươ ng. Lo i khí h u này r t thích h p v i s phát tri n c a các r ng c n nhi t i m. 5. i khí hâ ôn i ưc hình thành ch y u do s ho t ng c a kh i khí c c a. Tuy nhiên, ây cng là n ơi có các kh i khí b ng d ươ ng phía b c và nhi t i phía nam tràn t i. i này c ng phân ra 4 lo i khí h u: - Khí h u ôn i l c a có mùa ông l nh, mùa h nóng. L ưng m ưa trong n m t 400 n 600mm. Mưa nhi u nh t vào mùa h . C nh quan ch y u trong vùng là r ng cây ôn i, th o nguyên và hoang mc. - Khí h u ôn i i d ươ ng có biên nhi t trong n m nh , ph mây l n và m cao. Vì các trung tâm h áp th ưng x y ra quanh n m, nên l ưng m ưa c ng ưc phân b u n trong n m. - Khí h u ôn i b tây l c a ch u nh h ưng c a ho t ng th ưng xuyên c a kh i khí c c a a dươ ng. Mùa mây và m l n. L ưng m ưa phân ph i u n trong n m nhi u nh t t 2000mm n 3000mm. C nh quan ch y u là r ng cây lá r ng. - Khí h u ôn i b ông l c a có tính ch t gió mùa. Trong mùa ông kh i khí c c a l c a tràn ti t o thành nh ng t gió mùa l nh, khô. Còn trong mùa h , kh i khí c c i i d ươ ng l i tràn vào, t o thành gió mùa m ưt mùa h . C nh quan ch y u là r ng cây ôn i. 6. i khí h u c n c c có kh i khí c c a bao ph v mùa h và kh i khí b ng d ươ ng bao ph v mùa ông. i này có 2 lo i khí h u: - Khí h u c n c c l c a, ch u nh h ưng c a kh i khí b ng d ươ ng v mùa ông và kh i khí c c l c a v mùa h . Mùa ông có th i ti t u ám và l nh giá. Mùa h ng n và m. Biên nhi t trong n m l n. Lưng m ưa không áng k . C nh quan ch y u là r ng taiga và ài nguyên. - Khí h u c n c c i d ươ ng ch u nh h ưng ch y u c a kh i khí b ng d ươ ng i d ươ ng v mùa ông và kh i khí c c a i d ươ ng v mùa h . Khí h u mùa ông t ươ ng i d u, mùa h mát. Biên nhi t trong n m không quá 20 0C. C nh quan ch y u là ài nguyên. 7. i khí h u c c a có c im là quanh n m có s ho t ng c a kh i khí b ng d ươ ng. Nhi t trung bình tháng x p x 0 0C. 21
23. II. CÁC CÂU H I ÁP V A LÍ TH GI I HI: Khí h u a Trung H i có nh ng c im gì? Nh ng n ơi nào trên th gi i có lo i khí h u này? ÁP: a Trung H i là m t bi n l n thu c i Tây D ươ ng n m v trí trung gian gi a 3 l c a Á, Âu và Phi. a Trung H i n i thông v i i Tây D ươ ng phía tây qua eo bi n Gibranta và v i n D ươ ng qua kênh ào Xuyê và H ng H i. a Trung H i n m gi a các v tuy n 30 0B và 46 0B, gi a các kinh tuy n 60T và 36 0. V trí c a bi n này nh ư v y là n m gi a i cao áp c n nhi t và i gió Tây ôn i. Lo i khí h u ây có c im là: mùa ông m áp nhi u m ưa, còn mùa h nóng n c và khô khan, tr i luôn luôn trong xanh, nhi u n ng. Trên th gi i, nh ng vùng n m b tây l c a có v t ươ ng t nh ư v c a a Trung H i u có lo i khí h u này, g i chung là khí h u a Trung H i. ó là các vùng: duyên h i Caliphoócnia B c M , vùng Trung b Chilê Nam M , vùng c c Nam c a Nam Phi và vùng Nam l c a Ôxtrâylia v.v Tng di n tích c a các vùng có khí h u a Trung H i trên th gi i chi m kho ng 1,7% di n tích các l c a. HI: Ti sao các lo i gió trên Trái t khi th i theo h ưng kinh tuy n l i có s l ch h ưng? ÁP: Chúng ta ã bi t vùng v t 30 0 n 35 0 Bc và Nam có hai vành ai cao áp chí tuy n. Gió t các ai cao áp này th i v xích o g i là Tín phong, lên h áp c n c c g i là gió Tây ôn i. Gió không th i theo h ưng kinh tuy n mà l ch v phía tay ph i ho c tay trái tu theo n a c u B c ho c Nam. Nguyên nhân sinh ra hi n t ưng này là do v n ng t quay quanh tr c c a Trái t. V n ng này ã làm xu t hi n mt l c, làm cho m i v t trên b m t a c u khi chuy n ng theo h ưng kinh tuy n u b lch h ưng. Lc ó ưc nhà bác h c ng ưi Pháp Côriôlít (1792 – 1843) phát hi n ra nên ng ưi ta g i là l c Côriôlít. Lc Côriôlít luôn tác ng th ng góc v i h ưng chuy n ng c a v t, làm cho v t chuy n ng l ch v bên ph i n u n a c u B c và l ch v bên trái n u n a c u Nam. T c chuy n ng c a v t chuy n ng càng l n thì tác ng c a l c Côriôlít càng rõ. Gió th i t cao áp v h áp c ng ch u s tác ng c a l c Côriôlít mà l ch i so v i h ưng ban u. L ra, khi ta nhìn xuôi theo h ưng gió thì cao áp sau l ưng, h áp phía tr ưc, nh ưng do có s l ch hưng nên n a c u B c (nhìn xuôi theo h ưng gió) thì áp th p n m bên trái, h ơi l ch v phía tr ưc, áp cao n m bên ph i h ơi l ch v phía sau. N u n a c u Nam thì có hi n t ưng ng ưc l i: áp cao bên trái, áp th p bên ph i (hình v ). Chính vì th , nu nhìn xuôi theo chi u gió, thì Tín phong n a c u B c t cao áp chí tuy n th i v xích o h ơi l ch v phía tay ph i, còn n a c u Nam thì gió này l i l ch v phái tay trái. Gió Tây ôn i t cao áp chí tuy n th i v h áp c n c c n a c u B c c ng l ch v phía tai ph i, còn 22
