Giáo trình Thủy lực khí nén - Chương 2: Cơ cấu biến đổi năng lượng và hệ thống xử lý dầu

Nội dung text: Giáo trình Thủy lực khí nén - Chương 2: Cơ cấu biến đổi năng lượng và hệ thống xử lý dầu

1. Ch−ơng 2: cơ cấu biến đổi năng l−ợng và hệ thống xử lý dầu 2.1. bơm và động cơ dầu (mô tơ thủy lực) 2.1.1. Nguyên lý chuyển đổi năng l−ợng Bơm và động cơ dầu là hai thiết bị có chức năng khác nhau. Bơm là thiết bị tạo ra năng l−ợng, còn động cơ dầu là thiết bị tiêu thụ năng l−ợng này. Tuy thế kết cấu và ph−ơng pháp tính toán của bơm và động cơ dầu cùng loại giống nhau. a. Bơm dầu: là một cơ cấu biến đổi năng l−ợng, dùng để biến cơ năng thành năng l−ợng của dầu (dòng chất lỏng). Trong hệ thống dầu ép th−ờng chỉ dùng bơm thể tích, tức là loại bơm thực hiện việc biến đổi năng l−ợng bằng cách thay đổi thể tích các buồng làm việc, khi thể tích của buồng làm việc tăng, bơm hút dầu, thực hiện chu kỳ hút và khi thể tích của buồng giảm, bơm đẩy dầu ra thực hiện chu kỳ nén. Tuỳ thuộc vào l−ợng dầu do bơm đẩy ra trong một chu kỳ làm việc, ta có thể phân ra hai loại bơm thể tích: +/ Bơm có l−u l−ợng cố định, gọi tắt là bơm cố định. +/ Bơm có l−u l−ợng có thể điều chỉnh, gọi tắt là bơm điều chỉnh. Những thông số cơ bản của bơm là l−u l−ợng và áp suất. b. Đông cơ dầu: là thiết bị dùng để biến năng l−ợng của dòng chất lỏng thành động năng quay trên trục động cơ. Quá trình biến đổi năng l−ợng là dầu có áp suất đ−ợc đ−a vào buồng công tác của động cơ. D−ới tác dụng của áp suất, các phần tử của động cơ quay. Những thông số cơ bản của động cơ dầu là l−u l−ợng của 1 vòng quay và hiệu áp suất ở đ−ờng vào và đ−ờng ra. 2.1.2. Các đại l−ợng đặc tr−ng a. Thể tích dầu tải đi trong 1 vòng (hành trình) Hình 2.1. Bơm thể tích Nếu ta gọi: V- Thể tích dầu tải đi trong 1 vòng (hành trình); 17
2. A- Diện tích mặt cắt ngang; h- Hành trình pittông; VZL- Thể tích khoảng hở giữa hai răng; Z- Số răng của bánh răng. ở hình 2.1, ta có thể tích dầu tải đi trong 1 vòng (hành trình): V = A.h 1 hành trình (2.1) V ≈ VZL.Z.2 1 vòng (2.2) b. áp suất làm việc áp suất làm việc đ−ợc biểu diễn trên hình 2.2. Trong đó: p t = 6s +/ áp suất ổn định p1; p3 +/ áp suất cao p2; p p2 +/ áp suất đỉnh p (áp suất qua van tràn). 3 p1 t Hình 2.2. Sự thay đổi áp suất làm việc theo thời gian c. Hiệu suất Hiệu suất của bơm hay động cơ dầu phụ thuộc vào các yếu tố sau: +/ Hiệu suất thể tích ηv +/ Hiệu suất cơ và thủy lực ηhm Nh− vậy hiệu suất toàn phần: ηt = ηv. ηhm (2.3) ở hình 2.3, ta có: +/ Công suất động cơ điện: N = M . Ω (2.4) E E E ηh ηh p ηh +/ Công suất của bơm: N = p.Qv (2.5) Nh− vậy ta có công thức sau: ⎧M E N E ⎨ Qv M A ⎫ F⎫ N p.Qv n N N N = = (2.6) ⎩ E ⎬ A ⎬ A E n A ⎭ v ⎭ ηtb ηtb η η +/ Công suất của động cơ dầu: v v ηv NA = MA. ΩA hay NA = ηtMotor.p.Qv (2.7) +/ Công suất của xilanh: Hình 2.3. ảnh h−ởng của hệ số tổn thất đến hiệu suất NA = F.v hay NA = ηtxilanh.p.Qv (2.8) Trong đó: NE, ME, ΩE- công suất, mômen và vận tốc góc trên trục động cơ nối với bơm; NA, MA, ΩA - công suất, mômen và vận tốc góc trên động cơ tải; NA, F, v - công suất, lực và vận tốc pittông; N, p, Qv - công suất, áp suất và l−u l−ợng dòng chảy; ηtxilanh- hiệu suất của xilanh; ηtMotor- hiệu suất của động cơ dầu; 18
