Giáo trình Thuỷ lực công trình - ThS. Trần Văn Hừng

113 trang phuongnguyen 5400

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Thuỷ lực công trình - ThS. Trần Văn Hừng", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_thuy_luc_cong_trinh_ths_tran_van_hung.pdf

Nội dung text: Giáo trình Thuỷ lực công trình - ThS. Trần Văn Hừng

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA CÔNG NGHỆ GIÁO TRÌNH THUỶ LỰC CÔNG TRÌNH Ths TRẦN VĂN HỪNG 2005
LỜI NÓI ĐẦU Thủy lực công trình là môn học được giảng dạy cho nhiều ngành học: Thuỷ công, Xây dựng, Công thôn, Kỹ thuật môi trường được biên soạn trên cơ sở tổng hợp nhiều tài liệu của các tác giả. Các bài toán về thuỷ lực thường phải tra bảng rất mất thời gian và công sức, với sự phát triển nhanh của tin học, trong giáo trình giới thiệu cho sinh viên cách vận dụng kiến thức để tính toán không phụ thuộc vào bảng tra nhằm mục đích dễ ứng dụng lập trình. Giáo trình gồm có 7 chương về dòng chảy đều; không đều ổn định, không ổn định trong lòng dẫn hở và thấm. Cuối các chương có câu hỏi gợi ý những kiến thức cơ bản cần nắm, theo cách học mới sinh viên dựa trên cơ sở đó để thảo luận. Ngoài ra, các bài tập được biên soạn lựa chọn chủ yếu từ sách “Bài tập Thuỷ lực-tập 2” của tác giả Nguyễn Cảnh Cầm, nhằm giúp sinh viên nắm bắt kiến thức cơ bản có thể ứng dụng phù hợp tình hình ở vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long. Trong quá trình biên soạn, mặc dù đã có nhiều cố gắng, song không thể tránh khỏi những sai sót. Tác giả rất mong nhận được sự góp ý phê bình của cán bộ, đặc biệt sinh viên học tập môn học này. Cần Thơ, tháng 12-2005 Tác giả TRẦN VĂN HỪNG
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH CHƯƠNG I DÒNG CHẢY ỔN ĐỊNH ĐỀU KHÔNG ÁP (steady uniform flow in an open channels) ♦ Đây là chương quan trọng làm cơ sở tính toán dòng chảy ổn định không đều và không ổn định. ♦ Trong thực tế, chúng ta thường gặp các bài toán thiết kế mặt cắt lòng dẫn như kênh, đường ống, cống ngầm ở các ngành kỹ thuật Thuỷ lợi, môi trường, cầu đường, thoát nước đô thị . . . ♦ Cở sở tính toán là công thức Chezy (1769). Tính toán chủ yếu là hình thang theo 2 cách là giải tích và tra bảng của Agơrôtskin. Ngoài ra tính mặt cắt hình tròn. 1.1 KHÁI NIỆM Dòng chảy ổn định đều là vận tốc không phụ thuộc thời gian và không đổi từ mặt cắt này sang mặt cắt khác. Điều kiện để dòng chảy đều không áp: 1. Lưu lượng không đổi theo thời gian và dọc theo dòng chảy, Q(t,l)=Const. 2. Hình dạng mặt cắt, chu vi và diện tích mặt cắt ướt không đổi dọc theo dòng dh chảy. Nên độ sâu mực nước trong kênh không đổi; h(l)=const hay = 0 . dl 3. Độ dốc đáy không đổi, i=const. 4. Hệ số nhám cũng không đổi, n=const. 5. Sự phân bố lưu tốc trên các mặt cắt là không đổi dọc theo dòng chảy. Nếu một trong các điều kiện trên không thỏa thì dòng chảy sẽ không đều. Dòng chảy đều trong kênh hở thường là dòng chảy rối, đồng thời thường ở khu sức cản bình phương, theo Chezy công thức tính vận tốc (mean flow velocity) : v = C RJ , m/s (1-1) Trong đó: J Độ dốc thủy lực (slope of energy grade line); C Hệ số Chezy (Chezy coefficent), được xác định theo một trong các công thức sau: 1 C = R y , m0,5/s (1-2) n với y xác định như sau: 1 ¾ Theo công thức Poocơrâyme : y = (1-3) 5 1 ¾ Theo công thức Manning: y = (1-4) 6 ¾ Theo công thức Pavơlôpski : Ths. Trần Văn Hừng 3
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH y = 2.5 n − 0.13 − 0.75 R( n − 0.1) (1-5) ¾ Theo Công thức Agơrôtskin (1890): C = 17,72(k+lgR), m0,5/s (1-6) 1 0,05643 k = = (1-7) 17,72n n Ở đó: n là hệ nhám ; R là bán kính thủy lực (The hydraulic Radius), xác định theo công thức: A R = , (m) (1-8) P Với: A, P diện tích mặt cắt ướt (m2) và chu vi ướt (m). Gọi: i là độ dốc đáy kênh (slope of channel bed), là góc lập bởi đáy kênh và đường nằm ngang, được xác định i = sinα Theo điều kiện dòng đều, thì ta có: Vì dòng chảy không áp, nên áp suất tại tất cả các mặt cắt như nhau. Độ sâu dòng đều không đổi dọc theo dòng chảy, nên mặt nước song song với đáy kênh (độ dốc đo áp và đốc đáy kênh bằng nhau). Vận tốc trong dòng chảy cũng không đổi, nên cột nước lưu tốc cũng không đổi. Điều đó chứng minh rằng: J = i, vì vậy công thức Sedi dùng cho dòng đều trong kênh hở viết dưới dạng: V = C Ri , (m/s) (1-9) Công thức tính lưu lượng ( discharge of flow ; flowrate) : Q = AC Ri ,(m3/s ) (1-10) Gọi môđun lưu lượng : K = AC R , (m3/s ) (1-11) Nên lưu lượng: Q = K i , (m3/s) (1-12) Do i thường nhỏ nên độ sâu trong kênh được xem như là khoảng cách thẳng đứng từ một điểm trên mặt nước tự do đến đáy kênh. Như vậy mặt cắt ướt cũng xem là đứng chứ không vuông góc đáy kênh. 1.2 CÁC YẾU TỐ THỦY LỰC CỦA MẶT CẮT ƯỚT B 1.2.1 Mặt cắt hình thang đối xứng (hình 1-1) Hình thang là hình tổng quát cho hình chử nhật và hình tam giác. Hơn nữa, trong thực tế khi thiết kế kênh đất tính theo mặt hình thang dễ ổn định hơn những loại h α mặt cắt hình dạng khác. Vì vậy trong chương này, nghiên cứu khá kỷ về các bài toán về mặt cắt ướt hình b thang. Ta gọi m = cotgα là hệ số mái dốc. Xác định theo tính toán ổn định của bờ kênh. Hình 1-1 b Hệ số: β = (1-13) h Ths. Trần Văn Hừng 4
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Diện tích mặt cắt ướt ( flow Area): A = (b + mh)h , (m2) (1-14) hay A = (β + m)h 2 , (m2) (1-15) Chu vi mặt cắt ướt ( wetted Perimeter): P = b + 2h 1+ m2 , (m) (1-16) hay P = (β + 2 1+ m2 )h , (m) (1-17) Chiều rộng mặt thoáng ( free surface width ): B = b +2mh, (m) (1-18) Trong đó : b là chiều rộng đáy kênh (bed width of channel); (m) h là chiều sâu mực nước kênh ( flow depth) . (m) 1.2.2 Mặt cắt hình chữ nhựt Hình chữ nhật là một trường hợp riêng của hình thang khi : Hệ số mái dốc m=0. Diện tích mặt cắt ướt (m2): A = bh (1-19) Chu vi mặt cắt ướt (m): P = b + 2h (1-20) Chiều rộng mặt thoáng (m): B = b (1-21) 1.2.3 Mặt cắt hình tam giác Hình tam giác là một trường hợp riêng của hình thang khi: Chiều rộng b=0 Diện tích mặt cắt ướt (m2): A = mh2 (1-22) Chu vi mặt cắt ướt (m): P = 2h 1+ m2 (1-23) Chiều rộng mặt thoáng (m): B = 2mh (1-24) 1.3 MẶT CẮT CO LỢI NHẤT VỀ THỦY LỰC Trong cùng một điều kiện:n, i, m và ω không đổi, nếu mặt cắt nào dẫn lưu lượng lớn nhất thì mặt cắt đó có lợi nhất về thủy lực. Ta nhận thấy rằng ứng với cùng một diện tích của mặt ướt, lưu lượng sẽ càng lớn khi bán kính thủy lực R càng lớn. Như vậy để mặt cắt lợi nhất về thủy lực, khi bán kính thủy lực lớn nhất, cũng có nghĩa là khi chu vi ướt nhỏ nhất. Trong những kênh có diện tích bằng nhau thì hình tròn có chu vi bé nhất. Nhưng trong thực tế rất ít khi xây dựng kênh như vậy vì thi công khó khăn và không đảm bảo, lúc sử dụng dễ bị sạt lở; mà chỉ sử dụng với kênh bằng bê tông, gạch đá Đối kênh mặt cắt hình thang ta hay sử dụng, nên xét điều lợi nhất về thủy lực, tức xem quan hệ các đại lượng:n, Q, i, ω, R. Từ công thức (1-14), suy ra: Ths. Trần Văn Hừng 5
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH A b = − mh (1-25) h Thay vào (1-16), ta có: A P = + (2 1+ m2 − m)h (1-26) h Để Pmin ta tính: dP = 0 dh dP A ⇔ = − + 2 1+ m2 − m = 0 dh h2 ⎛ b ⎞ ⇔ −⎜ ⎟ + 2 1+ m2 − 2m = 0 ⎝ h ⎠ln 2 ⇔ −β ln + 2 1+ m − 2m = 0 2 β ln = 2( 1+ m − m) (1-27) Tính: n, Q, i, βln (β + m)h2 R = ln ln 2 (βln + 2 1+ m )h [2( 1+ m2 − m)+ m]h2 ⇔ Rln = (2( 1+ m2 − m)+ 2 1+ m2 )h (2 1+ m2 − m)h2 ⇔ Rln = 2(2 1+ m2 − m)h h R = (1-28) ln 2 Với mặt cắt chữ nhựt n, Q, i, ω , tức bề rộng bằng hai lần độ sâu. Chú ý: Mặt cắt kênh lợi nhất về thủy lực là một khái niệm hoàn toàn thủy lực. Còn về mặt kinh tế và kỹ thuật thì chưa hẳn là có lợi nhất, vì ta thấy: - Đối với kênh có b nhỏ nên h cũng nhỏ, khi đó lợi nhất về thủy lực cũng có thể lợi về kinh tế và kỹ thuật. - Nhưng đối với kênh có b lớn nên h cũng lớn, khi đó kênh phải đào sâu nên khó thi công và không kinh tế. 1.4 CÁC BÀI TOÁN CƠ BẢN KÊNH HỞ HÌNH THANG. Ta xét thấy: Q=f(n, i, b, h, m) 1.4.1 Tính kênh đã biết. Bài toán 1: khi có n, i, b, h, m ta cần tìm Q Ta tính những trị số Α, C, R rồi thay vào (1-10) tìm được Q. Bài toán 2: khi có n, Q, b, h ta cần tìm i. Ta tính những trị số Α, C, R rồi thay vào (1-9) tìm được theo công thức: Ths. Trần Văn Hừng 6
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Q2 i = (1-29) A2C 2 R Bài toán 3: Khi có Q, i, b, h ta cần tìm n . 1.4.2 Thiết kế kênh mới. Khi thiết kế kênh, cần tính chiều rộng và độ sâu mực nước kênh (b, h), cần thu thập các số liệu sau: - Xác định độ dốc đáy kênh i, từ tuyến kênh theo bản đồ địa hình. - Xác định hệ số nhám n và hệ số mái dốc m, căn cứ vào vật liệu lòng dẫn. - Xác định lưu lượng Q, căn cứ vào nhu cầu sử dụng nước hay tiêu thoát nước được xác định ở các bài toán thủy nông, thủy văn công trình, cân bằng nước, v.v Sau khi xác định Q, m, n, i và chọn một trong các thông số, tùy từng trường hợp, thường gặp các bài toán có cách giải khác nhau như sau : Bài toán 1 : Chọn β. Từ công thức (1-10), tính theo Manning ta được: A 2 Q = R 3 i , (m3/s) (1-30) n Kết hợp các công thức(1-15), (1-17) và (1-8) thay vào ta tính được: 3 0.25 ⎛ nQ ⎞8 β + 2 1+ m2 h = ⎜ ⎟ ( ) , (m) (1-31) i 5 ⎝ ⎠ ()β + m 8 b=βh, (m) (1-31a) Bài toán 2 : Chọn R hay v. Từ (1-14) và (1-16), ta có: ⎪⎧A = (b + mh)h (a) ⎨ 2 ⎩⎪P = b + 2h 1+ m (b) Để giải bài toán, tìm nghiệm b và h từ hệ phương trình trên, cần xác định A và P + Nếu biết R, từ (1-28) ta tính : nQ 2 A = 2 , (m ) (1-32) R 3 i A P = , (m) (1-33) R + Nếu biết v, từ (1-9) theo Manning ta có: 3 R 2 v = i , (m/s) (1-34) n 3 ⎛ nv ⎞ 2 Nên: R = ⎜ ⎟ , (m) (1-35) ⎝ i ⎠ Q A = , (m2) (1-36) v Ths. Trần Văn Hừng 7