24. na c u Nam thì l i l ch v phía tay trái. ó là quy lu t chung c a t t c các lo i gió trên a c u khi th i theo h ưng kinh tuy n. Có iu c n l ưu ý là khi nói quy lu t trên, chúng ta nh n m nh n v trí c a ng ưi quan sát là: nhìn xuôi theo chi u gió th i. Nu ch quan sát hoàn toàn trên hinh v (mà không nhìn xuôi theo chi u gió th i) thì gió có h ưng t xích o th i lên c c, nói chung c hai n a c u u l ch v phía tay ph i (phía ông), còn gió t h ưng cc th i v xích o thì l ch v phía tay trái (phía Tây). (hình v ) HI: Trên Trái t n ơi nào nóng nh t, n ơi nào l nh nh t? ÁP: tr l i câu h i này có hai cách: 1. N ơi nóng (ho c l nh) nh t trên Trái t là n ơi có nhi t trung bình n m cao (ho c th p) nh t. 2. N ơi nóng (ho c l nh) nh t trên Trái t là n ơi ã ghi ưc nhi t t c th i cao (ho c th p) nh t. Mi cách tr l i có ý ngh a khác nhau. N u k v nhi t trung bình n m thì n ơi nóng nh t là phía b c hoang m c Xahara châu Phi. Nhi t trung bình n m ây là g n 30 0C. nh ng hoang m c khác nh ư Gôbi, Caracum (Trung Á), Calahari (Nam Phi), Atacama (Nam M ) v.v nhi t trung bình n m ít khi vưt quá 27 – 28 0C. Tuy nhiên, v mùa h , nhi t các hoang m c l i r t cao. Trên các hoang m c Trung Á m t cát nóng t i 72 – 78 0C. Trên các hoang m c Xahara, Aráp, Iran nhi t m t cát có th lên ti 80 0C, còn nhi t không khí n trên 50 0C. Ngày 10 tháng 7 n m 1913, ng ưi ta o ưc thung l ng “Th n Ch t” (thu c bang Caliphoócnia – Hoa Kì), nhi t không khí ban ngày lên t i 56,7 0C. Th i ó, ng ưi ta cho ây là n ơi nóng nh t a c u. Tên thung l ng “Th n Ch t” có nguyên nhân c a nó. Vào th k XIX, m t nhóm g m 49 k phiêu l ưu ã ti n ơi này tìm vàng. Sau khi v ưt qua m y dãy núi, h xu ng n m t thung l ng có núi cao bao b c xung quanh. M i ng ưi loá m t b i l p mu i tr ng nh ư tuy t, nh ng c n cát vàng và nh ng t ng á th m. M t Tr i thiêu t, nóng không sao ch u n i. oàn ng ưi b khát, chân tay rã r i. Khi h tìm t i ưc m t dòng sông thì lòng sông ã khô c n, ch còn vài v ng n ưc m n chát, vì b c h ơi quá l n. Hu h t nh ng ng ưi trong nhóm ã ch t, ch có vài ng ưi s ng sót. T ó, h t tên cho thung l ng kh ng khi p ó là “Th n ch t”. Thung l ng “Th n ch t” nm th p h ơn m c n ưc bi n 85m. Nhi t trung bình tháng 7 lên t i 39 0C, nh ưng trong mùa ông, ôi khí giá l nh, n ưc có th óng b ng, ây mt n m có t i 350 ngày tr i quang. Trong khi ó, ng sau dãy núi là b bi n Thái Bình D ươ ng, m t trong nh ng n ơi m ưa nhi u nh t B c M . Nh ưng sau ó, ng ưi ta l i phát hi n th y m t n ơi khác B c Phi có nhi t còn cao h ơn. Ngày 13 tháng 9 n m 1922, cách th ô Tripôli c a Libi 40 km v phía nam, ng ưi ta ã o ưc nhi t không khí lên t i 58 0C. ây m i là n ơi nóng nh t a c u. Nh ng n ơi l nh nh t trên a c u c ng th ưng th y các mi n c n c c ho c a c c. N ơi có nhi t trung bình n m th p nh t n a c u B c là mi n g n b bi n phía tây b c o Gr ơnlen (-20,4 0C), còn 23
25. nhi t th p nh t t c th i ây ch o ưc -65 0C (do oàn thám hi m Vêghêne quan sát ưc n m 1931). l c a Nam C c, nhi t còn th p hơn n a. Theo tài li u c a oàn thám hi m Nga thì n m 1957, nhi t th p nh t o ưc tr m Ph ươ ng ông là -87 0C, còn các nhà khoa h c Nga c ng ã ch ng minh là nhi t trung bình n m ây còn th p h ơn nhi t trên o Gr ơnlen. Tr ưc ây, ng ưi ta cng ã coi thung l ng Ôimyacôn Xibia (LB Nga), là c c l nh c a trái t. Nhi t ây ã xu ng t i -72 0C vào mùa ông n m 1933. ó c ng là n ơi l nh nh t c a n a c u B c. Tuy nhiên, Ôimyacôn ch l nh v mùa ông, còn nhi t trung bình n m v n cao h ơn nhi u so v i o Gr ơnlen. HI: nh núi cao nh t th gi i trên dãy Himalaya là nh Êv ơrét hay Chômôlungma. Hai tên ó có ph i ch cùng m t nh núi không? ÁP: nh núi cao nh t trên dãy Himalaya theo ti ng a ph ươ ng (Tây T ng) là Chômôlungma, có ngh a là “Thánh m u”. T n m 1717, a danh này ã ưc s d ng trên b n Tây T ng do tri u ình nhà Thanh cho biên v và có s tham gia c a L t Ma. n n m 1852, c c Tr c a c a n , sau khi o ưc cao c a nh núi ã t tên cho nó là Êv ơrét ghi nh công lao c a Gioocgi ơ Êv ơrét, m t ng ưi Anh ã t ng làm C c tr ưng c c o c n . a danh Êv ơrét t ó ã ưc dùng ph bi n trong các bn th gi i. Th c ra, tên Chômôlungma ã có tr ưc khi có tên Êv ơrét. Ngày 8-5-1952, chính ph C ng hoà Nhân dân Trung Hoa ã ra thông báo cho s d ng l i a danh c là Chômôlungma thay cho a danh Êv ơrét trong các sách, báo và v n ki n chính th c. HI: Sông Nin châu Phi ưc hình thành t hai ngu n n ưc: Nin Tr ng và Nin Xanh. Nin Tr ng dài hơn Nin Xanh nhi u. T i sao l i nói r ng l ưng n ưc cung c p cho sông Nin l i ch y u do sông Nin Xanh? ÁP: Sông Nin châu Phi là sông dài nh t th gi i (6671km) chi u dài ó ch y u là tính t ngu n c a sông Nin Tr ng. N u tính t ngu n c a sông Nin Xanh thì chi u dài c a nó ch vào kho ng trên d ưi 4000km, thua xa chi u dài c a nhi u sông khác trên th gi i nh ư: Amadôn (6400km), Mixixipi (6019km), Tr