3. ηtb- hiệu suất của bơm dầu. 2.1.3. Công thức tính toán bơm và động cơ dầu a. L−u l−ợng Qv, số vòng quay n và thể tích dầu trong một vòng quay V Ta có: Qv = n.V (2.9) -3 QV QV +/ L−u l−ợng bơm: Qv = n.V. ηv.10 (2.10) n.V −3 n V V n +/ Động cơ dầu: Qv = .10 (2.11) ηv Trong đó: Hình 2.4. L−u l−ợng, số vòng quay, thể tích Qv- l−u l−ợng [lít/phút]; n- số vòng quay [vòng/phút]; V- thể tích dầu/vòng [cm3/vòng]; ηv- hiệu suất [%]. b. áp suất, mômen xoắn, thể tích dầu trong một vòng quay V Theo định luật Pascal, ta có: M p = x (2.12) V M .η áp suất của bơm: p = x hm .10 (2.13) V M áp suất động cơ dầu: p = x .10 (2.14) V.ηhm Trong đó: p p p [bar]; Mx [N.m]; Mx V V Mx V [cm3/vòng]; ηhm [%]. Hình 2.5. áp suất, thể tích, mômen xoắn c. Công suất, áp suất, l−u l−ợng Công suất của bơm tính theo công thức tổng quát là: N = p.Qv (2.15) +/ Công suất để truyền động bơm: p.Q N = v .10−2 (2.16) 6.ηt +/ Công suất truyền động động cơ dầu: p.Q .η N = v t .10−2 (2.17) 6 Trong đó: N [W], [kW]; p [bar], [N/m2]; 3 Qv [lít/phút], [m /s]; ηt [%]. 19
4. L−u l−ợng của bơm về lý thuyết không phụ thuộc và áp suất (trừ bơm ly tâm), mà chỉ phụ thuộc vào kích th−ớc hình học và vận tốc quay của nó. Nh−ng trong thực tế do sự rò rỉ qua khe hở giữa các khoang hút và khoang đẩy, nên l−u l−ợng thực tế nhỏ hơn l−u l−ợng lý thuyết và giảm dần khi áp suất tăng. Một yếu tố gây mất mát năng l−ợng nữa là hiện t−ợng hỏng. Hiện t−ợng này th−ờng xuất hiện, khi ống hút quá nhỏ hoặc dầu có độ nhớt cao. Khi bộ lọc đặt trên đ−ờng hút bị bẩn, cùng với sự tăng sức cản của dòng chảy, l−u l−ợng của bơm giảm dần, bơm làm việc ngày một ồn và cuối cùng tắc hẳn. Bởi vậy cần phải l−u ý trong lúc lắp ráp làm sao để ống hút to, ngắn và thẳng. 2.1.4. Các loại bơm a. Bơm với l−u l−ợng cố định +/ Bơm bánh răng ăn khớp ngoài; +/ Bơm bánh răng ăn khớp trong; +/ Bơm pittông h−ớng trục; +/ Bơm trục vít; +/ Bơm pittông dãy; +/ Bơm cánh gạt kép; +/ Bơm rôto. b. Bơm với l−u l−ợng thay đổi +/ Bơm pittông h−ớng tâm; +/ Bơm pittông h−ớng trục (truyền bằng đĩa nghiêng); +/ Bơm pittông h−ớng trục (truyền bằng khớp cầu); +/ Bơm cánh gạt đơn. 2.1.5. Bơm bánh răng Buồng đẩy B a. Nguyên lý làm việc Bánh răng bị Bánh răng chủ động động nb Thân bơm Buồng hút A Hình 2.6. Nguyên lý làm việc của bơm bánh răng Nguyên lý làm việc của bơm bánh răng là thay đổi thể tích: khi thể tích của buồng hút A tăng, bơm hút dầu, thực hiện chu kỳ hút; và nén khi thể tích giảm, bơm đẩy dầu 20
5. ra ở buồng B, thực hiện chu kỳ nén. Nếu nh− trên đ−ờng dầu bị đẩy ra ta đặt một vật cản (ví dụ nh− van), dầu bị chặn sẽ tạo nên một áp suất nhất định phụ thuộc vào độ lớn của sức cản và kết cấu của bơm. b. Phân loại Bơm bánh răng là loại bơm dùng rộng rãi nhất vì nó có kết cấu đơn giản, dễ chế tạo. Phạm vi sử dụng của bơm bánh răng chủ yếu ở những hệ thống có áp suất nhỏ trên các máy khoan, doa, bào, phay, máy tổ hợp, Phạm vi áp suất sử dụng của bơm bánh răng hiện nay có thể từ 10 ữ 200bar (phụ thuộc vào độ chính xác chế tạo). Bơm bánh răng gồm có: loại bánh răng ăn khớp ngoài hoặc ăn khớp trong, có thể là răng thẳng, răng nghiêng hoặc răng chử V. Loại bánh răng ăn khớp ngoài đ−ợc dùng rộng rãi hơn vì chế tạo dễ hơn, nh−ng bánh răng ăn khớp trong thì có kích th−ớc gọn nhẹ hơn. Buồng đẩy Vành khăn a c b Buồng hút Buồng hút Buồng đẩy Hình 2.7. Bơm bánh răng a. Bơm bánh răng ăn khớp ngoài; b. Bơm bánh răng ăn khớp trong; c. Ký hiệu bơm. c. L−u l−ợng bơm bánh răng Khi tính l−u l−ợng dầu, ta coi thể tích dầu đ−ợc đẩy ra khỏi rãnh răng bằng với thể tích của răng, tức là không tính đến khe hở chân răng và lấy hai bánh răng có kích th−ớc nh− nhau. (L−u l−ợng của bơm phụ thuộc vào kết cấu) Nếu ta đặt: m- Modul của bánh răng [cm]; d- Đ−ờng kính chia bánh răng [cm]; b- Bề rộng bánh răng [cm]; n- Số vòng quay trong một phút [vòng/phút]; Z - Số răng (hai bánh răng có số răng bằng nhau). Thì l−ợng dầu do hai bánh răng chuyển đi khi nó quay một vòng: 3 Qv = 2.π.d.m.b [cm /vòng] hoặc [l/ph] 2.18) Nếu gọi Z là số răng, tính đến hiệu suất thể tích ηt của bơm và số vòng quay n, thì l−u l−ợng của bơm bánh răng sẽ là: 2 3 Qb = 2.π.Z.m .b.n. ηt [cm /phút] hoặc [l/ph] (2.19) 21
