Hà Nội - Văn hóa và phong tục (Phần 3)

Nội dung text: Hà Nội - Văn hóa và phong tục (Phần 3)

1. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 1 Muåc luåc CHÛÚNGI: PHUåC TRANG 3 CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM 4 ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY 7 CAÁI YÏËM 10 TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ 14 NOÁN 16 CHÛÚNGII: VUI CHÚI 20 HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI 21 XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC 24 THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH 28 TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM 31 CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI 33 CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT 36 NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC 37 MUÁA CHEÂO 41 HAÁT GIAO DUYÏN 43 DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ 47 NEÁT TUÖNG 51 TRANH SÚN MAÂI 54
2. LYÁ KHÙÆC CUNG 2 TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA” 57 MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT 59 VEÄ MÙÅT TAÂO THAÁO 63 CA TRUÂâ DOÂNG NHAÅC DÊN CA HAÂ NÖÅI 65 GIOÅNG HAÁT XÊÍM BÊNG KHUÊNG 69 CHUYÏÅN VÏÌ NHAÅC HIÏËU XÛA 72 CHÊÌU AÃ ÀAÂO CUÖËI NÙM 76 NGHÏÅ THUÊÅT HAÁT AÃ ÀAÂO 79 SÖËNG CHÏËT VÚÁI NGHÏÌ DIÏÎN 84
3. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 3 CHÛÚNGI: PHUåC TRANG
4. LYÁ KHÙÆC CUNG 4 CHIÏËC AÁO DAÂI VIÏÅT NAM Coá ngûúâi baão em tûâ kiïíu aáo ngûúâi Taây, ngûúâi Mûúâng maâ ra. Coá ngûúâi baão úã em coá vaâi chi tiïët núi aáo cuãa caác chõ em Huïë, Chùm.Laåi coá ngûúâi cho rùçng em thaânh hònh tûâ böå aáo múá ba múá bêíy cuãa àêët Kinh Bùæc huyïìn thoaåi Nhûäng yá kiïën àoá àïìu coá nhûäng tyã lïå chñnh xaëc nhêët àõnh naâo àoá. Nhûng, àuáng ra, em tiïëp nhêån hònh aãnh vaâ húi hûúáng cuãa nhiïìu miïìn trong caã nûúác gom goáp laåi, böí sung cho nhau maâ thaânh. Em àaä coá mùåt úã Phaáp vaâ úã Anh tûâ nhûäng nùm 1913. Höìi àoá vaâ sau àoá ñt nùm, em vêîn coân àún sú vaâ àûúåc cùæt, may toaân bùçng tay caã. Cuãa haâng hoa maâ. Thoaåt àêìu laâ caái aáo daâi, cöí troân, maâu nêu. tam giang, múä gaâ, höì thuyã. Vaåt aáo thùèng, tay boá, xeã möåt àoaån úã cöí tay, caâi cuác bïn sûúân. Nhûäng nùm 1936-1938, tûâ cú súã sùén coá, chiïëc aáo daâi àaä àûúåc hoåa sô Caát Tûúâng thiïët kïë vaâ böë trñ laåi àaä ra àúâi. Phaãi noái möåt chuát vïì öng Caát Tûúâng. öng àaä êëp uã nhiïìu yá àöì caãi caách y phuåc Viïåt Nam, nhêët laâ chiïëc aáo daâi. Öng say sûa vúái caã nhûäng bûác thïu röìng. phûúång, nhûäng bûác tranh Haâng Tröëng. Nhûng öng thúâ phuång chiïëc aáo daâi. Öáng laâ sinh viïn trûúâng Cao àùèng Myä thuêåt Àöng Dûúng, hoåc hïët 5 nùm vaâ àaä töët nghiïåp. Öng cuäng coá möåt söë tranh. Nhûng moåi ngûúâi biïët àïën öng chuã yïëu qua chiïëc aáo daâi vúái cöng trònh caãi tiïën cuãa öng. öng laâ ngûúâi àêìu tiïn duâng maáy khêu àïí may chiïëc aáo daâi. Àöång taác naây ruát ngùæn àûúåc rêët nhiïìu thúâi gian so vúái khêu tay. Leä dô nhiïn coân möåt vaâi võ trñ quan troång, hoa myä àïí quyïët àõnh chêët lûúång chiïëc aáo phaãi duâng àïën baân tay kheáo leáo cuãa ngûúâi thúå. öng caãi tiïën caái cöí aáo, àûa noá lïn thaânh cöí àûáng cao 2 centimeát. Öng coân “lùng xï” kiïíu cöí cûáng, cöí bùæt cheáo vaâ cöí caánh hoa. öng quy àõnh võ trñ nhûäng chiïëc khuy bêëm vaâ àûa ra nhiïìu kiïíu khuy, khuyïët, boã ài taâ aáo phuå, ngùæn àïåm trong. Taâ aáo daâi buöng xuöëng caách mùåt àêët 20cm. öng chuá yá laâm cho àöå daâi cuãa hai mùåt trûúác sau coá àöå “àöí” chuêín xaác àïí cho khi mùåc vaâo àûúåc cùng, lûúån saát, boá khñt lêëy nhûäng àûúâng neát cuãa cú thïí, tön cao böå ngûåc, laâm cho eo thon thaã, thùæt àaáy lûng ong
5. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 5 Chñnh vò vêåy, aáo daâi Caát Tûúâng Lú muya (Ie mûr theo tiïëng Phaáp laâ Caát Tûúâng) àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång. Trong söë naây, àa söë laâ nhûäng nûä sinh, nhûäng chõ em thñnh ùn mùåc àeåp. AÁo daâi laâ thúâi trang tuyïåt àöëi cho nhûäng nhên vêåt tiïíu thuyïët nhû cö Liïn trong “Gaánh haâng hoa”, cö Loan trong “Àoaån tuyïåt cö Mai trong “Nûãa chûâng xuên vaâ ñt lêu sau cö “thiïëu nûä bïn hoa huïå” cuãa Tö Ngoåc Vên, cho cö gaái trong bûác “ Hiïån veã hoa “ cuãa hoåa sô Nguyïîn Tûúâng Lên. Höìi àoá, öng Caát Tûúâng coân treã, öng gêìy gêìy têìm thûúác. Muâa haå hay mùåc böå tuöåt so soa, àeo caâ vaåt. Khuön mùåt thanh tao, tûå lûå, húi xanh xao. Öng nhanh nheån, luön lui túái nhûäng cûãa haâng thïu úã phöë Haâng Tröëng, Haâng Gai. ÚÃ àêy, öng kïët thên vúái öng Thûác laâ möåt nghïå nhên thïu, coá cûãa haâng. Öng Thûác rêët yïu quyá chaâng hoåa sô Têy hoåc cao àùèng maâ laåi nùång tònh vúái nghïì nghiïåp töí tiïn, àïí yá àïën nhûäng caái cuãa ngaây xûa”. Öng keáo hoåa sô Caát Tûúâng vïì quï phöë Ninh Xaá, Bùæc Ninh, gaã ngay cö chaáu gaái tïn laâ Nöåi cho hoåa sô. Cö Nöåi laâ möåt tay thïu gioãi, laâ con gaái öng chuã möåt cûãa haâng thïu nöíi tiïëng. Sau àoá, hoåa sô àûa vúå vïì phöë Loâ Àuác. Vaâi thaáng sau, hoå múã möåt cûáa hang may aáo daâi úã gêìn ngaä nùm Baâ Triïåu. Cûãa haâng coá biïín àïì : Coupe Caát Tûúâng. Noá nöíi tiïëng khùæp núi. Khaách àïën nûúâm nûúåp. Em gaái cö Nöåi chuyïn mùåc nhûäng chiïëc aáo do öng anh rïí thiïët kïë vaâ may. Vö tònh, cö àaä laâm caái viïåc “lùng xï” möët cho cûãa haâng Caát Tûúâng. Cö àûúåc moåi ngûúâi goåi laâ Nga Caát Tûúâng, cuäng lûâng lêîy möåt thúâi. Tûâ sau 1945 vaâ nhêët laâ tûâ sau 1975, chiïëc aáo daâi àûúåc lïn ngöi. Noá chiïëm võ trñ àöåc tön trong caác dõp lïî höåi, giao dõch quöëc tïë. Noá xuêët hiïån trïn caác diïn àaân, caác sên vêån àöång trong vaâ ngoaâi nûúác. Trong caác buöíi biïíu diïîn nghïå thuêåt, thúâi trang, thi hoa hêåu. Chiïëc aáo daâi àaä nhû cêu ca quan hoå, bay ài khùæp thïë giúái, úã àêu noá cuäng coá möåt võ trñ xûáng àaáng. Noá àûúåc caãi tiïën thïm vaâ mang sùæc thaái riïng tûâng miïìn trong nhûäng chi tiïët nhoã àïí àaáp ûáng àûúåc súã thñch vaâ yïu cêìu thêím myä cuãa thúâi àaåi. Nhùæc laåi, nhûäng nùm 1930, 1936, 1937, trong caác cuöåc thò hoa hêåu úã Haâ Nöåi, Haâ Àöng vaâ trong caác chúå phiïn (kermesse), eaáe cö gaái àeåp nhû aái Liïn, cö Àiïåp, cö Hoaân, cö Siu àïìu àùng quang vúái chiïëc aáo daâi. Cö Slu laâ con gaái nhaâ tiïíu thuyïët kiïëm hiïåp Lyá ngoåc Hûng.
6. LYÁ KHÙÆC CUNG 6 Caác nghïå sô nûúác ngoaâi nhû Kirienko, Francine Vande, Catherine.v.v àïìu mùåc aáo daâi. Dûå höåi nghõ Parls, chõ Nguyïîn Thõ Bònh huâng biïån vúái chiïëc aáo daâi. Nhaâ sûã hoåe Myä laâ J.S.Ten son, viïët: “Xin pheáp cho töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam, chiïëc aáo daâi cuãa ngûúâi meå Viïåt Nam. Nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi àaä mùåc chiïëc aáo daâi. Meå cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc chiïëc aáo daâi”. Chiïëc aáo daâi Viïåt Nam laâ möåt doâng söng, möåt cún gioá, möåt nïëp mêy bay. Noá tûúång trûng cho sûå maâu múä, höìi sinh, têíy trêën vaâ phöìn thûåc. Coá khi trïn thên aáo àûúåc in hoùåc thïu lïn hònh aãnh nhûäng röìng, phûúång, hoa, laá àïí thïm phêìn hêëp dêîn. Nhûng, noá khöng coá nhûäng maãng maâu sùåc súä. Nhûäng hònh veä trïn aáo daâi phaãi xinh, goån àïí ùn yá vúái veã àeåp maâ chuáng gûãi mònh vaâo àoá. Coá ngûúâi laåi in lïn chiïëc aáo quaá nhiïìu hònh aãnh, nhûäng vaåch ngang doåc chi chñt hoùåc quaá nhiïìu maâu sùæc, chiïëm caã bïì mùåt chiïëc aáo daâi. Nhû vêåy khöng ùn nhõp, laâm cho ngûúâi mùåc aáo phaãi mang caã möåt bûác tranh trïn mònh. Noái chung, viïåc pha hoùåc choån maâu aáo, in hoùåc thïu hònh trïn aáo laâ möåt cöng viïåc rêët phûác taåp. Phaãi coá con mùæt myä thuêåt, vùn hoåc nghïå thuêåt, laåi phaãi coá con mùæt têm linh Trong möåt cuöåc trao àöíi giûäa caác nghïå sô kõch noái Trung Quöëc vúái Viïåt Nam, möåt nûä diïîn viïn kõch noái Trung Quöëc noái vúái chõ Diïåp Bñch: “aáo daâi” cuãa chõ àeåp hún aáo “Sûúâng saám” Thûúång Haãi cuãa em”. Chiïëc aáo daâi laâ möåt neát àeåp vùn hoaá rêët riïng cuãa Viïåt Nam.
7. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 7 ÀÖI ÀIÏÌU VÏÌ CHIÏËC VAÁY Nguöìn göëc xa xûa vaâ thên thiïët nhêët cuãa chiïëc vaáy laâ caái núm uáp caá. ÚÃ caác nûúác aã Rêåp, noá àûúåc goåi laâ Djoubba, coá nghôa laâ linh thiïng. Ngûúâi Trung Quöëc duâng chiïët tûå goåi laâ xuêín chûâ, göìm hai böå phêån gheáp laåi vúái nhau: chûä y “raách” gheáp vúái chûä “quên”. Cuäng laâ chûä tûå, gheáp vúái chûä quên. Coá nghôa laâ sûå trang trñ vaâ sûå súã hûäu cuãa “quên”. Tûâ quên chó caác bêåc nam nhi vúái yá nghôa tön vinh. Thuúã Àöng Sún, ngûúâi Laåc Viïåt duâng vaáy laá cêy hoùåc löng vuä, xoeâ ra. Sau àoá laâ vaáy múã ngùæn, laâ möåt maãnh vaãi quêën vaâo thên. Röìi àïën vaáy kñn göìm hai meáp dñu laåi vúái nhau thaânh hònh núm. Vaáy àaåi diïån cho nûä giúái. Ngaây 23-1-1911, trûúác cûãa Viïån Haân lêm khoa hoåc Phaáp coá cuöåc tranh caäi lúán vïì viïåc kïët naåp hay khöng kïët naåp nûä giúái vaâo Viïån Haân lêm vaâ Manh Curie bõ thua taåm thúâi. Ngûúâi ta goåi cuöåc tranh caäi lúán naây laâ cuöåc tranh caäi giûäa caái vaáy vaâ böå rêu. Nùm 1960, úã Anh bùæt àêìu coá phong traâo mùåc vaáy ngùæn. phaãn àöëi maånh meä nhêët loaåi vaáy naây laâ caác võ giaáo sû Hoå noái rùçng caác nûä sinh viïn mùåc vaáy ngùæn laâm cho hoå khöng giaãng baâi àûúåc. Xa xûa, ngûúâi Trung Quöëc àïìu mùåc vaáy. Sau àoá, nhûäng ngûúâi Höì (Möng Cöí) laâ dên du muåc àaä traân sang Trung Quöëc. Ngûúâi Höì mùåc quêìn cho goån gheä àïí cûúäi ngûåa àûúåc tiïån lúåi. Caái quêìn, do àoá, coá mùåt úã khùæp Trung Quöëc, möåt böå phêån úã Viïåt Nam vaâ úã möåt söë nûúác laáng giïìng. Trûúác àêy, vaâ nhêët laâ vaâo khoaãng nùm 1990, nhiïìu nhaâ myä hoåc vaâ taåo möët phaát biïíu rùçng hoå àaä hoåc nhiïìu àiïìu úã caái vaáy Viïåt Nam. Coá nghôa laâ möåt vaâi daáng dêëp vaâ àûúâng neát cuãa caái vaáy Viïåt Nam àaä àûúåc truyïìn sang caác nûúác êu Myä. Möåt thúâi gian rêët daâi, ngûúâi ta duâng têëm vaáy lûúái trai baãy bûác bùçng lônh hay söìi daâi chêëm goát, caåp vaáy thûúâng röång baãn, khoaãng tûâ 5 àïën 10
8. LYÁ KHÙÆC CUNG 8 cai vúái caác maâu sùæc xanh, vaâng, höìng. Àïí tö àiïím thïm cho caái vaáy laâ daãi thùæt lûng maâu múä gaâ, hoa lyá, höìng àaâo thùæt so le, buöåc muái, ruã xuöëng vûâa dõu daâng, vûâa coá maâu sùæc. Vaáy thûúâng mùåc nhûäng luác khöng laâm viïåc lam luä, vò vaáy keáo daâi xuöëng têån mùæt caá chên. Khi phaãi lao àöång thêåt sûå, ngûúâi ta mùåc chiïëc vaáy ngùæn àïën trïn àêìu göëi, thïët liïåu vaãi thö kïåch maâ bïìn, goåi laâ caái “söëng”. Meå Àöëp trong troâ Meå Àöëp - lyá trûúãng (vúã Quan êm Thõ Kñnh) mùåc caái “söëng”, ài rao moä. Trong bûác tranh “Hûáng dûâa” (Àöng Höì), cö gaái hûáng dûâa mùåc caái “söëng ra veã vûâa ài lao àöång vïì. Thõ Mêìu lùèng lú mùåc chiïëc vaáy xöåc xïåch. Caác thõ nûä trong cung àònh mùåc vaáy röång, coá nhiïìu nïëp vúái chêët lûúång vaãi luåa haång sang vaâ quyá, nïn khöng goåi laâ vaáy maâ goåi laâ “xiïm” cho coá phêìn cao sang, cung àiïån Ngûúâi àaân baâ gioãi giang, cheâo chöëng, biïët lo toan cho gia àònh, àûúåc moåi ngûúâi khen laâ: “veán vaáy phêët cúâ ”. Khi cuöåc söëng khoá khùn, ngûúâi àaân baâ coá quyïët têm vaâ yá chñ maånh meä noái: “Ta phaãi veán vaáy phêët cúâ múái àûúåc”. Ngûúâi àaân öng vuång daåi, chó ru ruá trong nhaâ bõ coi laâ “Àöì chó biïët coá cúm nhaâ, vaáy vúå”. Maâ vaáy vúå cuäng laâ núå àúâi. Laåi coá cêu: “Cö kia cùæt coã ven söng, caái vaáy thò ngùæn, caái löng thò daâi,” Cö cùæt coã mùåc mi-ni juyáp tûâ ngaây xa xûa êëy röìi. Möåt viïåc laâm àiïn daåi, thiïëu suy nghô àûúåc goåi laâ “veán vaáy giûäa chúå”. Trûúác àêy trong höåi xuên, caãnh àaánh àu tûng bûâng lïn búãi nhûäng têëm vaáy bay lïn böìng bïình, chöng chïnh cuãa caác cö gaái uöën lûng ong. Thûã nghô, nïëu khöng coá caái àoá thò coân gò laâ hûúng võ muâa xuên nûäa. Ngûúâi ta, nhêët laâ tuöíi thú, ai cuäng coá caái haånh phuác tuyïåt àónh laâ àûúåc baám vaáy meå. Nhûng ngûúâi àaân öng súå vúå vaâ vuång vïì cuäng bõ coi thûúâng laâ anh chaâng baám vaáy vúå. Chiïëc vaáy Viïåt Nam àoáng khung, laâm nöíi bêåt caái voâng thûá ba kyâ diïåu cuãa thên thïí ngûúâi phuå nûä. Àoá laâ voâng möng. Maâ chñnh noá cuäng laâm cho voâng ngûåc vaâ voâng eo àûúåc nöíi àònh nöíi àaám hún. “Vaáy Àònh Baãng buöng truâng cûãa voäng”? cêu thú thêåt laâ thên tònh. Ngaây xûa, nhûäng caái vaáy àeåp nhêët, thûúát tha nhêët laâ nhûäng chiïëc vaáy cuãa chõ em úã vuâng àöìng bùçng söng Höìng, àùåc biïåt laâ vuâng Àònh Baãng, Haâ Bùæc. Vêåy, caái vaáy cuäng laâ möåt hònh aãnh thiïng liïng trong têm linh vaâ trong con mùæt cuãa moåi ngûúâi. Sau naây, Tuá Xûúng múái “haå” àûúåc cêu: “vaáy lônh cö
9. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 9 kia queát saåch heâ ”. Khuyïn nhau àûâng laâm viïåc gò quaá sûác, ngûúâi ta noái chua ngoa: “Àûâng cùng vaáy hûáng dûâa maâ khöng vaáy” Ngûúâi phuå nûä mùåc vaáy, thùæt daãi ruát röìi phuã ngoaâi bùçng chiïëc thùæt lûng maâu. Daãi ruát àûúåc tïët, bïån kiïn cö.ë Mùåc vaáy phaãi luön coá yá tûá. Nhiïìu khi phaãi kheáp neáp, giûä gòn trong luác ài àûúâng gioá to, luác ài chúå, luác ngöìi tûåa maån thuyïìn v.v ÚÃ nûúác ta, nhûäng nùm 1954-1959 coá caái kiïíu vaáy daâi quaá àêìu göëi, may phöìng vaâ húi khum phêìn dûúái (vaáy chuöng). Àïën nùm 1960, vaáy àûúåc may thùèng, xeã chuát ñt úã giûäa thên sau, xïëp thaânh ly hoùåc may boá. Nùm 1968, vaáy mi ni ra àúâi, ngùæn àïën àêìu göëi. Nùm 1980 xuêët hiïån vaáy daâi àïën chên, coá caâi khuya bêëm. Thöi thò àuã kiïíu: vaáy xïëp, vaáy löìng, vaáy núm, vaáy kiïíu Paris, vaáy kiïíu Thûúång Haãi, vaáy kiïíu Àöng êu, vaáy ngùæn, vaáy daâi, vaáy kïëp v.v. vaâ v.v Nhûäng nùm 1990 àïën 1993, vaáy lïn ngöi. Vaáy phaát triïín theo xu hûúáng cuãa nïìn kinh tïë thúâi múã cûãa. ÚÃã àêu ta cuäng thêëy phuå nûä àua nhau mùåc vaáy. Hoå àua nhau nhuán nhûäng bûúác chên trïn àûúâng phöë, tiïën vaâo cöng súã, cú quan, vaâo tûâng gia àònh vaâ àöí böå vïì nhûäng maãnh àêët sau luäy tre xanh. ÚÃã àêu ta cuäng thêëy phuå nûä mùåc vaáy. Caác chõ em úã thaânh phöë Höì Chñ Minh vaâ Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp lùæm. Hoå rêët gioãi vaâ rêët saânh trong viïåc lûåa choån mêîu, maâu, kiïíu daáng. Hoå sûãa chûäa, gia cöng, caãi tiïën nhûäng böå vaáy tûâ Têy, Têìu mang àïën theo caách nhòn vaâ gu thêím myä cuãa hoå. Caác haâng may mùåc cuäng dûåa theo caác ca-ta-lö cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái maâ saãn xuêët ra nhûäng chiïëc vaáy sao cho vûâa loâng caác chõ em. Nhûäng chiïëc vaáy thaânh phêím phaãi ûa nhòn, rêët êu maâ vêîn coá caái gam maâu truyïìn thöëng, dên töåc. Nhaâ vùn Phaáp A. Fournier noái: “Caác cö gaái Haâ Nöåi mùåc vaáy àeåp lùæm. Khöng chï vaâo àêu àûúåc. Nhòn maäi cuäng khöng chaán mùæt” Chiïëc vaáy vêîn töìn taåi trong cuöåc söëng möåt caách oanh liïåt. Noá luön luön àûúåc caãi tiïën vaâ nêng cao.