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Từ hệ phương trình, dùng phương pháp suy ra được như (1-26), sau đó khử h, ta được phương trình bậc hai: 2 m0h - Ph + A = 0 (1-37) ở đó: mo = 2 1+ m2 − m Giải phương (1-35) ta tìm được h. 2 P ± P − 4m0 A h1,2 = (1-38) 2m0 Từ h1 và h2 thay vào (1-26), ta chọn nghiệm dương, chiều rộng b và độ sâu mực nước hợp lý làm nghiệm. Chú ý : Bài toán có nghiệm khi : 2 Điều kiện của (1-38) là P > 4m0A Ngoài ra ta biết rằng khi mặt cắt có lợi nhất về thủy lực, thì bán kính thủy lực và vận tốc là lớn nhất và diện tích mặt cắt là nhỏ nhất. Như vậy bài toán chỉ có lời giải khi R và v cho trước nhỏ hơn R và v lợi nhất về thủy lực. Bài toán 3 : Chọn b (hay h). Tính h (hay b) Q Từ (1-12), ta tính K 0 = (1-39) i Từ (1-11) ta cũng có thể truy tìm nghiệm bằng cách lập bảng hoặc bằng đồ thị. Dùng cách lập trình trong Visual basic, Pascal hay dùng phần mềm Mathcad để tính. 1.5 TÍNH TOÁN THEO PHƯƠNG PHÁP ĐỐI CHIẾU MẶT CẮT CÓ LỢI NHẤT VỀ THỦY LỰC. (Phương pháp của AGƠRÔTSKIN) Bài toán có b tìm h hay có h tìm b, thường phải giải đúng dần, cho nên việc tính toán dùng máy tính tay gặp khó khăn về thời gian và mức độ chính xác phụ thuộc người tính. Vì vậy trong phần này giới thiệu phương pháp tính của Agơrôtskin bằng cách lập bảng tra đối với mặt cắt hình thang. Agơrôtskin đặt hệ số đặc trưng mặt cắt hình thang, không thứ nguyên, biểu thị quan hệ giữa b, h, m, nghĩa là biểu thị hình dạng mặt cắt. Từ đó xác định các yếu tố thuỷ lực theo đặc trưng mặt cắt, điều quan trọng mặt cắt hình thang lợi nhất về thuỷ lực, có giá trị đặc trưng mặt cắt lợi nhất bằng một. Từ đó xác định được bán kính lợi nhất thuỷ lực, đặc biệt quan hệ mặt cắt lợi nhất về thuỷ lực và mặt cắt bất kỳ là hàm số phụ thuộc vào đặc trưng mặt cắt. 1.5.1 Quan hệ hình dạng mặt cắt. Từ (1-14), đặt bề rộng trung bình hình thang: b = b + mh (1-40) nên: A = bh (1-41) Từ (1-40) rút b thay vào (1-16) xắp xếp lại ta được : Ths. Trần Văn Hừng 8
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH A = b + m0 h (1-42) 2 ở đó đặt : m0 = 2 1+ m − m (1-43) Tính bán kính thuỷ lực theo(1-41) và (1-42), ta được bh h R = = (1-44) b + m0h 1+σ m h ở đó đặt: σ = 0 (1-45) b Từ các công thức trên, nếu ta biết hệ số đặc trưng mặt cắt, thì quan hệ giữa các yếu tố của mặt cắt sẽ được xác định như sau: Từ (1-44) rút h ta được : h=(1+ σ)R (1-46) Từ (1-45) rút chiều rộng trung bình và thay (1-46) vào, ta được: m h m b = 0 = 0 (1+σ )R (1-47) σ σ Từ (1-40) rút chiều rộng và thay (1-47) vào, ta được : ⎛ m ⎞ b = b − mh = ⎜ 0 − m⎟()1+ σ R (1-48) ⎝ σ ⎠ Từ (1-41) thay (1-46) và (1-47) tính lại diện tích theo công thức : (1+ σ )2 A = m R 2 (1-49) σ 0 2 A.σ Suy ra R = 2 (1-50) m0 ()1+ σ Từ (1-46) và (1-48) ta tình được hệ số: m β = 0 − m σ m hay σ = 0 (1-51) β + m 1.5.2 Đặc trưng của mặt cắt có lợi nhất về thủy lực. Cũng như ở 1.3, xét mặt cắt lợi nhất, theo (1-50) ta biết rằng diện tích mặt cắt và mái dốc cho trước, nên mặt cắt lợi về thủy lực khi có R lớn nhất. Để R đạt gía trị lớn nhất ta xét đạo hàm sau : d ⎡ σ ⎤ (1+ σ )2 − 2σ (1+ σ ) ⎢ 2 ⎥ = 4 = 0 dσ ⎣()1+ σ ⎦ ()1+ σ Tính đạo hàm và giải ra ta được σ=1. Vậy điều kiện để có mặt cắt lợi nhất về thủy lực của hình thang là khi : σLn=1 (1-52) Từ (1-51) cho bằng 1, và chú ý công thức (1-43), ta sẽ tìm được công thức (1- 27). Điều này cho thấy mặt cắt lợi nhất thuỷ lực hình thang có thể biểu thịquan hệ khác nhau nhưng bản chất là như nhau. 1.5.3 Quan hệ giữa mặt cắt có lợi nhất về thủy lực và mặt cắt bất kỳ. Xét phương trình cơ bản, ta có: Q = ωC Ri = (ωC R )ln i ⇔ ωC R = (ωC R )ln Ths. Trần Văn Hừng 9
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Ta tính hệ số C theo công thức (1-5) của Pavơlôpski; còn A tính theo (1-49) thay vào công thức trên, chuý thay σLN=1 ứng với mặt cắt lợi nhất. Sau đó, tính tỉ số bán kính bất kỳ trên mặt cắt lợi nhất về thuỷ lực và rút gọn ta được: 1 R ⎡ 4σ ⎤ y+2.5 = ⎢ 2 ⎥ = f ()σ (1-53) Rln ⎣()1+ σ ⎦ Nếu xem y là hằng số, ứng với σ cho trước, ta tính được công thức (1-52). Nếu chia hai vế công thức (1-46) và (1-48) cho RLn ta được: h R = ()1+ σ = f ()σ (1-54) Rln Rln b ⎛ m ⎞ h = ⎜ 0 − m⎟ = f ()σ ,m (1-55) Rln ⎝ σ ⎠ Rln Theo Phoocơrâyme lấy y = 0.2, ta sẽ lập bảng các quan hệ giữa các đại lượng R h b không thứ nguyên , , theo σ, từ (1-53), (1-54), (1-55) ở (Phụ lục 1-2). RLn RLn RLn Bảng này tự chúng ta cũng có thể lập bảng trên excel. Từ phụ lục, nếu biết một trong các đại lượng, tra ra các đại lượng còn lại. Do đó, có thể tính các kích thước hình thang như b, h, R nếu biết bán kính lợi nhất vế thuỷ lực. 1.5.4 Xác định bán kính thủy lực. Theo lưu lượng cho mặt cắt lợi nhất về thủy lực, ta có: 2 (1+ σ Ln ) 2 Q = ()ωC R Ln i = m0 RLnC RLn i σ Ln 2.5 ⇔ Q = 4m0 RLn CLn i 4m0 i ⎛ 1 ⎞ ⇔ = ⎜ 2.5 ⎟ = f ()RLn Q ⎝ CR ⎠ Ln Agơrôtskin đã tính sẵn quan hệ: 4m i f ()R = 0 (1-56) ln Q Trong đó hệ số Chezy được tính theo công thức của tác giả và lập thành bảng (Phụ lục 1 -1) Nếu tính C theo công thức của Maninh hay Phoocơrâyme, thì có thể tính rút trực tiếp ra RLn: 3 ⎛ nQ ⎞ 8 ¾ Theo Maninh: R = ⎜ ⎟ (1-57) ln ⎜ ⎟ ⎝ 4m0 i ⎠ 3 ⎛ nQ ⎞ 8 ¾ Theo Phoocơrâyme: R = ⎜ ⎟ (1-58) ln ⎜ ⎟ ⎝ 4m0 i ⎠ 1.5.5 Cách vận dụng cụ thể Bài toán 1: Tìm h khi biết: Q, m, n, i và b. Ths. Trần Văn Hừng 10
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH + Trước tiên xác định bán kính lợi nhất về thuỷ lực: RLn có thể dùng các công thức (1-57), (1-58) hoặc dùng phụ lục (1-1). b h + Lập tỉ: tra phụ lục (1-2) suy ra được: RLn RLn + Tính h theo công thức: h h = RLn (1-59) RLn Bài toán 2: Tìm b khi biết: Q, m, n, i và h. + Trước tiên xác định RLn như trên h b + Lập tỉ: tra phụ lục (1-2) suy ra được: RLn RLn + Tính b theo công thức: b b = Rln (1-60) Rln Bài toán 3: Tìm b và h, khi biết: Q, m, n, i và β + Xác định RLn như trên. + Tính đặc trưng mặt cắt hình thang theo công thức (1-51), tra phụ lục (1-2) suy h b ra được , RLn RLn + Tính h và b theo công thức: (1-59) và (1-60) Bài toán 4: Tìm b và h, khi biết: Q, m, n, i và R hoặc v. + Xác định RLn như trên. h b + Nếu có R thì lập tỉ số, tra phụ lục (8-3) suy ra được: , RLn RLn + Tính h và b theo công thức: (1-59) và (1-60) ¾ Nếu biết v: Tính vận tốc theo Chezy, hệ số Chezy xác định theo Manning. Do đó tính bán kính thuỷ lực R theo công thức (1-35), tính ra b và h như trên. 1.6 DÒNG CHẢY TRONG ỐNG 1.6.1 Các yếu tố thuỷ lực Công thức tính diện tích và chu vi mặt cắt hình tròn chảy lưng ống, tuy đơn giản nhưng ít được các tài liệu chứng minh. Tính diện tích, xét 2 phần: diện tích cung tròn MHG và diện tích tam giác OMN, tức là: 1 2 A = A + A = ()2θ − sin 2θ d MHG OMG 8 trong đó: d là đường kính mặt cắt hình tròn; θ là góc được ghi chú trên hình 3. (rad) π 2.θ θ Diện tích cung tròn MHG: A = d 2 = d 2 MGH 4 2π 4 Ths. Trần Văn Hừng 11
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH d 2 Diện tích phần tam giác OMG: A = 2A = ON.MN = − sinθ cosθ OMG OMN 4 Vì xét tam giác vuông OMN, ta có: d d MN = sin()π −θ = sinθ 2 2 B d d ON = cos()π −θ = − cosθ M N G 2 2 ta lại có: d ON = h − d 2 o h Do đó: 2θ h cosθ = 1− 2 d Hay: cosθ =1-2a (1-61) Đặt: H h a = (1-61a) d Hình 3 Công thức (1-65) và (1- 66), giúp chúng ta thiết lập mối quan hệ giữa độ sâu mực nước chảy lưng ống với đường kính ống tròn và góc θ đã đặt, để từ tính diện tích ướt và chu vi ướt. 2 Diện tích: A = k Ad (1-62) 1 Đặt: k = ()2θ − sin 2θ (1-62a) A 8 Chu vi ướt P = θ.d (1-63) Chiều rộng mặt thoáng B=dsinθ (1-64) k Bán kính thuỷ lực R = A d (1-65) θ 1.6.2 Công thức tính lưu lượng Tính lưu lượng theo công thức Manning (1-30), thay (1-62) và (1-65), ta được: 5 k 3 i 8 Q = A d 3 (1-66) 2 n θ 3 5 3 nQ k A h()θ = 8 = 2 (1-67) i.d 3 θ 3 1.6.3 Mặt cắt lợi nhất về thuỷ lực Với i, n và d cho trước, ứng độ sâu mực nước trong ống là bao nhiêu để có lưu lượng lớn nhất khi: 5 ⎛ ⎞ ⎡ 5 ⎤ d ⎜ k 3 ⎟ d 2θ − sin 2θ 3 A ⎢()⎥ ⎜ 2 ⎟ = 2 = 0 dθ ⎜ 3 ⎟ dθ ⎢ 3 ⎥ ⎝θ ⎠ ⎣ θ ⎦ Sau khi lấy đạo hàm hàm số trên, ta được phương trình: 2θ- 5θcos2θ + sin2θ =0 Ths. Trần Văn Hừng 12