6. ηt = 0,76 ữ 0,88 hiệu suất của bơm bánh răng d. Kết cấu bơm bánh răng Kết cấu của bơm bánh răng đ−ợc thể hiện nh− ở hình 2.8. Hình 2.8. Kết cấu bơm bánh răng 2.1.6. Bơm trục vít Bơm trục vít là sự biến dạng của bơm bánh răng. Nếu bánh răng nghiêng có số răng nhỏ, chiều dày và góc nghiêng của răng lớn thì bánh răng sẽ thành trục vít. Bơm trục vít th−ờng có 2 trục vít ăn khớp với nhau (hình 2.9). Buồng hút Buồng đẩy Hình 2.9. Bơm trục vít Bơm trục vít th−ờng đ−ợc sản xuất thành 3 loại: +/ Loại áp suất thấp: p = 10 ữ15bar +/ Loại áp suất trung bình: p = 30 ữ 60bar +/ Loại áp suất cao: p = 60 ữ 200bar. Bơm trục vít có đặc điểm là dầu đ−ợc chuyển từ buồng hút sang buồng nén theo chiều trục và không có hiện t−ợng chèn dầu ở chân ren. 22
7. Nh−ợc điểm của bơm trục vít là chế tạo trục vít khá phức tạp. Ưu điểm căn bản là chạy êm, độ nhấp nhô l−u l−ợng nhỏ. 2.1.7. Bơm cánh gạt a. Phân loại Bơm cánh gạt cũng là loại bơm đ−ợc dùng rộng rãi sau bơm bánh răng và chủ yếu dùng ở hệ thống có áp thấp và trung bình. So với bơm bánh răng, bơm cánh gạt bảo đảm một l−u l−ợng đều hơn, hiệu suất thể tích cao hơn. Kết cấu Bơm cánh gạt có nhiều loại khác nhau, nh−ng có thể chia thành hai loại chính: +/ Bơm cánh gạt đơn. +/ Bơm cánh gạt kép. b. Bơm cánh gạt đơn Bơm cánh gạt đơn là khi trục quay một vòng, nó thực hiện một chu kỳ làm việc bao gồm một lần hút và một lần nén. L−u l−ợng của bơm có thể điều chỉnh bằng cách thay đổi độ lệch tâm (xê dịch vòng tr−ợt), thể hiện ở hình 2.10. Độ lệch tâm a e Vòng tr−ợt Vùng hút Rôto Vùng nén Vòng tr−ợt b c Lò xo Đ iều chỉnh độ lệch tâm dầu Điều chỉnh độ lệch tâm P ittông Rôto Hình 2.10. Nguyên tắc điều chỉnh l−u l−ợng bơm cánh gạt đơn a. Nguyên ký và ký hiệu; b. Điều chỉnh bằng lò xo; c. Điều chỉnh l−u l−ợng bằng thủy lực. c. Bơm cánh gạt kép Bơm cánh gạt kép là khi trục quay một vòng, nó thực hiện hai chu kỳ làm việc bao gồm hai lần hút và hai lần nén, hình 2.11. 23
8. Buồng đẩy Buồng hút Cánh gạt Stato Chiều quay Rôto Hình 2.11. Bơm cánh gạt kép d. L−u l−ợng của bơm cánh gạt Nếu các kích th−ớc hình học có đơn vị là [cm], số vòng quay n [vòng/phút], thì l−u l−ợng qua bơm là: Q = 2.10-3.π.e.n.(B.D + 4.b.d) [lít/phút] (2.20) Trong đó: D- đ−ờng kính Stato; B- chiều rộng cánh gạt; b- chiều sâu của rãnh; e- độ lệch tâm; d- đ−ờng kính con lăn. 2.1.8. Bơm pittông a. Phân loại Bơm pittông là loại bơm dựa trên nguyên tắc thay đổi thể tích của cơ cấu pittông - xilanh. Vì bề mặt làm việc của cơ cấu này là mặt trụ, do đó dễ dàng đạt đ−ợc độ chính xác gia công cao, bảo đảm hiệu suất thể tích tốt, có khả năng thực hiện đ−ợc với áp suất làm việc lớn (áp suất lớn nhất có thể đạt đ−ợc là p = 700bar). Bơm pittông th−ờng dùng ở những hệ thống dầu ép cần áp suất cao và l−u l−ợng lớn; đó là máy truốt, máy xúc, máy nén, Dựa trên cách bố trí pittông, bơm có thể phân thành hai loại: +/ Bơm pittông h−ớng tâm. +/ Bơm pittông h−ớng trục. Bơm pittông có thể chế tạo với l−u l−ợng cố định, hoặc l−u l−ợng điều chỉnh đ−ợc. b. Bơm pittông h−ớng tâm L−u l−ợng đ−ợc tính toán bằng việc xác định thể tích của xilanh. Nếu ta đặt d- là đ−ờng kính của xilanh [cm], thì thể tích của một xilanh khi rôto quay một vòng: 24