10. LYÁ KHÙÆC CUNG 10 CAÁI YÏËM Chuyïån cuä kïí: Ba cö àöåi gaåo lïn chuâa Möåt cö yïëm thùæm boã buâa cho sû Möåt trong ba cö laâm cho sû say mï vaâ chñnh caái yïëm thùæm àaä goáp phêìn tñch cûåc laâm cho sû ngêy ngêët. Coá cö gaái mong moãi: Ûúác gò söng heåp taây gang Bùæc cêìu daãi yïëm cho chaâng sang chúi Cö gaái ài chuâa Hûúng cuãa Nguyïîn Nhûúåc Phaáp xuáng xñnh: Nho thoã àuöi gaâ cao Em àeo daãi yïm àaâo. Trong Truyïån Kiïìu, khi Hoaån Thû biïët toãng Thuác Sinh mï Kiïìu maâ coân chöëi quanh, àaä noái toaåc ra “Dïî loaâ yïëm thùæm trön kim” nghôa laâ viïåc àaä roä raâng, súâ súâ ra àoá nhû chiïëc yïëm thùæm chûá khöng phaãi nhû caái trön kim àêu maâ loâe em àûúåc ÚÃã laâng quan hoå, cö gaái coá mûúâi àiïìu àaáng yïu thò àiïìu thûá nùm laâ? Nùm thûúng daãi yïëm àeo buâa. ÚÃ nhûäng bûác chaåm khùæc thïë kyã 17, 18 nöíi tiïëng cuãa àònh Liïn Hiïåp vaâ Kim Hoaâng àïìu coá nhûäng vuä nûä mang yïëm laá söìi hoùåc laá sen böìng bïình trïn nhûäng böå ngûåc ngöìn ngöån, nhêëp nhö nhûäng àöi nhuä hoa baánh giêìy, chuäm cau, bònh vöi, quaã mûúáp Ngaây xûa, chuyïån trai gaái yïu nhau àïën mûác chaâng trai cêìm lêëy cöí tay cö gaái laâ àaä xong möåt nûãa cuãa cao traâo. Nhûng àïën caái mûác cêìm àïën daãi yïëm laâ àaä “xong hùèn”. Thõ Mêìu coân múã mang trñ tuïå cho anh Nö: “Gioá xuên töëc daãi yïëm àaâo anh tröng thêëy oaãn, sao khöng vaâo thùæp hûúng ”? Höì Xuên Hûúng gúåi yá vïì trònh tûå cuãa tònh yïu: Quên tûã coá yïu thò boác yïëm
11. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 11 Laåi coá cêu: Trúâi mûa lêëy yïëm maâ che Coá anh àûáng gaác coân e nöîi gò? Anh chaâng noå laåi saâm súä vúái cö gaái: Yïëm trùæng anh ngúä laâ coâ Anh quyâ göëi xuöëng, anh thoâ hoãa mai Ngaây sau em àeã con trai Noá lúán noá giöëng öng cai bùæn coâ Ngûúâi ta àaä noái rêët nhiïìu vïì caái yïëm. Noá laâ möåt baâi thú nöìng chaáy. Noá laâ chiïëc bònh phong söëng vaâ húâ hûäng ghe böå ngûåc. Maâ böå ngûåc laâ tiïën haânh khuác cuãa ngûúâi àaân baâ. Noá vûâa laâ vêåt cêìn duâng, vûâa laâ vêåt trang àiïím khöng keám gò hoa tai, son phêën, nhêîn, xuyïën Khöng coá noá thò cuöåc àúâi keám phêìn hûúng sùæc. ÚÃã nûúác ta, caái yïëm xuêët hiïån tûâ xa xûa. Vaâ cöë nhiïn noá cuäng luön luön àûúåc caãi tiïën. Caái yïëm àûúåc àõnh hònh tûâ àúâi Lyá. Àïën nùm 1696, àaân baâ lao àöång thûúâng mùåc yïëm cöí xêy. Vúái nûä giúái quyá töåc thò trûúác yïëm coá thïm möåt vaâi àûúâng dêy tïët laåi vúái nhau thaânh hònh lûúái quaã traám. Tûâ nùm 1802 trúã ài, yïëm laâ möåt miïëng vaãi vuöng àùåt cheáo lïn ngûåc ngûúâi mùåc. ÚÃ goác (trïn) coá khoeát hònh troân laâ cöí yïëm. Àoá laâ yïëm cöí xêy. Nïëu khoeát hònh chûä V thò goåi laâ yïëm cöí xeã. Nïëu xeã xuöëng sêu nûäa goåi laâ yïëm caánh nhaån. Àïën nùm 1920, ngûúâi ta phên chia ra nhiïìu loaåi yïëm: yïëm cuãa ngûúâi lao àöång maâu nêu non, nêu giaâ, yïëm cho caác cö gaái coá nhiïìu maâu khaác nhau. Caác cö gaái ùn chúi khoeát cöí yïëm xuöëng thêåt sêu àïën gêìn núi böå ngûåc chia ra àöi ngaã, maâu sùåc súä. Treã thò duâng maâu maát nhû maâu hoa lyá, höì thuãy, àaâo phai. Àûáng tuöíi thò duâng maâu sêîm hún. ÚÃã goác nhoån cöí yïëm coá thïm ba àûúâng chó hoùåc vaãi nhoã taách ra hai bïn laâm cho cöí yïëm àûúåc bïìn hún, nhûng cuäng laâ àïí trang trñ. Sau naây laåi coá ngûúâi thïu hoa vaâo chöî naây. Hai àêìu cöí yïëm coá hai daãi nhoã àïí buöåc ra sau gaáy, phêët phú. Hai daãi nhoã naây àûúåc trang trñ maâu nöíi bêåt ùn khúáp vúái maâu yïëm. Coá ngûúâi
12. LYÁ KHÙÆC CUNG 12 cêìu kyâ coân khêu möåt tuái nhoã vaâ daâi àûång hûúng thúm, xaã vaâo ngay trong daãi yïëm àïí luác naâo cuäng coá muâi thúm ngêy ngêët. Daãi yïëm boã buâa laâ úã chöî naây àêy. Coá ngûúâi laåi quêën vaâo daãi yïëm möåt miïëng trêìu daânh cho ngûúâi tònh. Goåi laâ khêíu trêìu daãi yïëm. Hai daãi goác hai bïn caånh sûúân goåi laâ “daãi caái” hoùåc àai yïëm vò noá àûúåc thùæt laåi àïí boåc lêëy caã böå phêån ngûåc, röìi buöåc ra sau lûng vaâ thùæt daãi ngûåc laåi. Viïåc thùæt “,daãi caái” naây cuäng laâ möåt àöång taác hïå troång. Àïí lao àöång thò thùæt chùåt vaâo laâ xong, goåi laâ goái gheám. Nhûäng luác ài chúi hoùåc khöng phaãi laâm viïåc nùång thò thùæt loãng hoùåc thaáo khoaán. Coá khi laåi àïí quaá loãng àïën mûác hûäng húâ. Caác chõ em Khêm Thiïn hoùåc ùn chúi thò vûâa thùæt hûäng húâ vûâa thùæt lïånh daãi cöí yïëm lêîn daãi àai. Nhû vêåy laâ caái yïëm chó laâm caái viïåc che böå ngûåc möåt caách khöng nghiïm khùæc lùæm. Nhòn vaâo caái yïëm thoaáng thêëy böå ngûåc phêåp phöìng nhûäng bïën búâ. Àöi nhuä hoa kheä tung tùng vaâ chuyïín àöång. Trong möåt phuát chöëc naâo àoá, tinh yá coá thïí qua caái yïëm maâ chúáp àûúåc nhûäng thöng tin vö cuâng quan troång vïì chó söë hêëp dêîn cuãa ngûúâi mang yïëm. Àöi luác caái yïëm cuäng taåo möåt vaâi trûúâng àoaån húã hang maâ khöng ai núä traách. Caái yïëm coá mùåt yïëu laâ khöng àúä àûúåc ngûåc, luön coá xu hûúáng xïå xuöëng vaâ khöng nêng àûúåc chuáng lïn. Nhûng àiïìu àoá khöng cêìn vò ngûúâi ta cûá àïí khöng tûå nhiïn nhû noá vêîn töìn taåi kiïíu nhû hoa quaã trïn caânh vêåy. Nhûäng cö gaái kyä tñnh mua yïëm úã chúå vïì, röìi gia cöng, sûãa sang laåi cho húåp vúái yá mònh. Viïåc naây àoâi hoãi sûå kheáo tay vaâ tó mó. Sau khi mùåc yïëm, caác cö gaái mùåc ra ngoaâi chiïëc aáo caánh trùæng khöng caâi cuác cöí laâm tön maâu yïëm hoa hiïn hoùåc àoã thùæm. Khi ài ra ngoaâi, mùåc thïm chiïëc aáo daâi. Bïn dûúái mùåc vaáy lûúäi trai bùçng lônh hay söìi àen daâi chêëm goát. Lûng coá daãi thùæt maâu múä gaâ, höìng àaâo hoùåc hoa lyá dõu daâng. Phña caånh sûúân àeo xaâ tñch baåc coá chuâm öëng vöi vaâ con dao con böí cau. Chên ài deáp. Àêìu vêën khùn nhiïîu hoùåc nhung vúái àûúâng ngöi úã giûäa hoùåc bïn caånh. Truâm ngoaâi laâ chiïëc khùn moã quaå coá ngûúâi àïí toác boã àuöi gaâ hoùåc vêën àêìu trêìn, coá caâi chiïëc lûúåc. Nïëu ài xa hoùåc ài xem höåi, cö gaái àöåi chiïëc noán quai thao. Caái noán nùång vïì laâm duyïn Têët caã nhûäng caái àoá phöëi húåp vúái caái yïëm laâm nïn daáng neát cuãa ngûúâi con gaái mïìm maåi, duyïn daáng, gêìn vúái thiïn nhiïn maâ kñn àaáo, hiïån hûäu trong
13. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 13 cuöåc àúâi vaâ thoaáng hiïån trong nhûäng giêëc mú cuâng vúái nhûäng con coâ con vaåc Viïåt Nam. Caái yïëm ùn úã vúái ngûúâi phuå “nûä Viïåt Nam suöët caã chiïìu daâi lõch sûã. Noá àaä töìn taåi möåt caách àeåp àeä vaâ huâng biïån. Nay noá bõ caái aáo nõt chiïëm mêët ûu thïë úã nhiïìu núi. Tuy vêåy, noá vêîn coân töìn taåi. Noá coân àûúåc nghiïn cûáu àïí hoaá thên, biïën daång vaâ hoaân thiïån. Àiïìu àoá coân àang chúâ sûác saáng taåo cuãa caác nhaâ taåo möët, caác nhaâ y phuåc hoåc, xaä höåi hoåc, myä hoåc v.v Nhiïìu khaách vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi rêët ngûúäng möå vaâ hoåc têåp àûúåc nhiïìu àiïìu úã caái yïëm. Noá àaä sang chêu êu vaâ hònh thûác thùæt daãi hai bïn sûúân cuãa noá àaä àûúåc thay vaâo hai haâng khuy bêëm kiïíu Têy. Caái yïëm àaä vûúåt biïn giúái Viïåt Nam àïën vúái thïë Giúái.
14. LYÁ KHÙÆC CUNG 14 TOÁC BOÃ ÀUÖI GAÂ Maái toác tûúång trûng cho sûå súã hûäu, laâ gia taâi cuãa cha meå àïí laåi cho. Coá nhûäng dên töåc thúâ maái toác. Nhiïìu ngûúâi giûä laåi möåt maái toác, chiïëc rùng sûäa laâm kyã vêåt. Hoå muöën laâm söëng laåi têm höìn cuãa ngûúâi mang noá. Toác àaåi diïån cho möåt vaâi àùåc tñnh, khaã nùng, nùng lûåc sinh thûåc nhû úã chuyïån cöí tñch Sam son. ÚÃ Viïåt Nam, toác cùæt ài hoùåc chaãi ra khoãi lûúåc àûúåc giûä laåi vò noá coá sûå gùæn boá huyïìn bñ vúái chuã cuãa noá. Sûå cùæt toác àûúåc coi nhû laâ möåt sûå hy sinh, quy thuêån hoùåc hoâa nhêåp. Maái toác àûúåc coi nhû laâ baãn doanh cuãa linh höìn, söë phêån ûúác mong vaâ tònh yïu. Toác coân gùæn vúái coã laâ toác cuãa àêët bao la. Toác laâ vuä khñ cuãa ngûúâi phuå nûä. Chaãi toác cho möåt ngûúâi laâ möåt cûã chó thên mêåt lùæm, laâ mï say nhau lùæm. Ngûúâi Seáe vaâ Xlövakia liïåt toác vaâo cuâng hoå haâng vúái löng vaâ rêu. Hoå baão: “Àêu coá rêu, àêëy ngon”. Theo taåp chñ Chêu aá, cö Sinh Chong Min àaä chûáng Minh maái toác thiïëu nûä daây vaâ àeåp àeä mang laåi vûúng miïån sùæc àeåp cho cö taåi cuöåc thi hoa hêåu Nam Triïìu Tiïn höìi thaáng 5 nùm 1990. Kyã luåc vïì toác daâi trïn thïë giúái hiïån nay laâ 2 meát 95. Nhûäng ngön tûâ cuãa Viïåt Nam vïì maái toác rêët phong phuá, àaä noái lïn nhiïìu àiïìu: Toác mêy, toác suöëi, caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi, laân suöëi toác, toác em daâi àïën thêìn thoaåi, mùæt quêìng toác röëi tú vûúng, toác thïì, toác xoäa ngang vai, toác chõ Hoaâi (cuãa Nguyïîn Tuên), lúâi toác tú, toác em vûâa kñn traán, toác rïî tre, mêy nuái buöìn nghiïng nuái toác xanh, cuâng chaâng kïët toác xe tú nhûäng ngaây, toác àuöi sam, toác àuöi gaâ, ngaåt ngaâo hûúng toác phêën, coã toác tiïn, toác röëi àöíi keåo, toác àïí traái àaâo, cùæt toác àaánh ghen, cùæt toác ài tu, goåt gaáy böi vöi Tûâ trûúác àïën nay, àaä xuêët hiïån nhiïìu kiïíu toác khaác nhau nhû: Toác buái toá, reä àûúâng ngöi giûäa, reä àûúâng ngöi caånh, toác boã àuöi gaâ (tha thûúát duyïn daáng, àoá laâ möåt trong 10 tiïu chuêín àaáng yïu cuãa cö gaái Viïåt
15. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 15 Nam), vêën khùn, toác vêën trêìn coá àñnh caái lûúåc (àeåp tûå nhiïn coá veã phong tònh, thõnh haânh khoaãng nhûäng nùm 1930-1940). Nhûäng nhên vêåt nûä cuãa Tûå Lûåc Vùn Àoaân nhû Lan, Loan, Liïn, Nhung àïìu rêët quyïën ruä vïì kiïíu vêën àêìu trêìn. Cö haâng xeán rùng àen cuãa Hoaâng Cêìm cuäng vêën àêìu trêìn. Maái toác uöën quùn hoùåc lûúån theo kiïíu phûúng Têy (kiïíu Àeátàïmöna, kiïíu Marillin Monroe), maái toác Hó Nhi (möåt haâng toác buöng àïìu xuöëng traán theo nhên vêåt nûä trong phim Baåch mao nûä).Laåi coân coá nhûäng maái toác giaã böìng bïình, àúåi chúâ, ngêåp ngûâng, nöìng naân v.v . Möîi möåt thúâi kyâ thõnh haânh möåt hoùåc vaâi kiïíu toác riïng rêët àùåc trûng. Coá kiïíu töìn taåi lêu daâi, coá kiïíu xuêët hiïån trong thúâi gian ngùæn nguãi röìi bõ laäng quïn. Ai cuäng muöën coá maái toác àeåp, möåt kiïíu toác naâo àoá phuâ húåp cho mònh, tön àûúåc veã àeåp cuãa mònh lïn. Sûå trang àiïím àùåc biïåt seä laâm cho khuön mùåt thïm duyïn, trang nhaä, sang troång. Noá coân che giêëu àûúåc nhûäng nhûúåc àiïím trïn khuön mùåt cuãa ngûúâi phuå nûä. Ngûúåc laåi, nïëu khöng coá kiïíu toác phuâ húåp seä laâm giaãm veã àeåp cuãa khuön mùåt. “Caái rùng caái toác laâ goác con ngûúâi Àuáng vêåy. Chuyïån vïì caái toác cuäng nhû chuyïån vïì tònh yïu, noá vûâa laâ hiïån thûåc cuäng vûâa laâ huyïìn thoaåi.