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Giải phương trình, ta được: θ=1510 hay a=0,94. Tính vận tốc theo (1-34), thay bán kính thuỷ lực (1-64), ta được: 2 2 i ⎛ k ⎞ 3 v = ⎜ A ⎟ d 3 (1-68) n ⎝ θ ⎠ Với i, n và d cho trước, ứng độ sâu mực nước trong ống là bao nhiêu để có vận tốc lớn nhất khi: ⎡ 2 ⎤ ⎡ 2 ⎤ d ⎛ k ⎞ 3 d ⎛ 2.θ − sin 2θ ⎞ 3 ⎢⎜ A ⎟ ⎥ = ⎢⎜ ⎟ ⎥ = 0 dθ ⎢⎝ θ ⎠ ⎥ dθ ⎢⎝ θ ⎠ ⎥ ⎣ ⎦ ⎣ ⎦ Sau khi lấy đạo hàm hàm số trên, ta được phương trình: - 2θcos2θ + sin2θ =0 Giải phương trình, ta được: θ=1290 hay a=0,81 1.6.4 Các bài thường gặp Bài toán 1: Bài toán thiết kế, có Q, n và i. Xác định đường kính ống. Giải. Từ công thức (1-66), cho thấy Q=f(n, i, d, a), vì vậy bài toán có 2 ẩn số là d và a, nhưng chỉ có một phương trình, nên tuỳ yêu cầu thực tế ta cần lưu lượng lớn thì lấy a=0,94, còn tính theo vân tốc lớn nhất lấy a=0,81. Khi có a ta kính được θ và kA, tính theo công thức sau: 3 1 ⎛ n.Q ⎞ 8 θ 4 d = ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ 5 (1-69) ⎝ i ⎠ 8 k A Bài toán 2: Bài toán kiểm tra, có Q, d, n và i. Xác định độ sau mực nước. Giải. Từ (1-67), ta tính được: n.Q h0 ()θ = 8 (1-70) i.d 3 Có 2 cách để tìm nghiệm h: ¾ Cách 1: Phương pháp thử dần (mò nghiệm), tự chọn a tính θ và kA, ta vào biểu thức sau: 5 3 k A h()θ = 2 (1-71) θ 3 Tính đến khi nào h0(θ)≈ h(θ) thì gía trị a đó cần tìm. ¾ Cách 2: Tra bảng, từ công thức (1-61), (1-62) và (1-71) ta lập bảng tra Từ công thức (1-70) tính được h0(θ) dựa vào bảng ta tra ra giá tri cần tím a, tính h theo công thức sau: h=a.d (1-72) Từ các công thức (1-61a), (1-61), (1-62a) và (1-71), tiến hành lập bảng bằng excel Phụ lục 1-3 để tra, thuân tiện trong việc tính toán bằng máy tính tay. Ta cũng thể dựa vào các công thức trên lập trình tính toán hay dùng phần mềm Mathcad. Ths. Trần Văn Hừng 13
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 1.7 LƯU TỐC CHO PHÉP KHÔNG LẮNG VÀ KHÔNG XÓI CỦA KÊNH Trong thiết kế cần phải xét đến vấn đề kinh tế kỹ thuật sao cho đáp ứng nhu cầu sử dụng được lâu dài, không bị xói lở hoặc bồi lắng. Do đó kênh thiết kế khi làm việc với mọi cấp lưu lượng, đều có vận tốc thỏa điều kiện không lắng không xói: vkl vkl (1-73 ) vmax < vkx (1-74 ) 1.7.1 Vận tốc không xói Vận tốc cho phép không xói là vận tốc lớn nhất mà dòng chảy đạt tới trị số ấy không gây ra sự xói lở lòng kênh (1-74 ). Vận tốc không xói cho phép phụ thuộc : Tính chất cơ lý của đất nơi tuyến kênh đi qua để dùng đắp kênh hoặc làm vật liệu gia cố kênh ; Lượng ngậm phù sa và tính chất phù sa của dòng chảy trong kênh ; Lưu lượng của kênh, kích thước mặt cắt ngang của kênh và các yếu tố thuỷ lực của dòng chảy trong kênh. Khi không biết bán kính thuỷ lực, vận tốc không xói cho phép được xác định theo công thức : 0,1 vkx = Kx.Q (1-75) Trong đó : Kx Hệ số phụ thuộc vào đất lòng kênh, xác định theo bảng 1 ; Q Lưu lượng của kênh, m3/s . [vkx] cho trong phụ lục (8-4) và (8-5) đối với đất rời và dính do Miêcxulava lập ra, có thể dùng cho việc tính toán kênh tưới và tiêu. 1.7.2 Vận tốc không lắng Để không gây ra bồi lắng lòng dẫn, thì vận tốc thực tế trong kênh cần phải lớn hơn vận tốc cho phép không lắng (1-73 ) Trong đó vận tốc cho phép không lắng, ứng với nó dòng chảy đủ sức tải số lượng bùn cát với thành phần tổ hợp đã định. Có thể xác định theo công thức sau: W ρ 0,0225 4 vkl = 0,01 R ; (m/s) (1-76) dtb 0,01 n Trong đó: W Độ thô thuỷ lực (mm/s) của hạt có đường kính trung bình dtb (mm) ; dtb Đường kính trung bình của đại bộ phận các hạt phù sa lơ lửng (mm) ; R Bán kính thuỷ lực (m) ; n Hệ số nhám của kênh ; Ths. Trần Văn Hừng 14
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH ρ Tỉ lệ phần trăm tính theo trọng lượng của các hạt phù sa lơ lửng có đường kính xấp xỉ 0,25mm. Mặt khác các hạt rắn có thể bị bồi lắng xuống không phải do kích thước quá lớn mà do số lượng của chúng trong nước quá nhiều. Vì vậy cần kiểm tra điều kiện : ρ0 < ρk (1-76) Trong đó: ρ0 số lượng chất lơ lửng trong một đơn vị thể tích của dòng chảy gọi là độ đục dòng chảy; ρk độ đục phân giới dòng chảy. CÂU HỎI LÝ THUYẾT 1. Phân biệt dòng chảy ổn định và không ổn định. 2. Phân biệt dòng chảy đều và không đều. 3. Như thế nào là dòng chảy có áp và không áp. 4. Điều kiện dòng chảy ổn định đều là gì. 5. Cơ sở tính toán dòng ổn định đều không áp trong kênh, là công thức nào. 6. Tại sao ta phải nghiên cứu tính toán, kênh mặt cắt hình thang. 7. Mặt cắt như thế nào là lợi nhất về thuỷ lực. Giải thích. Ths. Trần Văn Hừng 15
Chương I Dòng chảy đều không áp trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 8. Công thức tính mặt cắt lợi nhất hình thang (Hệ số βLn). 9. Hệ số βLn của hình nhật. 10. Mặt cắt lợi nhất, được ứng dụng cho trường hợp nào. 11. Các công thức tính hệ số Sedi. 12. Điều kiện thiết kế kênh thoả mãn vận tốc không lắng không xói. 13. Vận tốc không lắng không xói phụ thuộc vào cái gì. 14. Công thức kinh nghiệm xác định hệ số β hình thang. 15. Thiết kế kênh hình thang (tính b, h) theo phương pháp giải tích , biết Q, m, n, i và β 16. Thiết kế kênh hình thang (tính b, h) theo phương pháp giải tích , biết Q, m, n, i và v 17. Thiết kế kênh hình thang (tính b, h) theo phương pháp Agorotskin , biết Q, m, n, i và β 18. Thiết kế kênh hình thang (tính b, h) theo phương pháp Agorotskin , biết Q, m, n, i và v 19. Tính b ( hay h) theo phương pháp Agơrôtskin, biết Q, m, n, i và h ( hay b). 20. Thiết kế mặt cắt hình tròn (chọn d), biết Q, n, i. 21. Xác định độ sâu mực nước h, biết Q, n, i và d. 22. Các bước thiết kế kênh hình thang theo vận tốc không lắng không xói, biết Qmax, Qmin, Qtk, m, n và i. BÀI TẬP (Giải theo hai cách tra bảng và không tra bảng) Bài 1: Cho kênh hình thang có b =12m, mái dốc m =1,5, độ nhám n = 0,025 và độ dốc i = 0,0002, dẫn lưu lượng Q = 41m3/s. Tính độ sâu mực nước trong kênh. Bài 2: Xác định chiều rộng kênh hình thang, cho h = 1m; m = 1,5; n = 0,0275; i=0,0006; Q = 1,1m3/s. Bài 3: Xác định kênh hình thang lợi nhất về thủy lực, cho m = 1,5; n = 0,0275; i=0,0006; Q = 1,1m3/s. Bài 4: Xác định kích thước kênh hình thang b,h cho biết m =2; n = 0,0225; i=0,00031; Q = 75m3/s và v = 0,9m/s. Ths. Trần Văn Hừng 16
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH CHƯƠNG II DÒNG CHẢY ỔN ĐỊNH KHÔNG ĐỀU TRONG KÊNH (A steady, non-uniform flow) Làm thế nào biết được đường mực nước (đmn) sẽ thay đổi ra sao dọc theo dòng chảy trong kênh. Qua chương này, sẽ hình dung được và xác định chính xác đmn tăng hay giảm độ sâu dọc theo dòng chảy. Cơ sở tính toán theo năng lượng thay đổi dọc theo dòng chảy. Do đó để xét sự biến đổi mực nước chủ yếu là tính các phương trình vi phân. 2.1 NHỮNG KHÁI NIỆM 2.1.1 Dòng chảy không đều Xuất hiện dòng chảy không đều khi: ♦ Về mặt động lực học, khi lực cản và trọng lực không cân bằng nhau. ♦ Các đường dòng không song song nhau. ♦ Vận tốc trung bình tại hai mặt cắt kế tiếp nhau không bằng nhau. Nguyên nhân làm cho dòng chảy không đều xảy ra khi: a) Kênh có độ dốc bằng không (i = 0) hoặc độ dốc nghịch (i 0), có nhiều nguyên nhân, trong thực tế thường gặp nhất là: Có chướng ngại trên lòng dẫn, ví dụ a như đập tràn (Hình 2-1), bậc nước. I Sự thay đổi độ dốc kênh dọc theo N N dòng chảy. Kích thước và hình dạng mặt cắt K K thay đổi dọc theo dòng chảy. Nghiên cứu dòng chảy không đều hay còn gọi là đường mặt nước không đều, i < i quan trọng nhất là cần biết quy luật thay đổi k của chiều sâu mực nước dọc theo dòng chảy. h=f(l) Hçnh 2-1 Có 2 dạng chuyển động không đều: Dòng chảy không đều thay đổi dần và dòng chảy không đều thay đổi gấp. 2.1.2 Kênh lăng trụ và phi lăng trụ Lòng dẫn được chia ra làm 2 loại: Ths. Trần Văn Hừng 16
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH ♦ Kênh lăng trụ có hình dạng, kích thước của mặt cắt ướt không thay đổi dọc theo lòng kênh: A= f(h), trong đó: h = f(l). dA ∂A dh nên: = (2-1) dl ∂h dl ♦ Kênh phi lăng có hình dạng, kích thước của mặt cắt ướt thay đổi dọc theo lòng kênh: A= f(h, l), trong đó: h = f(l). dA ∂A ∂A dh nên: = + (2-2) dl ∂l ∂h dl 2.2 NĂNG LƯỢNG ĐƠN VỊ CỦA MẶT CẮT (Specific energy) Năng lượng đơn vị của dòng chảy tại mặt cắt bất kỳ , đối với trục chuẩn (0-0) là: p α.v 2 E = z + + (2-3) γ 2g Tại một mặt cắt, bất kỳ điểm nào trên đó đều có năng lượng là như nhau. Xét hai điểm: 1 và A1. Tại mặt cắt (1-1), ta có: 2 2 p1 α1.v1 α1.v1 E1 = z + + = a + h + (2-4) 1 γ 2g 1 1 2g Nếu dời mặt chuẩn (0-0) lên A1, năng lượng đơn vị của dòng chảy tại (1-1) sẽ là: 2 α1.v1 e 1 = h + (2-5) 1 2g Tương tự, tại mặt cắt (2 - 2), ta có: 2 2 p2 α 2 .v2 α 2 .v2 E 2 = z + + = a + h + (2-6) 2 γ 2g 2 2 2g 2 α1.v1 và e1 = h + (2-7) 1 2g Từ các công thức (2-5) và (2-7) ta có thể viết dưới dạng tổng quát như sau: α.v 2 e = h + (2-8) 2g Đại lượng ∋ gọi là năng lượng đơn vị của mặt cắt, được định nghĩa: Ths. Trần Văn Hừng 17