ưng Giang (5800km) v.v Cho nên, úng là sông Nin Tr ng dài h ơn sông Nin Xanh nhi u. Sông Nin Tr ng phát nguyên t vùng cao nguyên m ưt phía ông Trung Phi. Th ưng ngu n là sông Caghera phía ông b c h Tanganica (phía nam ưng xích o) ch y vào h Vichtôria, n i sang h Kiaga, h Môbôtu Xexe Xelô r i ch y lên phía b c thành sông Nin Tr ng. Vùng cao nguyên này nm mi n xích i cho nên có l ưng m ưa phong phú quanh n m, trung bình t 1200mm n 1300mm. Tháng khô h n nh t c ng có trung bình t 50mm n 60mm n ưc. Trong hai mùa xuân và thu, l ưng m ưa cao nh t vì lúc này ánh sáng M t Tr i chi u th ng góc trên xích o. Tuy nhiên, s sai bi t v l ưng m ưa gi a các tháng trong n m không có nh h ưng l n n thu ch c a sông, vì h Vichtôria có vai trò iu ti t 24
26. nưc r t l n. Sau khi ra kh i h Môbôtu Xexe Xelô sông Nin Tr ng ch y qua m t vùng t b ng ph ng, lòng sông nâng lên t ng t, n ưc tràn ra ngoài, t o thành m t vùng ng p n ưc. Chính vì lý do này mà sau khi ra kh i vùng h , l ưng n ưc c a sông Nin Tr ng ã gi m i m t m t n a. Sông Nin Xanh phát nguyên t h Tana trên cao nguyên Abixini ch y v phía ông nam, lúc u là sông Apbai, sau ó khi ch y lên phía b c tr thành sông Nin Xanh. Cao nguyên Abixini là vùng có m ưa nhi u nh t châu Phi v mùa h . Trung bình l ưng m ưa t tháng 5 n tháng 9 chi m 75% l ưng m ưa toàn n m. T tháng 7 n tháng 9 là th i kì nưc l n c a sông Nin Xanh. Khactum, l ưng n ưc l n ch y trong m t ngay êm c a sông Nin Xanh vào mùa này l n g p 4 l n lưng n ưc ch y c a sông Nin Tr ng trong m t ngày êm vào th i kì n ưc l n nh t. Chính vì v y, on sông t Khactum (n ơi h i l ưu ca hai sông Nin Tr ng và Xanh) v xuôi, th i kì nưc to c a sông Nin ph thu c vào l ưng n ưc c a sông Nin Xanh. Theo th ng kê thì m i n m l ưng n ưc c a sông Nin Ai C p nh n ưc t sông Nin Xanh 57% t sông Nin Tr ng 29%, 14% còn l i là do sông Atbara cung c p. Tuy nhiên, l ưng n ưc cung c p ó không nh ư nhau trong các mùa. Atxuan, vào tháng 9, trong m t ngày êm l ưng n ưc do sông Nin Tr ng cung c p là 10%, do sông Nin Xanh cung c p là 68%, do sông Atbara cung c p là 22%. Nh ưng vào tháng 5, c ng trong m t ngày êm, l ưng n ưc do sông Nin Tr ng cung c p l i là 83%, do sông Nin Xanh cung cp ch còn 17%, còn sông Atbara thì c n khô không có m t gi t n ưc nào. Nh ư v y có th rút ra k t lu n: N u vai trò c a sông Nin Xanh là cung c p cho sông Nin m t l ưng n ưc rt l n, thì sông Nin Tr ng l i có vai trò iu ti t l ưng n ưc, làm cho sông này quanh n m lúc nào c ng có n ưc ch y. HI: Ti sao qu n o Haoai n m gi a Thái Bình D ươ ng l i là m t bang thu c lãnh th Hoa Kì? Bang này ưc sáp nh p vào liên bang t bao gi ? ÁP: Qu n o Haoai là m t trong nhi u qu n o thu c Thái Bình D ươ ng, n m gi a các v 18 0 – 25 0B và các kinh 154 0 – 170 0T. H u h t các o l n ây u là o núi l a. T ng di n tích vào kho ng 16600km 2. o l n nh t là o Haoai có di n tích 10400km 2. Trên o này có hai núi l a l n là Maona Kêa (4205m) và Maona Loa (4100m). o l n th hai là o Maoy, n m phía tây b c o Haoai, r ng 1880km 2. Ngoài ra, hai o khác c ng có di n tích t ươ ng i l n n a là o Oahu và o Caoai. Th ph Hônôlulu và quân c ng l n Piec Hacbo (c ng Trân Châu) u n m trên o Oahu. Có th nói qu n o Haoai có v trí trung gian gi a 3 châu l c Á, M và Ôxtrâylia. Kho ng cách t Hônôlulu n các c ng Xan Phranxixcô (Hoa Kì) hay n Iôcôhama (Nh t) ho c Brixban (Ôxtrâylia) u vào kho ng trên d ưi 7000 km. Dân c ư trên qu n o v n là ng ưi Pôlinêdi. Cho n nh ng n m cu i cu i c a th k XVIII, h v n sng g n nh ư bi t l p, ch y u d a vào ngh nông và ánh cá. 25
27. Vào th k XVI, tuy các thu th Tây Ban Nha ã t chân lên qu n o này, nh ưng vì trên o không có vàng, b c và các tài nguyên quý giá i v i h lúc b y gi , nên h ã b i. n cu i th k XVIII, qu n o l i m t l n n a ưc phát hi n do nhà hàng h i ng ưi Anh: Giêm Cúc. T 1784 tr i, khi ng ưi M b t u có s trao i, buôn bán v i Trung Qu cng phatv lông v da thú thì qu n o Haoai tr thành tr m trung chuy n hàng hoá c a các th ươ ng nhân Hoa Kì. H c ng phat hi n th y ây có nhi u r ng g tr m h ươ ng quý giá nên ã tích c c khai thác. n cu i th k XIX thì các rng g tr m trên qu n o ã c n ki t. Nm 1820, Hoa Kì l p oàn i di n th ưng trú Haoai trông coi th ươ ng v và hàng h i. Theo chân h là các giáo s và th c dân. Nm 1893 m t nhóm th c dân ã nhúng tay vào vi c l t qu c v ươ ng b n x và thành l p n ưc C ng hoà Haoai. N m n m sau thì Hoa Kì tuyên b qu n o Haoai là c a Hoa Kì. Nm 1906, Hoa Kì xây d ng Trân Châu c ng, m t c n c h i quân l n Thái Bình D ươ ng. C n c này ã b thi t h i nghiêm tr ng trong tr n ánh phá b ng không quân và h i quân c a Nh t trong i chi n th gi i II vào tháng 12 – 1941. T sau