16. LYÁ KHÙÆC CUNG 16 NOÁN Ngaây Xûa, Chaâng traách naâng rùçng: Xûa kia gùæn boá möåt hai Giúâ àêy gheá noán ngang hai chùèng chaâo! Böå trang phuåc tûúng àöëi àêìy àuã cuãa cö gaái Kinh Bùæc àûúåc taã nhû sau: Àöåi noán ba têm Quai thao möåt nhuám, aáo trêìm möåt àöi Caái thùæt lûng em, baãy taám vuöng söìi Caái noán àïí che mûa che nùæng, àïí phuåc trang, àúä ngûúång, che giêëu tònh caãm, thïm duyïn, laâm àeåp Laåi coá cêu: Choâng chaânh nhû noán khöng quai, Nhû thuyïìn khöng laái, nhû ai khöng chöìng Hoùåc nhû cêu àöëi laåi: Noán khöng quai noán nghiïng noán nghaã, Laâm caã chaâng phaãi ngaã phaãi nghiïng. Ngaây noáng nûåc quaá, cö gaái khaát nûúác xin ruöåt gêìu nûúác giïëng maát àöí ngay vaâo chiïëc noán, uöëng cho àúä khaát röìi rûãa mùåt, rûãa tay. Hai anh chõ ài bïn nhau, àïën möåt quaäng naâo àoá muöën nghó ngúi, hoå khöng cêìn chiïëu, khöng cêìn gò caã maâ traãi noán ra, ngöìi ngay lïn noán: “Àaä yïu nhau ta traãi noán ra ngöìi”. Thónh thoaãng cö gaái soi chiïëc gûúng trong noán, cûúâi möåt mònh, tin vaâo mònh, nghô buång: nhan sùæc nhûúâng naây, ta chùèng súå coá luác caái noán duâng àïí phe phêíy cho maát. Luác àoá, caái noán thay cho caái quaåt. Caái noán trong tay ngûúâi sûã duång sinh ra nhiïìu àöång taác vaâ yá nghô: Qua àònh ngaã noán tröng àònh,
17. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 17 Àònh bao nhiïu ngoái thûúng mònh bêëy nhiïu Khöí , “Giaä baån” trong caãnh quan hoå, caác liïìn anh, liïìn chõ haát rêët buöìn: “Khùn, noán i öi àïí laåi àêy”? Laâ luác caác cö gaái tùång cho caác baån trai caái noán quai thao thên thiïët cuãa mònh. Caái noán laâ têëm loâng cuãa cö gaái, laâ vêåt nùång tònh: “Yïu nhau, cúãi noán cho nhau”. Chaâng trai Bùæc Ninh khöng muöën cho cö baån gaái cuãa mònh phaãi ra chúå mua noán. Anh ta tûå cheã tre àan lêëy noán. Cho naâng àöåi àïí ài xem höåi àïm rùçm. Anh ta muöën caái noán àoá phaãi mang húi thúã vaâ nöîi loâng cuãa mònh. Trong tiïíu thuyïët Tùæt àeân, chõ Dêåu vaâo nhaâ Nghõ Quïë, che nghiïng caái noán raách. Àoá laâ möåt kiïíu chaâo. Ngaây xûa, Lyá trûúãng hoùåc Chaánh töíng àöåi caái noán dûáa coá choãm. Noá tûúång trûng cho uy quyïìn vaâ cao sang. Cö gaái muöën tûâ giaä ra vïì, chaâng trai liïìn giûä laåi: Mònh vïì ta chùèng cho vïì Ta giûä caái noán, ta àïì cêu thú. Cö gaái àöåi noán quai thao àûúåc coi laâ “quai thao dõu daâng”. Baác xêím chòa caái noán nhêìu nhônh ra àïí nhêån tiïìn thûúãng cuãa ngûúâi nghe sau khi àaä haát baâi “Anh khoáa” bêng khuêng. Caái noán duâng àïí thïì böìi: Tònh em trao noán nùång thïì, Anh vïì bêím meå liïåu bïì sang xin. Cö gaái coá lúâi àïì nghõ vúái baån trai: Chaâng úi boã noán em ra Àïí em ài chúå keão maâ chúå trûa Viïåt Nam laâ quï hûúng cuãa ba loaåi noán: noán ba têìm, noán quai thao, noán baâi thú. Vaâ cuäng coá nhiïìu loaåi noán khaác nûäa nhû: noán laá göìi, noán laá coå, noán sún, noán Nghïå, noán loâng chaão, noán thuáng, noán giang, noán mïånh phuå, noán xêím, noán quaã bûáa, noán tiïën vua, noán dûáa, noán dêëu, noán thúâ, noán löng, noán ài biïín, noán tu cúâ (nhaâ sû) noán choáp v.v Phöí biïën
18. LYÁ KHÙÆC CUNG 18 hún caã laâ noán laá coå, noán baâi thú, noán Huïë, noán laâng Chuöng, noán Hûäu Bùçng, noán Vên Àònh Caái noán Huïë trùæng àïën loáe mùæt. Noán baâi thú coân àûúåc goåi laâ noán “ngûúâi tònh”. Cö gaái àaä dêåy thi goåi laâ cö gaái sùæp àïën tuöíi cùæp noán theo chöìng Chiïëc noán quai thao thêåt àùåc biïåt. Noán coá àûúâng kñnh chûâng 70cm. Thaânh noán cao trïn 7cm. Mùåt dûúái coá gùæn möåt öëng hònh troân bùçng nan tre àïí àöåi vaâo àêìu cho cên goåi laâ chuäm noán. Quanh chuäm noán laâ nhûäng voâng tre chuöët nhoã, khêu bùçng chó maâu, àan cheáo súåi rêët cöng phu. Noán coân àûúåc trang trñ bùçng nhûäng böng hoa, caánh bûúám. Quai noán laâm bùçng dêy thao àen göìm tûâ möåt àïën ba dêy chêåp laåi, buöng voäng daâi xuöëng Nguyïn liïåu cuãa noán laá göìm: laá göìi, nan tre vaâ chó khêu bùçng súåi moác. Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre vaâ chó khêu bùçng súåi moác. Ngûúâi ta laâm khuön troân bùçng nan tre röìi lúåp lïn hai lúáp göìi moãng chuöët pheân. Tûâ àaáy noán lïn àïën choãm coá 15 voâng nan tre, tûác laâ coá 15 àûúâng khêu voâng troân. Caác baån nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng phaãi mua bùçng àûúåc möåt vaâi chiïëc noán àïí laâm kyã niïåm. Caác diïîn viïn, nghïå sô ngöi sao nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam luön tranh thuã cú höåi àöåi caái noán Viïåt Nam röìi chuåp aãnh, àaánh dêëu sûå coá mùåt cuãa mònh úã quï hûúng cuãa noán. Suöët caã chiïìu daâi lõch sûã dên töåc, qua mêëy cuöåc trûúâng kyâ, caái noán laâ hònh aãnh, biïíu trûng cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam. Chuáng ta khöng thïí naâo quïn àûúåc hònh aãnh nhûäng chiïëc noán mï, noán taã túi trong cuöåc söëng lam luä möåt thúâi, cuäng nhû nhûäng chiïëc noán cuãa nöng dên cûúáp kho thoác Nhêåt, ài dên cöng phuåc vuå caác chiïën dõch lõch sûã. Nhûäng chiïëc noán giaãn dõ maâ kiïn cûúâng! Laåi coân nhûäng chiïëc noán nhêëp nhö trong caác phiïn chúå laâng. Möåt maái toác, möåt vaânh noán laâ caã möåt êën tûúång sêu sùæc, àêåm àaâ, laâ nhúá, laâ mong. Caái noán laâ hònh aãnh vaâ êm hûúãng cuãa quï hûúng. Thiïët tûúãng trong caác baão taâng vùn hoáa, lõch sûã, nghïå thuêåt, chuáng ta nïn coá hùèn möåt phoâng trang troång giûä laåi hònh aãnh cuãa nhûäng chiïëc
19. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 19 noán Viïåt Nam têìn taão, nhêîn naåi, bi huâng vaâ trûä tònh Chuáng goáp möåt neát àêåm àaâ khoá quïn trong nïìn vùn hoáa truyïìn thöëng
20. LYÁ KHÙÆC CUNG 20 CHÛÚNGII: VUI CHÚI
21. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 21 HÖÅI CÚÂ NGÛÚÂI ÚÃ CHUÂA VUA HAÂ NÖÅI - Höåi múã trong 4 ngaây - “Phi chuâa Vua bêët thaânh danh thuã” - Trêån taâi tûã giûäa hai àêëu thuã kiïåt xuêët - Tuyïín choån quên cúâ ngûúâi laâ möåt cuöåc thi hoa hêåu. Haâng nùm, cûá vaâo nhûäng ngaây 6, 7, 8, 9 thaáng giïng êm lõch, chuâa Vua úã laâng Thõnh Yïn (chúå Giúâi) múã höåi. Chuâa Vua laâ möåt quêìn thïí di tñch coá tiïëng, vûâa laâ núi cuãa Phêåt, cuãa Àaåo giaáo vaâ cuãa Nho giaáo. Chuâa Vua àûúåc xêy dûång tûâ àúâi Lï, laâ möåt böå phêån cuãa cung Thûâa Lûúng. Àoá laâ núi àïí Vua vaâ caác àaåi thêìn nghó ngúi vaâi ngaây trong nùm, chuêín bõ ra tïë trúâi àêët úã àaân Nam Giao (nay laâ àõa àiïím nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo) Chuâa daânh riïng möåt gian thúâ thêìn cúâ Àïë Thñch. Ngûúâi ta khen nhau “Cúâ cao nhû Àïë Thñch” Höåi chuâa Vua, ngoaâi phêìn lïî ngùæn goån, chuã yïëu laâ nhûäng trêån àêëu cúâ ngûúâi truyïìn thöëng suöët mêëy ngaây àïm. Tûâ xûa àïën nay, hêìu nhû têët caã nhûäng cuöåc thi àêëu cúâ tûúáng lúán àïìu diïîn ra úã chuâa Vua. Caác àêëu thuã qua àûúåc “Nhõ thùæng”! laâ quaán quên, àûúåc ghi tïn vaâo bia àaá. Tûâ nhûäng nùm 1930-1940, bia àaá chuâa Àïë Thñch ghi tïn nhûäng danh thuã: Du, Yïën, Lõch, Luåc (vö àõch Bùæc Kyâ), Chu Vùn Böåt, Àöî Têm (vö àõch Nam Àõnh), Laåi (vö àõch Haãi Phoâng), höí tûúáng Nguyïîn Thaânh Höåi, Nguyïîn Vùn Haãi v.v Caác àêëu thuã siïu haång úã caác tónh maâ chûa àûúåc tó thñ úã chuâa Vua laâ möåt àiïìu ên hêån: “Phi chuâa Vua bêët thaânh danh thu ã”. Treã, giaâ, trai, gaái laâng Thõnh Yïn àïìu gioãi cúâ. Nïëu hoå khöng laâ àêëu thuã thò cuäng laâ nhûäng ngûúâi bònh luêån, cöí vuä, àöång viïn nhiïåt tònh. Chuâa Vua cuäng laâ núi ài laåi têëp nêåp cuãa caác “súãi” cúâ trong toaân quöëc. Höåi Chuâa Vua nùm 1995 coá 64 àêëu thuã chuyïn nghiïåp, nghiïåp dû vaâ taâi tûã cuãa caác cêu laåc böå cúâ: Chuâa Vua, Quên àöåi, Àöëng Àa, Haâ Bùæc, Haâ Têy, Quaãng Ninh, Nöng nghiïåp tham gia. Thaânh tñch nöíi bêåt àaä thuöåc vïì lúáp treã. Hoå döìi daâo sûác khoãe (àiïìu naây quan troång lùæm), kiïn trò,
22. LYÁ KHÙÆC CUNG 22 hùng haái, nùång vïì têën cöng, coá tû duy khoa hoåc, giaâu trñ tûúãng tûúång, trònh àöå vùn hoáa cao Voâng àêëu loaåi diïn ra tûâ ngaây 6 àïën ngaây 8 àïí coân laåi 4 àêëu thuã tranh ngöi ba, tû vaâ nhêët, nhò Trong voâng àêëu loaåi, nhiïìu ngûúâi “ maáu” cúâ, tiïëc cho mêëy danh thuã khöng hïì keám ai, nhûng chó vò möåt chuát sú húã maâ khöng vaâo àûúåc voâng trong. Thi àêëu laâ nhû vêåy? Coá nhûäng vaán keáo daâi mêëy tiïëng àöìng höì, àêëu thuã ài vïå sinh cuäng phaãi coá ngûúâi ài theo, phoâng àêëu thuã vö danh chúi cúâ bïn ngoaâi. Troång taâi coân phaãi caãnh giaác vúái nhûäng aám hiïåu maách nûúác cho caác àêëu thuã nhû: Giú tay traái laâ thoaái, giú tay phaãi laâ tiïën, àïí tay ngang buång laâ cêìm cûå. Nhûäng àöång taác cuãa caác ngoán tay, viïåc múâi àêëu thuã àiïëu thuöëc laá chêm lûãa sùén hoùåc chûa chêm, àöång taác vuöët muäi, nhûäng lúâi bònh luêån v.v àïìu coá thïí laâ nhûäng aám hiïåu. Ngaây möìng 8 coá möåt trêån àêëu cúâ giûäa hai àêëu thuã loaåi kiïåt xuêët nhûng khöng dûå giaãi. Hai àêëu thuã phaãi xöng pha trïn sên cúâ gêìn suöët buöíi àïí ài nhûäng nûúác cúâ haâo hoa. Trêån naây goåi laâ trêån taâi tûã, coá nhiïìu nûúác ài taâi hoa, bay bûúám laâm cho ngûúâi xem luön xuyát xoa, khen ngúåi. Saáng ngaây möìng 9, àoaân quên cúâ cuãa xaä Àöìng Cöí, laâng Dûúng Xaá (Nhöín) àïën chiïëm lônh sên cúâ. Àoaân göìm 16 quên nûä mùåc quêìn aáo xanh, mûúâi saáu quên nam mùåc quêìn aáo àoã, hai töíng cúâ nam vaâ nûä. Hoå ùn mùåc giöëng nhû caác hònh aãnh trong cöî baâi tam cuác. Hai töíng cúâ ra lïånh cho hai àêëu thuã àaåi diïån ra lïî vua cúâ trûúác khi cho trêån àêëu bùæt àêìu. Hai àêëu thuã laâm lïî kiïíu con nhaâ voä vúái mêëy àöång taác nhanh, goån, keâm theo mêëy àöång taác vo thuêåt hoa myä truyïìn laåi tûâ ngaây xûa. Sau àoá, tûúáng sô hai bïn xanh vaâ àoã ài kiïím tra lûåc lûúång, quan saát biïn giúái bùçng nhûäng bûúác ài caách àiïåu coá chêët vuä àaåo röìi vïì võ trñ. Hai töíng cúâ phêët cúâ, ra lïånh bùæt àêìu trêån àêëu. Chó huy bïn xanh laâ danh thuã Nguyïîn Têën Cûúâng, 27 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Quên àöåi Anh àaä xöng pha “trêån maåc” tûâ nhûäng nùm coân úã tuöíi thiïëu niïn, laåi laâ con nhaâ noâi. Chó huy bïn àoã laâ Buâi Dûúng Trên, 31 tuöíi, thuöåc súãi cúâ Nöng nghiïåp. Anh nöíi tiïëng vïì nhûäng “trêån àaánh” chuyïín baåi thaânh thùæng. Trêån àêëu naây laâ trêån tranh ngöi nhêët nhò vúái giaãi thûúãng khaá lúán. Bïn ngoaâi, tröëng liïn höìi, möîi võ chó huy àïìu bõ möåt tiïíu àöìng ài saát caånh, àaánh lïn nhûäng tiïëng tröëng con giuåc giaä. Hoå àêëu rêët thêån troång. Luác thùm doâ, luác cêìm cûå, luác tiïën
23. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 23 nhûã möìi Hoå phaãi úã tû thïë àûáng vaâ ài laåi àïí àiïìu binh khiïín tûúáng suöët 5 giúâ liïìn. Cuöëi cuâng, trêån àêëu hoâa, phaãi àêëu vaán thûá hai, keáo daâi thïm hún 3 tiïëng àöìng höì nûäa Nguyïîn Têën Cûúâng múái haå àûúåc Buâi Dûúng Trên. Nûúác cúâ àêìy nhûäng yïëu töë bêët ngúâ. Moåi ngûúâi vöî tay raâo raâo, hoâ reo êìm yâ röìi ngûâng laåi xem lïî thu quên. Luác naây, àoaân quên cúâ laâng Dûúng Xaá trònh diïîn àiïåu muáa thu quên, chaåy cúâ, quêën cúâ, baái töí Hoå àûáng thaânh hai haâng. Àuáng laâ möåt böå tam cuác söëng. Möåt bïn àen, möåt bïn àoã, trang nghiïm maâ thên thuöåc. Nhúá laåi ngaây xûa, caác cuå coân chu àaáo hún. Àöåi quên cúâ göìm toaân nhûäng trai chûa vúå, gaái chûa chöìng mùåt hoa da phêën. Hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá thanh sùæc àûúåc lûåa choån. Thïë laâ tûå nhiïn hònh thaânh möåt cuöåc thi hoa hêåu nhoã trong höåi cúâ xuên. Höåi cúâ chuâa Vua kheáp laåi qua vaán cúâ quyïët liïåt. Ngûúâi ta laåi chúâ àoán nhûäng ngaây naây nùm sau.