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 1 2 2 2 α1v1 α v 1 1 2g 2g 2 α v 2 P 2 2 α2v2 1 e1 2g 2g E1 γ h1 c P1 e2 E h 2 γ d 2 z1 a1 z2 a2 0 2 0 1 Hình 2-2 “Năng lượng đơn vị của mặt cắt là năng lượng của một đơn vị trọng lượng chất lỏng của dòng chảy tại một mặt cắt nhất định tính đối với mặt chuẩn nằm ngang đi qua điểm thấp nhất của mặt cắt ấy”. Q Ta có: v = thay vào (2-8), ta được : A α.Q2 e = h + (2-9) 2gA2 Bây giờ ta xét xem e thay đổi như thế nào dọc theo dòng chảy, từ các công thức (2-3) đến (2-8), ta có thể rút ra: e = E - a (2-10) Ta lấy đạo hàm theo l, ta được: de dE da = − (2-11) dl dl dl dE Ta lại có: = −J (2-12) dl da = −i (2-13) dl Thay (2-12) và (2-13) vào (2-11), nên ta có: de = i − J (2-14) dl Từ công thức (2-14), ta thấy: • e tăng theo dòng chảy khi i > J. • e giảm theo dòng chảy khi i < J. • e không đổi dọc theo dòng chảy khi i = J. Ta biết rằng E luôn luôn giảm dọc theo dòng chảy, còn ở đây e thay đổi tùy thuộc vào quan hệ i và J. Nghĩa là e phụ thuộc vào sự tương quan giữa lực cản và trọng lực. Mặt khác phụ thuộc diện tích mặt cắt, hay ta có: e= e(h, l); h = h(l) Ths. Trần Văn Hừng 18
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2.3 ĐỘ SÂU PHÂN GIỚI (Critical depth) 2.3.1 Định nghĩa về độ sâu phân giới Ta xét xem, tại một mặt cắt nhất định, ( sẽ thay đổi như thế nào theo h. Do dòng chảy ổn định nên Q = const, còn diện tích mặt cắt là hàm số của h, nên (cũng là hàm số của h. Nên ta có thể viết: α Q 2 e = h+ 2 = f(h). 2g Ak Nếu ta đặt: ethế = h (2-15) α Q 2 và eđộng= 2 (2-16) 2g Ak h ethãú hk 0 e Hình 2-3 Rõ ràng, ethế đồng biến với h, còn eđộng thì nghịch biến với h. Vậy: e = ethế + eđộng (2-17) Lúc h → 0 thì ethế → 0, còn eđộng→ ∞, do đó: e → ∞ Lúc h → ∞ thì ethế → ∞, còn eđộng→ 0, do đó: e → ∞ Như vậy trên đồ thị hàm số e sẽ có hai nhánh tiến đến vô cùng. Lúc h→ 0 đường e nhận đường ethế = h làm đường tiệm cận xiên. Lúc h → ∞ thì đường e nhận trục hoành làm đường tiệm cận ngang. Nên e sẽ nhận một gía trị cực trị nhỏ nhất, ứng với độ sâu nhất định gọi là độ sâu phân gíơi hk. α Q 2 emin= hk + 2 2g Ak trong đó: Ak diện tích ứng với độ hk Vậy có thể định nghĩa độ sâu phân giới: “Với một lưu lượng đã cho và tại một mặt cắt xác định, độ sâu nào làm cho năng lượng đơn vị của mặt cắt ấy có trị số nhỏ nhất thì độ sâu đó là độ sâu phân giới“. Ta thấy hk = f(Q, w); không phụ thuộc n và i de - Khi h > hk thì > 0; e đồng biến với h, nên dòng chảy êm. dh de - Khi h < hk thì < 0; e nghịch biến với h, nên dòng chảy xiết. dh Ths. Trần Văn Hừng 19
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2.3.2 Cách xác định hk Cách thứ 1: Căn cứ vào định nghĩa ta vẽ quan hệ e=f(h), ta dùng phương pháp thử dần theo công thức (2-9), tìm ra gía trị h sao cho emin , đó là hk cần tìm. Cách thứ 2: Tìm công thức giải tích tính hk de Ta biết: khi h = hk thì emin; hay = 0 khi h = hk dh Lấy đạo hàm (2-9), ta được: de d ⎛ α.Q 2 ⎞ α.Q 2 ∂A = ⎜h + ⎟ = 1− ⎜ 2 ⎟ 3 dh dh ⎝ 2gA ⎠ gA ∂ .h ∂A Lấy gần đúng ta lại có: = B (2-18) ∂h de α.Q 2 Nên: = 1− B = 0 (2-19) dh gA3 α.Q 2 A3 Vậy : = k (2-20) g Bk a. Cách tìm hk dạng tổng quát αQ Ta có: Q tính được gía trị của g A3 - Giả định h tính A và B; suy ra B αQ A3 - Theo công thức (2-20), ta so sánh và . Khi hai giá trị bằng nhau thì h g B tương ứng chính là hk. Để cho việc tính toán được nhanh và sau này có thể sử dụng, ta có thể lập A3 thành bảng hoặc vẽ đồ thị quan hệ và h. B b. Tính hk đối với mặt cắt hình chữ nhật Ta có: Bk = b; Ak = bhk Thay các gía trị trên vào (2-20), ta được: αQ b3h3 = k = b 2 h3 g b k 2 3 α ⎛ Q ⎞ Nên: hk = ⎜ ⎟ g ⎝ b ⎠ Q Đặt : q = (2-21) b Ở đó : q: gọi là lưu lượng đơn vị, m2/s α.q 2 Vậy ta được: h = 3 (2-22) k g c. Tính hk đối với mặt cắt hình thang Ta có: Bk = b +2mhk; Ak = (b + mhk)hk Ths. Trần Văn Hừng 20
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Thay các gía trị trên vào (2-20), ta được: 3 ⎛ mh ⎞ b3h3 ⎜1+ k ⎟ α.Q 2 A3 ()b + mh 3 h3 k b = k = k k = ⎝ ⎠ g B b + 2mh ⎛ mh ⎞ k k b⎜1+ 2 k ⎟ ⎝ b ⎠ mh Đặt: σ = k T b mh và σ = kCN N b Lập tỉ số hai công thức trên ta được : σ h T = k σ N hkCN công thức trên cũng có thể viết lại : σ T hk = hkCN (2-23) σ N Ở đó : σT là hệ số đặc trưng hình dạng mặt cắt hình thang; σN là hệ số đặc trưng hình dạng mặt cắt hình chữ nhật; Giả sử mặt cắt chữ nhật có cùng chiều rộng b với hình thang và cùng lưu lượng, nên độ sâu phân giới mặt cắt chữ nhật tương ứng ta có thể viết: 2 3 α ⎛ Q ⎞ hkCN = ⎜ ⎟ (2-24) g ⎝ b ⎠ Thay các gía trị trên vào biến đổi, ta được : σ T (1+ σ T ) σ N = (2-25) 3 ()1+ 2σ T Xác định độ sâu phân giới theo công thức (2-23), cần tính hkCN theo (2-24) và σ σ T theo (2-25). Tuy nhiên để tính được T theo (2-25) là bài toán đúng dần, từ (2- σ N σ N 24) tính hkCN, rồi thay vào (*) ta tính σN sau đó mới dùng công thức (2-25) để tìm σT. Để đơn giản Agơrôtskin dựa đề nghị công thức: ⎛ σ N 2 ⎞ hk = ⎜1− + 0,105σ N ⎟hkCN (2-29) ⎝ 3 ⎠ d. Mặt cắt hình tròn. Từ các công thức (1-61) và (1-64) trong chương 1, tính diện tích và chiều rộng mặt thoáng về mặt cắt hình tròn chảy lưng ống, thay vào (2-20) rút gọn ta được : α.Q2 k 3 = A = h (θ ) (2-30) g.d 5 sinθ k Để xác định độ sâu phân giới hình tròn hk có 2 cách: Cách thứ 1: Từ (2-30) dùng cách thử dần tìm θ hay a, cách này có thể lập trình hay dùng những phần mềm tính toán như Mathcad. Cách thứ 2: Khi dùng máy tính tay, ta lập bảng tra theo công thức: k 3 A = h (θ ) (2-30a) sinθ k Ths. Trần Văn Hừng 21
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Có thể tham khảo bảng tra trong Phụ lục 1-3. Khi tính toán, ta có lưu lượng Q và đường kính ống d, tính theo công thức α.Q2 h ()θ = (2-30b) k g.d 5 Từ đó tra bảng tìm được a, sau đó tính độ sâu phân giới theo công thức: hk=a.d (2-31) 2.4 ĐỘ DỐC PHÂN GIỚI (Critical slope) 2.4.1 Định nghĩa Trong một kênh lăng trụ, dẫn một lưu lượng xác định thì độ dốc nào tại của kênh tạo nên dòng chảy đều có độ sâu bằng độ sâu phân giới (h0 = hk), độ dốc đó gọi là độ dốc phân giới, kí hiệu ik 2.4.2 Cách xác định ik Theo định nghĩa trên, ta thay h0 = hk vào công thức (1-10), ta được Q = AkCk Rkik (2-32) Từ công thức trên tìm được ik Q2 ik = 2 2 (2-32a) ωk .Ck .Rk 2.4.3 Tính chất của độ dốc phân giới Trong dòng chảy, nếu lưu lượng là hằng số (Q = const), ta thấy: i = ik thì h = hk; lúc đó dòng đều bằng độ sâu phân giới. i > ik thì h0 hk; lúc đó dòng đều lớn hơn độ sâu phân giới. 2.5 TRẠNG THÁI CHẢY (Type of flows) • Quan sát dòng chảy ta thấy: - Khi h = hk : dòng chảy ở trạng thái chảy phân giới (critical flow). - Khi h > hk : dòng chảy ở trạng thái chảy êm (tranquil flow). - Khi h < hk : dòng chảy ở trạng thái chảy xiết (rapid flow). • Tiêu chuẩn phân biệt trạng thái chảy : α Q2 Đặt: Fr = B (2-40) g ω 3 Fr là hệ số Froude và thay vào (2-19), ta được: Ths. Trần Văn Hừng 22
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH de = 1 - Fr (2-41) dh Do đó ta thấy: de • Fr = 1 hay = 0 thì h = hk : dòng chảy ở trạng thái phân giới. dh de • Fr 0 thì h > hk: dòng chảy ở trạng thái chảy êm. dh de • Fr > 1 hay 1 hay 2 đn > tn. Với mặt cắt chữ nhật ta có: α v 2 Fr = ⋅ (2-43) g h Khi Frk = 1 thì ta được: vk = ghK (2-44) 2.6 PHƯƠNG TRINH VI PHAN CƠ BẢN CỦA DÒNG CHẢY ỔN ĐỊNH THAY ĐỔI DẦN. 2.6.1 Phương trình dạng thứ 1 Chọn trục tọa độ zOL, xét năng lượng tại điểm bất kỳ trong dòng chảy ta có: p α . v 2 E = z + + γ 2g Lấy đạo hàm năng lượng dọc theo dòng chảy, ta được: Ths. Trần Văn Hừng 23
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2 dE d p α . v α .v 2 = ( z + + ) z dl dl γ 2g 2g Theo dòng chảy đều ổn định ta có: h z dE = -J (2-45) dl a L O Xét năng lượng tại mặt thoáng chất lỏng, p thì ta có: a = const, giải phương trình đạo γ Hçnh 2-4 hàm trên ta được: dz d ⎛α.v2 ⎞ − = ⎜ ⎟ + J (2-46) dl dl ⎝ 2g ⎠ Đây là phương trình biểu diễn sự thay đổi cao trình mực nước trong dòng chảy ổn định thay đổi dần. Được nghiên cứu đối với kênh thiên nhiên. 2.6.2 Phương trình dạng thứ 2 Lấy đạo hàm như trên nhưng nếu xét đến năng lương đơn vị tại mặt cắt thì ta cũng có công thức như (2-14) là : de = i − J (2-47) dl 2.6.3 Phương trình dạng thứ 3 Đối với kênh phi lăng trụ, thì A=f(l,h) theo (2-9) nên e= f(l, h) và h=f(l), phương trình vi phân toàn phần của năng lượng đơn vị là ∂e ∂e de = dl + dh ∂l ∂h Phương trình trên có thể viết : de ∂e ∂e dh = + (2-48) dl ∂l ∂h dl Đạo hàm phương trình (2-9) dọc theo l, ta có : ∂e α.Q 2 ∂A = − ∂l g.A3 ∂l Thay phương trình trên và các phương trình (2-41), (2-47) vào (2-48) biến đổi ta được : α.Q 2 ∂A i − J + dh gA3 ∂l = (2-48) dl 1− Fr Đây là phương trình tổng quát đúng cho mọi loại kênh. ∂A Đối với kênh lăng trụ có:A = f(h), nên: = 0 thay vào (2-48), ta có thể viết ∂l theo độ dốc thủy lực và hệ số Fr là : Ths. Trần Văn Hừng 24
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH dh i − J = (2- dl 1− Fr 48a) Giải phương trình trên tìm được quy luật biến đổi h theo l. 2.7 CÁC DẠNG ĐƯỜNG MẶT NƯỚC TRONG KÊNH LĂNG TRỤ Để xác định được các dạng đường mực nước (đmn), ta sử dụng các công thức (2-14) và (2-48a). Trong tính toán, cần phải biết được qui luật biến thiên của các dạng đường mực nước hay biến thiên miền nghiệm của các phương trình vi phân này. 2.7.1 Khái niệm chung. dh - Nếu mực nước có độ sâu tăng dần gọi là đường nước dâng: > 0. dl dh - Nếu mực nước có độ sâu giảm dần gọi là đường nước hạ: h0 thì i > J; nên TS > 0 a Khi h hk thì Fr 0 Khi h 1; nên MS 0 phụ thuộc vào h0, hk, h (dòng không đều). Để tiện nghiên cứu ta vẽ mặt cắt dọc kênh, Hình 2-5 có đường N - N ứng với dòng đều, K - K ứng với độ sâu phân giới. Như vậy ta có thể chia làm ba khu: a , b , c (Hình 2-5). 2.7.2 Cách xác định các dạng đường mặt nước Độ dốc kênh chia ra các trường hợp là i > 0, i =0 (horizontal slope) và i 0 chia ra 3 trường hợp: i ik (steep slope) Ths. Trần Văn Hừng 25