9. π.d2 q = .h [cm3/vòng] (2.21) 4 Trong đó: h- hành trình pittông [cm] Vì hành trình của pittông h = 2e (e là độ lệch tâm của rôto và stato), nên nếu bơm có z pittông và làm việc với số vòng quay là n [vòng/phút], thì l−u l−ợng của bơm sẽ là: 10−3.π Q = q.z.n.10-3 [lít/phút] = .d2 .e.z.h [lít/phút] (2.22) 2 Hành trình của pittông thông th−ờng là h = (1,3 ữ 1,4).d và số vòng quay nmax = 1500vg/ph. L−u l−ợng của bơm pittông h−ớng tâm có thể điều chỉnh bằng cách thay đổi độ lệch tâm (xê dịch vòng tr−ợt), hình 2.12. Dầu Buồng hút Độ lệch tâm e Buồng đẩy Rôto Hình 2.12. Bơm pittông h−ớng tâm Pittông (3) bố trí trong các lỗ h−ớng tâm rôto (6), quay xung quanh trục (4). Nhờ các rãnh và các lỗ bố trí thích hợp trên trục phân phối (7), có thể nối lần l−ợt các xilanh trong một nữa vòng quay của rôto với khoang hút nữa kia với khoang đẩy. Sau một vòng quay của rôto, mỗi pittông thực hiện một khoảng chạy kép có lớn bằng 2 lần độ lệch tâm e. Trong các kết cấu mới, truyền động pittông bằng lực ly tâm. Pittông (3) tựa trực tiếp trên đĩa vành khăn (2). Mặt đầu của pittông là mặt cầu (1) đặt hơi nghiêng và tựa trên mặt côn của đĩa dẫn. Rôto (6) quay đ−ợc nối với trục (4) qua ly hợp (5). Để điều khiển độ lệch tâm e, ta sử dụng vít điều chỉnh (8). c. Bơm pittông h−ớng trục Bơm pittông h−ớng trục là loại bơm có pittông đặt song song với trục của rôto và đ−ợc truyền bằng khớp hoặc bằng đĩa nghiêng. Ngoài những −u điểm nh− của bơm 25
10. pittông h−ớng tâm, bơm pittông h−ớng trục còn có −u điểm nữa là kích th−ớc của nó nhỏ gọn hơn, khi cùng một cỡ với bơm h−ớng tâm. Ngoài ra, so với tất cả các loại bơm khác, bơm pittông h−ớng trục có hiệu suất tốt nhất, và hiệu suất hầu nh− không phụ thuộc và tải trọng và số vòng quay. 5. Pittông; 6. Xilanh; 7. Đĩa dẫn dầu; 8. Độ nghiêng; 9. Pittông; 10. Trục truyền. Hình 2.13. Bơm pittông h−ớng trục Nếu lấy các ký hiệu nh− ở bơm pittông h−ớng tâm và đ−ờng kính trên đó phân bố các xilanh là D [cm], thì l−u l−ợng của bơm sẽ là: π.d2 π.d2 Q = 10−3. .h.z.n = 10−3. .z.n.D.tgα [lít/phút] (2.23) 4 4 Loại bơm này th−ờng đ−ợc chế tạo với l−u l−ợng Q = 30 ữ 640l/ph và áp suất p = 60bar, số vòng quay th−ờng dùng là 1450vg/ph hoặc 950vg/ph, nh−ng ở những bơm có rôto không lớn thì số vòng quay có thể dùng từ 2000 ữ 2500vg/ph. Bơm pittông h−ớng trục hầu hết là điều chỉnh l−u l−ợng đ−ợc, hình 2.15. 1. Thân bơm; 2. Pittông; 3. Đĩa nghiêng; 4. Lò xo; 5,6. Tay quay điều chỉnh góc nghiêngα. Hình 2.14. Điều chỉnh l−u l−ợng bơm pittông h−ớng trục 26
11. Trong các loại bơm pittông, độ không đồng đều của l−u l−ợng không chỉ phụ thuộc vào đặc điểm chuyển động của pittông, mà còn phụ thuộc vào số l−ợng pittông. Độ không đồng đều đ−ợc xác định nh− sau: Q − Q k = max min (2.24) Qmax Độ không đồng đều k còn phụ thuộc vào số l−ợng pittông chẵn hay lẻ. 2.1.9. Tiêu chuẩn chọn bơm Những đại l−ợng đặc tr−ng cho bơm và động cơ dầu gồm có: a. Thể tích nén (l−u l−ợng vòng): là đại l−ợng đặc tr−ng quan trọng nhất, ký hiệu V[cm3/vòng]. ở loại bơm pittông, đại l−ợng này t−ơng ứng chiều dài hành trình pittông. Đối với bơm: Q ~ n.V [lít/phút], và động cơ dầu: p ~ M/V [bar]. b. Số vòng quay n [vg/ph] c. áp suất p [bar] d. Hiệu suất [%] e. Tiếng ồn Khi chọn bơm, cần phải xem xét các yếu tố về kỹ thuật và kinh tế sau: +/ Giá thành; +/ Tuổi thọ; +/ áp suất; +/ Phạm vi số vòng quay; +/ Khả năng chịu các hợp chất hoá học; +/ Sự dao động của l−u l−ợng; +/ Thể tích nén xố định hoặc thay đổi; +/ Công suất; +/ Khả năng bơm các loại tạp chất; +/ Hiệu suất. 2.2. Xilanh truyền động (cơ cấu chấp hành) 2.2.1. Nhiệm vụ Xilanh thủy lực là cơ cấu chấp hành dùng để biến đổi thế năng của dầu thành cơ năng, thực hiện chuyển động thẳng. 2.2.2. Phân loại Xilanh thủy lực đ−ợc chia làm hai loại: xilanh lực và xilanh quay (hay còn gọi là xilanh mômen). Trong xilanh lực, chuyển động t−ơng đối giữa pittông với xilanh là chuyển động tịnh tiến. 27