khi thu c v Hoa Kì, qu n o Haoai tr thành n ơi s n xu t 3 lo i nông s n nhi t i quan tr ng là mía, d a và cà phê. Khi Giêm Cúc phát hin ra qu n o Haoai, s dân b n x ây có kho ng 40 v n ng ưi. trong l n iu tr th nh t vào n m 1832, s ó ch còn 13 v n. n n m 1940, theo s th ng kê thì ng ưi Pôlinêdi thu n chng ch còn 1,4 v n, ng ưi lai chi m 5 v n. Vi c phát tri n các n in tr ng cây công nghi p ã thu hút m t ngu n nhân l c khá l n di c ư t i. Theo th ng kê thì n m 1948, trên qu n o Haoai có t ng c ng 54 v n ng ưi. Trong ó có 17,6 v n ng ưi Nh t, 5,4 v n ng ưi Philipin, 3 v n ng ưi Trung Qu c, 0,7 v n ng ưi Tri u Tiên và m t s ng ưi Pooctô ricô. N m 1990 dân s trên qu n o ã lên n 96,5 v n ng ưi, a s là ng ưi lai. Qu n o Haoai c ng tr thành ban th 50 c a Hoa Kì k t n m 1959. HI: Kênh ào Xuyê Ai C p ưc ào t bao gi và giá tr c a nó nh ư th nào? ÁP: Kênh ào Xuyê ưc xây d ng trên m t eo t Ai Cp, n m gi a a Trung H i và H ng H i. Toàn b chi u dài kênh ào t c ng PoXait trên b a Trung H i n c ng Xuyê trên b H ng H i là 166 km, chi u r ng t 80 n 135m. Kênh ào do m t công ti h n h p c a t ư b n Anh, Pháp và Hà Lan b v n. Công trình ưc ti n hành bt u t n m 1859, n n m 1869 m i hoàn thành. Ng ưi m nhi m thi t k và xây d ng là k s ư Phec in ng Letxep, m t nhà quý t c ng ưi Pháp. T sau khi kênh ào ưc ưa vào s dng, con ưng giao thông v n t i, buôn bán gi a châu Âu và châu Á ã thu n ti n h ơn nhi u. T Luân ôn i n , tr ưc kia ph i vòng qua m i H o V ng châu Phi, nay qua kênh ào Xuyê ã rút ng n ưc 24 ngày. T Mácxây (Pháp) i Bombay gi m ưc già n a 26
28. ưng. Nm 1882, h i quân Anh ã c chi m và óng quân trên vùng t kênh ào Xuyê, bu c Ai C p ph i cho Anh thuê vùng t này trong 99 n m ph c v cho m c ích c ng c các thu c a và buôn bán v i các n ưc châu Á. Sau khi giành c l p, Ai C p ã ti n hành qu c h u hoá kênh ào vào n m 1956. Vi c này ã d n t i m t cu c xung t có tính qu c t gi a Ixraen, Anh, Pháp và s can thi p c a Liên Xô (tr ưc ây), Hoa Kì và Liên hi p qu c. Ti p sau ó, do cu c chi n tranh Trung ông, kênh ào l i b thi t h i và óng c a s a ch a không cho tàu bè qua l i t n m 1967 n n m 1975. T khi kênh ào Xuyê ưc khai thông, nó ã có vai trò r t tích c c i v i s phát tri n ch ngh a t ư bn Tây Âu. D a theo s li u th ng kê, riêng n m 1950, sau i chi n th gi i II k t th c, s tàu bè qua li trên kênh Xuyê là 11750 chi c, trong ó a s là tàu c a Anh. Trong s 82 tri u t n hàng hoá ưc chuyên ch , thì trên 70 tri u t n là hàng i t H ng H i vào a Trung H i. iu ó c ng ch ng t r ng, sau chi n tranh th gi i II, các n ưc Tây Âu ã d a ch y u vào các ngu n tài nguyên to l n c a các thu c a khôi ph c và phát tri n n n kinh t ã b ki t qu c a mình. HI: Kênh ào Panama ưc khai thông t bao gi và giá tr c a nó? ÁP: Nm n a c u Tây, gi a l c a B c M và Nam M là m t eo t h p ng n cách i Tây D ươ ng sang Thái Bình D ươ ng u ph i vòng qua c c Nam c a Nam M , i qua eo Magienlan n u không mu n i theo m t con ưng dài h ơn là v ưt qua c c Nam châu Phi và n D ươ ng. T khi kênh ào Panama ưc khai thông, con ưng bi n n i b t c h i c ng nào trên b i Tây Dươ ng v i các c ng trên b Thái Bình D ươ ng c ng u rút ng n ưc m t n a. D án u tiên v kênh ào Panama c ng do Phec in ng Letxep, ng ưi ã hoàn thành kênh ào Xuyê vào n m 1869 ra. N m 1879, công ti kênh ào Panama ưc thành l p do các nhà t ư b n Pháp b v n. Nm 1880, công trình ưc b t u ti n hành. Tuy nhiên, do nh ng mâu thu n và tiêu c c n i b , cho nên 9 n m sau công ti kênh ào Panama ph i gi i tán. Lúc ó, kênh ào m i ch hoàn thành ưc m t on nh . n n m 1894, các nhà t ư b n Pháp l i l p l i công ti m i và mu n ti p t c công trình b d . Lúc này Hoa Kì ang m r ng lãnh th và c ng c v trí Trung M ã dùng m i th on mua l i công ti này và bu c ch nhân c a m nh t có kênh ào i qua (lúc ó là chính ph Colômbia) thông qua nh ng iu ưc b t bình ng. Nh ưng chính ph Côlômbia không ch u khu t ph c. Hoa kì ã o di n và giúp cho cu c kh i ngh a c a nhân dân Panama thành công. N m 1903, n ưc c ng hoà Panama v i 40 vn dân ra i. Chính ph m i ã kí v i Hoa Kì iu ưc cho thuê v nh vi n d i t có kênh ào i qua, hai bên b kênh m i bên r ng 16 km. Nm 1904, Hoa Kì ti p t c công trình b d và 11 n m sau, n m 1915 kênh ào Panama ã hoàn thành. Tng c ng chi u dài c a kênh ào là 79,6 km, chi u r ng là 100m, ưc chia làm 6 on. M i on có mt c a p. Vì m c n ưc trong kênh ào không ngang b ng v i m c n ưc trong i d ươ ng, nên m i khi 27