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH i = ik (critical slope) a. Đối với kênh độ dốc thuận: i > 0 Trường hợp 1: i hk Khảo sát dấu của (2-51), ta biết h biến thiên trong khoảng (0, ∞), như vậy h chạy từ 0 đến hk, rồi đến h0 và ∞, kết hợp với việc xét dấu của tử số TS và mẫu số MS như trên tiến hành lập bảng dưới đây Bảng 2.1 Biến thiên đường mực nước trường hợp i < ik h 0 hk h0 ∞ TS= i- J - │ - 0 + MS=1-Fr - 0 + │ + dh + ║ - 0 + dl hk h0 ngang Biến thiên hk h0 Qua bảng biến thiên trên cuối cùng có 3 dạng đường mực nước ở 3 khu gọi là aI , bI và cI, xét giới hạn của đường các đường mực này: • Đường mực nước aI là dâng và có bề lõm quay lên trong khoảng (h0,∞), có 2 giới hạn sau: - Khi h tiến đến ∞, ta tính giới hạn sau Q2 i − aI dh i − J 2 lim = lim = lim K = i N h→∞ dl h→∞ 1− Fr h→∞ α Q2 1− 3 B N g A K bI dh tiến đến i có nghĩa là đường mực K dl cI nước tiến tới đường nằm ngang. - Khi h tiến đến h0, ta tính giới hạn: dh TS 0 i < i lim = lim = lim = 0 k h→h0 dl h→h0 MS h→h0 B dh Hình 2-6 tiến đến không, từ đó cho thấy dl đường mực nước nhận đường N-N làm tiệm cận. Ví dụ về dạng đmn aI, trong trường hợp có đập tràn trên kênh xem Hình 2-1 • Đường mực nước bI trong khoảng (hk, h0) là hạ và bề lõm quay xuống , có 2 giới hạn sau - - Khi h tiến đến hk (h → hk ), , ta xét giới hạn sau: dh TS TS lim = lim = lim = ∞ h→hk dl h→hk MS h→hk 0 dh tiến đến vô cùng lớn, điều này cho thấy khi khoảng cách giữa 2 mặt cắt vô dl cùng nhỏ vẫn tồn tạichênh lệch mực nước. Do đó đường bI cắt đường K-K và có tiếp tuyến tại điểm cắt vuông góc với đường ấy Ths. Trần Văn Hừng 26
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH - Khi h tiến đến h0, ta tính giới hạn tương tự như trên cho thấy đường mực nước nhận đường N-N làm tiệm cận • Đường mực nước cI trong khoảng (0,hk) là dâng và có bề lõm quay lên, có 2 giới hạn sau - Khi h tiến đến 0, trong trường hợp này dòng chảy xiết (h ik nên h0 ik h 0 h0 hk ∞ TS= i- J - 0 - │ + MS=1-Fr - │ + 0 + dh + 0 - ║ + dl h0 hk ngang Biến thiên h0 hk Qua bảng biến thiên ta cũng xét giới hạn từng đmn có tên là aII , bII và cII như sau • Đường mực nước aII là dâng và bề lõm quay xuống dưới trong khoảng (hk,∞), có 2 giới hạn sau: - Khi h tiến đến ∞, ta tính giới hạn aII như trên, kết quả là đường mực K K nước tiến tới đường nằm ngang. b - N II - Khi h tiến đến hk (h → hk ), ta cũng xét giới hạn như trên, có đường aII N cắt đường K-K và có tiếp tuyến tại cII điểm cắt vuông góc với đường ấy. • Đường mực nước bII trong khoảng i > i (h0,hk) là hạ và bề lõm quay lên trên, K có 2 giới hạn sau + - Khi h tiến đến hk (h → hk ), đường Hình 2-7 aII cắt đường K-K và có tiếp tuyến tại điểm cắt vuông góc với đường ấy. Nhưng khi h tiến đến bên phải hk + (h→hk ), thì đmn mất liên tục khi đến gần K-K. - Khi h tiến đến h0, đường mực nước nhận đường N-N làm tiệm cận. Ths. Trần Văn Hừng 27
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH • Đường mực nước cII trong khoảng (0,h0) là dâng và bề lõm quay xuống, có 2 giới hạn sau - Khi h tiến đến 0, trong trường hợp này dòng chảy xiết (h ik h 0 hk ∞ TS= i- J - 0 + MS=1-Fr - 0 + dh + ║ + dl h0 ngang Biến thiên h0 Qua bảng biến thiên ta cũng xét giới hạn từng đmn có tên là aIII và cIII như sau • Đường mực nước aIII là dâng nhưng nằm ngang trong khoảng (hk,∞), có 2 giới hạn sau: - Khi h tiến đến ∞, ta tính K ≡ N giới hạn như trên, kết aIII quả là đường mực nước tiến tới đường nằm cIII ngang K ≡ N - Khi h tiến đến hk=h0 ta thấy giới hạn là dạng vô 0 định . Như vậy, cần i = iK 0 phải khử dạng vô định Hình 2-8 dh này, để tính gía trị , dl ta tính như sau : Q2 i − dh i − J A2C 2 R lim = lim = lim 2 h→hk =h0 dl h→hk =h0 1− Fr h→hk =h0 α Q 1− B g A3 Thay các công thức (2-20) và (2-32), chú ý đến công thức về bán kính thuỷ lực và xem gần đúng: P ≈B và Ck ≈C, biến đổi ta được: Ths. Trần Văn Hừng 28
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2 2 A2 P Ak Ck Rkik 1− k ik − 2 2 3 dh A C R Pk A lim = lim = lim ik = ik h→h =h h→h =h 3 h→h =h 3 k 0 dl k 0 Ak B k 0 Ak B 1− 3 1− 3 Bk A Bk A Rỏ ràng ta thấy đường aIII có giới hạn đầu và cuối là các đường nằm ngang và chính bản thân đường aIII có độ cong rất bé, nên thực tế đường aIII được xem là đường nằm ngang. • Đường mực nước cIII là dâng, trong thực tế có xem là đmn nằm ngang trong khoảng (0,hk ), các giới cũng xét như trên. Như vậy: ta đã xét 8 loại đường mực nước trường hợp i > 0. b. Đối với kênh độ dốc bằng: i = 0 Lúc i = 0, vì không có chảy đều nên không tồn tại dòng chảy đều (không có h0), chỉ còn lại hai khu b và c. Do đó dòng chảy được là do một nguyên nhân khác chứ không phải do tác dụng của trọng lực. Ta cũng lập bảng xét dấu như trên, nhưng chú ý là tử số luôn âm vì i=0. Bảng 2.2 Biến thiên đường mực nước trường hợp i > ik h 0 hk ∞ TS= - J - │ - MS=1-Fr - 0 + dh + ║ - dl hk ngang Biến thiên hk Qua bảng biến thiên, xét giới hạn từng của hai đmn là b0 và c0 như sau • Đường mực nước b0 trong khoảng (hk,∞) là hạ và bề lõm quay xuống, có 2 giới hạn sau: b0 - Khi h tiến đến ∞, thì đường mực nước tiến tới đường nằm ngang, trong thực tế đmn nhận đường c0 nằm ngang làm tiệm cận. - - Khi h tiến đến hk (h → hk ), đường b0 cắt đường K-K và có i = 0 tiếp tuyến tại điểm cắt vuông góc. Hçnh 2-9 • Đường mực nước c0 trong khoảng (0,hk) là dâng và bề lõm quay lên trên, có 2 giới hạn sau: + - Khi h tiến đến hk (h → hk ), đường c0 cắt đường K-K và có tiếp tuyến tại điểm cắt vuông góc với đường ấy. Nhưng khi h tiến đến hk, thì đmn mất liên tục khi đến gần K-K. - Khi h tiến đến 0, trong trường hợp này dòng chảy xiết (h<hk), sẽ tồn lớp nước khác không. Ths. Trần Văn Hừng 29
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Hai dạng đmn trường hợp i=0, thể hiện (hình 2-9). c. Kênh dốc nghịch: i hK Xét tương tự như trên ta thấy đường mực nước là đường mực nước hạ, gọi là b', có dạng giống như là b0. b’ • Khu c: h 0 i > iK aII bII cII i = iK aIII không cIII i = 0 không b0 c0 i < 0 không b' c' Trong 12 loại đường mực nước, có 6 đường aI, bI, cI, aII, bII , cII là cơ bản nhất, 6 đường còn lại có thể suy từ 6 đường kia. Qua các dạng đường mực nước, ta có thể rút ra những kết luận: 1. Ở khu a và c chỉ có thể là đường nước dâng. 2. Ở khu b chỉ có thể là đường nước hạ. 3. Đường mực nước chỉ có thể tiến tới tiệm cận với đường N- N hoặc đường nằm ngang chứ không bao giờ tiệm cận với đường K- K. 4. Đường mặt nước có xu thế cắt đường K-K chứ không bao giờ có xu thế cắt đường N-N. Khi qua đường K-K thì đường mặt nước mất liên tục hoặc đổ trút. Ghi chú: Ta có thể tóm tắt việc nghiên cứu 12 loại đường mực nước nói trên bằng cách nghiên cứu trên đồ thị, vẽ cho kênh lăng trụ có mặt cắt ngang cho trước và ứng với một lưu lượng Q cho trước. a. Ta vẽ đồ thị trên đó chú ý 2 đường: đường cong h0 = f(i) và h = hk , ta thấy: • Với h ở cao hơn đường h0=f(i) thì tử số dương và ngược lại thì tử số âm. • Với h ở cao hơn đường h=hk thì mẫu số dương và ngược lại thì mẫu số âm. Do đó: hai đường h0=f(i) và h=hk đã chia đồ thị thành ba khu. Ths. Trần Văn Hừng 30
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH - Khu a: Nước dâng chảy êm. b0 a - Khu c: Nước dâng chảy xiết. III - Khu b: Nước hạ chảy êm và a nước hạ chảy xiết. II ’ b b. Kẻ đường thẳng đứng i = b bI a iK; hai đường thẳng đứng i = 0 và i = iK chia mặt phẳng đồ thị thành năm miền. Kết hợp với ba khu a, c bII b b, c ta có đủ 12 đường mặt nước ’ trên đồ thị. c c0 cI cII c. Nếu biết tọa độ của một điểm (h, i) trên đồ thị này, sẽ xác i ik định được tên đường mặt nước tương ứng. Hình 2-11 Ngoài ra đồ thị này có thể dùng để nghiên cứu hình dạng nối tiếp đường mặt nước khi có độ dốc kênh thay đổi. 2.8 CÁCH TÍNH VÀ VẼ ĐƯỜNG MẶT NƯỚC TRONG KÊNH Trên ta mới chỉ xác định đường mực nước về mặt định tính, nghĩa là chỉ xác định được tính chất và dạng của các loại đường, còn chưa tính toán cụ thể. Tính và vẽ đường mực nước trong kênh, ta cần giải một trong hai phương trình là (2-14) hay (2-48a) có dạng như sau: de dh i − J = i − J hay = dl dl 1− Fr Khi ta có Q, m, n, i, b, nên xác định được h0, hk, vì vậy xác định được dạng đường mực nước. Giải phương trình trên tìm được nghiệm dưới dạng h = h(l), nếu biết một điều kiện biên, chẳng hạn biết độ sâu tại một mặt cắt bất kỳ. Có nhiều phương pháp giải các phương trình trên, ở đây chỉ giới thiệu một hai phương pháp đơn giản. 2.8.1 Phương pháp cộng trực tiếp Ta sử dụng phương trình vi phân (2-14) chuyển phương trình trên thành phương trình sai phân: ∆e = i − J (2-53) ∆L ∆e hay ∆l = (2-54) i − J Chia kênh thành từng đoạn nhỏ, tính cho từng đoạn một xong cộng lại sẽ có kết quả cho toàn đoạn kênh. n n ∆ei L = ∑∆Li = ∑ (2-55) i=1 i=1 i − J i Trong đó: Ths. Trần Văn Hừng 31