12. Trong xilanh quay, chuyển động t−ơng đối giữa pittông với xilanh là chuyển động quay (với góc quay th−ờng nhỏ hơn 3600). Pittông bắt đầu chuyển động khi lực tác động lên một trong hai phía của nó (lực đó thể là lực áp suất, lực lò xo hoặc cơ khí) lớn hơn tổng các lực cản có h−ớng ng−ợc lại chiều chuyển động (lực ma sát, thủy động, phụ tải, lò xo, ). Ngoài ra, xilanh truyền động còn đ−ợc phân theo: a. Theo cấu tạo +/ Xilanh đơn • Lùi về nhờ ngoại lực • Lùi về nhờ lò xo +/ Xilanh kép • Lùi về bằng thủy lực • Lùi về bằng thủy lực có giảm chấn • Tác dụng cả hai phía Kiểu thực hiện • Tác dụng quay 28
13. +/ Xilanh vi sai • Tác dụng đơn • Tác dụng kép b. Theo kiểu lắp ráp +/ Lắp chặt thân +/ Lắp chặt mặt bích +/ Lắp xoay đ−ợc +/ Lắp gá ở 1 đầu xilanh 2.2.3. Cấu tạo xilanh 3 10 11 5 9 2 6 8 7 4 15 17 13 11 14 1 12 16 Hình 2.15. Cấu tạo xilanh tác dung kép có cần pittông một phía 1. Thân; 2. Mặt bích hông; 3.Mặt bích hông; 4. Cần pittông; 5. Pittông; 6. ổ tr−ợt; 7. Vòng chắn dầu; 8. Vòng đệm; 9. Tấm nối; 10. Vòng chắn hình O; 11. Vòng chắn pittông; 12. ống nối; 13. Tấm dẫn h−ớng; 14. Vòng chắn hình O; 15. Đai ốc; 16. Vít vặn; 17. ống nối. ở hình 3.29 là ví dụ xilanh tác dụng kép có cần pittông một phía. Xilanh có các bộ phận chính là thân (gọi là xilanh), pittông, cần pittông và một số vòng làm kín. 29
14. 2.2.4. Một số xilanh thông dụng a. Xilanh tác dụng đơn Chất lỏng làm việc chỉ tác động một phía của pittông và tạo nên chuyển động một chiều. Chiều chuyển động ng−ợc lại đ−ợc thực hiện nhờ lực lò xo. Hình 2.16. Xilanh tác dụng đơn (chiều ng−ợc lại bằng lò xo) và ký hiệu b. Xilanh tác dụng kép Chất lỏng làm việc tác động vào hai phía của pittông và tạo nên chuyển động hai chiều. a b Hình 2.17. Xilanh tác dụng kép a. Xilanh tác dụng képkhông có giảm chấn cuối hành trình và ký hiệu; b. Xilanh tác dụng kép có giảm chấn cuối hành trình và ký hiệu. 2.2.5. Tính toán xilanh truyền lực a. Diện tích A, lực F, và áp suất p +/ Diện tích pittông π.D2 π.(D2 − d2 ) A = ; A = (2.25) 1 4 2 4 30
15. A1 A2 Ft d D m p Hình 2.18. áp suất p, lực F trong xilanh +/ Lực Ft = p.A (2.26) +/ áp suất F p = t (2.27) A Trong đó: A - diện tích tiết diện pittông [cm2]; D - đ−ờng kính của xilanh [cm]; d - đ−ờng kính của cần [cm]; p - áp suất [bar]; Ft - lực [kN]. Nếu tính đến tổn thất thể tích ở xilanh, để tính toán đơn giản, ta chọn: F • áp suất: p = t .104 (2.28) A.η π.d2 • Diện tích pittông: A = .10−2 (2.29) 4 d - đ−ờng kính của pittông [mm]; η- hiệu suất, lấy theo bảng sau: Bảng 3.5 p (bar) 20 120 160 η (%) 85 90 95 Nh− vậy pittông bắt đầu chuyển động đ−ợc, khi lực Ft > FG + FA + FR Trong đó: FG- trọng lực; FA- lực gia tốc; FR- lực ma sát. b. Quan hệ giữa l−u l−ợng Q, vận tốc v và diện tích A L−u l−ợng chảy vào xilanh tính theo công thức sau: Q = A.v (3.16) 31
16. A Để tính toán đơn giản, ta chọn: v Q = A.v.10-1 π.D2 D m A = .10−2 (3.17) 4 Trong đó: D - đ−ờng kính [mm]; Q A - diện tích của xilanh [cm2]; Q - l−u l−ợng [lít/phút]; Hình 2.19. Quan hệ giữa Q, v và A v - vận tốc [m/phút]. 2.3. Bể dầu 2.3.1. Nhiệm vụ Bể dầu có nhiệm vụ chính sau: +/ Cung cấp dầu cho hệ thống làm việc theo chu trình kín (cấp và nhận dầu chảy về). +/ Giải tỏa nhiệt sinh ra trong quá trình bơm dầu làm việc. +/ Lắng đọng các chất cạn bã trong quá trình làm việc. +/ Tách n−ớc. 2.3.2. Chọn kích th−ớc bể dầu Đối với các loại bể dầu di chuyển, ví dụ bể dầu trên các xe vận chuyển thì có thể tích bể dầu đ−ợc chọn nh− sau: V = 1,5.Qv (2.30) Đối với các loại bể dầu cố định, ví dụ bể dầu trong các máy, dây chuyền, thì thể tích bể dầu đ−ợc chọn nh− sau: V = (3 ữ 5).Qv (2.31) Trong đó: V[lít]; Qv[l/ph]. 2.3.3. Kết cấu của bể dầu Hình 2.16. là sơ đồ bố trí các cụm thiết bị cần thiết của bể cấp dầu cho hệ thống điều khiển bằng thủy lực. 1. Động cơ điện; 2. ống nén; 3. Bộ lọc; 4. Phía hút; 5. Vách ngăn; 6. Phía xả; 7. Mắt dầu; 8. Đổ dầu; 9. ống xả. Hình 2.20. Bể dầu 32