24. LYÁ KHÙÆC CUNG 24 XUÊN XÛA QUAÃNG LAÅC Daåo êëy, cuöëi nhûäng nùm 30, Haâ Nöåi chó coân hai raåp tuöìng vaâ caãi lûúng nöíi tiïëng. Àoá laâ raåp Hiïåp Thaânh toåa laåc úã cuöëi phöë Taå Hiïìn vaâ raåp Quaãng Laåc, nay úã vaâo nhaâ söë 50 Àaâo Duy Tûâ. Raåp Quaãng Laåc phêìn naâo coá tiïëng hún. Muöën chêm biïëm möåt ai àoá laâm ra veã “ta àêy”, hoùåc noái nùng haách dõch, khoe khoang, ngûúâi ta noái vúái anh rùçng: “Gúám, cûá laâm nhû öng tûúáng Quaãng Laåc êëy”. Raåp naây thûúâng diïîn möåt àïm tuöìng vaâ hai àïm caãi lûúng. Coá höm laåi goåi laâ tuöìng caãi lûúng. Luác naây caãi lûúng húi lïn giaá möåt chuát. Àaâng sau sên khêëu (raåp haát) laâ caã möåt caái buöìng daâi vaâ röång, húi töëi. Núi àêy àûúåc coi nhû nhaâ têåp thïí cuãa nhûäng nam, nûä diïîn viïn khöng coá núi cû truá úã ngoaâi phöë. Möîi ngûúâi hoùåc möîi cùåp vúå chöìng chiïëm lêëy möåt khoaãng nhoã. Cuãa caãi chùèng coá gò mêëy, sang lùæm laâ chiïëc baân, vaâi chiïëc va li göî hoùåc bùçng da cuä. Cuäng coá vaâi caái tuã göî con. Cûá traãi caái chiïëu ra laâ “Vua” vaâ “aái khanh” coá thïí nùçm xuöëng nghó àûúåc röìi. Vïì mùåt xaä höåi, nïëu “Vua” vaâ “aái khanh” khöng coá thûåc taâi laâm cho khaách mïën möå thò cuäng dïî ra khoãi nhaâ haát maâ ài baán phúã hoùåc baán nûúác úã àêìu phöë. Xen keä coá vaâi khoaãng cho caác diïîn viïn àöåc thên. Phña trïn nhuâng nhùçng nhûäng súåi dêy àïí mùæc maân vaâ treo quêìn aáo. Chùn, göëi cûá viïåc xïëp lïn phña àêìu chiïëu. Ngûúâi àêu giang sún àoá. Giaãn àún thöi, “söëng gûãi thaác vïì” Ban ngaây thò thïë maâ töëi àïën hoå àïìu laâ quan to, nhû laâ thû sinh, cöng chuáa caã àêëy. Chó cêìn coá tiïëng haát vúái cuöåc àúâi laâ àûúåc. Coá vaâi ngûúâi nghó ngay taåi raåp bùçng caách gheáp mêëy chiïëc ghïë laåi, coi nhû giûúâng ùn uöëng thò gùåp àêu ùn àêëy. Chùèng ra bûäa gò caã cuäng coá khi nêëu nûúáng tñ chuát hoùåc goáp gaåo thöíi cúm chung. Viïåc gò cuäng hònh nhû hûáng lïn thò laâm. Tuy vêåy, ngaây Tïët laåi khaác hùèn. Nhaâ naâo nhaâ nêëy xaâo xaâo nêëu nêëu, chuêín bõ möåt vaâi moán ùn keáo daâi àûúåc vaâi ngaây nhû thõt boâ om gûâng
25. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 25 hoùåc thõt àöng. Hoå goáp nhau laåi goái baánh chûng. Vaâi gia àònh àùåt baát hûúng úã àêìu chiïëu cuáng cha meå, öng baâ. Nhaâ naâo coá con nhoã thò daán túâ tranh tïët coá con lúån , “êm dûúng” hoùåc “Hûáng dûâa”. Coá anh hay chûä, viïët àöi cêu àöëi chûä Haán lïn àêìu giûúâng: Nhên tònh tûå chó, chûúng chûúng baåc Thïë suå nhû kyâ, cuåc cuåc tên Caác àaâo keáp àöåc thên vaâ úã daång Àöìng êëu àûúåc caác gia àònh anh chõ múâi ùn Tïët cuâng trong vaâi ngaây. Caác àaân em cuäng sùæm Tïët mûâng anh chõ, vaâi thûác goáp vaâo. Ngaây 28 Tïët laâ ngaây ùn uöëng tûng bûâng, vò tûâ ngaây naây trúã ài cho àïën ngaây 7 thaáng giïng laâ nhûäng ngaây vaâo Xuên. Nhûäng ngaây 29, 30, möìng möåt, möìng hai Tïët àïìu diïîn tuöìng súám àïí moåi ngûúâi coân chúi Xuên, chúi phöë, thùm baån beâ. Hoå chúi chùæn, töí töm. Nûä chúi tam cuác, chúi baâi, lêåt baâi, ài àïm, töët àoã àeâ töët àen v.v Nhûäng buöíi chúi naây àïìu coá mûát vaâ rûúåu. Caã nûä cuäng uöënng rûúåu Trong nhûäng ngaây naây xuêët diïîn ruát ngùæn chó coân chûâng 1 giúâ àöìng höì àïí àoán nhûäng khaách àïën boái tuöìng, loaåi khaách naây nhiïìu vaâ thêåt “söåp”. Hoå mua veá, vaâo möåt laát röìi ra ngay. Àïën ngûúâi khaác cuäng thï.ë Nhû vêåy laâ baán àûúåc rêët nhiïìu veá. Möîi chöî coá thïí baán àûúåc mêëy lêìn veá. Àïí thûúãng caác àaâo keáp yïu mïën, nhiïìu ngûúâi tung tiïìn lïn sên khêëu raâo raâo. Nhiïìu diïîn viïn àûúåc khaán giaã “phong bao”. Tuây theo tònh hònh, coá thïí diïîn thïm buöíi. Trûúác cûãa raåp, daán möåt àöi cêu àöëi giêëy àoã chûä àen thêåt nöíi: Àaâo Àaâo Keáp Keáp, ra ra, àaâo àaâo, vûâa diïîn, vûâa haát, say sûa vúã. Nam nam, nûä nûä, nhòn nhòn, nghe nghe, chùèng cûúâi chùèng noái, nghô suy àúâi. Chiïìu 30 Tïët, ai muöën laâm gò thò laâm. Nhûng diïîn tûâ 7 giúâ àïën 8 giúâ töëi. Àoá laâ buöíi diïîn tiïîn nùm cuä àoán nùm múái. Àïën 10 giúâ àïm thò taát caã àaâo keáp, nhên viïn trong raåp têåp trung laåi. Baân thúâ töí àaä àûúåc trang trñ vaâ baây biïån chu àaáo. Coá àöi cêu àöëi mûâng töí: Bûác tranh vên cêíu treo röìi cuöën
26. LYÁ KHÙÆC CUNG 26 Thïë sûå tang thûúng phaá laåi baây Coá àôa nguä quaã, baánh chûng, mûát, hûúng, hoa, nïën. Öng chuã Nguyïîn Vùn Long àïën thùæp hûúng, chuác tïët têët caã moåi ngûúâi. Moåi ngûúâi chuác laåi, öng chuã múã haâng àöìng loaåt, möîi ngûúâi hai haâo. Ai cuäng nhû ai. Sau àoá, öng ài ötö vïì Bûúãi. Moåi viïåc giao cho öng Nhaä tröng nom. Öng Nhaä bûng rûúåu vaâ mûát ra àïí moåi ngûúâi cuâng thûúãng thûác. Möîi diïîn viïn haát lïn möåt baâi hoùåc àoaån ngùæn maâ mònh têm àùæc nhêët àïí nhúá àïën töí vaâ mûâng xuên. Nhûäng luác naây laâ luác hoå haát àûúåc hay hoùåc cöë tònh lïåch laåc ài möåt chuát theo ngêîu hûáng. Hoå rêët nïí nhau vïì tay nghïì. Vñ duå nhû keáp Ba Thên “ba mûúi hai àöìng” maâ haát àoaån Tö Vuä muåc dûúng thò moåi ngûúâi phaãi nñn thúã. Cö Maäo “hai mûúi taám àöìng” haát caái chöî: Yïën Phi Long tiïîn chöìng ra trêån thò àïën àaâo keáp nhaâ nghïì cuäng phaãi “chïët lõm” chûá chùèng noái gò àïën khaán giaã. Goåi quen laâ keáp Ba Thên “ba mûúi hai àöìng”, laâ vò anh laâ keáp nhêët, àûúåc lônh 32 àöìng möåt thaáng. Luác naây giaá möåt taå gaåo coá möåt àöìng baåc. Anh Syä Tiïën, öng Mêîn àûúåc 28 àöìng. Anh Àaâo Möång Long laâ cêy nhõ phuå, àûúåc 6 àöìng. Vang boáng möåt thúâi nhûäng keáp nhû Ba Thên, Tû Liïn, Tû An, Tam Huyânh Kyâ, Baãn Vên, nhûäng àaâo nhû Kim Chi, Thuáy Maäo, Khaánh Húåi laâ nhûäng taâi nùng àûúåc cöng chuáng mïën möå. Coá mùåt hoå, bao giúâ cuäng àöng khaách hún. Hoå àûúåc böën chûä: diïån, böå, thanh, phêìn, tûác laâ àûúåc vïì böå mùåt, daáng àiïåu, tiïëng haát vaâ thêìn thaái. Ài xem Quaãng Laåc maâ coá möåt trong “nguä nam quaái” (5 keáp gioãi) hoùåc “tam nûä kiïåt” (ba àaâo kiïåt xuêët) thò moåi ngûúâi múái yïn têm. Nhêët laâ vaâo dõp Tïët hoùåc àêìu xuên. Ban nhaåc ngöìi xung quanh àïåm cho caác khuác haát àoán xuên söi nöíi, phoáng tuáng. Thaãng hoùåc coá möåt, hai àaâo keáp naâo àoá nhúá quï, khoác lïn rûng rûác. Moåi ngûúâi àêu vïì àêëy, àúåi tiïëng phaáo giao thûâa. Trong mêëy ngaây Tïët, öng Nhaä tröng nom sùn soác têët caã moåi ngûúâi. Traách nhiïåm cuãa öng chó toám goån trong möåt cêu: Laâm sao cho buöíi diïîn coá khaách. Tuy vêåy öng phaãi laâm thïë naâo cho thêëy tuöìng vaâ caác àaâo keáp laâm viïåc ùn khúáp vúái nhau. Phaãi biïët khai thaác mùåt maånh cuãa tûâng ngûúâi. Phaãi gêìn moåi ngûúâi. Trong nhûäng ngaây Tïët, öng giaãng hoaâ nhûäng mêu thuêîn, hiïìm khñch. Baãn thên öng cuäng xin moåi ngûúâi boã qua nïëu öng coá nhûäng àiïìu gò khöng phaãi vúái anh em trong nùm cuä. Öng phaãi lo
27. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 27 khoaãn trúå cêëp hoùåc cho vay tiïìn möåt söë anh em quaá ngheâo vò troát àaánh baåc, huát xaách hoùåc ùn chúi laäng phñ. Àïí laâm quaãn lyá nhû öng Nhaä, trûúác hïët phaãi töët buång, quñ mïën moåi ngûúâi. Phaãi giûä yá cêín thêån. Chùèng haån nhû tûâ mua baán caác thûá nhû rûúåu, mûác hoa quaã, thuöëc laá v.v öng àïìu nhúâ caác àaâo ài mua röìi vïì tñnh toaán chûá khöng bao giúâ àïí vúå con öng ài mua. Ngaây thûúâng, trong raåp coá thïí xaãy ra xñch mñch, caäi coå gò àoá laâ viïåc thûúâng. Nhûng trong mêëy ngaây Tïët, ñt nhêët laâ àïën ngaây möìng baãy, nhûäng àiïìu àoá khöng xaãy ra hoùåc nïëu coá xaãy ra thò cuäng àûúåc can ngùn vaâ daân xïëp vui veã ngay. Àuáng giúâ tyá, öng quaãn lyá àaä treo sùén möåt traâng phaáo àùåt trûúác cöíng raåp. Ngûúâi chêm lûãa àöët laâ möåt keáp àûúåc moåi ngûúâi yïu mïën vaâ kñnh nïí vïì taâi nùng. Tiïëng phaáo giao thûâa cuãa raåp Quaãng Laåc vûâa dûát, caác diïîn viïn, tûâng àöi tûâng àöi ài xuêët haânh, haái löåc.
28. LYÁ KHÙÆC CUNG 28 THUÁ CHÚI CÊY CAÃNH Tröìng cêy caãnh laâ möåt nghïì àùåc biïåt cuãa Viïåt Nam noái chung vaâ Haâ Nöåi, Nam Haâ, Thaái bònh v.v noái riïng. Àêy laâ möåt nghïì taâi tûã, coá tûâ àúâi Lyá, Trêìn àûúåc cha truyïìn con nöëi vúái nhûäng “miïëng” kyä thuêåt bñ truyïìn. Nhûäng laâng tröìng cêy caãnh lêu àúâi vaâ nöíi tiïëng laâ Quaãng Baá, Nghi Taâm, Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Võ Khï, Tên Mai, Tûúng Mai, Hoaâng Mai, Vônh Tuy Caác gia àònh tröìng cêy caãnh thûúâng phöëi húåp vúái nghïì tröìng hoa vaâ nuöi chim, caá caãnh úã nhûäng núi àoá traân ngêåp muâi hûúng cuãa hoa vaâ nuöi chim, hoa ngêu, hoa höìng Xung quanh vûúân cêy caãnh laâ nhûäng haâng raâo dûúái, ö rö, dêm buåt àûúåc xeán tóa cöng phu, goåi laâ nhûäng “búâ hoa”. Àïí coá cêy caãnh, ngûúâi laâm vûúân, ngoaâi viïåc vun tûúái, xúái, chùm boán, coân phaãi nùæn noát, cùæt, tóa cêy rêët tó mó, cêìu kyâ. Muöën coá möåt cêy tuâng nhoã, möåt con röìng bay, phaãi mêët 5, 6 nùm. Nhûäng hoân non böå coá rï si baám vaâo cuäng cêìn coá möåt lúáp rïu phong cöí kñnh phña dûúái. Àïí taåo àûúåc möåt lúáp rïu àeåp “ngaây thaáng” nhû yá muöën cuäng Phaãi mêët 3, 4 nùm. Ngûúâi ta chia cêy caãnh thaânh ba nhoám: Nhoám tröìng ûúm chuêín bñ cho cöng viïåc gheáp, neán, uöën. Nhoám cêy caãnh phöëi húåp vúái non böå. Cuöëi cuâng laâ nhoám cêy thïë coá daáng àûáng, àiïåu vûún, hònh haâi toaát lïn möåt chuã àïì möåt yá niïåm tû tûúãng, möåt nöîi niïìm. Möåt chêåu cêy thïë coá thïí gheáp vúái möåt hoùåc hai loaåi cêy khaác nhau àïí coá nhûäng caânh, ]aá khaác nhau hoâa vaâo möåt töíng thïí, nhùçm thïí hiïån möåt têm traång. Nhûäng loaåi cêy nhû sanh, si , àaåi, voång caách, tuâng, baách, phi lao, thöng, duöîi, cúm nguöåi v.v. àïìu coá thïí chiïët vaâ lêëy xuöëng tröìng úã vûúân hoùåc chêåu. Chuáng àïìu coá thïí “vaâo thïë”. Cêy thïë phaãi thêåt giaâ múái coá giaá. Caâng “cöí thuå” caâng quyá. Ngûúâi ta choån nhûäng cêy non coá daáng àûáng thùèng, goån, khoeã hoùåc coá daáng xiïu veåo, daáng ngang, daáng trûúân qua meáp chêåu, ruã xuöëng röìi laåi vûún lïn v.v àïí taåo nïn nhiïìu thïë cêy khaác
29. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 29 nhau nhû thïë “nguä phuác”, thïë “phûúång bay”, thïë “huynh àïå”, “röìng sa”, “röìng vûún”, “soáng àöi”, thïë “àúåi gioá” thïë “ngûúâi úi” thïë “nhaâ hiïìn triïët”, thïë “tiïn öng”, thïë “chúâ àúåi”, “meå con”, “böì taát tuång kinh”. v.v Àïí nhoám cêy coá thïë “mêîu tûã” phaãi tröìng gheáp hai cêy laåi vúái nhau cuâng möåt göëc. Hai cêy saát nhau. Coá cao, coá thêëp, coá lúán coá beá baám vaâo nhau. Cêy to coá daáng maånh hún nhûng mïìm maåi. Cêy nhoã nuäng nõu, quêën quñt ngaã vaâo cêy lúán. Caânh cêy àan vaâo nhau coá hònh tûúång khùng khñt, nêng niu, êu yïëm. Àïí taåo àûúåc hònh tûúång trïn cho nghïå thuêåt, phaãi sûã duång cêy, thên cêy, caânh, laá, rïî, ngoån, rïu v.v laâm vêåt liïåu giöëng nhû nhaâ àiïu khùæc sûã duång àêët seát, gaåch, thaåch cao àïí nùån tûúång vêåy. Ngûúâi laâm vûúân coá àûúåc nhûäng cêy caãnh taåo thïë, nhûäng hoân non böå kyâ vô àïí gûãi gùæm têm höìn, tònh caãm, yá niïåm thêím myä, àaä laâ möåt nghïå nhên. Hoå phaãi choån lûåa, sûu têìm nhûäng loaâi cêy, loaâi hoa quyá hiïëm röìi tröìng xuöëng àêët hoùåc trong chêåu caãnh vaâ quanh nùm suöët thaáng chùm chuát, xeán, tóa, uöën hònh, taåo thïë àïí cêy coá hònh con höí, con voi, phûúång, haåc Hoå coân sûã duång caác khöëi àaá boåt, àaá xanh coá daáng dêëp tûå nhiïn, àem vïì àeäo àuåc, gia cöng thaânh caác hònh khöëi àa daång laâm thaânh hoân non böå àïí gheáp cêy vaâo. Vûúân cêy thïë nhû nuái, rûâng thu nhoã laåi, coá cêy, coá laá, coá hang àöång, chuâa chiïìn, cêìu cöëng, röìi coá caã baân cúâ tiïn, tiïìu phu gaánh cuãi v.v Hún thïë nûäa, caác nghïå nhên coân taåo caác thïë cêy theo tûá cuãa möåt vaâi baâi thú hay, gúåi lïn mú höì möåt cö gaái taâi sùæc, möåt quaán vùæng bïn àûúâng laâm nïn vûúng vêën, bêng khuêng Naâo caãnh ngûúâi àeåp hoùåc thi nhên, khi thêëp thoaáng bïn boáng truác, rùång tre, trïn bïën àoâ coá doâng söng tûúãng tûúång xanh rúân maâ lau laách. Cêy caãnh Viïåt Nam laâ möåt maãng têm höìn nghïå thuêåt Viïåt Nam. Chuáng saánh ngang vúái nghïå thuêåt cuãa veä tranh Àöng Höì, vúái dên ca quan hoå Bùæc Ninh, vúái göëm Baát Traâng. Nhûäng laâng coá cêy caãnh laâ nhûäng cöng viïn àöåc àaáo, luön coá nhiïìu khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën chiïm ngûúäng, haânh hûúng. Cûá vaâo dõp cuöëi nùm ngêìn Tïët êm lõch, khaách nûúác ngoaâi nûúâm nûúåp keáo àïën caác laâng cêy caãnh. Hoå hïët lúâi ca ngúåi, kyá hoåp
30. LYÁ KHÙÆC CUNG 30 àöìng Cêy caãnh Viïåt Nam àaä tûâng àoaåt nhiïìu giaãi, huy chûúng cao quyá trong nûúác vaâ trong caác höåi chúå Quöëc tïë.
31. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 31 TROÂ CHÚI LÖËI XOÁM Àïm nay trùng saáng. Mêëy nhoám treã trong caác xoám hoåp laåi vúái nhau. Chuáng àïën tûâ xoám Luäy dêåp dïình nhûäng buái hoa dêm buåt, tûâ xoám Ao coá rùång cuác têìn hoùåc tûâ xoám Cheä. Chuáng haát êìm lïn: “aánh trùng trùæng ngaâ” Chuáng chia nhau ra tûâng nhoám nhoã, chúi àuã troâ, naâo ö ùn quan, oùèn tuâ tò, bõt mùæt bùæt dï, àaáo àêìm uá tim, nhaãy ngûåa, tröìng hoa tröìng nuå, àaánh chuyïìn, rùæn xin thuöën v.v Coá nhûäng troâ chúi daânh riïng cho caác em trai hoùåc riïng cho caác em gaái. Cuäng coá nhûäng troâ maâ caã trai lêîn gaái cuâng chúi chung chuáng chúi möåt laát úã troâ naây röìi tham gia ngay troâ khaác àïí chúi àûúåc nhiïìu troâ. Chuáng vui caái vui cuãa treã lïn 10, mùæt saáng, möi tûúi. Chuáng chó coá möåt niïìm vui bêët têån. Haäy chuá yá xem chuáng chúi troâ uá tim. Keã ài tröën vaâ keã ài bùæt àïìu ngúá ngêín nhû nhau. Tuy vêåy, hai nhên vêåt naây gùåp toaân nhûäng àiïìu bêët ngúâ, ngöå nghônh laâm cho moåi ngûúâi cûúâi múâ caã mùæt. Troâ “tröìng hoa tröìng nu å” khaá àùåc sùæc. Möåt àöi em trai hoùåc em gaái ngöìi duöîi hai chên. Baân chên em naây chöìng lïn baân chên em kia àïí cho hai, ba em khùæc nhaãy qua. Sau àoá, laåi chöìng lïn mêëy baân tay núã xoâe hoa lïn. Cûá möîi lêìn chiïìu cao àûúåc nêng lïn laâ hai em phaãi nhaãy qua thanh thoaát caái ngoån nuái do nhûäng baân tay chöìng lïn nhau, laâm thaânh ngoån nuái hoa, quaã. Nïëu nhaãy khöng cao, chaåm vaâo chên, tay, hoa quaã chêët cao laâ thua, phaãi ngöìi xuöëng, tröìng hoa, tröìng nuå cho ngûúâi khaác nhaãy qua. Troâ chúi naây luyïån sûå nhanh nheån nhûng laåi laâ chuyïån cuãa cuöåc àúâi. Troâ chúi “àaánh chuyïìn” chuã yïëu daânh cho caác beá gaái. Nhûng coá khi caác beá trai cuäng tham gia. Böën, nùm em beá cuâng biïíu diïîn möåt cöî chuyïìn göìm 10 que nhoã daâi chûâng 20 centimeát. Ngûúâi chúi phaãi tung hûáng hoân caái (hoân soãi hoùåc quaã boáng), phaãi xïëp sùæp vaâ choån tûâng que chuyïìn vaâ àúä hoân caái tûâ trïn cao rúi xuöëng. Trong luác phöëi húåp moåi àöång taác chúi, miïång coân phaãi haát lïn. Suöët caã quaá trònh khöng bõ möåt sai phaåm naâo laâ
32. LYÁ KHÙÆC CUNG 32 thùæng. Baâi haát trong luác àaánh chuyïìn göìm nhûäng cêu haát thêåt hay ngêîu hûáng, nhiïìu hònh aãnh vaâ nhõp àiïåu. Nhûng chuáng mang nhiïìu àiïìu huyïìn bñ vaâ triïët hoåc: “Gôa gioâ, coâ bay Sang söng, giöìng cêy caãi Vaäi haåt vûâng Xin cö naâng Mûúâi caái leã ” Ngûúâi chúi chuyïìn cûá laáy ài laáy laåi nhûäng cêu haát coá tûâ xa xûa àoá vúái caái veã say sûa vaâ buöìn buöìn tûåa nhû nhûäng lúâi haát ru. Ngûúâi xûa nhùæc laåi rùçng nöåi dung baâi haát noái vïì cuöåc söëng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ tûâ luác coân beá cho àïën luác vïì chiïìu. Caã tuöíi thú cuãa cö beá chó coân nhúá coá möåt lêìn vui lùæm, laâ luác gia àònh chuêín bõ ùn Tïët nguyïn àaán, moåi ngûúâi quêy quêìn xem giaä gioâ. Ngay sau àoá laâ luác thên coâ phaãi bay sang söng ài lêëy chöìng xa, phaãi tay trùæng cêëy luáa, tröìng vûúân, nghïnh chiïën vúái muön vaân nhûäng khoá khùn chùén vaâ khoá khùn leã seä xaãy ra Àoá laâ nhûäng lúâi gûãi gùæm muöën gûãi laåi cho thïë hïå sau maâ khöng tiïån noái thùèng ra Sûå thûåc, baâi haát noái vïì cuöåc söëng hoâa vúái thiïn nhiïn, lao àöång yá nghôa vïì vùn hoaá cuãa noá rêët lúán, laâm rung àöång loâng ngûúâi maäi maäi Troâ “rùæn ài xin thuöëc” göìm möåt beá laâm öng lang giaâ vaâ vaâi em Dùçm chùåt lêëy àuöi aáo nhau àïí hònh thaânh thên hònh möåt con rùæn daâi. Möåt em laâm àêìu rùæn. Möåt em laâ àuöi rùæn. Caác em khaác laâm thên rùæn Thêìy lang xin khuác àêìu vaâ khuác giûäa, rùæn khöng cho. Àïën khi xin khuác àuöi thò rùæn thaách öng thêìy àuöíi: “Thêìy cûá àuöíi xem, àuöíi àûúåc thò cho” Àuöíi sao nöíi, vò rùæn laâ vêåt trûúâng sinh, luác naâo cuäng coá sûác treã vaâ nhanh nheån. Coân thêìy lang thò giaâ röìi Cûá nhû thïë nhûäng troâ chúi löëi xoám tiïëp diïîn àúâi naây sang àúâi khaác. Lúáp treã naây qua ài, lúáp treã múái laåi kïë tiïëp Chuáng chúi, chuáng haát, say mï vúái nhûäng nuå cûúâi muön thuãa, vúái trùng, vúái gioá, vúái nhûäng êm thanh thên yïu cuãa xoám laâng
33. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 33 CAÁ VAÂNG HAÂ NÖÅI Chúi Caá Vaâng laâ thuá chúi truyïìn thöëng coá tûâ lêu àúâi úã ta. Ngaây xûa, úã caác núi nhû phoâng khaách, nhaâ, vûúân cuãa caác gia àònh quyïìn quyá, nhûäng tao nhên mùåc khaách, caác nghïå nhên vaâ ngay caã nhûäng loáp ngûúâi bònh dên àïìu coá àöi chöî cho bïí nuöi caá vaâng. Coá nhûäng caái bïí coân coá caã hoân non böå raãi raác vaâ gêåp ghïình nhûäng chiïëc cêìu nhoã, taán cêy, ngöi àònh, chuâa cöí kñnh, nhûäng öng laä voång, ngûúâi àöën cuãi, con höí, con nai bùçng àêët nung veä maâu. Nhûäng con caá vaâng vúái hònh daáng khaác nhau àïën kyâ laå búi löåi tung tùng. Möîi con àeåp möåt veã, chuáng búi xuyïn qua caác àaám rong xanh nhû búi vaâo trong mêy, röìi laåi búi ài búi laåi qua chiïëc cêìu àöåc möåc. Chuáng tung ra nhûäng taâ aáo àoã thùæm, àoã nhaåt, àoã vaâng rûåc, vaâng thau àïí laâm nïn möåt bònh minh rûåc saáng hoùåc möåt buöíi chiïìu taâ àoã öëi oáng aánh nhûäng tia aánh saáng baåc. Chuáng búi saát vaâo nhau nhû vúå chöìng, àuâa rúän, nêng taâ aáo cho nhau, êu yïëm nhau, vuöët ve nhau thêåt tònh tûá. Coá con ra veã kiïu haänh, coá con laâm daáng e lïå, cuäng coá con laåi raåo rûåc tuöíi thanh xuên Cuäng coá luác nhû phong ba nöíi dêåy, nhûäng chuá caá àûåc choåi nhau trûúác mùåt caác cö naâng. Nhûng röìi, cuäng chñnh caác cö naâng êëy keáo caác chuá ra khoãi cuöåc àêëu. Chuáng laåi ài daåo vúái nhau vui veã vaâ cuöìng nhiïåt. Thò ra, khöng phaãi laâ chiïën tranh maâ chó laâ àuâa rúän, têåp voä vúái nhau vui veã vaâ cuöìng nhiïåt maâ thöi. Chuáng tung tùng bïn nhau trong baãn nhaåc ïm àïìm. Cuäng coá núi nuöi caá vaâng trong chiïëc ang cöí, coá mêëy chûä “Dûúng liïîu xanh”, hoùåc ang thuyã tinh. Noái chung, nhûäng àaân caá vaâng àaä taåo nïn möåt thïë giúái thêìn thoaåi dûúái thuyã cung, taåo nïn nhûäng bûác hoåa di àöång, nhûäng baâi thú cho moåi ngûúâi, ñt nhêët cuäng laâ trong nhûäng giúâ phuát thû giaän, nghó ngúi, nhûäng giêy phuát suy tû, trêìm ngêm. ÚÃ bïí caá vaâng, ta thêëy soáng nûúác, xa khúi, thêëy nhûäng kyã niïåm, nhúá nhung.
34. LYÁ KHÙÆC CUNG 34 ÚÃã nûúác ta, àêu àêu cuäng coá nuöi caá vaâng. Riïng úã Haâ Nöåi, têåp trung nhêët vaâo mêëy laâng Hûäu Tiïåp, Ngoåc Haâ, Quaãng Baá, Nghi Taâm, Hoaâng Mai, Yïn Phuå Nhêët laâ Yïn Phuå, caã laâng àïìu chúi, mua vaâ baán caá vaâng. Coá thïí goåi laâ quï hûúng cuãa caá vaâng, vò nghïì naây coá tûâ lêu àúâi Trûúác àêy, nhûäng ngaây giaáp Tïët trung thu vaâ Tïët nguyïn àaán, moåi nhaâ ngoaâi phöë àïìu baây nhûäng bïí vaâ ang caá vaâng ra ngoaâi cûãa àïí baán. Nhûäng nùm chiïën tranh, thuá chúi caá vaâng khöng àûúåc chuá yá àïën. Ngaây nay, noá laåi àûúåc khöi phuåc vaâ phaát triïín röång raäi. Caác chúå lúán trong thaânh phöë àïìu coá baán caá vaâng Caá vaâng àaä trúã thaânh möåt mùåt haâng xuêët vaâ nhêåp àïí thu àûúåc nhûäng moán tiïìn lúán. Thaáng 8-1994, möåt con caá Thanh Long lúán coá têët caã caác gam maâu cuãa nhiïìu loaåi caá vaâng têåp trung laåi bùçng giaá gêìn möåt cêy vaâng 9999.Möåt con caá Höìng Long súám chiïìu thay maâu sùæc nhû àoáa phuâ dung nûúác cuäng àïën xêëp xó 3 chó vaâng. Caá vaâng bao giúâ cuäng àûúåc nêng niu. Coá àiïìu, caác giöëng caá, loaåi caá àûúåc àöíi múái qua nhiïìu biïën daång, di truyïìn, lai giöëng, kyä thuêåt nuöi v. v Giaá trõ nhan sùæc vaâ sûå ûa chuöång caá vaâng cuäng thay àöíi tûâng thúâi kyâ vúái thúâi trang, quan niïåm thêìm myä. Nhûäng nùm 1954-1955, dên chuáng ûa chuöång caác loaåi: Nguä Hoa Chên Chêu, Voång Thiïn, Àan Phûúång, Kiïëm, Choåi, Maä, Giaáp, Thêìn Tiïn, Mûa Chiïìu, Hùæc Höìng, Ngoåc ên Nhûäng nùm 70, du nhêåp tûâ Höìng Öng, Àaâi Loan, caác loaåi Khöíng Tûúác, Giaáng Mêy, Ngên Long, Haãi Thanh, Traâ Hoa Nûä Nhûäng nùm 1989, Malaixia, Braxin nhêåp vaâo ta caác loaåi Thanh Long, Höìng Long. Nhûäng cao thuã chúi hoùåc nuöi caá vaâng, nhûäng ngûúâi coá nhûäng bïí caá siïu haång cuäng àûúåc moåi ngûúâi tön troång vaâ àûúåc àaánh giaá cao chùèng keám gò nhûäng vùn nghïå sô nöíi tiïëng. Àaä tûâ lêu, ngûúâi dên Haâ Nöåi vaâ caã nûúác vêîn coân nhúá bïí caá vaâng, hoân non böå nhaâ cö Ba Tyá phöë Haâng Baåc, nhaâ cuå Töíng Trinh phöë Haâng Chiïëu, nhaâ öng Tiïìm (Quaãng Baá), öng Hai (Yïn Phuå) hoùåc bïí caá vaâng trong thûãa vûúân xanh biïëc vaâ yïn tônh nhaâ öng Caã Baãn, úã Bûúãi, àaä dûång laåi caã möåt bêìu khöng khñ trong liïu trai chñ dõ. Chuáng cuäng àaä gúåi yá cho nhûäng vêìn thú cuãa Vuä Hoaâng Chûúng, Àinh Huâng. Thuá chúi caá vaâng thanh nhaä àïí cöë àûúåc sûå nghó ngúi tñch cûåc, coá àûúåc nhûäng giúâ phuát lú lûãng thoaáng qua, chûáa àûång nhiïìu àiïìu kyâ diïåu bêët chúåt àïën, goåi laâ nhûäng giêy phuát “lú lûãng con caá vaâng”. ÚÃã núi coá nuái
35. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 35 non böå vaâ bïí caá vaâng, caãnh vêåt àêìy thú, ca, nhaåc, hoaå. Vaã laåi bêy giúâ viïåc nuöi caá vaâng àaä laâ möåt haång muåc kinh doanh cuãa thûúng nghiïåp. Caác treã em rêët thñch chúi caá vaâng. Bïí caá àûa laåi cho caác em nhûäng baâi hoåc vúä loâng vïì thêím myä. Noá àûa caác em vaâo thïë giúái thêìn thoaåi vaâ hiïíu rùçng trïn àúâi coân coá nhiïìu àiïìu thuá võ, möîi con caá nhû möåt böng hoa núã dûúái nûúác. Caác con caá búi múái gioãi vaâ nheå nhaâng laâm sao. Coá con nhû mùåc aáo giaáp àöåi muä truå, xöng xaáo nhû möåt chaâng duäng sô. Noá chiïën àêëu vúái keã àõch. Coá con khoác sûng caã hai mùæt. Noá khoác thûúng ngûúâi baån bõ tûã trêån. Coá con laåi nhû chñt lïn àêìu möåt vaânh khùn nguä sùæc nhû thïí laâ möåt võ anh huâng vûâa múái chiïën thùæng trúã vïì Cuâng vúái thuá chúi cêy caãnh, nuöi chim caãnh thuá chúi caá vaâng cuäng laâ möåt neát àeåp vùn hoáa vûâa mang tñnh truyïìn thöëng vûâa mang tñnh hiïån àaåi. Thuá chúi caá vaâng cuäng laâ möåt nghïå thuêåt .
36. LYÁ KHÙÆC CUNG 36 CHÛÚNG III: NGHÏÅ THUÊåT
37. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 37 NGHÏå THUÊåT MUÁA RÖËI NÛÚÁC Öng Viïån trûúãng Viïån Nhûäng nïìn vùn hoaá thï ëgiúá, Sïrñp Khagiúnaàa, viïët: Sao laåi coá thïí tûúãng tûúång àûúåc rùçng möåt hònh thûác ngön ngûä sên khêëu têìm cúä àaä töìn taåi hún 1.000 nùm bõ laäng quïn? Maâ sûå thêåt àaä vûúåt qua tûúãng tûúång. Muáa röëi nûúác cuãa Viïåt Nam khöng bao giúâ xa rúâi laâng quï cöåi nguöìn cuãa hoå. Cuäng coá nhiïìu ngûúâi Viïåt Nam chûa àûúåc xem vaâ khöng biïët àïën sûå töìn taåi cuãa noá. Dêîu vêåy nghïå thuêåt nghòn nùm nay àaä vûúåt ranh giúái ” lúåi ñch, chêët lûúång maâ saáng taåo ra nhûäng diïîn taã vaâ khaám phaá àïí coá thïí àûáng vaâo haâng nhûäng hònh thûác quan troång nhêët vïì sên khêëu muáa röëi. Nhûäng nghïå si Viïåt Nam laâ nhûäng khaán giaã cuãa möåt hònh thûác diïîn taã coá möåt khöng hai trïn thïë giúái. Muáa röëi nûúác àaä laâm giaâu cho di saãn vùn hoaá nhên loaåi ngùn chùån nguy cú bõ àêíy vaâo traång thaái “úã êín” vaâ “laäng quïn” , möåt söë diïîn àaåt ûu tuá cuãa taâi hoa nhên loaåi . Bia àaá Suâng Thiïån Diïn Linh úã laâng Àaåi, huyïån Duy Tiïn, Nam Haâ ghi cheáp vúái 4.036 tûâ taã buöíi biïíu diïîn muáa röëi nûúác àïí mûâng thoå vua Lyá Nhên Töng (1121) vúái sûå coá mùåt cuãa caác quan trong chiïìu ngaây 3, tuêìn trùng thûá 8, coá ghi laåi nhû sau: “Doâng söng gúån soáng. Möåt con ruâa vaâng mang trïn mònh ba haâng àaá. Noá búi thû thaã trïn mùåt nûúác röìi phun nûúác nhû mûa. Trong trùæng nhaåc ïm àïìm, nhûäng caánh cûãa caác hang àöång úã ra. Thïë laâ caác naâng tiïn xuêët hiïån, muáa àiïåu muáa “Höìi phong”. Hoå giú nhûäng caánh tay mïìm maåi, nhñu cùåp maây duyïn daáng, nhõp vúái lúâi ca. Nhûäng con chim laå bay àïën, àêåu tûâng àaân, röìi thi taâi nhaãy nhoát. Nhûäng chuá lûún non tung tùng Ruâa vaâng nhòn vïì phña nhaâ vua, cuái àêìu kñnh baái. Nhûng baác tiïìu phu giûúng cung bùæn thuá v.v. ” Ngaây nay, trong caác tiïët muåc muáa röëi nûúác cöí truyïìn, ngûúâi ta laåi thêëy con ruâa vaâng phun nûúác, nhûäng naâng tiïn vúái caánh tay mïìm maåi muáa “thêìn khuác caãnh sùn bùæn maänh höí v.v Thaáng 3 nùng 1984, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam göìm 15 nghïå sô thûåc hiïån chuyïën ài biïíu diïîn taåi CHDC Àûác, Phaáp, yá vaâ Haâ Lan. Àïën
38. LYÁ KHÙÆC CUNG 38 àêu, àoaân cung àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt vaâ àûúåc ca ngúåi hïët lúâi vúái nhiïìu lúâi bònh luêån trïn 20 túâ baáo. Nhiïìu baáo nhêån àõnh: “Muáa röëi nûúác Viïåt Nam àaä traã laåi cho nhên ]oaåi möåt di saãn vùn hoaá vinh quang maâ trûúác àêy noá bõ nùçm trong laäng quïn” Àïm ngaây 4-3-1985, taåi höåi trûúâng Ba Àònh, àoaân muáa röëi nûúác Viïåt Nam biïíu diïîn trûúác 400 khaán giaã. Nhiïìu nhaâ baáo nûúác ngoaâi àaä àïën dûå vaâ chuåp aãnh. Bïn búâ bïí nûúác coá àöët phaáo böng. Nhûäng chuâm hoa caâ hoa caãi àuã maâu sùæc bay lïn cao vuát röìi toaã ra. Bïn caånh cöåt àöët phaáo böng laâ möåt chiïëc cöåt cao treo möåt chiïëc cúâ lûúâi höí àuã maâu sùæc coá chûä “Höåi” úã giûäa. Tiïëng tröëng, tiïëng thanh la, tuâ vaâ, moä vaâ àaân saáo nöíi lïn tûng bûâng hoaâ húåp vúái nhau laâm cho caái khöng khñ “ höåi heâ Viïåt Nam muön thuúã traân ngêåp loâng ngûúâi. Sau àoá, qua caác tiïët muåc, chuáng ta gùåp nhûäng lúâi thoaåi xen vaâo nhûäng laân àiïåu cheâo, dên ca, thön ca tuyâ theo caãnh theo tònh xaãy ra trïn sên khêëu mùåt nûúác. Laách bûác maânh tre giûäa nhaâ thuyã àònh taám maái vuát cong vúái maâu sùæc rûåc rúä coá nhûäng bûác reâm thïu hoa laá, röìng phûúång cêìu kyâ vaâ trang nghiïm ruã xuöëng, chuá Tïëu bùæt àêìu ra troâ Chuá vûâa cûúâi vûâa hoãi: - Baâ con úi! - Úi - Tiïëng àïë àaáp laåi vaâ caác khaán giaã treã thñch àûúåc goáp thïm tiïëng “úi” àïí traã lúâi chuá Tïëu. - Töi coá phaãi xûng danh khöng nhó? - Coá chûá. Khöng thò ai biïët laâ ai? - Töi vöën laâ ngûúâi trïn trúâi. Töi xuöëng àêy tûâ caái thuúã nûúác vaâ lûãa hoaâ húåp vúái nhau. Tïn töi laâ Tïëu. Chuá Tïëu coân khoe àöi àiïìu nûäa. Coá caã cö gaái khùn luåa yïëm àaâo àïí yá chuá ta. Chuá laâ nhên vêåt chñnh cuãa muáa röëi nûúác. Chuá rêët treã, khoeã maånh, nhanh nheån. Chuá laâ ngûúâi giaáo troâ - vûâa laâ hïì, laâ ngûúâi kïí chuyïån coá duyïn vaâ cuäng laâ ngûúâi bònh luêån sùæc saão. Chuá söëng àaä hún 1.000 nùm maâ vêîn treã. Chuá kïí chuyïån xoám laâng, Phï caái dúã, khen àiïìu hay. Chuá keáo cúâ, àöët phaáo giúái thiïåu tiïët muåc, haát, ngêm thú, muáa. Chuá kïu goåi sûå laåc quan,
39. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 39 sûå àoaân kïët giuáp àúä lêîn nhau vaâ khuyïn moåi ngûúâi nïn ca haát vaâ saáng taåo caái àeåp, caái hay cho cuöåc söëng: “Nïìn vùn tûã sao núä àïí hoang vu?” Ngûúâi ta neám xuöëng mùåt nûúác möåt quaã phaáo võt. Phaáo võt chaåy ngoùçn ngoeâo dûúái nûúác toaã ra khoái, hoa xanh àoã gêy ra tiïëng chñp chñp röìi nöí toang. Trong luác röån raâng vaâ rûåc rúä naây, chuá Tïëu ruát lui vaâo trong maânh khöng quïn giúái thiïåu caác troâ bùçng mêëy cêu thú. Laåi möåt lêìn nûäa phaáo nöí, tröëng tuâ vaâ, moä nöíi lïn. Long, ly, quy, phûúång lung linh lao ra, nhaãy muáa, àuâa giúän. Chuáng phun khoái, phun lûãa. Chuáng laâ nhûäng con vêåt thiïng liïng àûúåc sún son thïëp vaâng vaâ àûúåc trang àiïím bùçng sún maâi àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. Ngûúâi xûa cho rùçng, nhûäng long, ly, quy, phûúång kïí trïn theâm khaát möåt cuöåc söëng trêìn gian úã ngay caái ao laâng bao nhiïu chuyïån lyá thuá nhoã nhoi maâ lêëp laánh. Röìi àïën caánh àöìng chiïm têëp nêåp, núi coá nhûäng con coâ bay laã bay la àïën moãi caánh, coá nhûäng ngûúâi lao àöång cêìn cuâ àaáng yïu: Chöìng caây, vúå cêëy, con cêu Chaâng rïí taát nûúác, con dêu ài moâ. Caãnh choåi trêu coá anh hïì àaánh tröëng thuác giuåc trêu choåi cho hùng vaâ möåt ngûúâi troång taâi vui tñnh àaä diïîn taã caái caãnh höåi heâ, caái thuá vui chúi haâo hûáng maâ khoeã khoùæn trïn àöìng truäng. Tiïët muåc “Muáa tiïn” thêåt lung linh, huyïìn aão. Taám cö tiïn xïëp haâng muáa vúái nhiïìu àöång taác mïìm deão. Caác cö tiïn àûúåc taåo hònh rûåc rúä, oáng aánh xiïm y, nhõp vúái nhûäng khuác dên ca mûúåt maâ, àùçm thùæm. Muáa röëi nûúác cuãa ta hiïån giúâ coá chûâng 30 tiïët muåc cöí truyïìn, 20 tiïët muåc múái coá gia á trõ. Thûúãng thûác muáa röëi nûúác, chuáng ta àûúåc söëng laåi vúái nhûäng lúâi ca àiïåu muáa àaä coá trong maáu cuãa cha öng chuáng ta vaâ ngay caã cuãa chuáng ta. Ta àûúåc thûúãng thûác taâi nghïå cuãa caác nghïå sô dên gian trong xoám laâng gêìn guäi, àûúåc àùçm mònh trong caái khöng khñ cöåi nguöìn röån raâng nhûäng êm thanh va maâu sùæc thên thuöåc. Muáa röëi nûúác laâ möåt trong nhûäng hònh thûác nghïå thuêåt sên khêëu àöåc àaáo, laâ loaåi röëi àiïìu khiïín ngêìm dûúái mùåt nûúác tûâ xa, coá úã Haâ Nöåi,
40. LYÁ KHÙÆC CUNG 40 Haâ Têy, Vônh Phuá, Haâ Bùæc. Haã Hûng, Haãi Phoâng, Nam Haâ, Thaái Bònh, Thanh Hoaá, Nghïå Tônh Hiïåu quaã nhiïìu mùåt, liïn tuåc gêy bêët ngúâ vaâ sûå traân àêìy ngêîu hûáng cuãa noá àaä daânh cho muáa röëi nûúác möåt chöî àûáng trong kho taâng di saãn vùn hoaá Viïåt Nam cuäng nhû trong nïìn vùn hoaá cuãa nhên loaåi.
41. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 41 MUÁA CHEÂO Àïí tòm hiïíu muáa truyïìn thöëng Viïåt Nam, khöng thïí boã qua muáa cheâo. Muáa cheâo öm vaâo mònh möåt caách tham lam têët caã caác khöí muáa úã nhûäng àõa baân quï hûúng cuãa noá cuäng nhû úã bêët cûá àêu maâ noá coâ thïí thu thêåp àûúåc röìi nhaâo nùån, thïm búát, laâm cho mònh trúã nïn giaâu coá. Do àoá, ta thêëy muáa cheâo coân coá nhûäng dêëu êën rêët àêåm àaâ cuãa nhûäng troâ chúi löëi xoám, muáa thiïng, chaåy àaân, laâm chay, àaánh böìng, baâi böng, muáa àeân, muáa nïën, muáa gêåy, muáa khùn, muáa sïnh tiïìn, muáa tùæm tiïn, muáa chaåy cúâ v.v Nhiïìu àöång taác muáa kïí trïn tûâ nhûäng thuúã xa xña àaä lûu laåi trïn caác vaách àaá, hang àöång úã Viïåt Nam. ÚÃ cheâo, coá nhiïìu àöång taác tûúãng chûâng nhû khöng phaãi laâ muáa nhû ài, àûáng, àöíi võ trñ, giao tiïëp v.v maâ laåi laâ muáa. Coá cêu têm niïåm: “Nhêët cûã nhêët àöång giai àiïím vuä” (möîi cûã àöång àïìu coá muáa). Nhiïìu àöång taác nhoã thöi, tñ chuát thöi maâ thûåc khoá thïí hiïån. Vai Àaâo Huïë trong vúã “Chu Maäi Thêìn” àaä muáa ngay caã luác gêìn nhû àûáng yïn maâ trong loâng àêìy gioá baäo. Muáa cheâo chuã yïëu dûåa vaâo àöi baân tay, caánh vaâ cöí tay. Nhúâ àoá cheâo biïíu hiïån nhûäng traång thaái khaác nhau cuãa tònh caãm. Loâng baân tay trong tûúång nghòn mùæt nghòn tay cuãa Viïåt Nam coá veä con mùæt úã giûäa. ÚÃ saách cöí Ai Cêåp cuäng veä traái tim vaâ cùåp möi trong loâng baân tay. Ngûúâi ta coi baân tay nhû caái nhuåy cuãa têm höìn. Vúái muáa cheáo, baân tay coân laâ mùæt, laâ möi, laâ traái tim. Muáa cheâo coá nhûäng àùåc àiïím: 1/ Caách àiïåu cao. Möåt vaâi cûã chó phöëi húåp cuãa nhûäng ngoán tay, mùæt nhòn laâ taåo àûúåc caãnh trùng lïn hoùåc trùng taân. Chó vaâi bûúác ài röìi chuyïín sang àöång taác khaác laâ àuã noái lïn nhên vêåt tûâ boã núi naây maâ ài àïën möåt núi naâo xa xa lùæm. 2/ Mïìm deão, uyïín chuyïín. Muáa cheâo gêìn guäi vúái tranh luåa úã chêët trûä tònh, thú möång.
42. LYÁ KHÙÆC CUNG 42 3/ Nhûäng àöång taác àûúåc thïí hiïån nhiïìu nhêët úã phêìn thên trïn, caánh tay, baân tay, ngoán tay. 4/ Phoáng khoaáng, höìn nhiïn. Nhûäng àöång taác cheâo khöng tóa toát, khöng quaá trau chuöët maâ gêìn guäi vúái thiïn nhiïn. 5/ Muáa kïët húåp vúái haát. Diïîn viïn vûâa muáa, vûâa haát. Hai àiïìu naây ùn yá vúái nhau, böí sung cho nhau. Muáa cheâo coá 5 nhoám àöång taác chñnh: a) Nhoám chaåy àaân. Göìm nhûäng bûúác ài luác chêåm luác nhanh, coá neát buöìn sêu lùæng, thûúng nhúá, buöìi mïnh möng. b) Nhoám dêng hoa. Taã nhûng caãnh böìng bïình mêy nûúác; taã têm höìn raång rúä, gùæn boá, mêåt ûúác, duyïn tònh c) Nhoám dêng rûúåu: àöång taác chêåm, thiïng liïng trang troång, kñnh cêín, tin tûúãng. d) Nhoám cûúáp böng. Vui nghõch, tûå do ngêîu hûáng sú luyïën. e) Nhoám têëu nhaåc. Göìm nhûäng tiïët têëu nhùæc ài nhùæc laåi, nhêën maånh, nguyïån cêìu, trêìm ngêm Nùm nhoám àöång taác cú baãn naây laâm cú súã, àûúåc cöång vúái nhûäng àöång taác phöëi húåp hoa myä maâ biïën hoaá ra nhiïìu hònh nhiïìu veã, löåt taã nhûäng traång thaái vaâ khña caånh cuãa tònh caãm khùæc hoaå nïn nhûäng nhên vêåt àêìy caá tñnh. Tuy coá baâi baãn, ]uêët lïå ghiïm khùæc nhûng muáa cheâo cuäng nhû loaåi nghïå thuêåt biïíu diïîn khaác, lïå thuöåc nhiïìu vaâo tònh cam, taâi nùng tñnh nùng àöång, kñnh ngêu hûáng say sûa cuãa diïîn Viïn biïíu hiïån. Diïîn viïn taåo ra caái “thêìn” coá nhûäng dû êm thêím myä trong tûâng àöång taác muáa. Muáa cheâo coá veã àeåp àa daång, phong phuá, nhòn khöng chaán mùæt, xûáng àaáng chiïëm möåt vñ trñ quan troång trong kho taâng muáa truyïìn thöëng Viïåt Nam.
43. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 43 HAÁT GIAO DUYÏN ÚÃ nûúác ta, möîi àöå xuên vïì hoùåc xuên thu nhõ kyâ. Moåi núi thûúâng töí chûác lïî Tïët, ùn mûâng, vui chúi, chaâo àoán ngaây muâa böåi thu, lïî rûúác Thaânh Hoaâng v.v Trong nhûäng cuöåc vui nhû vêåy luön coá mùåt nhûäng buöíi giao duyïn, àua àoâ, tröëng quên, haát xoan, haát gheåo, sli hoâ, quan hoå, haát àuám v.v Àïì taâi cuãa nhûäng cuöåc haát rêët röång raäi vaâ ngêîu hûáng nhû: ca ngúåi quï hûúng, xoám laâng, nhûäng caãnh àeåp thiïn nhiïn, tònh yïu trai gaái v.v Chêët trûä tònh, tûå sûå, huï tònh luön luön àûúåc nhêën maånh. Àöng àaão dên laâng vaâ eaác núi lên cêån keáo àïën dûå rêët nhiïåt tònh. Nhûäng ngûúâi tham gia hoaåt àöång vùn hoaá naây thûúâng chia ra möåt bïn nam, möåt bïn nûä. Àêìu tiïn, hoå haát chaâo nhau, chaâo têët caã moåi ngûúâi àïën thûúãng thûác vúái nhûäng lúâi ca hay, tûúi àeåp. Hoå àoaái vúái nhau, thi gioång haát vaâ sûå àöëi àaáp thöng minh. Nhûng caâng vïì sau caâng “gùng” vaâ nùång vïì chêët phong tònh trai gaái. Bïn nûä coá thïí maånh daån hún nhiïìu, chanh chua ngoa ngoùæt vaâ bïn nam thò löå ra caái chêët taán tónh vaâ theâm thuöìng, àuâa giúän vúái bïn nûä. Àöëi phûúng cuäng chùèng chõu keám, cuäng úäm úâ, búâm xúâm, choâng gheåo. Riïng kiïíu haát àuám laâ dûä döåi hún caã. Hoå noái luác tan laâ luác àöi naâo vaâo àöi êëy, dùæt nhau vaâo möåt chöî kñn naâo àoá. Haát àuám coá nhûäng àoaån àöëi àaáp nhû sau: Àöi ta gùåp gúä nhau àêy Nhû àöi boâ gêìy gùåp baäi coã non - Anh coân son, em cuäng coân son Ûúác gò ta àûúåc laâm con möåt nhaâ Ra vaâo àuång chaåm àïí maâ nhúá thûúng.
44. LYÁ KHÙÆC CUNG 44 ÚÃ àêy, sûå àuång chaåm laâ sûå nhúá thûúng tñch cûåc, thïí hiïån maänh liïåt qua haânh àöång. Hoùåc nhû: - Cöng em veán vaáy phêët cúâ Àeã ra möåt luä lúâ àúâ ngaáo ngú - Coá cêy röëi múái coá hoa Coá cöng anh ài laåi múái toâi ra cö naâng - Laâm hoa cho ngûúâi ta haái Laâm gaái cho ngûúâi ta trïu - Àöi ta nhû àaá lûúái dao Nùng liïëc thò sùæc, nùng ra vaâo thò coá tñ nhau - Cö kia tûúi töët rûúm raâ Tuy rùçng töët àeåp nhûng maâ cong chên. Cö gaái liïìn àaáp laåi: - Em tûâ trong àoá em ra Cúá sao em biïët rùçng hoa chõ taân Hoa taân nhûng nhuåy chûãa taân Muöën xem, chõ gúä têëm maân cho xem Hoùåc nhû: - Thên em vñ xeã laâm àöi dûúåc Thò möîi anh huâng möåt miïëng ngon Thû hûúng gia giaáo nïëp nhaâ Sao anh saâm súä ra tuöìng taâ ma - Khöng bùçng àöi maá em höìng Em trún löng àoã da quaá mûác Anh laâ ma, anh bùæt em maá höìng.
45. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 45 Anh con trai cöë tòm nhûäng pheáp maâu àïí bùæt cö gaái. Maâ do sûå cêìn thiïët, àaä àeã ra pheáp maâu thêåt vò anh thêëy cö gaái saåch bong, tûúi maát, àêìy nhuåc caãm. - Ba böën núi túái hoãi, em chùèng maâng Chúâ anh chïët vúå, em sùén saâng nhaãy sang. Vaâ cûá nhû thïë, hai bïn nam thanh nûä tuá hoå haát vúái nhau àïën thêu àïm, suöët saáng. Haát tûâ àúâi naây sang àúâi noå, khöng dûát. Loaåi haát giao duyïn naây coá nhiïìu cêu haát thuöåc ca dao, tuåc ngûä maâ àêåm àaâ neát phong tònh. Nûä Trêìu êëy em töi vöi taâu Duâ mùån, duâ nhaåt, duâ cay, duâ nöìng Dêîu chùèng lïn vúå nïn chöìng Xúi dùm ba miïëng vúåi loâng nhúá thûúng Nam: Cêìm lûúåc thò nhúá àïën gûâng Cêìm khùn nhúá tuái, ài àûúâng nhúá nhau Cêìm trêìu laåi nhúá àïën cau Cêìm bêëc nhúá àeân, cêìm chó nhúá kim Nûä: Cúåt vêåy maâ thöi Giúän vêåy maâ thöi Chöìng em nhû neán vaâng àöi àúåi em úã nhaâ Nam: Ta vïì ta beã caânh laá cùæm àêy Àïën mai ta cûá chöën naây ta chúi
46. LYÁ KHÙÆC CUNG 46 Bïn kia goâ, bïn naây cuäng goâ Coá phaãi nhên ngaäi thò doâ sang àêy Bïn kia nûúng, bïn naây nûúng Coá phaãi nhên ngaäi thò thûúng nhau cuâng Haát giao duyïn haäy coân söëng maäi trong cuöåc söëng cuãa chuáng ta, trong ca dao, trong caác cêu chuyïån kïí têm tònh cuãa dên gian, trong nhûäng cuöåc höåi heâ àònh àaám, noá goáp êm thanh vaâ hònh aãnh, laâm duyïn cho nhûäng sûå gùåp gúã. Noá truyïìn tûâ àúâi noå àïën àúâi kia àïí nhûäng cêu haát àûúåc möîi ngaây möåt múái meã. Quaã thûåc, nhiïìu nhûäng cêu haát múái ngaây nay laâ möåt phêìn naâo hoaá thên cuãa nhûäng cêu haát maâ nhûäng thïë hïå trûúác chuáng ta àaä haát. Hònh thûác vaâ thanh êm cuãa chuáng àaä khaác ài, nhûng tinh thêìn, höìn phaách cuãa noá chó laâ möåt. Noá ca ngúåi cuöåc söëng, ca ngúåi xoám laâng, ca ngúåi tònh yïu trai gaái mùån nöìng khön nguöi cuãa nhûäng ngûúâi con trai con gaái sùæp sûãa vaâ àang bûúác vaâo tònhtrûúâng. Haát giao duyïn seä coân maäi
47. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 47 DIÏÎN XÛÚÁáNG TROÂâ MUÅC LIÏN - THANH TRÒ Bïn nhaâ öng caã Biïín àang coá chuyïån buöìn. Meå öng múái mêët úã tuöíi 94. Cuå chùèng öëm àau gò maâ nùçm xuöëng nhû möåt giêëc nguã. Hoå haâng, laâng xoám àïën phuáng viïëng àöng nghõt. Phûúâng keân, thónh thoaãng laåi cûã lïn nhûäng khuác bi ai, naäo nuöåt, trêìm böíng. Nöíi bêåt lïn laâ nhûäng khuác “Àiïëu quên”, “Lêm khöëc”, “Con nhaån laåc àaân”. Caác con, chaáu, chùæt cuãa ngûúâi chïët àïìu àûáng, ngöìi quanh cöî quan taâi sún àoã coá chûä “Thoå”, “Söëng dêìu àeân, chïët keân tröëng”. Ngûúâi ta cho rùçng nhûäng neát nhaåc sêìu nöíi lïn àïí an uãi gia àònh ngûúâi chïët. Nhûng cuäng laâ àïí tiïîn ngûúâi ra ài. Chuáng àaãm nhiïåm viïåc giao caãm giûäa caái chïët vaâ sûå söëng. Do àoá, chuáng kïí laåi nhiïìu chuyïån lùæm. Trong tiïëng nhaåc töíng húåp maâ chuã àaåo laâ tiïëng keân pha coá caã àïm mûa phuân, ngaây gioá bêëc, nhûäng àêån bi thûúng v.v Naâng dêu trûúãng àaä trïn 70 tuöíi khoác lïn tiïëng khoác àêìu tiïn vúái gioång kïí lïí, “Meå úi , a cuäng möåt kiïëp ngûúâi” . Liïìn bïn caånh laâ nhaâ öng Hai-y. Öng laâ con thûá hai cuãa ngûúâi chïët. Taåi àêy, moåi ngûúâi thên thuöåc töí chûác diïîn troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì àïí phöëi húåp vúái tang lïî vaâ àïí cêìu nguyïån cho meå giaâ Àoá laâ tuåc lïå àaä coá tûâ lêu àúâi úã caái laâng Yïn Sún nùçm saát chuâa Thêìy, caách Haâ Nöåi chûâng hún 30 keám. Ngûúâi ta àöëát mêëy ngoån nïën bêåp buâng. Àiïìu naây gêy nïn möåt khöng khñ bñ êín, têm linh trong laân khoái hûúng nghi nguát. Caác diïîn viïn nam, nûä nghiïåp dû vaâ tûå nguyïån laâ nhûäng ngûúâi nöng dên trong laâng xoám. Nhûäng tröëng, phaách, àaân, nhõ àún sú vaâ cuä kyä àûúåc nöíi lïn. Trang phuåc thò chó cêìn sûãa sang chuát ñt caác trang phuåc lao àöång thûúâng ngaây. Coá thïm hoùåc mûúån cuãa nhau mêëy têëm khùn maâu, chiïëc khùn tai choá, mêëy chiïëc thùæt lûng xanh, àoã öng laái àoâ àûúåc veä thïm böå rêu, coá thïm chiïëc búi cheâo. Nhên vêåt chñnh laâ AÁ Phêåt, àaåi muåc Kiïìn Liïn tûác Muåc Liïn coá àûúåc chiïëc muä “thêët Phêåt” göìm 7 caánh hoa sen. Möåt maãng cuãa
48. LYÁ KHÙÆC CUNG 48 chiïëc aáo caâ sa. Muåc Liïn cêìm gêåy “têìm xñch!”. Mêëy vai àoáng chuáng sinh thò tha höì, ai coá gò mùåc nêëy, coá àaánh chuát maá höìng. Sên khêëu laâ hai manh chiïëu. Möåt söë caác baâ caác chõ àûáng xung quanh cuäng tham gia vaâo cuöåc biïíu diïîn. Àuã caã, cao, thêëp, beáo, gêìy, giaâ treã, rùng àen, toác vêën, ài chên àêët Hoå coá taác duång laâ giaân “àïë” vaâ kïí ,”kïå” vaâ hûúãng ûáng nhûäng àiïåp khuác: “Nam mö A di àaâ Phêåt”. Baác Maåc coá gioång töët, ngêm lïn: Con úi! Àêët röång trúâi cao Cöng ún cha meå so sao cho bùçng. Sau àoá, têët caã moåi ngûúâi àïìu kï “thêåp ên” noái vïì 10 ên àûác chinh cuãa cha meå àöëi vúái caác con. Àêy laâ möåt baâi tuång ca buöìn rêìu, thûúng caãm maâ huâng höìn. Baác Hai laåi àoáng vai Muåc Liïn laâ möåt vai maâ khöng ai tranh àûúåc vúái Baác. AÁ Phêåt Muåc Liïn àêìy haånh àûác vaâ trñ tuïå, rêët coá loâng hiïëu vúái meå. Ngaâi xin vúái àûác Phêåt àûúåc xuöëng êm ty thùm meå bõ hònh phaåt. Nguyïn nhên phaãi chõu hònh phaåt cuãa baâ Thanh Àïì (meå Muåc viïn) laâ vò luác coân söëng, baâ àaä laâm nhiïìu àiïìu aác vúái cöång àöìng. Muåc Liïn giaãng giaãi cho meå vaâ möåt söë phaåm nhên trong lao tuâ àïí hoå nhêån ra sai lêìm vaâ chõu saám höëi. Khi hoå àaä hiïíu roä àiïìu töët, xêëu, hoå àûúåc ra khoãi lao tuâ. ài thuyïìn sang “búâ bïn kia” àïí chuêín bõ àêìu thai vaâo kiïëp sau vaâ trúã nïn nhûäng con ngûúâi töët. Nhûäng àöång taác thùæp hai tay trûúác ngûåc, mùæt nhòn xa xöi vaâ nhûäng daáng ài àêìy suy tû àûúåc diïîn viïn trònh diïîn rêët àeåp. Nhûng coá luác, Muåc Liïn laåi coá daáng ài nhanh nhû gioá, luác gêåp ghïình, luác ài quanh mêëy voâng trong tiïëng nhaåc vaâ tiïëng cêìu kinh laâm cho moåi ngûúâi nhû nñn thúã. Àoá laâ nhûäng bûúác ài vaån dùåm cuãa àúâi möåt con ngûúâi trêìn gian. öng ài maâ laâ muáa. Muáa thêåt sûå laâ khaác. Àïën luác Muåc Liïn vûâa haát kinh vûâa muáa gêåy têìm xñch thò bêåt ra nhûäng àiïåu muáa cöí xûa àaä nguã quïn lêu röìi, àöåt nhiïn àûúåc àaánh thûác dêåy. Caãnh muáa thêåt dûng bûâng böëc lïn cuâng vúái tiïëng thanh la döìn dêåp, tiïëng tröëng thuác luác nheå nhû gioá, luác nhû mûa nhû khùæc khoaãi nhû thên phêån con ngûúâi. Ngûúâi dêîn chuyïån haát lïn nhûäng khuác haát möåc maåc Khöng hay lùæm! Gioång baác laâ thûá gioång nguyïn chêët chûa tûâng bõ pha chïë. Möåt
49. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 49 gioång haát nhaâ nghïì uöën eáo naâo àoá vaâo àêy seä bõ àaánh bêåt ra ngay. Nhûng gioång haát möåc maåc cuãa baáu coá caái húi nguyïn thuyã, coá caái duyïn kiïëp. Buöíi biïíu diïîn coá àêìy àuã chêët sên khêëu, göìm caã kïí chuyïån, giaáo àêìu, ngêm ngúåi, àoåc kinh, haát kinh, muáa, àöåc thoaåi, haâi hûúác v.v Têët caã àûúåc töíng húåp laåi laâm cho àïm diïîn vûâa aão maâ vûâa thûåc. Chuáng liïn kïët cuöåc àúâi cuãa nhûäng con ngûúâi laåi vúái nhau qua nhûäng neát huyïìn thoaåi, kyá ûác, hònh aãnh tûâ nhûäng àúâi cha öng xa xûa truyïìn laåi, laâm cho hoå gùæn boá laåi vúái nhau trong caái caãm giaco choâng chaânh. Têët caã löi cuöën hoå vaâo möåt möëi tònh thiïng liïng maâ cao caã laâ tònh meå con. Ngûúâi ta thêëy cêìn phaãi hy sinh cho möëi tònh àoá. Caã vúã toaát lïn tònh meå con, tònh yïu thûúng cöång àöìng. Vúã kõch cuäng rùn àe àiïìu aác vaâ luön nhùæc nhúã moåi ngûúâi rùçng caái thiïån vaâ caái myä seä têët thùæng. Vúã diïîn mang tñnh nhên vùn cao. Chñnh vò vêåy, noá töìn taåi trong loâng nhên dên tûâ rêët lêu vaâ trúã nïn phöí biïën úã khùæp caác laâng quï cuãa chuáng ta. Noá thûúâng coá mùåt trong nhûäng ngaây àònh àaám, lïî tïët, ngaây 15 thaáng baãy xaá töåi vong nhên, lêåp xuên hoùåc úã nhûäng àaám tang maâ ngûúâi chïët coá tuöíi thoå gêìn 100 tuöíi. Nhûäng nùm gêìn àêy “muáa röëi nûúác”, “ba giaá àöìng”, “haån haán vaâ cún mûa cuãa Viïåt Nam àaä laâm nghiïng ngaã caác sên khêëu trong vaâ ngoaâi nûúác. Vúã “Muåc Liïn - Thanh Àïì” cuäng seä nhû vêåy. Noá cuäng laâ möåt vêåt baáu cuãa kho taâng vùn hoaá Viïåt Nam. Coá àiïìu, noá chûa àûúåc nhûäng con mùæt cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu chuá yá àêìy àuã àïí àûúåc Khaám phaá vaâ nêng cao. Tuy vêåy, noá àûúåc giûä gòn vaâ kñnh troång trong têm khaãm ngûúâi dên. Noá laâ cuã êëu gai, haäy coân thö möåc, suâ sò. Nhûng bïn trong thò ngoåt buâi, àùçm thùæm, quyïën ruä, nuöi söëng àûúåc con ngûúâi. ÚÃ Trung Quöëc cuäng coá chuyïån Muåc Liïn cûáu meå. Nöåi dung cuäng gêìn guäi vúái troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta. Muåc Liïn cûáu meå cuãa hoå xuêët hiïån taåi möåt söë tónh miïìn Nam. Sên khêëu Trung Quöëc àaä sûu têìm àûúåc hún 10 baãn Muåc Liïn cûáu meå àïí quy naåp, khaái quaát vaâ nêng cao. Caác hoåc giaã Trung Quöëc, Nhêåt Baãn, Àaâi Loan, Myä, Anh àaä coá nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu vïì “Muåc Liïn cûáu meå”. Hoå coân àang tiïëp tuåc
50. LYÁ KHÙÆC CUNG 50 nghiïn cûáu sêu hún nûäa. Diïîn xûúáng troâ Muåc Liïn - Thanh Àïì cuãa ta vêîn àang laâ möåt maãnh àêët chûa àûúåc khai phaá.
51. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 51 NEÁT TUÖNG Sên khêëu tuöìng laâ sên khêëu töíng húåp cuãa nhên vêåt àûúåc hoaá trang, coá phuåc trang ûúác lïå, tûúång trûng vúái muáa haát, nhaåc àïåm, phûúng phaáp thïí hiïån, do àoá cuäng phaãi dûåa vaâo caác nguyïn tùæc caách àiïåu, ûúác lïå, tûúång trûng. ÚÃ tuöìng, caác nhên vêåt àûúåc àuác laåi thaânh nhûäng khaái niïåm cuå thïí tûâng mö-tñp riïng. Naâo laâ keáp vùn, keáp voä, keáp rûâng, keáp àoã, keáp xanh, keáp phong tònh, keáp àen, keáp rùçn Vïì vai laäo coá: Laäo vùn, laäo voä, muå laânh, muå aác. Àaâo coá àaâo chiïën, àaâo thûúng, àaâo àiïn, àaâo yïu, àaâo lùèng Möîi nhên vêåt coá kiïíu veä mùåt vaâ qui caách trang phuåc riïng. Nhûäng àiïìu naây àûúåc coi nhû chûáng chó cuãa nhên vêåt theo phûúng chêm: “Nhan y giai ngûä”, nghôa laâ sùæc mùåt vaâ aáo xiïm àïìu lïn tiïëng. Nhû vua bao giúâ cuäng àöåi muä cûãu long, mùåc hoaâng baâo. Hoaâng hêåu àöåi muä cûãu phuång, mùåc aáo vaâng, ài haâi phûúång xa hoa vaâ sùåc súä.Keáp rûâng mùåt xanh coá troâng xeáo, mang xiïm aáo cheän, quêìn xaâ caåp. Thaái sû thò àöåi muä bònh thiïn, mùåt möëc àeo maäng, ài hia Vïì kyä thuêåt hoaá trang mùåt, nghïå thuêåt tuöìng chuá troång vaâo àöi mùæt taã thêìn. Diïîn viïn múã röång àöå múã cuãa hai con mùåt, löng maây rêåm, to vaâ xïëch tuyâ theo nhên vêåt, coá khi rêët daâi. Mùåt àûúåc xoa lúáp nïìn trùæng rêët dêìy. Coá ba nguyïn maâu chñnh laâ àen, àoã, trùæng vaâ dêîn xuêët cuãa chuáng. Vúái böå mùåt cuãa laän tûúáng, höí tûúáng, tûúãng àöëng (lúán) thò giûä biïíu tûúång con höí àïí tùng veã dûä döåi. Löng maây to, xïëch, nhoån. Trïn mùåt coá nhûäng neát gúån gêìn guäi vúái nhûäng vùn höî, goåi laâ nhûäng neát vúân maân àen vaâ nhûäng neát vúân nhaåt hún maâu àen möåt töng àiïím xuyïët lûúån quanh hoùåc chêëm phaá dûåa theo àöå rung cuãa cú mùåt vaâ maá. Cuäng goåi laâ nhûäng àûúâng “nan” phaãn aánh àêëy àuã trong vai voä tûúáng Taå ön Àònh, coân böå mùåt Thûúng Linh Taá laåi mang biïíu tûúång con chim ûng, biïíu thõ sûå thöng minh nhanh nheån. Muäi àûúåc böi quêìng hai bïn caånh àïí nêng söëng muäi
52. LYÁ KHÙÆC CUNG 52 lïn, caánh muäi röång ra. Nhûäng ngûúâi trung thò thûúâng mùåt àoã, rêu daâi. Ngûúâi nõnh thò mùåt rùçn. rêu ngùæn. Tuy nhiïn, ngoaåi lïå coá nhûäng trung thêìn, nhûng veä mùåt rùçn , àeo rêu ngùæn vò hònh daáng bïn ngoaâi àúâi cuãa hai nhên vêåt naây xêëu xi, tñnh tònh noáng naãy, gan goác. Khûúng Linh Taá, Thuãy Àõnh Minh cuäng laâ nhûäng anh huâng chñnh nghôa, nhûng mùåt khöng àoã laåi àûúåc veä thïm nhûäng khuyïn àen trùæng àïí thïí hiïån tñnh noáng naãy cûúng trûåc, duäng maänh. Vúái keáp Phong tònh thò maâu höìng laâ chuã àaåo, long maây daâi. Àaâo thûúng coá böå mùåt höìng nhaåt. Àaâo lùèng coá con mùæt laá rùm, àuöi mùæt daâi. Àaâo voä coá böå mùåt àoã rûåc rúä, löng maây cong xïëch. Àaâo voä tiïu biïíu laâ Àaâo Tam Xuên thò coá böå mùåt bïn xanh, bïn àoã, noái lïn võ nûä tûúáng xuêët hiïån tûâ núi rûâng xanh, nuái àoã xa vúâi. Hún nûäa, àoá laâ möåt con ngûúâi ky dõ tûâ xa xûa trúã laåi. Àaâo ram Xuên quaá löång lêîy vaâ hêëp dêîn àaä trúã thaânh ngûúâi cuãa cuöåc àúâi maâ khöng phaãi vúå riïng cuãa öng truâm tûâ möåt thuúã xûa naâo àoá nûäa. Öng truâm nöíi maáu ghen bõa ra caái chuyïån hoaá trang bïn xanh, bïn àoã àïí haån chïë sûå hêëp dêîn cuãa naâng, laâm cho naâng xêëu ài àïí dïî phêìn baão vïå. Sûå kiïån naây àûúåc ghi trong ngoaåi sûã laâng tuöìng. Tûúáng vùn vaâ keáp vùn coá böå mùåt höìng nhaåt. Laäo tûúáng voä àen rêu saâm (liïn tu). Laäo tûúáng vùn àeo rêu àen ba choâm daâi. Tûúáng nõnh vúái böå mùåt chó coá hai mêìu àen, trùæng. Löng maây hònh con caá rö coá khña. Böå aáo giaáp chia ra böën vïë vaâ àïìu àûúåc thïu nhûäng hoa vùn rûåc rúä maâ hoang daä. Coá vïë àùçng trûúác, àùçng sau vaâ hai bïn. Quan troång nhêët laâ vïë àùçng trûúác vò noá àûúåc trònh baây àuã nhêët. Naâo röìng chêìu mùåt trúâi, naâo hònh höí baáo caách àiïåu keâm theo hoa vùn bùçng chó vaâng, chó baåc. Phña bïn ngûåc coá böå têm kñnh tûúång trûng cho mùåt trúâi, giûäa coá giaãi thùæt lûng boá goån, coá maâu sùæc haâi hoaâ vúái toaân cuåc. Phña dûúái laâ nhûäng vïåt maâu, hoa vùn nhiïìu maâu sùæc mö taã soáng gêìm mêy cuöån. Coá nhûäng loaåi aáo giaáp vúái nhûäng nïìn xanh, àoã, àen? tñm. Giaáp trùæng daânh cho nhûäng nhên vêåt voä maâ siïu phaâm. Vua mùåc hoaâng baâo thïu röìng khùæp núi. Vúái caác quan to cuäng àûúåc thïu möåt hai neát röìng. Vúái caác loaåi quan cuäng to nhûng khöng ghï gúám lùæm thò àûúåc thïu mùåt höí, baáo Keáp vùn mùåc long chêìu. Muä maäng coá maâu vaâng (daânh cho vua), àoã, xanh, tñm, àen. Muä maâu àen khöng bao giúâ duâng cho tûúáng trung vaâ àiïìm àaåm. Tûúáng lúán àöåi muä
53. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 53 bònh thiïn. Phña bïn ngoaâi muä cuäng àûúåc taåo hònh nhûäng röìng phûúång vaâng hoùåc baåe, mùåt trúâi vaâ caác àûúâng triïån sùåc súä. Muä cuäng coá kiïíu daâi, röång, cao. Coá loaåi gùæn thïm nhûäng tua hoùåc quaã boáng maâu rung rinh theo àöång taác vaâ cûá chó cuãa diïîn viïn. Têët caã caác nhên vêåt àïìu ài hia maâu coá thïu kim tuyïën. Hia coá thïí nêng chiïìu cao cuãa diïîn viïn lïn tûâ 7 - 15 cm. Caác tûúáng phaãi coá daáng cao vaâ àeåp. Rêët kyå ngûúâi luân giûä nhûäng vai quan troång goåi laâ vai “cúâ”. Thû sinh thò ài haâi vúái nhûäng bûúác ài lûäng thûäng. Möåt vaâi nhên vêåt àeåp nhû Triïåu Tûã Long (nam) hoùåc Àaâo Tam Xuên (nûä) coá àeo thïm 8 laá cúâ sau lûng vaâ böå löng trô sùåc súä, daâi maâ cong. ÚÃ tuöìng, böå rêu, tay aáo löng trô vûâa àïí trang trñ, vûâa laâ àaåo cuå àöåc àaáo. Möåt söë quan vùn hoùåc vùn pha voä àöåi muä coá daãi. Àiïìu khaác biïåt vïì hoaá trang mùåt cuãa caác diïîn viïn tuöìng Viïåt Nam vúái Kinh kõch Trung Quöëc laâ: Trïn mùæt diïîn viïn Kinh kõch Trung Quöëc sûã duång nhiïìu maâu sùæc hún vaâ maâu naâo cuäng àûúåc àaánh boáng. Hoå chia ra nhûäng maãng maâu cêìu kyâ, chaãi chuöët Coân úã tuöìng Viïåt Nam thò tñnh caách àiïåu cao àïën taáo baåo, maâu sùæc ñt hún, giaãn dõ maâ thi têåp trung chuá yá vaâo xung quanh àöi mùæt. ÚÃ tuöìng Viïåt Nam, nhûäng àûúâng neát roä raâng, thö kïåch möåt chuát nhûng laâ ngêîu hûáng. Vúái tuöìng, böå mùåt àûúåc hoaá trang, trang phuåc laâ nhûäng taác phêím myä thuêåt hoaân chónh. Àûáng riïng, chuáng laâ nhûäng cöng trònh vïì taåo daáng vaâ sùæc maâu coân àoång laåi àûúåc cho àïën ngaây nay qua sûå thûã thaách cuãa nhiïìu àúâi. Vò vêåy, chuáng laâm nao nuáng caã giúái trang trñ sên khêëu thïë giúái qua hai lêìn múã triïín laäm vïì myä thuêåt sên khêëu truyïìn thöëng Viïåt Nam taåi nûúác ngoaâi (1985 vaâ 1987) vaâ àaä gêy êën tûúång maånh meä àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam nghiïn cûáu vïì myä thuêåt vaâ vïì sên khêëu
54. LYÁ KHÙÆC CUNG 54 TRANH SÚN MAÂI Vïì nghïå thuêåt taåo hònh, sún maâi àoáng vai troâ haâng àêìu vïì chêët liïåu truyïìn thöëng vaâ tranh sún maâi giûä möåt võ trñ quan troång trong nïìn höåi hoåa Viïåt Nam. Àöëi vúái thïë giúái, tranh sún maâi Viïåt Nam cuäng àûúåc àùåc biïåt chuá yá vò noá coá sùæc thaái riïng biïåt vaâ biïíu hiïån roä tñnh dên töåc àêåm neát. Sún maâi coân goåi laâ sún ta, àaä coá truyïìn thöëng lêu àúâi úã nhûäng thïë kyã trûúác, nhûäng tûúång göî taåi caác àònh, chuâa, miïëu, àûúåc sún son thïëp vaâng. Nhûäng baân thúâ, cêu àöëi, hoaânh phi, àöì thúâ v.v cuäng àûúåc xûã lyá bùçng sún maâi vúái nhûäng maâu sùæc löång lêîy vaâ bïìn chùæc. Caác àöì myä nghïå thuã cöng cuäng àaä laâ nhûäng mùåt hang xuêët khêíu coá tiïëng vang. Thïë kyã thûá 16, phöë Nam Ngû (Haâ Nöåi) laâ phöë cuãa nhûäng ngûúâi laâm sún maâi. Thïë kyã 17, möåt nhaâ kinh doanh ngûúâi Anh àaä cûã möåt kyä thuêåt viïn sang Thùng Long (Haâ Nöåi) boåc kyä nghïå sún maâi cuãa Viïåt Nam. Tûâ gêìn möåt thïë kyã nay, sún maâi àaä àûúåc giúái hoåa sô Viïåt Nam tòm toâi nghiïn cûáu vaâ nêng sún maâi lïn möåt võ trñ cao. Hoå laâm tranh sún maâi, do àoá, sún maâi àûúåc thïm vaâo nhûäng chêët liïåu phong phuá vúái nhiïìu loaåi böåt maâu, böåt vaâng, böåt baåc, vaâng laá, baåc laá, boat maâu thûåc vêåt, voã trai, voã trûáng v.v Chêët sún lêëy tûâ cêy sún. Nhûåa cêy hûáng vïì, àöí vaâo caác “saãi”, bùçng tre àan, àêåy lïn möåt lúáp giêëy baãn. Nhûåa naây goåi laâ sún söëng, giûä caâng lêu caâng töët. Qua nhiïìu ngaây, nhûåa bõ mêët nûúác, lïn men vaâ lùæng àoång, taåo ra nhiïìu lúáp sún khaác nhau, maâu sùæc khaác nhau, goåi laâ nhûäng “tuöíi sún”. Lúáp trïn cuâng maâu sêîm laâ loaåi töët nhêët. Sún chêët lûúång cao àöí vaâo thuâng göî vaâ duâng chaây khuêëy trong ba ngaây liïìn. Sún seä trúã nïn trong hún coá maâu giöëng caánh con giaán nïn goåi laâ sún caánh giaán. Noá seä trúã nïn boáng hún khi àûúåc tröån thïm ñt nhûåa thöng. Laåi àöí nhûåa vaâo chêåu saânh vaâ khuêëy bùçng chaây sùæt, sún seä ngaã maâu àen huyïìn.
55. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 55 Caác loaåi böåt maâu- bònh thûúâng khi tröån vúái sún, bõ sún laâm “àen hoaá” hoùåc laâm xaám xón laåi nïn phaãi duâng nhûäng böåt maâu àûúåc xûã lyá àùåc biïåt. Ngûúâi ta duâng vaâng vaâ baåc thêåt úã daång laá daát thêåt moãng hoùåc úã daång böåt mõn tröån vaâo sún. Möåt söë maâu: xanh laá cêy, xanh lam, vaâng, tñm, trùæng úã daång böåt khöng hoaâ tan. Möåt vaâi maâu phêím cuäng duâng àûúåc. Ngûúâi ta coân duâng haåt daânh daânh àïí taåo maâu vaâng, duâng voã trûáng võt, trûáng gaâ khaãm vaâo tranh sún maâi àïí taåo nïn maâu trùæng. Coân voã trai, öëc thò taåo nïn nhûäng maâu xanh, tñm, höìng oáng aánh huyïìn aão. Laâm möåt bûác tranh sún maâi, hoåa sô choån têëm göî khö, nhùén goåi laâ “voác”. Voác àûúåc queát möåt lúáp sún söëng ]ïn caã hai mùåt röìi duâng vaãi hoùåc luåa quêën quanh têëm göî. Khi khö, àûúåc sún lïn nhiïìu lúáp sún khaác nhau. Àúåi khi caác lúáp sún vaâng khö, ngûúâi ta queát lïn möåt lúáp sún nûäa vaâ “boá” möåt lúáp maát tñt göìm sún söëng, muân cûa rêy nhoã vaâ àêët seát. Khi lúáp “boá” khö, seä àûúåc phuã lïn hai lúáp sún söëng nûäa. Bïì mùåt têëm voác àûúåc maâi nhùén bùçng àaá böåt vúái nûúác. Sau àoá, sún “thi” lïn têëm göî tûâ ba àïën böën lúáp then chñn maâu àen. Tiïëp sau laâ nhiïìu lúáp sún nûäa. Hoaå sô duâng phêën hoùåc buát chò veä phaác röìi veä sún coá tröån maâu lïn. Lúáp möåt khö seä veä lúáp thûá hai, sau khi veä xong, toaân böå bïì mùåt coân phaãi phuã lïn möåt hoùåc hai lúáp sún son vúái lúáp maâu thñch húåp, tûác laâ dûång caác maâu chöìng lïn nhau. Nïëu taác giaã muöën duâng voã trûáng hoùåc voã trai, öëc thò duâng dao tröí, caâi vaâo lúáp sún ûúát úã maãng thñch húåp. Sau àoá, laåi phaãi phuã lïn möåt hoaác hai lúáp vaâ àúåi cho khö. Bûác tranh khö cuäng àûúåc maâi bùçng àaá maâu vúái nûúác laâm cho nhûäng nûúác sún “hiïåu quaã” cuäng nhû nhûäng voã trûáng, voã trai, baåc, vaâng hiïån dêìn ra vúái nhûäng maãng maâu mong àúåi. Muöën sûã duång vaâng laá, baåc laá thò àùåt laá vaâng hoùåc laá baåc lïn tranh, phuã lïn trïn möåt hoùåc hai lúáp sún moãng. Böåt vaâng, böåt baåc, böåt maâu thò tröån vaâo sún maâ veä. Cuöëi cuâng, vêîn laâ àöång taác maâi cho àïën luác nhûäng àûúâng neát vaâ maãng maâu nöíi lïn laâ àûúåc. Chuáng nöíi lïn vûâa àuáng yá àöì cuãa hoåa sô, vûâa baát. ngúâ Lûu yá àïën baãng maâu sún maâi, ta seä thêëy khaã nùng vaâ tñnh ûu viïåt cuãa nhûäng loaåi sún. Sún then àen boáng, sêu thùèm àïën vö cuâng. Sún caánh giaán trong veo, oáng aã Phuã lïn caác maâu vaâ vaâng baåc seä laâm cho maâu sùæc biïën àöíi taåo thaânh nhûäng maâu sùæc dêîn xuêët vaâ taåo nïn nhûäng êm vang
56. LYÁ KHÙÆC CUNG 56 maâu sùæc àêìy kõch tñnh. Qua sûå kïët húåp giûäa sún úã tuöíi khaác nhau, caác böåt maâu cuäng trúã nïn múâ aão, rûåc rúä vaâ coá nhûäng àöå nöíi chòm trong bûác tranh. Thûåc ra, möîi möåt maâu sún àûáng àöåc lêåp cuäng àaä taåo nïn nhûäng veã àeåp cuãa riïng noá. Ngoaâi nhûäng bûác tranh sún maâi ra, laåi coá nhûäng taác phêím khùæc chòm vaâ àùæp nöíi. Nhûäng nùm 30 cuãa thïë kyã naây, tranh sún maâi vaâ caác taác phêím thuã cöng myä nghïå àaä traãi qua möåt cuöåc phuåc hûng. Noá khùèng àõnh rùçng khaã nùng biïíu hiïån cuãa sún maâi trong höåi hoåa laâ khöng haån chïë. Noá coá thïí diïîn taã àûúåc àuã loaåi nöåi dung àïì taâi. Nhûng tûâ sau Caách maång thaáng Taám (1945), cuöåc phuåc hûng thûá hai cuãa sún maâu múái thûåc sûå röång khùæp vaâ söi nöíi. Nhiïìu bûác tranh sún maâi vaâ caác àöì myä nghïå thuã cöng sún maâi Viïåt Nam àûúåc àûa ra nûúác ngoaâi haâng loaåt. Chuáng àûúåc àaánh giaá cao úã nûúác ngoaâi cuäng nhû úã thõ trûúâng trong nûúác. Nhûäng hoåa sô gùæn boá vúái sún maâi vaâ coá nhûäng bûác tranh sún maâi coá tiïëng vang phaãi kïí àïën caác hoåa sô nhû: Tö Ngoåc Vên, Nguyïîn Gia Trñ, Hoaâng Tñch Chu, Nguyïîn Àöî Cung, Phan Kïë An, Nguyïîn Saáng, Nguyïîn Tû Nghiïm, Nguyïîn Vùn Ty, Trêìn Vùn Cêín v.v Tranh sún maâi thûúâng àûúåc veä ñt nhiïìu theo ûúác lïå, ngêîu hûáng. Noá cuäng nhû tònh yïu vêåy, xuêët phaát tûâ têëm loâng chûá khöng nhêët thiïët theo nhûäng quy luêåt laånh luâng cuãa höåi hoåa noái chung vaâ cuäng khöng theo nhûäng baãng maâu àûúåc cöng böë möåt caách maáy moác nùång vïì kyä thuêåt. Rung àöång trong loâng thïë naâo, hoåa sô thïí hiïån ra tranh nhû thïë. Coá khi noá phúát lúâ caã tyã lïå hoùåc luêåt viïîn cêån. Noá khöng lyá sûå daâi doâng. Nhûng chñnh vò thïë maâ nhûäng bûác tranh sún maâi Viïåt Nam trúã nïn thêìm kñn, sêu lùæng, êëm aáp, mú maâng vaâ xön xao. Vïì phêìn myä nghïå thuã cöng, nhûäng chiïëc loå sún maâi, nhûäng chiïëc höåp, àôa trang trñ, ghïë, guöëc, tûúång, àöì thúâ vaâ caác àöì trang sûác v.v laâm bùçng sún maâi hoùåc trang àiïím bùçng sún maâi àûúåc liïåt vaâo nhûäng mùåt haâng hiïëm maâ khaách nûúác ngoaâi sùn tòm. Tûúng lai cuãa sún maâi rêët saáng laån. Noá àaä vaâ seä goáp vaâo vûúân hoa nghïå thuêåt Viïåt Nam vaâ thïë giúái möåt böng hoa khiïm töën vaâ àöåc àaáo.
57. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 57 TRUYÏÅN VÏÌ BÛÁC TRANH “HÛÁNG DÛÂA” Töi vïì thùm laâng Höì, túái nhaâ cuå Quyánh thò cuå cuäng vûâa ra khoãi gian nhaâ cöí. Cuå baão: “ Öi, nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão àêy ” - Daå, laâ haâng con chaáu, xin àïën thùm cuå. - Caám ún öng. Cuå Quyánh àûa töi vaâo nhaâ, múâi uöëng nûúác cheâ xanh vaâ huát thuöëc laâo Tiïn Laäng. Cuå vûâa múái úã Haâ Nöåi vïì. Cuå khöng chõu àûúåc caái khöng khñ Haâ Nöåi. ÚÃ Haâ Nöåi khöng biïët trùng saáng toã hoùåc trùng suöng laâ gò. Thïë thò biïët laâm sao àûúåc caái cêu: “Saáng trùng saáng caã vûúân àaâo”? Biïët àûúåc laâm sao caái àiïåu “Suöng húâi” thaãng thöët ? Nïí loâng ngûúâi chaáu hoå múâi ra Haâ Nöåi, cuå chó naán laåi ba ngaây röìi nùçng nùåc àoâi vïì laâng Höì. Vïì nhaâ, cuå coân goáp yá cho boån treã khùæc laåi nhûäng vaán tranh Àöng Höì cöí, coân ài hïët nhaâ naây àïën nhaâ noå, coân nghe boån treã haát nhûäng baâi quan hoå maâ cuå cho laâ quan hoå rúãm v.v Cuå àaä 95 tuöíi maâ vêîn tinh nhanh, quùæc thûúác, rêu toác nhû böng, noái àïën chuyïån caác bûác tranh Àöng Höì, cuå noái möåt maåch nhû thïí chó súå töi xen vaâo seä cùæt àûát maåch suy nghô cuãa mònh. Baân àïën bûác tranh “ Hûáng dûâa “ cuå beân kïí laåi theo lúâi cuãa cha, öng cuå àaä noái vúái cuå. Töi chó coân biïët nghe vaâ nhúá laåi tûâng chi tiïët Vaâ àoá cuäng laâ ûúác mú cuãa töi. Ngaây xûa, cûá gêìn hïët ngaây Tïët laâ coá nhûäng àaám thanh niïn nam nûä ruã nhau ài chúi xuên hoå thaách nhau lïn treâo dûâa. Khöng kïí dûâa nhaâ ai, cûá cêy naâo dïî treâo laâ treâo trêíy vaâi ba quaã lêëy may. Chuã nhên vûúân dûâa rêët àöîi röång raäi, cúãi múã, khöng lêëy tiïìn. Chaâng thanh niïn nhanh nhêíu, hoaåt baát treâo thoùæt lïn cêy dûâa, giûäa tiïëng hoan hö êìm ô vaâ tiïëng taán thûúãng cuãa moåi ngûúâi. Chaâng thanh niïn mùåc quêìn àuâi öëng röång, khöng mùåc quêìn si lñp nhû bêy giúâ. Ngûúâi ta goåi caác cö gaái ra hûáng dûâa. Leä dô nhiïn, coá möåt cö
58. LYÁ KHÙÆC CUNG 58 nhaãy ra laâm viïåc àoá cö gaái ra khoãi àaám àöng, àïën göëc dûâa. Luác naây tiïëng öìn aâo, cûúâi àuâa hoâ heát vang lïn nhû sêëm. Chaâng thanh niïn súâ tay vaâo nhûäng quaã dûâa röìi heát lïn: - Ai úi, xong chûa? - Xong röìi Cö gaái vaâ têët caã moåi ngûúâi reo lïn . Möåt quaã dûâa nhoã àûúåc tung xuöëng. Cö gaái vui quaá, nêng vaáy lïn àúä. Moåi ngûúâi aâo túái, vöî tay khen cö gaái vaâ khen caã nhûäng àöång taác húá hïnh cuãa cö. Cö gaái àïí mònh trêìn, mùåc chiïëc yïëm àiïìu húâ hûäng. Giaãi thùæt lung xanh giûä caåp vaáy trang àiïím rêët nhiïìu cho thên thïí ngoåc ngaâ cuãa cö. Àêy múái laâ maân möåt. Àïën maân diïîn thûá hai coá phêìn àùåc sùæc hún. Möåt cö gaái thûá hai ra hûáng tiïëp. Lêìn naây, chaâng trai mûu meåo hún (con trai laâ thïë àoá)” Anh ta thaã xuöëng möåt luác hai quaã dûâa to vaâ naâng thêåt nhanh. Vaâ thïë laâ hai quaã dûâa quaá taãi naây àuã àïí laâm tuåt vaáy cö gaái ra trûúác thanh thiïn baåch nhêåt. Cö gaái baâng hoaâng xêëu höí, vûát caã dûâa, vöåi vaâng vú vaáy lïn, mùåc laåi vaáy röìi chaåy möåt maåch vïì phña àònh laâng. Boån treã xuám laåi, tranh nhau hai quaã dûâa maâ cö gaái khöng nhêån naây. mang vïì nhaâ. Àoá laâ àiïìm may lúán. - Chuáng töi àûúåc trêån cûúâi vui veã. Öng cuå Quyánh noái cûúâi rung caã choâm rêu baåc. - Thûa cuå. Coá thïí vò vêåy maâ caác cuå söëng lêu àêëy aå. - Töi khöng biïët. Nhûng khöng hiïíu sao, nùm naâo cuäng nhû nùm naâo maâ boån con gaái khöng biïët ruát kinh nghiïåm, cûá àïí bõ tuåt vaáy nhó? Phuå nûä hoå nheå daå, caã tin chùng? Cûá vui lïn laâ quïn khöng coi trúâi àêët laâ gò. Laå thêåt chuá nhó? Daå. Coá thïí laâ nhû vêåy. - Maâ thïë múái sûúáng chûá ? Vêng
59. HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 3) 59 MÊËY BÖNG HOA NGHÏÅ THUÊÅT Nhûäng nùm 1976-1977, töi ài cuâng vúái mêëy nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc ngûúâi Bun-ga-ró àïën dûå möåt buöíi ca truâ vaâ biïíu diïîn nhaåc cöí taåi möåt cùn gaác nhoã trïn phöë Trêìn Hûng Àaåo. Àaâo nûúng laâ baâ Quaách Thõ Höì, öng Truác Hiïìn àaánh tröëng chêìu. öng Chu Vùn Du àaánh àaân àaáy. Öng Àinh Khùæc Ban thónh thoaãng hoaâ vaâo mêëy tiïëng àaân nguyïåt àêìy kõch tñch. Tiïëng phaách daåo lïn gioân giaä tung tùng nhû coá gioá, coá mûa, coá tiïëng loâng tha thiïët. Baâ Höì haát lïn: Laá thu rúi ruång àêìu ghïìng Söng thu àûa laá bao ngaây biïåt ly Nhaån vïìeán laåi bay ài Àïm thò vûúån hoát, ngaây thò ve ngêm Laá sen taân taå trong àêìm Nùång mang gioåt lïå, êm thêìm khoác hoa Sùæc àêu nhuöåm Ö quan baâ Coã vaâng, cêy àöí, boáng taâ taâ dûúng Naâo ngûúâi cöë lyá tha hûúng Nhûäng gioåt àaân àaáy rung lïn : tûâng tûng tûng tûng Nghe nhû tiïëng àaân tûâ ngaân xûa voång vïì. Chaát chaát chaát tom, mêëy tiïëng tröëng chêìu cuãa öng Truác Hiïìn vang lïn. Öng lim dim àöi mùæt say sûa, ngêy ngêët vïì baâi thú cuãa Taãn Àaâ vaâ gioång haát àöí höåt maâ rêët “haâng hoa” cuãa àaâo nûúng. Nghe yïu quaá. Chñnh trong caái traång thaái têm höìn chaång vaång êëy maâ öng Truác Hiïìn múái goáp àûúåc vaâo nhûäng tiïëng tröëng haâo hoa, xuêët thêìn.