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH ∆e = ei+1 − ei (2-56) Ký hiệu: 1 2 i - 1 i i +1 n i chỉ mặt cắt thượng lưu đoạn thứ i. i +1 chỉ mặt cắt hạ lưu đoạn thứ i+1. ∆Li ∆Li+ J : độ dốc thủy lực trung bình của một đoạn, tính theo công thức dòng chảy đều: 2 Q2 v J = = (2-57) h2 h 2 2 2 i-1 hi h K C R i+1 hn K hệ số đặc trưng lưu lượng được 1 2 i - 1 i i +1 n tính theo trị số trung bình độ sâu mực L nước: h+ h h = i+1 i (2-58) Hình 2-12 2 Nghĩa là lấy độ sâu trung bình để A P ,suy ra R rồi tính C và K hoặc lấy trị số trung bình của A, v, C, R, của hai mặt cắt hai đầu, tức là: C + C C = i+1 i (2-59) 2 R + R R = i+1 i (2-60) 2 v + v v = i+1 i (2-61) 2 Phương pháp này tính đơn giản, nhanh, mức độ chính xác phụ thuộc vào cách chia đoạn và sự biến đổi của độ dốc thuỷ lực. Nếu J không thay đổi nhiều lắm dọc theo dòng chảy thì kết quả khá chính xác. Tại những chổ J thay đổi khá nhanh, ta cần chia nhiều đọan hơn, để tăng độ chính xác. Lợi điểm của phương pháp này dùng được cho cả kênh lăng trụ và phi lăng trụ, ngoài ra không phải tra bảng như phương pháp tích phân gần đúng. Tuy nhiên mức độ sai số rất phụ thuộc vào cách chia của người tính. Dưới đây giới thiệu phương pháp tích phân gần đúng, ta sử dụng phương pháp này cho việc lập trình hay dùng các phần mềm như Mathcad . . . tính trên máy tính để bàn chứ nếu tính tay dùng bảng tra rất mất thời gian, thêm nữa củidùng cho kênh lăng trụ. 2.8.2 Phương pháp tích phân gần đúng Ta sử dụng phương trình vi phân (2-48a), chia làm 3 trường hợp tính như sau: ♦ Khi i > 0 , ta biến đổi công thức thành dạng: 2 ⎛ K ⎞ 1− ⎜ 0 ⎟ dh ⎝ K ⎠ = i 2 (2-62) dl ⎛ K ⎞ 1− j⎜ 0 ⎟ ⎝ K ⎠ Ths. Trần Văn Hừng 32
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH α.i C 2 B Ở đó: j = (2-63) g P ♦ Khi i = 0, ta lấy i = in > 0 tuỳ ý trong phạm vi độ dốc dương thường gặp, biến đổi phương trình vi phân với Q = K n i 2 ⎛ K ⎞ 1− ⎜ n ⎟ dh K Ta được: = −i ⎝ ⎠ (2-64) dl n 2 ⎛ Kn ⎞ 1− jn ⎜ ⎟ ⎝ K ⎠ ở đó: jn tính như j theo công thức (2-63) nhưng thay i = in ' ' ♦ Khi i 0: Ta xét K, K0 theo hàm số lũy thừa tương ứng của h, h0: Ths. Trần Văn Hừng 33
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2 X ⎛ K ⎞ ⎛ h ⎞ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ (2-69) ⎝ K0 ⎠ ⎝h0 ⎠ h Ta đặt: η = (2-70) h0 Thay (2-70) vào (2-69) ta được: 2 ⎛ K ⎞ X ⎜ ⎟ = η (2-71) ⎝ K 0 ⎠ Lấy đạo hàm (2-70), ta được : dh = h0 . dη (2-72) Thay (2-71) và (2-72) vào công thức (2-62) sắp xếp ta được: i dη dl = dη − ()1− j X (2-73) h0 1−η Lấy tích phân từ mặt cắt (1-1) đến (2-2), trong đó xem j là hằng số, bằng trị số trung bình: α.i C 2 B j = (2-74) g P i Ta được: l1−2 = η2 −η1 − (1− j)[ϕ()η2 −ϕ(η1 )] (2-75) h0 dη Ở đây: ϕ()η = + const (2-76) ∫ 1−η x ϕ(η) trong các tài liệu về thuỷ lực đều có bảng tra tính gía trị theo (2-76). Vì tích phân trên không có nguyên hàm, bằng phương tính có thể giải được. Do vậy tích trên có thể dùng cáchlập trình hay phần mềm Mathcad để tính thuận tiện hơn. Giá trị x tính theo (2-68), tuỳ theo dạng đường mực nước ở khu a; b hay c, thường với: h1 = h0 nên K1 = K0 h2 = h nên K2 = K h là độ sâu trung bình trong dòng không đều ta xét. b. Với i = 0: Ta xét K, Kn theo hàm số lũy thừa tương ứng của h, hn : 2 X ⎛ K ⎞ ⎛ h ⎞ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ (2-77) ⎝ Kn ⎠ ⎝ hn ⎠ h Ta đặt: ξ = (2-78) h0 Thay (2-77) vào (2-76), ta được: 2 ⎛ K ⎞ ⎜ ⎟ = ξ (2-79) ⎝ Kn ⎠ dh = hn . dξ (2-80) Thay (2-78) và (2-79) vào công thức (2-64) sau khi rút gọn và lấy tích phân từ mặt cắt (1-1) đến mặt cắt (2-2), ta được: X +1 X in ξ −ξ l1−2 = jn ()ξ2 −ξ1 − (2-81) hn X +1 Giá trị x tính có thể lấy với h1 = hn và h2 =h , còn giá trị jn xác định theo công thức: Ths. Trần Văn Hừng 34
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH α.i C 2 B j = n (2-82) n g P Nếu lấy in = ik và sắp xếp lại ta có: ik l1−2 = ()jK −1 ()ξ2 −ξ1 − [ψ (ξ2 )−ψ (ξ1 )] (2-83) hk 2 Pk C B Trong đó: jk = 2 (2-84) P Ck Bk Tính sơ bộ có thể lấy jk =1 Vậy ta được: ik l1−2 = −[ψ ()ξ2 −ψ (ξ1 )] (2-85) hk ξ x+1 trong đó: ψ ()ξ = −ξ + const (2-86) x +1 Giá trị của (2-86) chúng ta có thể tính được trực tiếpkhông cầntra bảng, không như tích phân (2-76) không có nguyên hàm ’ ’ c. Với i < 0: Ta xét K, K0 theo hàm số lũy thừa tương ứng của h, h0 2 X ⎛ K ⎞ ⎛ h ⎞ ⎜ '⎟ = ⎜ '⎟ (2-87) ⎝ K0 ⎠ ⎝h0 ⎠ h Ta đặt: ς = ' (2-88) h0 Thay (2-88) vào (2-87) nên ta được: 2 ⎛ K ⎞ X ⎜ ⎟ = ζ (2-89) ⎝ K ⎠ lấy đạo hàm(2-88) ta được : dh = hn . dζ (2-90) Thay (2-89) và (2-90) vào công thức (2-65) biến đổi và lấy tích phân ta được: ' i ' ' L1−2 = −()ζ 2 −ζ 1 + (1+ j )[Φ()ζ 2 − Φ(ζ1 )] (2-91) h0 α.i' C 2 B trong đó: j' = (2-92) g P dζ Φ()ζ = ∫ X + C . (2-93) ζ + 1 Giá trị x tính với h1 =h0 ; h2=h Giá trị của tích phân theo công thức (2-93) như đã nói ở trên trường hợp không có nguyên, ta dùng phương tính hay dùng phần mềm thích hợp sẽ giải được. 2.8.2.2 . Phương pháp số mũ thủy lực z Cũng như phương pháp số mũ thủy lực x, phương pháp số mũ z biến đổi các phương trình (2-63), (2-64) và (2-65) về dạng đơn giản hơn. Ở đây dùng phương pháp đổi biến số, từ h sang (. ( được xác định từ quan hệ: 2 ⎛ K ⎞ Z ⎜ ⎟ = τ (2-94) ⎝ K 0 ⎠ Ths. Trần Văn Hừng 35
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 2 ⎛ K ⎞ Z hay τ = ⎜ ⎟ (2-95) ⎝ K 0 ⎠ z là một hằng số tuỳ ý chọn, thường lấy từ 2 đến 5.5 ( N. N. Pavơlốpski z=2; I. I. Agơrốtkkin lấy z=5.5; M.Đ. Tréctôuxốp lấy z=4 v.v ) Còn quan hệ giữa τ và h là: dh=a.dτ (2-96) ở đây a là hệ số, được xác định một cách gần đúng bằng tỷ sốĠ: ∆h h − h a= = 2 1 (2-97) ∆τ τ 2 −τ 1 trong đó: • h1 , h2 là hai độ sâu trong đoạn đang xét; • τ1, τ2 là hai trị số tương ứng với độ sâu h2, h1. a. Với i>0, thay (2-95) và (2-96) vào (2-62), sau khi sắp xếp lại và tích phân ta được: i L =τ −τ − (1− j)[ϕ()τ −ϕ(τ )] (2-98) a 1−2 2 1 2 1 dη Ở đây: ϕ()τ = + const (2-99) ∫ 1−τ z ϕ(τ ) cũng không có nguyên từ khi ta chọn z=2. b. Với i = 0, thay 2 ⎛ K ⎞ Z ⎜ ⎟ τ n = ⎜ ⎟ (2-100) ⎝ Kn ⎠ dh=an.dτn (2-101) vào công thức (2-64) sau khi rút gọn và lấy tích phân ta được: X +1 X +1 in τ n2 −τ n1 L1−2 = jn ()τ n2 −τ n1 − (2-102) an X +1 h2 − h1 ở đây: an = (2-103) τ n2 −τ n1 Còn jn lấy theo công thức (2-82). Nếu lấy in = ik , thì một cách gần đúng cho jk=1 công thức (2-102) sắp xếp lại ta có: ik L1−2 = −[ψ ()τ 2 −ψ (τ1 )] (2-104) ak τ z+1 ψ ()τ = −ξ + const (2-105) z +1 Giá trị ψ(τ ) ta có thể tính trực tiếp được. c. Với i < 0: thay 2 ⎛ K ⎞ Z τ '= ⎜ ⎟ (2-106) ⎜ ' ⎟ ⎝ K0 ⎠ và dh = a’.τ’ (2- 107) Ths. Trần Văn Hừng 36
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH vào công thức (2-65) biến đổi và lấy tích phân ta được: ' i ' L1−2 = −()τ '2 −τ '1 + (1+ j )[Φ()τ '2 − Φ(τ '1 )] (2-108) a' h2 − h1 ở đây: a'= ' ' (2-109) τ 2 −τ 1 j' tính theo công thức (2-92) dτ ' Φ()τ ' = + const . (2-110) ∫ τ 'z +1 giá trị Φ(τ’) không có nguyên hàm, ta có thể chọn z=2 để tính. Ths. Trần Văn Hừng 37
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH CÂU HỎI LÝ THUYẾT 1. Dòng chảy như thế nào gọi là ổn định không đều. 2. Năng lượng đơn vị tại một mặt cắt khác năng lượng toàn dòng chảy như thế nào. 3. Định nghĩa độ sâu phân giới. 4. Ý nghĩa của độ sâu phân giới đối với trạng thái chảy. 5. Cách xác định độ sâu phân giới, trường hợp tổng quát có mấy cách và tính theo phương tính gì. 6. Trình bày một cách giải tổng, xác định độ sâu phân giới. 7. Công thức tính độ sâu phân giới hình chử nhật. 8. Công thức tính độ sâu phân giới hình thang. 9. Cách tính độ sâu phân giới hình tròn. 10. Có mấy dạng đường mực nước, mấy dạng đường mực nước cơ bản. 11. Các khu đường mực nước dâng hạ là gì. Xác định như thế nào. 12. Có mấy trường hợp độ dốc đáy kênh chia ra để xác định các dạng đường mực nước và kể ra. 13. Công thức xác định hệ số Fr (Froude). 14. Ý nghĩa của hệ số Fr đối với trạng thái chảy. 15. Quan hệ giữa độ dốc đáy kênh và mực nước trong kênh theo tỉ lệ gì. 16. Độ dốc phân giới là gì. 17. Có mấy dạng phương trình vi phân. 18. Viết phương trình vi phân dạng 1, dạng 2 hay dạng 3. 19. Vẽ định tính đường mực nước (các bài 7 a, b, c, d, e). 20. Cách nào để kiểm soát được kết quả, lập bảng tính vẽ đường mực nước. 21. Cho số liệu ho1, ho2 (có thể ho3) và hk, yêu cầu vẽ định tính đường mực nước. 22. Cũng bài đó cho biết cách lập bảng tính và cách kiểm soát số liệu như thế nào. 23. Cho tiếp tục tính toán ra một gía trị ∆L. Ths. Trần Văn Hừng 38