29. tàu bè qua l i, ph i s d ng mt h th ng b ơm n ưc ph i h p v i vi c m óng các c a p. Nh ư v y là vi c khai thông kênh ào Panama, t lúc b t u kh i công cho n khi hoàn thành ph i m t 35 n m (1880 – 1915). Kh n ng c a kênh ào mi n m có th cho qua t 15000 n 17000 tàu v i tr ng ti t ng c ng trên 80 tri u t n. Kênh ào Panama ã góp ph n t ng c ưng vi c giao l ưu m u d ch qu c t , nh ưng ng th i c ng trong nhi u n m qua c ng ã ph c v c l c cho nhi u m ưu quân s c a M . Nm 1979 vi c qu n lí kênh ào ã ưc tr li cho chính quy n Panama, nh ưng Hoa Kì v n còn gi l i các c n c quân s trên m t di n tích t r ng 1676km 2. 28
30. III. CÁC CÂU H I ÁP V A LÍ T NHIÊN VI T NAM HI: V trí a lí n ưc ta “n m hoàn toàn trong vòng ai nhi t i c a n a c u B c, thiên v phía chí tuy n h ơn là phía xích o”, l i b ông bán o ông D ươ ng. iu ó có ý ngiã nh ư th nào i v i s hình thành các c im a lí t nhiên c óa c a n ưc ta? ÁP: Ph n t li n n ưc ta có to a lí t 8 030’B n 23 022’B và t 102 0 n 109 0. Do v trí nh ư vy nên n ưc ta có nh ng c im sau: - Nưc ta n m hoàn toàn trong vòng ai nhi t i c a n a c u B c, phía ông Nam c a châu Á, trong vùng gió mùa nhi t i in hình, nên có khí h u nóng, m. M t nm có hai mùa rõ r t: mùa m ưa và mùa khô. - Nưc ta không b hoang m c và bán hoang m c nh ư m t s n ưc có cùng v Tây Nam Á và châu Phi. - Nh nhi t cao, m l n, l ưng m ưa d i dào nên th c v t phát tri n xanh t t quanh n m. c bi t v trí ó l i là n ơi h i t c a các h th c v t n – Mi n t tây sang và Mã Lai – In ônexia t phía nam t i. - B bi n n ưc ta dài, có nhi u v ng, v nh. Ngoài bi n l i có nhi u o và qu n o. Th m l c a ch a nhi u tài nguyên (khoáng s n, h i s n) có giá tr . nh h ưng c a bi n vào sâu trong t li n. Tuy nhiên, hàng n m c ng có nhi u c ơn bão gây tác h i cho s n xu t và sinh ho t. HI: “ Di n tích ph n t li n n ưc ta thu c lo i trung bình so v i nhi u n ưc khác trên th gi i, nh ưng lãnh th toàn v n c a n ưc ta thì r t r ng l n”. Nói nh ư v y có gì mâu thu n không? T i sao? ÁP: Nói nh ư vy không mâu thu n, b i vì lãnh th toàn vn ca nưc ta bao go m c ph n t li n, các o, qu n o và vùng bi n thu c ch quy n nưc ta. Di n tích ph n t li n nưc ta kho ng 330.363 km 2. N u so v i nhi u nưc khác trên th gi i thì không ln quá, nh ưng c ng không nh quá. Ngoài ph n t li n, n ưc ta còn có mt vùng bi n rng gp nhi u ln so v i ph n t li n, v i hang nghìn hòn o ln nh , n m ri rác ho c hp thành nh ng qu n o trong Bi n ông, nh ư Hoàng Sa, Tr ưng Sa v.v Nh ư vy c ph n t li n ln vùng bi n và các o, qu n o ca nưc ta h p li thì lãnh th toàn vn ca nưc CHXHCN Vi t Nam không nh . HI: Nưc ta có bao nhiêu t nh và thành ph . Mi n B c, mi n Trung và mi n Nam có nh ng t nh và thành ph nào? ÁP: Theo tài li u chính th c nm 2009, n ưc ta có 58 tnh và 5 thành ph tr c thu c Trung ươ ng. - Mi n Bc có 23 tnh gm: Hà Giang, Tuyên Quang, Cao B ng, L ng Sơn, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, in Biên, Bc Kn, Thái Nguyên, Bc Giang, Hoà Bình, V nh Phúc, Bc Ninh, Phú Th , Hà Nam, Qu ng Ninh, H i Dươ ng, H ưng Yên, Thái Bình, Nam nh, Ninh Bình và 2 thành ph tr c thu c trung ươ ng là Hà Ni và Hi Phòng. Ngoài ra, có 19 thành ph thu c tnh là: Vi t trì (thu c Phú Th ) và 29
31. H Long (thu c Qu ng Ninh) - Mi n Trung có 18 tnh gm: Thanh Hoá, Ngh An, Hà Tnh, Qu ng Bình, Qu ng Tr , Th a Thiên - Hu , Qu ng Nam, Qu ng Ngãi, Bình nh, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thu n, Bình Thu n, Gia Lai, Kon Tum, k Lk, k Nông và Lâm ng. Có 1 thành ph tr c thu c trung ươ ng là à N ng, có 18 thành ph thu c tnh là: Thanh Hoá (thu c Thanh Hoá), Vinh (thu c Ngh An), Hu (thu c Th a Thiên - Hu ), Quy Nh ơn (thu c Bình nh), Nha Trang (thu c Khánh Hoà) và à Lt (thu c Lâm ng) - Mi n Nam có 15 t nh gm: Bình Dươ ng, Bình Ph ưc, Tây Ninh, ng Nai, Bà Ra – Vng Tàu, Long An, ng Tháp, An Giang, Ti n Giang, H u Giang, B n Tre, V nh Long, Trà Vinh, Sóc Tr ng, Kiên Giang, B c Liêu và Cà Mau. Có 2 thành ph tr c thu c Trung ươ ng là: Thành ph H Chí Minh và C n Th ơ. Ngoài ra, còn có 11 thành ph thu c tnh là: V ng Tàu (thu c Bà Ra – Vng Tàu), Biên Hoà (thu c ng Nai), M Tho (thu c Ti n Giang) HI: Các o và qu n o Côn o, Phú Qu c, Hoàng Sa, Tr ưng Sa thu c các t nh nào? ÁP: Côn o là mt huy n thu c tnh Bà Ra – Vng Tàu. Phú Qu c là mt huy n thu c tnh Kiên Giang. Hoàng Sa là mt huy n thu c tnh Qu ng Nam - à Nng, còn Tr ưng Sa là mt huy n thu c tnh Khánh Hoà. HI: n ưc ta, t nh nào có di n tích l n nh t, nh nh t? ÁP: Theo s li u, cho n nm 2009: 1. T nh có di n tích ln nh t là Ngh An (16490.7 km 2). T nh có di n tích nh nh t là Bc Ninh (822.7 km 2). 