17. Bể dầu đ−ợc ngăn làm hai ngăn bởi một màng lọc (5). Khi mở động cơ (1), bơm dầu làm việc, dầu đ−ợc hút lên qua bộ lộc (3) cấp cho hệ thống điều khiển, dầu xả về đ−ợc cho vào một ngăn khác. Dầu th−ờng đổ vào bể qua một cửa (8) bố trí trên nắp bể lọc và ống xả (9) đ−ợc đặt vào gần sát bể chứa. Có thể kiểm tra mức dầu đạt yêu cầu nhờ mắt dầu (7). Nhờ các màng lọc và bộ lọc, dầu cung cấp cho hệ thống điều khiển đảm bảo sạch. Sau một thời gian làm việc định kỳ thì bộ lọc phải đ−ợc tháo ra rữa sạch hoặc thay mới. Trên đ−ờng ống cấp dầu (sau khi qua bơm) ng−ời ta gắn vào một van tràn điều chỉnh áp suất dầu cung cấp và đảm bảo an toàn cho đ−ờng ống cấp dầu. Kết cấu của bể dầu trong thực tế nh− ở hình 2.17. Hình 2.21. Kết cấu và ký hiệu bể dầu 2.4. bộ lọc dầu 2.4.1. Nhiệm vụ Trong quá trình làm việc, dầu không tránh khỏi bị nhiễm bẩn do các chất bẩn từ bên ngoài vào, hoặc do bản thân dầu tạo nên. Những chất bẩn ấy sẽ làm kẹt các khe hở, các tiết diện chảy có kích th−ớc nhỏ trong các cơ cấu dầu ép, gây nên những trở ngại, h− hỏng trong các hoạt động của hệ thống. Do đó trong các hệ thống dầu ép đều dùng bộ lọc dầu để ngăn ngừa chất bẩn thâm nhập vào bên trong các cơ cấu, phần tử dầu ép. Bộ lọc dầu th−ờng đặt ở ống hút của bơm. Tr−ờng hợp dầu cần sạch hơn, đặt thêm một bộ nữa ở cửa ra của bơm và một bộ ở ống xả của hệ thống dầu ép. Ký hiệu: 2.4.2. Phân loại theo kích th−ớc lọc Tùy thuộc vào kích th−ớc chất bẩn có thể lọc đ−ợc, bộ lọc dầu có thể phân thành các loại sau: a. Bộ lọc thô: có thể lọc những chất bẩn đến 0,1mm. 33
18. b. Bộ lọc trung bình: có thể lọc những chất bẩn đến 0,01mm. c. Bộ lọc tinh: có thể lọc những chất bẩn đến 0,005mm. d. Bộ lọc đặc biệt tinh: có thể lọc những chất bẩn đến 0,001mm. Các hệ thống dầu trong máy công cụ th−ờng dùng bộ lọc trung bình và bộ lọc tinh. Bộ lọc đặc biệt tinh chủ yếu dùng các phòng thí nghiệm. 2.4.3. Phân loại theo kết cấu Dựa vào kết cấu, ta có thể phân biệt đ−ợc các loại bộ lọc dầu nh− sau: bộ lọc l−ới, bộ lọc lá, bộ lọc giấy, bộ lọc nỉ, bộ lọc nam châm, Ta chỉ xét một số bộ lọc dầu th−ờng nhất. a. Bộ lọc l−ới Bộ lọc l−ới là loại bộ lọc dầu đơn giản nhất. Nó gồm khung cứng và l−ới bằng đồng bao xung quanh. Dầu từ ngoài xuyên qua các mắt l−ới và các lỗ để vào ống hút. Hình dáng và kích th−ớc của bộ lọc l−ới rất khác nhau tùy thuộc vào vị trí và công dụng của bộ lọc. Do sức cản của l−ới, nên dầu khi qua bộ lọc bị giảm áp. Khi tính toán, tổn thất áp suất th−ờng lấy ∆p = 0,3 ữ 0,5bar, tr−ờng hợp đặc biệt có thể lấy ∆p = 1 ữ 2bar. Nh−ợc điểm của bộ lọc l−ới là chất bẩn dễ bám vào các bề mặt l−ới và khó tẩy ra. Do đó th−ờng dùng nó để lọc thô, nh− lắp vào ống hút của bơm. tr−ờng hợp này phải dùng thêm bộ lọc tinh ở ống ra. Hình 2.22. Màng lọc l−ới b. Bộ lọc lá, sợi thủy tinh Bộ lọc lá là bộ lọc dùng những lá thép mỏng để lọc dầu. Đây là loại dùng rộng rãi nhất trong hệ thống dầu ép của máy công cụ. Kết cấu của nó nh− sau: làm nhiệm vụ lọc ở các bộ lọc lá là các lá thép hình tròn và những lá thép hình sao. Nh−ng lá thép này đ−ợc lắp đồng tâm trên