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH BÀI TẬP BÀI 1: Cho lòng dẫn mặt cắt hình thang có b = 8m; m = 1; Q = 12 m3/s . a./ Vẽ quan hệ e(h) . Từ quan đó , tìm trị số cực tiểu emin và độ sâu phân giới hK . b./ Tính lại độ sâu phân giới bằng công thức tổng quát . c./ Tính lại độ sâu phân giới bằng công thức gần đúng của mặt cắt hình thang. BÀI 2: Cho lòng dẫn mặt cắt hình thang có b = 12m; m = 0,5; Q = 22 m3/s . a./ Vẽ quan hệ e(h) . Từ quan đó , tìm trị số cực tiểu emin và độ sâu phân giới hK . b./ Tính lại độ sâu phân giới bằng công thức tổng quát . c./ Tính lại độ sâu phân giới bằng công thức gần đúng của mặt cắt hình thang. BÀI 3: Cho một kênh hình thang có b = 3m; m = 1,5; Q = 15 m3/s; i = 0,002; n=0,025. Tính độ dốc phân giới iK và từ đó cho biết kênh này có độ sâu chảy đều lớn hơn hay bé hơn độ sâu phân giới. BÀI 4: Cho kênh lăng trụ mặt cắt hình thang có b=10m; m=1,5; n =0,0225; i=0,0003; Q = 90 m3/s . Tại một mặt cắt kênh , người ta đo được độ sâu h = 3m . Xác định loại đường mặt nước và vẽ định tính đường mặt nước. BÀI 5: . Cho kênh lăng trụ mặt cắt hình thang có b = 8m; m = 1; Q = 12 m3/s; n = 0,025; i = 0,0001 . Trên kênh có một cống điều tiết . Vẽ định tính đường mặt nước ở trước cống khi độ sâu nước trước cống là h = 3m. BÀI 6: Dòng chảy đi từ một cửa cống chảy vào đoạn kênh bê tông mặt cắt chử nhật đáy rộng b = 20m. Lưu lượng Q = 60 m3/s . Dòng chảy sau khi ra khỏi cửa cống , tại mặt cắt c-c có độ sâu bằng hc = 0,7m. Vẽ định tính đường mực nước trong ba trường hợp sau : a./ Độ dốc của kênh i = 0,0036; độ nhám n = 0,017. b./ Độ dốc của kênh i = 0,01; độ nhám n = 0,014. c./ Độ dốc của kênh i = 0,0; độ nhám n = 0,017. Đoạn kênh sau cống này có chiều dài l , và cuối nó là một bậc nước. Biện luận một cách định tính tùy theo chiều dài l. BÀI 7: Một số đoạn kênh lăng trụ đủ dài, nối tiếp với nhau như hình vẽ. Kênh có kích thước hình dạng như nhau nhưng độ dốc khác nhau. Yêu cầu vẽ định tính đường mặt nước trong các trường hợp sau: a) i1 ik b) 0 < i1 < i2 Ths. Trần Văn Hừng i 2 < i k 39
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH c) i1 i2 ik i > i 3 2 e) i1 ik i1 g) i2 i 1 k i3 ik i2 = 0 i) i1 > ik i2 = ik i3 ik i2 = 0 0 < i3 < ik BÀI 8: Để có thể tích phân phương trình vi phân của dòng không đều trên kênh lăng trụ , người ta đã thay một cách gần đúng quan hệ K =(Ń =K( h ) bằng quan hệ K =Ahx/2 , x gọi là số mũ thủy lực. Hãy tính trị số x sao cho hai đường quan hệ ấy đúng bằng nhau tại hai trị số độ sâu h' và h'' cho trước , và gần bằng nhau ở các trị số h lân cận h' và h''. Tính cho các trường hợp sau : a./Kênh mặt cắt hình thang : b = 13m; m= 1,5; Q= 42 m3/s; n = 0,0225; h' = 2m; h''=3m. Ths. Trần Văn Hừng 40
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Vẽ hai đường quan hệ nói trên với độ sâu h trong phạm vi 0 < h < 4m. b./Kênh mặt cắt hình thang có b = 10m; m = 2; n = 0,02; h' = 2,5m; h'' = 3m. c./Kênh nói trên với h' = 3m; h'' = 3,5m. d./Kênh nói trên với h' = 3,5m; h'' = 4m. c./Kênh nói trên với h' = 2,5m; h'' = 4m. BÀI 9: Một kênh có lưu lượng Q =40 m3/s , mặt cắt hình thang b =10m; m = 1,5; n = 0,025; I = 0,0003. Đến một cống điều tiết chắn ngang kênh , người ta giữ cho độ sâu trước cống là h = 4m Vẽ đường mặt nước trên kênh. Tính độ sâu ở cách cống 3000m về phía thượng lưu. BÀI 10: Một kênh bằng đất nối với một dốc bằng đá xây.Đoạn kêmh đất có mặt cắt hình thang b = 8m; i1= 0,0001; n = 0,025. Đoạn dốc bằng đá xây có mặt cắt cũng như trên , và i2= 0,01; n= 0,017. Lưu lượng Q = 12 m3/s. Vẽ đường mặt nước trên hai đọan đó , tính độ sâu tại mặt cắt trên kênh cách điểm chuyển tiếp sang dốc một khoảng cách 1000m về phía thượng lưu , và độ sâu tại mặt cắt ở chân dốc , cách điểm chuyển tiếp 30m về phía hạ lưu. BÀI 11: Một kênh tiêu có lưu lượng Q =55 m3/s , mặt cắt hình thang b =25m; m =2; n=0,025 và dốc i = 0,0004. Cuối kênh này có một đoạn dài 2000m , mặt cắt cũng như trên nhưng i = 0 , dẫn đến trạm bơm . Độ sâu ở trạm bơm giữ bằng 2m. Vẽ đường mặt nước trên kênh. Tính độ sâu tại chỗ thay đổi độ dốc. BÀI 12: Kênh đất , lưu lượng Q = 2 m3/s , mặt cắt hình thang b = 1,2m; m = 1; n= 0,0225; i= 0,005. Kênh này đi vào một cống dưới đường , độ sâu ở trước cống H = 1,2m. Vẽ đường mặt nước trên đoạn kênh ở thượng lưu cống. BÀI 13: Một kênh đất dẫn lưu lượng Q =10 m3/s có mặt cắt hình thang b=6m; m=1; n=0,025 i = 0,0004. Cuối kênh là đoạn chuyển tiếp dài 20m thu hẹp dần từ b = 6m đến b = 2m , mái dốc không đổi m = 1; n = 0,017; I = 0,0004. Tiếp đến là dốc nước b = 2m , m = 1 , n = 0,017 , i = 0,09 , dài 50m. Vẽ đường mặt nước trên các đoạn kênh đất , đoạn chuyển tiếp và dốc nước. BÀI 14: Một kênh đất hình thang có Q = 16 m3/s , b1 = 7m; m=1,5; n1= 0,02; i1= 0,0001 vắt qua cầu máng dài 60m , mặt cắt chữ nhật đáy rông b2= 3m; n2 = 0,014; i2 = 0,002. Từ kênh đi vào cầu máng là đoạn phi lăng trụ thu hẹp dần với i = - 0,01; n=0,017 , dài 20m , mái dốc biến đổi từ m=1,5 đến m=0. Và ngược lại đối với đoạn từ cầu máng ra kênh. Vẽ đường mặt nước cầu máng và vùng kênh ở thượng lưu cầu máng. Biết rằng phần kênh thượng hạ lưu cầu coi như kéo dài vô tận. Ths. Trần Văn Hừng 41
Chương II Dòng chảy ổn định không đều trong kênh THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Ths. Trần Văn Hừng 42
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Chương III NƯỚC NHẢY (Hydraulic jump) 3.1 KHÁI NIỆM CHUNG dh Ta thấy khi h tiến đến hk thì → ∞, có hai trường hợp: dl - Dòng chảy chuyển từ êm sang xiết, tức khi h từ h > hk nhỏ dần dọc theo dòng chảy chuyển sang h hk Xét trường hợp thứ nhất ta thấy dòng chảy liên tục, nhưng trong trường hợp thứ hai dòng chảy mất liên tục, bị gián đoạn trong một đoạn ngắn bởi khu nước xoáy. Hiện tượng thủy lực trong trường hợp thứ hai gọi là nước nhảy. Như vậy: Nước nhảy là sự mở rộng đột ngột của dòng chảy từ độ sâu nhỏ hơn độ sâu phân giới sang độ sâu lớn hơn độ sâu phân giới. Ta nghiên cứu dạng xảy ra trong lòng dẫn chữ nhật và độ dốc thuận i > 0, gọi là nước nhảy cơ bản. Nước nhảy gồm hai khu: Hình 3-1 2 3 Khu nước xoáy a hh hh K h''K 1 hK h' ln Lsn 1 2 3 Khu luồng chính Hình 3 1 - Khu luồng chính chảy xuôi dòng. - Khu nước xoáy chuyển động trên mặt khu luồng chính. - Khoảng cách giữa hai mặt cắt ướt khu nước xoáy, gọi là độ dài nước nhảy Ln. - h’, h’’ gọi là độ sâu trước nước nhảy và sau nước nhảy. - Gọi độ cao nước nhảy là: a = h’’ - h’. Ths. Trần Văn Hừng 41
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH - Lsn: Từ mặt cắt 2- 2 đến mặt cắt 3-3 gọi là sau nước nhảy. Từ mặt cắt 2-2 chảy êm bắt đầu, nhưng phân bố lưu tốc trên chiều sâu và mạch động chưa trở lại bình ổn như dòng chảy ở hạ lưu, từ mặt cắt 3-3 trở đi mới bình ổn. Tổn thất năng lượng khá lớn ở phạm vi nước nhảy, các nhà nghiên cứu tìm những biện pháp lợi dụng nước nhảy: - Dùng để tiêu năng cho dòng chảy qua đập tràn. - Tạo nước nhảy hòa lẫn chất làm sạch nước, khí vào nước để cung cấp khí. - Tăng lưu lượng qua cống bằng cách giữ dòng chảy không ngập. - Tăng trọng lượng trên sân tiêu năng để giảm áp lực thấm và áp lực đẩy nổi. Xét dòng chảy từ xiết sang êm có bắt buộc qua nước nhảy hay không ? Ta khảo sát hàm: e = f(h) Trường hợp i = 0, năng lượng đơn vị của h mặt cắt trùng với năng lượng đơn vị của toàn dòng chảy. Nên ta có: ∆E = E’’ - E’ = e‘’ - e‘ = ∆e Giả sử dòng chảy xiết chuyển từ từ sang dòng chảy êm với sự biến đổi liên tục của chiều h'' sâu từ h’ qua hk sang h’’, ta sẽ thấy năng lượng đơn vị của mặt cắt e từ e’ giảm dần cho đến emin, hK sau đó tăng lên e‘’. Trong quá trình biến thiên h' của e như trên, không thể có được giai đoạn biến '' ' thiên liên tục từ hk đến h’’, vì khi đó không có emin e e e năng lượng bổ sung, năng lượng đơn vị của mặt cắt e của dòng chảy không thể từ e tăng lên e‘’ min Hình 3-2 được. Như vậy dòng chảy xiết không thể từ từ chuyển sang trạng thái chảy êm được, mà còn đường quá độ duy nhất là độ sâu phải nhảy vọt từ h’ emin sang h’’ > hk có e‘ > e‘’ > emin, tức là phải qua hình thức nước nhảy. 3.2 CÁC DẠNG NƯỚC NHẢY (Type hydraulic jump) Tùy theo điều kiện biên giới dòng chảy và tỉ số độ sâu trước nước nhảy và sau nước nhảy, ta có: - Nước nhảy hoàn chỉnh (Hình 3-1): Xảy ra ở những kênh có mặt cắt không đổi, h'' độ dốc đáy không đổi, độ nhám không đổi và tỉ số: ≥ 2 h' - Nước nhảy dâng (Hình 3-3): Là một hình thức của nước nhảy hoàn chỉnh xảy ra khi có một vật chướng ngại đặt ngang đáy, làm dâng cao mực nước sau nước nhảy tạo nên khu nước xoáy mặt lớn hơn nước nhảy hoàn chỉnh. - Nước nhảy mặt (Hình 3-4): Xảy ra khi dòng chảy xiết từ một bậc thềm ở chân đập thoát ra để nối tiếp với dòng chảy êm. Dòng chảy có đặc điểm là khu nước xoáy hình thành ở dưới khu luồng chính, làm cho lưu tốc ở mặt tự do lớn. - Nước nhảy sóng (Hình 3-5): Xảy ra khi độ chênh mực nước dòng chảy êm và h'' chảy xiết tương đối nhỏ < 2 h' - Nước nhảy phẳng: bề rộng kênh không đổi. - Nước nhảy không gian: bề rộng thay đổi. Ths. Trần Văn Hừng 42
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH - Nước nhảy ngập (Hình 3-6): khi h’ bị ngập. Ngoài ra người ta còn phân loại nước nhảy theo số Fr (Hình 3-7). Tại mặt cắt ban đầu: - Fr = 1- 3: Nước nhảy sóng. - Fr = 3 - 6: Nước nhảy yếu. - Fr = 6 - 20: Nước nhảy dao động. - Fr = 20 - 80: Nước nhảy ổn định tổn thất 45% năng lượng. - Fr > 80: Nước nhảy mạnh tổn thất 85% năng lượng. Hình 3-3: Nhảy dâng Hình 3-4: Nhảy mặt K K h'' ' h h K Hình 3-5: Nhảy sóng Hình 3-6:Nhảy ngập Nước nhảy sóng Nước nhảy dao động Nước xoáy F = 1 ÷ 3 r Fr = 6 ÷ 20 Næåïc nhaíy yãúu Khu nước xoáy Næåïc nhaíy äøn âënh Fr = 3 ÷ 6 Fr = 20 ÷ 80 Nước nhảy mạnh Hình 3-7 Fr > 80 Ths. Trần Văn Hừng 43