2. Nh ng tnh và thành ph có s dân ông nh t là: Thành ph H Chí Minh (7396.5 nghìn ng ưi), Hà Ni (6561.9 nghìn ng ưi), Thanh Hoá (3406.8 nghìn ng ưi), Ngh An (2917.4 nghìn ng ưi), ng Nai (2596.4 nghìn ng ưi), An Giang (2149.5 nghìn ng ưi). Nh ng tnh và thành ph có mt dân s ln nh t là: Thành ph H Chí Minh (3530 ng ưi/km 2), Thành ph Hà Ni (1962 ng ưi/km 2), Hưng Yên (1226 ng ưi/km 2), Hi Phòng (1221 ng ưi/km 2). HI: Ti sao nói Bi n ông n ưc ta là m t bi n l n và n a kín? ÁP: Bi n ông bao b c nưc ta ph n phía ông và phía nam, ch yu là phía ông nên có tên gi là Bi n ông (Vi t Nam). ây là mt bi n ln, ng hàng th 2 v di n tích trong s các bi n ven Thái Bình Dươ ng. Bi n rng trung bình trên 1000 km, dài kho ng trên 3000 km, di n tích kho ng 3.447.000 km 2. c im ni bt ca Bi n ông là tính ch t bin na kín ca nó, ưc bao b c 4 phía bi lc a châu Á, các qu n o Philipin, Malaixia và In ônêxia, ch thông ra Thái Bình Dươ ng và các bi n lân cn bng nh ng eo bi n hp. Ý ngh a ca tính ch t bi n na kín ch nó làm nh hưng n c im ca các 30
32. dòng bi n, c a thu tri u và c ca gi i sinh v t (các àn cá, ) HI: Nh ng c im c ơ b n nào ch ng t n ưc ta có khí h u nhi t i gió mùa m? ÁP: Nm gn trong vùng ni chí tuy n na cu Bc t 8030’B n 23 022’B, ng th i li nm gn trong vùng hot ng ca gió mùa ông Nam Á, n ưc ta có khí hu nhi t i m gió mùa, v i c im ni bt là nóng m và mưa nhi u theo mùa. - Nhi t trung bình c nm trong toàn qu c trên 23 0C, m i nm có ít nh t 1200 gi nng, cán cân bc x quanh n m dươ ng. T ng lưng nhi t ho t ng xê dch t 8000 n 10.000 0C. - Lưng mưa trung bình hang n m bng 1700 – 1800mm, có nơi v ưt quá 3000mm (tuy nhiên cng có nơi ch có trên 500mm). L ưng bc hơi: 700 – 800mm. N ưc ta nói chung th a m. - Trong m t nm có 2 mùa rõ rt: mùa khô bt u t tháng 10 n tháng 4 trùng hp vi mùa gió ông Bc th nh hành và mùa mưa kéo dài t tháng 5 n tháng 11 trùng hp vi mùa có gió mùa t các bi n m th i vào theo h ưng ông nam và tây nam. HI: Trong l ch s phát tri n lãnh th Vi t Nam có nói n các m nh n n c . V y n n c là gì? Và nưc ta có nh ng m ng n n c nào? ÁP: Nn là mt yu t cu trúc cơ bn ca v Trái t. N n c là mt b ph n ca lc a tr ưc kia ưc hình thành cách ây hang tri u nm. Các lo i á cu to nên nn c ã b bi n ch t rt mnh, tr nên rn ch c và không b tác ng un np li vào nh ng th i kì to núi sau này. Các ho t ng a ch t mnh cng ch có th làm cho các nn c b nt v thành tng mng, có b ph n ưc nâng cao, có b ph n b st xu ng. Các b ph n ưc nâng cao th ưng tr thành các cao nguyên rng ln, còn các b ph n st lún th ưng b các lp tr m tích dày ph lên, có khi dày ti 5000 – 8000m. Các lp tr m tích này có th b un np trong các chu kì to núi tr hơn ho c b các khi mc ma xâm nh p ho c phún xu t to to núi la. Trên lãnh th Vi t Nam có các mng nn c (còn gi là các a kh i) t ươ ng i ln là: m ng nn c Vòm Sông Ch y phía Bc và mng nn c Kontum phía Nam. Ngoài ra, còn có nh ng mng nn c nh hơn l ra nh ư các kh i Phanxip ng, Sông Mã, Puhuat, Rào C. M ng nn c Kontum là b ph n phía ông ca nn c In ôxini bao g m c vùng H Lào, mi n ông Thái Lan và lãnh th Campuchia. HI: a máng là gì? Ho t ng c a a máng nh ư th nào? ÁP: Cng gi ng nh ư nn, a máng là m t y u t c u trúc c a v Trái t. ó là nh ng b ph n tr ng ca v Trái t b n ưc bi n ph ng p. Tr i qua m t th i gian r t dài, trong a máng có tr m tích lng ng (chi u dày có th ti 10 – 15 km). Ti p sau th i kì lng ng tr m tích là th i kì ho t ng ca a máng. Các lp tr m tích ưc un np và nâng lên trong các vn ng to núi. v trí a máng b nưc bi n ph ng p tr ưc kia, nay có các dãy núi ni lên. cao c a núi tu thu c vào cưng nâng lên mnh hay y u. Nh ư vy có th coi a máng là nơi sinh ra các dãy núi un np, còn vt li u tr m tích 31
33. trong a máng là nguyên li u hình thành các lo i á cu to nên các dãy núi. Trong quá trình phát tri n lâu dài ca mt lãnh th (qua các th i i a ch t), s k ti p ca các giai on: lúc là a máng, lúc tr thành nn, r i li a máng th ưng xy ra. ó là các giai on có ch : bi n, r i lc a, r i li bi n, nh ng th i kì bi n xu t hi n th ưng ưc gi là th i kì bi n ti n, còn các th i kì lc a xu t hi n là thi kì bi n thoái. nưc ta, các a máng cng ã ưc hình thành và tn ti tr ưc khi có các vn ng to núi xy ra. HI: Trong l ch s phát tri n lãnh th , các núi non n ưc ta ã ưc hình thành trong nh ng th i kì nào? ÁP: Trong l ch s phát tri n ca lp v Trái t nói chung, và ca c châu Á, các nhà a ch t hc ã xác nh ưc các th i kì xy ra các vn ng to núi ln sau ây: - Th i kì tr ưc i C Sinh cách ây hàng nghìn tri u nm ã có mt vài ln xy ra các vn ng to núi. - Trong i C Sinh, cách ây t 285 tri u nm n 570 tri u nm ã có 2 th i kì vn ng to núi ln: a) V n ng to núi Calêôni cách ây trên 400 tri u nm. b) V n ng to núi Hecxini cách ây kho ng 300 tri u nm. - Trong i Trung Sinh c ng có 2 th i kì vn ng to núi l n: a) V n ng to núi In ôxini cách ây kho ng trên 200 tri u nm. b) V n ng to núi Kimêri cách ây kho ng trên 150 tri u nm. - Trong i Tân Sinh, vào k Tam, cách ây t 25 n 67 