trục, tấm nọ trên tấm kia. Giữa các cặp lắp chen mảnh thép trên trục có tiết diện vuông. Số l−ợng lá thép cần thiết phụ thuộc vào l−u l−ợng cần lọc, nhiều nhất là 1000 ữ 1200lá. Tổn thất áp suất lớn nhất là p = 4bar. L−u l−ợng lọc có thể từ 8 ữ 100l/ph. Bộ lọc lá chủ yếu dùng để lọc thô. Ưu điểm lớn nhất của nó là khi tẩy chất bẩn, khỏi phải dùng máy và tháo bộ lọc ra ngoài. Hiện nay phần lớn ng−ời ta thay vật liệu của các lá thép bằng vật liệu sợi thủy tinh, độ bền của các bộ lọc này cao và có khả năng chế tạo dễ dàng, các đặc tính vật liệu không thay đổi nhiều trong quá trình làm việc do ảnh h−ởng về cơ và hóa của dầu. 34
19. Hình 2.23. Màng lọc bằng sợi thủy tinh Để tính toán l−u l−ợng chảy qua bộ lọc dầu, ng−ời ta dùng công thức tính l−u l−ợng chảy qua l−ới lọc: A.∆p Q = α. [l/ph] (2.32) η Trong đó: A- diện tích toàn bộ bề mặt lọc [cm2]; ∆p = p1 - p2- hiệu áp của bộ lọc [bar]; η- độ nhớt động học của dầu [P]; α- hệ số lọc, đặc tr−ng cho l−ợng dầu chảy qua bộ lọc trên đơn vị diện tích ⎡ lít ⎤ và thời gian ⎢ 2 ⎥ ⎣cm .phút ⎦ Tùy thuộc vào đặc điểm của bộ lọc, ta có thể lấy trị số nh− sau: ⎡ lít ⎤ α = 0,006 ữ 0,009 ⎢ 2 ⎥ ⎣cm .phút ⎦ 2.4.4. Cách lắp bộ lọc trong hệ thống Tùy theo yêu cầu chất l−ợng của dầu trong hệ thống điều khiển, mà ta có thể lắp bộ lọc dầu theo các vị trí khác nhau nh− sau: a. Lắp bộ lọc ở đ−ờng hút b. Lắp bộ lọc ở đ−ờng nén c. Lắp bộ lọc ở đ−ờng xả a b c Hình 2.24. Cách lắp bộ lọc trong hệ thống 35
20. 2.5. đo áp suất và l−u l−ợng 2.5.1. Đo áp suất a. Đo áp suất bằng áp kế lò xo Nguyên lý đo áp suất bằng áp kế lò xo: d−ới tác dụng của áp lực, lò xo bị biến dạng, qua cơ cấu thanh truyền hay đòn bẩy và bánh răng, độ biến dạng của lò xo sẽ chuyển đổi thành giá trị đ−ợc ghi trên mặt hiện số. A B A B Hình 2.25. áp kế lò xo b. Nguyên lý hoạt động của áp kế lò xo tấm D−ới tác dụng của áp suất, lò xo tấm (1) bị biến dạng, qua trục đòn bẩy (2), chi tiết hình đáy quạt (3), chi tiết thanh răng (4), kim chỉ (5), giá trị áp suất đ−ợc thể hiện trên mặt số. 2 1 1. Kim chỉ; 3 2. Thanh răng; 3. Chi tiết hình đáy quạt; 4 4. Đòn bẩy; 5. Lò xo tấm. 5 p Hình 2.26. áp kế lò xo tấm 2.5.2. Đo l−u l−ợng a. Đo l−u l−ợng bằng bánh hình ôvan và bánh răng n n QV VK V K Hình 2.27. Đo l−u l−ợng bằng bánh ôvan và bánh răng 36
21. Chất lỏng chảy qua ống làm quay bánh ôvan và bánh răng, độ lớn l−u l−ợng đ−ợc xác định bằng l−ợng chất lỏng chảy qua bánh ôvan và bánh răng. b. Đo l−u lựơng bằng tuabin và cánh gạt Chất lỏng chảy qua ống làm quay cánh tuabin và cánh gạt, độ lớn l−u l−ợng đ−ợc xác định bằng tốc độ quay của cánh tuabin và cánh gạt. n QV n QV Hình 2.28. Đo l−u lựơng bằng tuabin và cánh gạt c. Đo l−u l−ợng theo nguyên lý độ chênh áp Hai áp kế đ−ợc đặt ở hai đầu của màng ngăn, độ lớn l−u l−ợng đ−ợc xác định bằng độ chênh lệch áp suất (tổn thất áp suất) trên hai áp kế p1 và p2. QV = ∆p p p 1 ∆p 2 QV Hình 2.29. Đo l−u l−ợng theo nguyên lý độ chênh áp d. Đo l−u l−ợng bằng lực căng lò xo Chất lỏng chảy qua ống tác động vào đầu đo, trên đầu đo có gắn lò xo, l−u chất chảy qua l−u l−ợng kế ít hay nhiều sẽ đ−ợc xác định qua kim chỉ. Hình 2.30. Đo l−u l−ợng bằng lực căng lò xo 2.6. bình trích chứa 2.6.1. Nhiệm vụ Bình trích chứa là cơ cấu dùng trong các hệ truyền dẫn thủy lực để điều hòa năng l−ợng thông qua áp suất và l−u l−ợng của chất lỏng làm việc. Bình trích chứa làm việc theo hai quá trình: tích năng l−ợng vào và cấp năng l−ợng ra. Bình trích chứa đ−ợc sử dụng rộng rãi trong các loại máy rèn, máy ép, trong các cơ cấu tay máy và đ−ờng dây tự động, nhằm làm giảm công suất của bơm, tăng độ tin cậy và hiệu suất sử dụng của toàn hệ thủy lực. 2.6.2. Phân loại 37