tri u nm, có th i kì vn ng to núi ht sc mãnh li t. ó là vn ng to núi Himalaya – Anpi. Các th i kì to núi ln ó u có ít nhi u nh hưng n s hình thành a hình trên lãnh th nưc ta. Tr ưc ht, cách ây hang nghìn tri u nm, ch c ch n là trên lãnh th nưc ta ã có nhi u núi xu t hi n. Nh ng núi ó dn dn ã b phá hu , tr thành các nn c mà mt vài b ph n còn sót li cho n ngày nay. Trong v n ng to núi Calêôni u i C Sinh, mi n Bc các kh i nn c Vòm Sông Ch y, Phanxip ng và Sông Mã ã ưc nâng cao và m rng them. phía Nam, n n c In ôxini c ng b nt v mnh và nhi u b ph n ã b st lún xu ng sâu. Vn ng to núi Hecxini x y ra t ươ ng i yu mi n Bc, ch c ch n ã hình thành nên nhi u dãy núi un np á vôi, nh ưng các dãy núi này v sau li b các vn ng to núi trong i Trung Sinh phát tri n ti p ho c ci to li. mi n Nam v n ng to núi Hecxini l i khá mnh, ph n ln các núi non phía bc à Nng và Nam Trung B u xu t hi n trong th i kì này. Ngoài ra, su t t Tr ưng Sơn Bc tr xu ng phía nam u có hi n tưng xâm nh p ho c phún xu t mcma. Trong các vn ng to núi Trung Sinh, mi n Bc hình thành các dãy núi á vôi dc song à, ch y dài su t t Sơn La n Ninh Bình và các dãy núi cánh cung ông Bc u ch m v Tam o. Nhi u hi n 32
34. tưng xâm nh p và phún xu t mcma c ng ã xy ra. Trong i Trung Sinh, h u ht lãnh th Vi t Nam ã có ch lc a. C ng t ây, tác ng bào mòn a hình ca các ngo i lc ã kéo dài kho ng 50 tri u nm, làm cho b mt lãnh th nưc ta b san b ng và núi non th p i rõ rt. Trong i Tân Sinh, do nh hưng ca vn ng to núi Himalaya x y ra v i nhi u t cách nhau, nên a hình nưc ta ưc tr hoá li. phía bc, lãnh th nưc ta ã ưc cu to vng ch c rt cu i i Trung Sinh và gn li n vào kh i Hoa Nam, nên nh hưng ca vn ng to núi Himalaya ch gây nên các np un ng m, nâng cao nơi này, làm st lún, t gãy nh ng nơi khác. Do v n ng di n ra thành nhi u t có th i gian, cách nhau khá xa, nên a hình cng ưc nâng lên thành nhi u bc có cao khác nhau. Mt nh hưng quan trong n a ca vn ng Himalaya là ho t ng mnh m ca macma ã to nên nh ng khu v c ba dan r i rác (nh ư in Biên, Thanh Hoá, Ph Qu , V nh Linh ). c bi t, hi n tưng phún xu t xy ra r t mnh phía nam, á ba dan trào ra ã ph nh ng di n tích rng trnê các cao nguyên nam Trung B và mi n ông Nam B . HI: Hi n t ưng núi non, sông ngòi c a n ưc ta tr l i ưc bi u hi n nh ư th nào? ÁP: Hi n t ưng núi non, song ngòi ca nưc ta ưc tr li bi u hi n ch : hình dng ca núi tr nên sc so, cao t ng them, các song ngòi có dc ln hơn, n ưc ch y xi t hơn HI: Ti sao các dãy núi n ưc ta l i có h ưng Tây B c – ông Nam và h ưng vòng cung? ÁP: Các dãy núi c a n ưc ta mi n Tây B c và B c Trung B có h ưng Tây B c – ông Nam rõ r t là vì các dãy núi này ã ưc hình thành trong u mút c a a máng c kéo dài t phía Himalaya t i theo hưng Tây B c – ông Nam. Các núi có h ưng vòng cung ch y u là ưc hình thành rìa phía ông c a các m ng n n c , cho nên hình d ng c a các m ng n n này c ng có tác d ng nh h ưng cho các n p u n hình thành nên chúng. HI: Trong vi c t o nên a hình, n i l c và ngo i l c mâu thu n nh ưng th ng nh t v i nhau. Hi u iu ó nh ư th nào cho úng bn ch t? ÁP: Ni l c là nh ng l c có ngu n g c t sâu trong lòng Trái t, có vai trò ch y u là ki n t o các ơ n v c u trúc trên b m t Trái t nh ư n n, các m ch nùi u n n p, on t ng, núi l a v.v Ngoài l c là nh ng l c tác ng trên b m t Trái t, còn g i là l c xâm th c hay tác nhân xâm th c, ví d s c gió, s c n ưc, nhi t M t Tr i, sóng bi n v.v V b n ch t, ây là hai l c trái ng ưc nhau và mâu thu n v i nhau, vì m t bên thì “xây”, còn m t bên thì “phá”, nh ưng chúng k t h p v i nhau m t cách ch t ch trong vi c t o nên các d ng a hình hi n nay trên b m t Trái t. N i l c v a t o nên các ơ n v c u trúc thì ng th i ngo i l c ã làm thay i hình d ng. Ví d kh i núi Ba Vì, nguyên là nh ng l p á tr m tích ưc u n lên thành m t n p, r i các tác nhân xâm th c xói mòn nh ng n ơi m m làm cho nh ng n ơi 33
35. rn nhô lên thành ba ng n, hay “va vì” núi. Nh ng a hình ta trông th y trên m t các l c a u hình thành nh ư th , do tác ng c a hai l c: n i lc “xây d ng” và ngo i l c “xâm th c”. ó cng chính là quy lu t chung c a s hình thành a hình. HI: Hình thái các ng b ng B c B , Nam B và ng b ng duyên h i mi n Trung có liên quan t i l ch s phát tri n c a chúng nh ư th nào? ÁP: 1. ng b ng B c B là ng b ng châu th , r ng 16000km 2, ưc b i p b i phù sa c a các h th ng sông Thái Bình và sông H ng. Là m t châu th nên ng b ng này có hình m t tam giác nh Vi t Trì và th p d n t tây b c xu ng ông nam, v i cao gi m d n t 10 – 15m xu ng n cao sát mt bi n. im n i b t c a ng b ng này là có các ô tr ng, ưc ng n cách b i h th ng ê nhân t o làm cho quá trình b i p ch ưa hoàn thành, nhi u n ơi còn r t tr ng. Ra n bi n là dãy t c n t o nên do tác ng c a sóng gió. C n cát t p trung nhi u nh t quãng gi a sông Trà Lí và sông H ng. Do b gi i h n bi h th ng ê, nên phù sa sông H ng ưc mang ra c a sông là cho di n tích ng b ng càng m r ng v phía bi n, t c kho ng 80m/n m. 2. ng b ng Nam B là danh t g i chung 2 khu v c ông Nam B và châu th C u Long mà ranh gi i ch y ngang qua thành ph H Chí Minh. - Khu v c ông Nam B x ưa là m t ng b ng do phù sa sông b i p lên trên á g c sa di p th ch Trung sinh i c a s t võng Nam B . Trong k t , khu v c phía ông c a ng b ng l i b lôi cu n vào v n ng nâng lên c a khu v c núi c c Nam Trung B lên t i cao 100m ( cao c a các qu i th p ven su t d i ng b ng duyên h i Vi t Nam), trong khi ó ph n còn l i b s t sâu xu ng hình thành mt v nh bi n, trong ó n i lên m t s o nh . ng th i các ho t ng phun trào ba dan x y ra, dung nham ba dan ph lên trên l p phù sa c . Châu th sông C u Long có m t l ch s r t tr . Cách ây 4500 n m bi n v n l n vào t n ng Tháp Mưi và châu th sông Cu Long vn b ng p n ưc t i 4m. Kho ng 2000 n m sau, mc dù kh i l ưng phù sa kh ng l c a sông C u Long b i p r t nhanh, nh ưng cao trung bình c a châu th v n ch kho ng 2m trên m c n ưc bi n. Trong khi ó c a tri u vùng c a sông dâng cao t i 3 – 4m. Vì th mà nh c a châu th tính theo ph m vi nh hưng c a thu tri u lên n t n PhnômPênh, cách bi n 300km. Hi n nay, châu th sông C u Long v n ti p t c m r ng, nh ưng do nh h ưng c a h i l ưu mà quá trình ó ch phát tri n m nh v phía tây nam (m i Cà Mau) nhânh t i 60 – 80m/n m. Do l ch s phát tri n c a châu th nh ư v y mà t m n, t phèn, t l y chi m m t t l di n tích áng k . N ưc m n có th xâm nh p t i 1/3 di n tích châu rh . Châu th sông C u Long hi n nay là m t ng b ng l n, di n tích t i 40000km 2, th p và r t b ng ph ng, d c bình quân 1m/km. Sông không có ê nên hàng n m vào mùa l , n ưc sông v n tràn b và làm ng p n trên 1 tri u ha t ai. a hình châu th cao th p không u. Cao là các g t ven sông do phù sa b i, có nhi u phía An Giang. Hai n ơi tr ng úng là ng Tháp M ưi và Hà Tiên. 34
36. 3. ng b ng duyên h i mi n Trung là d i ng b ng ven bi n b chia c t thành t ng khúc b i các nhánh núi n lan ra sát bi n, t o thành các ng b ng nh h p. T b c vào nam có các ng b ng Ngh An (1750km 2), Hà T nh (1660km 2), Qu ng Bình (640km 2), Qu ng Tr (610km 2), Th a Thiên (900km 2), Qu ng Nam (1450km 2), Qu ng Ngãi (1200km 2), Bình nh (1700km 2), Phú Yên (820km 2), Khánh Hoà (400km 2), Phan Rang (220km 2) Và Phan Thi t (310km 2). c im chung c a các ng b ng này là có d c nghiêng t tây sang ông. ng b ng r t h p ngang, t ph n l n x u. ây là lo i ng b ng mài mòn – bi t . L ch s phát tri n c a chúng có liên quan m t thi t v i s bào mòn chân núi do bi n, sau ó ưc các v t li u c a sông và bi n b i t thành. HI: a hình Kacxt ơ Vi t Nam có nhi u nét c áo khác v i nhi u n ơi trên th gi i. V y nh ng nét c áo ó là gì? n ưc ta có nh ng ki u và mi n Kacxt ơ nào áng chú ý? ÁP: T “ Kacxt ơ” v n là m t danh t riêng, ch tên c a m t cao nguyên á vôi dãy núi Anp ơ inaric (Nam Tư c ). Trong các t in hi n nay Kaxct ơ ưc nh ngh a là quá trính tác ng v m t hóa h c và m t ph n v m t c ơ h c c a n ưc ng m vào các lo i á d hòa tan nh ư á vôi Di n t ch Kaxct ơ n ưc ta r ng 50.000 km 2, chi m 1/6 di n tích t n ưc. Các mi n Kaxct ơ n ưc ta nm trong ph m vi Kaxct ơ nhi t i ông Nam Á là n ơi di n tích Kaxct ơ r ng l n nh t th gi i. Do iu ki n nhi t i m, nên các quá trình phong hóa v t lý, hóa h c, sinh h c di n ra m nh m , t o nên nhi u d ng Kaxct ơ bi u hi n tính ch t c áo c a a hình n ưc ta là a hình Kaxct ơ già. Có 2 dng cơ b n: 1. Dng do quá trình g m mòn là ch y u t o nên: các h hút n ưc, gi ng Kaxct ơ, l ng Kaxct ơ. 2. Dng do ho t ng b ng t ch y u t o nên: các th ch nh trong hang ng (vú á, m ng á, rèm á, ct á ). n ưc ta, n u phân theo h ưng hình thái phát sinh thì có 4 ki u Kaxct ơ ch y u: + Kaxct ơ tr i : Kaxct ơ l tr c ti p ra b m t t. + Kaxct ơ ph : Kaxct ơ trên b m t có ph m t l p v t li u không hòa tan. + Kaxct ơ b chôn vùi : quá trình Kaxct ơ ã ng ng ho t ng, trên b m t á Kaxct ơ v n còn t n t i các d ng a hình Kaxct ơ c sót l i. + Kaxct ơ c : Kaxct ơ ưc hình thành trong iu ki n a lí khác v i iu ki n a lý hi n nay và ch ưa b phá h y do các quá trình ngo i l c. Các mi n Kaxct ơ n ưc ta g m có: mi n Kaxct ơ vùng tr ng ông b c ( ây có các vùng Kaxctơ H Long p và n i ti ng và Kaxct ơ B c S ơn có nhi u hang ng l n vào b c nh t n ưc ta), min Kaxct ơ kh i nâng Vi t B c (có h Ba B ), mi n Kaxct ơ vùng trng sông à (vùng Kaxct ơ Nho Quan Ninh Bình ưc coi như là m t v nh H Long trên c n); mi n Kaxct ơ t kh i nâng sông Mã n vùng tr ng 35