22. Theo nguyên lý tạo ra tải, bình trích chứa thủy lực đ−ợc chia thành ba loại, thể hiện ở hình 2.31 a b c d Hình 2.31. Các loại bình trích chứa thủy lực a. Bình trích chứa trọng vật; b. Bình trích chứa lò xo; c. Bình trích chứa thủy khí; d. Ký hiệu. a. Bình trích chứa trọng vật Bình trích chứa trọng vật tạo ra một áp suất lý thuyết hoàn toàn cố định, nếu bỏ qua lực ma sát phát sinh ở chổ tiếp xúc giữa cơ cấu làm kín và pittông và không tính đến lực quán của pittông chuyển dịch khi thể tích bình trích chứa thay đổi trong quá trình làm việc. Bình trích chứa loại này yêu cầu phải bố trí trọng vật thật đối xứng so với pittông, nếu không sẽ gây ra lực thành phần ngang ở cơ cấu làm kín. Lực tác dụng ngang này sẽ làm hỏng cơ cấu làm kín và ảnh h−ởng xấu đến quá trình làm việc ổn định của bình trích chứa. Bình trích chứa trọng vật là một cơ cấu đơn giản, nh−ng cồng kềnh, th−ờng bố trí ngoài x−ởng. Vì những lý do trên nên trong thực tế ít sử dụng loại bình này. b. Bình trích chứa lò xo Quá trình tích năng l−ợng ở bình trích chứa lò xo là quá trình biến năng l−ợng của lò xo. Bình trích chứa lo xo có quán tính nhỏ hơn so với bình trích chứa trọng vật, vì vậy nó đ−ợc sử dụng để làm tắt những va đập thủy lực trong các hệ thủy lực và giữ áp suất cố định trong các cơ cấu kẹp. c. Bình trích chứa thủy khí Bình trích chứa thủy khí lợi dụng tính chất nén đ−ợc của khí, để tạo ra áp suất chất lỏng. Tính chất này cho bình trích chứa có khả năng giảm chấn. Trong bình trích chứa trọng vật áp suất hầu nh− cố định không phụ thuộc vào vị trí của pittông, trong bình 38
23. trích chứa lo xo áp suất thay đổi tỷ lệ tuyến tính, còn trong bình trích chứa thủy khí áp suất chất lỏng thay đổi theo những định luật thay đổi áp suất của khí. Theo kết cấu bình trích chứa thủy khí đ−ợc chia thành hai loại chính: +/ Loại không có ngăn: loại này ít dùng trong thực tế (Có nh−ợc điểm: khí tiếp xúc trực tiếp với chất lỏng, trong quá trình làm việc khí sẽ xâm nhập vào chất lỏng và gây ra sự làm việc không ổn định cho toàn hệ thống. Cách khắc phục là bình trích chứa phải có kết cấu hình trụ nhỏ và dài để giảm bớt diện tích tiếp xúc giữa khí và chất lỏng). +/ Loại có ngăn Hình 2.32. Bình trích chứa thủy khí có ngăn Bình trích chứa thủy khí có ngăn phân cách hai môi tr−ờng đ−ợc dùng rộng rãi trong những hệ thủy lực di động. Phụ thuộc vào kết cấu ngăn phân cách, bình loại này đ−ợc phân ra thành nhiều kiểu: kiểu pittông, kiểu màng, Cấu tạo của bình trích chứa có ngăn bằng màng gồm: trong khoang trên của bình trích chứa thủy khí, đ−ợc nạp khí với áp suất nạp vào là pn, khi không có chất lỏng làm việc trong bình trích chứa. Nếu ta gọi pmin là áp suất nhỏ nhất của chất lỏng làm việc của bình trích chứa, thì pn ≈ pmin. áp suất pmax của chất lỏng đạt đ−ợc khi thể tích của chất lỏng trong bình có đ−ợc ứng với giá trị cho phép lớn nhất của áp suất khí trong khoang trên. Khí sử dụng trong bình trích chứa th−ờng là khí nitơ hoặc không khí, còn chất lỏng làm việc là dầu. Việc làm kín giữa hai khoang khí và chất lỏng là vô cùng quan trọng, đặc biệt là đối với loại bình làm việc ở áp suất cao và nhiệt độ thấp. Bình trích chứa loại này có thể làm việc ở áp suất chất lỏng 100kG/cm2. Đối với bình trích chứa thủy khí có ngăn chia đàn hồi, nên sử dụng khí nitơ, còn không khí sẽ làm cao su mau hỏng. 39
24. Nguyên tắc hoạt động của bình trích chứa loại này gồm có hai quá trình đó là quá trình nạp và quá trình xả. Hình 2.33. Quá trình nạp Hình 2.34. Quá trình xả 40