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 3.3 NƯỚC NHẢY HOÀN CHỈNH 3.3.1 Phương trình cơ bản Ta tìm mối liên hệ trước nước nhảy và sau nước nhảy hay gọi là những độ sâu liên hiệp của nước nhảy. Giả thiết: - Độ dốc đáy kênh rất nhỏ. - Dòng chảy ổn định và thay đổi dần. - Áp suất phân bố theo qui luật thủy tĩnh. - Những hệ số: α01= α02 = α0 =const. - Lực ma sát đáy nhỏ không tính đến. Viết phương trình động lượng theo hướng dòng chảy. α0.ρ.Q.(v2 - v1) = P1 - P2 + G + T. 2 Trong đó: P1 = γ.y1.A1 K 1 '' y K P2 = γ.y2.A2 h 2 y1, y2 độ sâu trọng tâm của mặt cắt. G hình chiếu lên phương dòng chảy, G = 0. ' y1 h T lực ma sát, T = 0. P1 Vậy: ⎛ Q Q ⎞ Ln ⎜ ⎟ 1 2 α0.ρ.Q⎜ − ⎟ = γ .y1.A1 −γ .y2.A2 ⎝ A2 A1 ⎠ 2 2 α0.Q α0.Q + y1.A1 = + y2.A2 (3-1) g.A1 g.A2 Hình 3-8 Phương trình trên là phương trình cơ bản của nước nhảy hoàn chỉnh. Hệ số α0 thường lấy bằng 1 đến 1,1. 3.3.2 Hàm số nước h nhảy ' B ' x x dh e(h) x y x dA 0 Nếu ta đặt: θ(h) = A h θ(h) α .Q 2 y.A + 0 g.A (3-2) Gọi θ(h) là hàm số nước nhảy, thì phương trình cơ h'' bản của nước nhảy có thể viết: hk θ(h’) = a θ(h’’) h' (3-3) Từ đó ta thấy rằng nếu ∆e biết một trong hai độ sâu liên '' ' θ min θ emin e e θ, e Ths. Trần Văn Hừng 44 Hçnh 3-9
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH hiệp thì có thể tìm độ sâu kia. Khảo sát hàm số nước nhảy, ta thấy rằng khi h tiến đến 0 và khi h tiến đến ∞ thì θ(h) tiến đến ∞. Như vậy rõ ràng θ(h) có một giá trị cực tiểu trong phạm vi h biến thiên từ 0 đến ∞. Để tìm trị số h ứng với θmin ta cần tính: dθ ()h = 0 dh Vậy: dθ ()h α Q2 d(y.A) = 0 B+ (*) dh g.A2 dh Trong đó: dA B = dh Biểu thức yA là moment tĩnh của diện tích đối với trục x-x trùng với mặt tự do. Khi độ sâu h tăng lên dh, độ tăng của moment tĩnh như sau: d(y.A) = [(y + dh).A + 0,5.dh.d.ω] - y.A = A.dh + 0,5.dh.dA = A.dh ở đó xem: dh.dA là vô cùng bé bậc cao. d(y.A) Vậy: = A ( ) dh Thay ( ) vào (*), sau khi xắp xếp lại ta được: α Q2 B 1− 0 = 0 (3-3) g A3 Nhận xét: • Phương trình này hoàn toàn giống phương trình xác định độ sâu chảy phân giới. Do đó trị số h làm cho θmin cũng làm cho emin. Trị số đó là h = hk. • Vẽ đồ thị θ(h) và e(h) trên cùng đồ thị. • Dựa vào θ(h) ta tìm ra độ sâu liên hiệp. • Nếu kết hợp với đồ thị hàm số e(h), ta tính được mất năng nước nhảy, xem đồ thị Hình 3-9. ∆E = ∆e = e‘ - e‘’ (3-4) 3.3.3 Xác định độ sâu liên hiệp trong kênh lăng trụ. a. Trường hợp mặt cắt bất kỳ Xác định độ sâu liên hiệp của nước nhảy hoàn đối vớimặt cắt kênh bất kỳ có thể giải theo 2 cách sau: Giải bằng cách đúng dần. + Giả thử ta có h’ thay vào hàm số nước nhảy (3-2) được: θ(h’) = const + Sau đó thay nhiều trị số h’’ vào hàm số nước nhảy, ta được: θ(h’’) = bien + Cho đến khi nào ta tìm được trị số : const ≈ bien, điều đó có nghĩa là θ(h’)≈θ(h’’) gía trị h’’ tương ứng cần tìm. Giải bằng đồ thị. + Ta vẽ đường cong hàm số θ(h). Ths. Trần Văn Hừng 45
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH + Dựa vào đồ thị ta sẽ suy ra giá trị còn lại, như ở (Hình 3-9). b. Trường hợp mặt cắt chữ nhật có chiều rộng là b Ta có: A= b.h ; y = h/2 ; q = Q/b. Thay vào θ(h’)=θ(h’’), ta được: α Q2 1 α Q2 1 0 +=hb'' h 0 +hb'' h'' gbh ' 2 gbh '' 2 ααq 2 h' q 2 h'' 0 +=0 + gh ' 22gh'' h3 h'2 h3 h''2 kk+=+ h' 22h'' 3 hk = h’.h’’.h’’’ (3-7) h'+h'' ở đó: h'''= (3-8) 2 h3 Ta có thể viết dưới dạng: h’’2 + h’.h’’ - 2 k = 0 h' Giải phương trình đối với h’, ta được: h'⎡ ⎛2h ⎞3 ⎤ h’’ = ⎢ 1+ ⎜ K ⎟ − 1⎥ (3-9) 2 ⎣⎢ ⎝ h' ⎠ ⎦⎥ Giải phương trình đối với h’’, ta được: h'⎡ ⎛2h ⎞3 ⎤ h’ = ⎢ 1+ ⎜ K ⎟ − 1⎥ (3-10) 2 ⎣⎢ ⎝ h' ⎠ ⎦⎥ Tính h’ và h’’ theo hệ số Fr, ta xét: 2 2 2 3 α.Q α.Q α.q ⎛ hK ⎞ Fr1 = 3 B= 3 3 b= 3 =⎜ ⎟ (3-11) g.A1 g.b h' g.h' ⎝ h' ⎠ 2 2 2 3 α.Q α.Q α.q ⎛ hK ⎞ Fr2 = 3 B= 3 3 b= 3 =⎜ ⎟ (3-12) g.ω2 g.b h'' g.h'' ⎝ h'' ⎠ Ta được: h'' h’ = 18+F −1 (3-13) 2 [Γ1 ] h' h’’ = 18+F −1 (3-14) 2 [Γ2 ] h' Từ (3-13) và (3-14), ta thấy điều kiện tồn tại nước nhảy hoàn chỉnh là: ≥ 2 , sẽ h'' thỏa mãn với Fr1≥ 3 và Fr2 ≤ 0,375 b. Mặt cắt hình thang. Đối với mặt cắt hình thang cách giải như mặt cắt bất kỳ, tuy nhiên cần chú ý công thức xác định độ sâu trọng tâm mặt cắt: h B + 2b h 3b + 2mh y = = (3-15) 3 B + b 3 2b + 2mh Ngoài ra có thể áp dụng công thức gần đúng của A.N. Ra-khơ-ma-nốp. 12. ξ‘k= '' − 0.2 (3-16) ξ k Ths. Trần Văn Hừng 46
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 6 ξ‘k= ' (3-17) 15+ .ξ k h' h'' Ở đó: ξ '= ; ξ ''= hk hk 3.3.4 Tổn thất năng lượng ( energy loss) Tổn thất năng lượng trong kênh đáy bằng (i = 0), tính theo phương trình Bernoully cho mặt cắt (1-1) và (2-2). Ta được: α v 2 α v 2 h= ( h’+ 11) - ( h’’+ 22) (3-18) w 2.g 2.g Đối với mặt cắt chữ nhật, ta có: α v 2 α q 2 h3 h'' 11 = 1 = k = .(h’ + h’’) 2.g 2 gh'2 2.h'2 4.h' α v 2 α q 2 h3 h' 22 = 2 = k = .(h’+h’’) 2.g 2 gh''2 2.h''2 4.h'' (h''−h')3 a 3 Do đó: h = = (3-19) W 4h'h'' 4h'h'' Vậy tổn thất năng lượng tỉ lệ bậc ba với độ cao nước nhảy. 3.3.5 Chiều dài nước nhảy (length of jump) Chiều dài nước nhảy, khoảng cách giữa hai mặt cắt ướt trước và sau nước nhảy, được xác định bằng nhiều công thức thực nghiệm hay kinh nghiệm. Kí hiệu: Ln Dưới đây nêu một số công thức thường sử dụng trong tính toán thiết kế. a. Đối với kênh hình chữ nhật • Công thức Pavơlốpski: Ln = 2,5(1.9h’’-h’) (3-20) 0,81 • Công thức tréctônxôp: Ln = 10,3h’ ( Fr1 −1) (3-21) • Công thức Saphơranet: Ln = 4,5h’’ (3-22) • Công thức Picalôp: Ln = 4h’ 1 + 2Fr1 (3-23) Những công thức trên đều tìm ra với những thí nghiệm tiến hành trong phạm vi Fr1>10. Công thức O.M.Aivadian: 3 < Fr1 < 400 81()0+ Fr1 h''−h' Ln = (3-24) Fr1 4hh''' Công thức lý thuyết của M.A.Mikhalép: ( ah0+−'')( ah0') Ln = 2.3a0lg (3-25) ()ah00−+'' (ah') Với a0 = h' 1 + 2Fr1 Đối với kênh hình thang Ths. Trần Văn Hừng 47
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Công thức thường dùng cho hình thang là B2− B1 Ln = 5h’’(1+4 ) (3-26) B1 Trong đó: B1 và B2 là bề rộng mặt thoáng trước nước nhảy và sau nước nhảy. 3.3.6 Chiều dài đoạn sau nước nhảy Độ dài sau nước nhảy, tính từ mặt cắt sau nước nhảy đếnmặt cắt ở đó mạch động lưu tốc lại có những trị số thường thấy ở dòng chảy đều. Kí hiệu: Lsn Dưới đây là một số công thức thường dùng. 0,4 • Công thức Vưdơgô: L = h (3-27) sn n h trong đó : n là hệ số và hh là độ sâu thường xuyên ở hạ lưu. • Công thức Trectôxôp: Lsn = (2,5÷ 3)Lnn (3-28) • Công thức Cumin: Lsn = 32,5hh - Ln (3-29) Chú ý: Những công thức trên về độ dài saunước nhảy đều dùng với những đáy kênh không bị xói. 3.3.7 Vị trí sau nước nhảy Khi dòng chảy có sự thay đổi độ dốc hay qua đập tràn, mà ở đó dòng chảy từ xiết sang êm (từ động năng sang thế năng), sinh ra hiện tượng nước nhảy. Vấn đề là chúng ta cần phải biết hiện tượng nước nhảy xảy ra ở đâu: • Trên độ dốc phía trên; phía dưới hay tại vị trí thay đổi độ dốc • Còn đối với đập tràn tại trên đập tràn; tại ngay cuối ngưỡng tàn hay là cách xa ngưỡng tràn bao xa. Để giải vấn đề vừa nêu chúng ta gọi là biện luận vị trí nước nhảy. Ví dụ như đối với đập tràn, sau khi dòng chảy qua đập có vị trí co hẹp, gọi là hc. Thực hiện các bước tính toán như sau: Gỉa định độ sâu trước nước nhảy bằng với độ sâu co hẹp (h’=hc), sau đó áp dụng công thức độ sâu liên hiệp tính ra hc’’.Tùy theo hc’’ ta có: hc’’> hh: Nước nhảy phóng xa, lúc này vị trí nước nhảy không ở ngay vị trí co hẹp hc mà cách xa đó một đoạn lùi về phía sau hạ lưu, gọi là đoạn phóng xa. Trong trường hợp này, dòng chảy thượng lưu không thể tiêu hao hết năng lượng thừa bằng cách nhảy tại chỗ, nên phải tiêu hao một phần bằng tổn thất dọc đường nước dâng kiểu c. Khi đó xem một cách gần đúng độ sâu hạ lưu bằng độ sâu sau nước nhảy, tức là: h’’=hh Theo công thức độ sâu liên hiệp xác định độ sâu trước nước nhảy. Dựa vào độ sâu co hẹp và độ sâu trước nước nhảy, đưởng nước dâng dạng c, áp dụng phương trình vi phân dòng chảy không đều tính ra đoạn phóng xa. hc’’= hh : Nước nhảy tại chỗ. hc’’<hh : Nước nhảy ngập. Ths. Trần Văn Hừng 48
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 3.4 Nước nhảy ngập 3.4.1 Độ sâu liên hiệp Viết phương trình động lượng cho hai mặt cắt (1-1) và (2-2), chiếu lên phương dòng chảy (Hình 3-10) với các giả thiết: Bỏ qua lực ma sát đáy. Áp suất phân bố theo qui luật thủy 1 2 tĩnh. α01 = α02 = α0 = const Ta có: h2 2 2 v2 ρα02.q.v2 - ρα01.q.vc = 0.5.γ.hZ - 0.5.γ.hh q vc hz hc Chia hai vế cho γ, đồng thới thay v2 = hh q 1 2 và vc = , ta được: hc .q 2 .q 2 α 0 α 0 2 2 Hình - = 0.5.hz - 0.5.hh gh. h gh. c α.q 2 Ta có : h 3 = g Nên: 33 hk hk 2 2 − = 0.5.(hZ - hh ) hh hc Chia hai vế cho hc, ta được: 3 3 ⎛ 2 2 ⎞ hk hk 1 hZ hh 2 −=3 ⎜ 2 −2 ⎟ hhhc. hc 2 ⎝hc hc ⎠ 3 h h ⎛ h ⎞ h z ⎜ k ⎟ Đặt: S = ; K = ; Frc = Frc = ⎜ ⎟ hc hc ⎝ hc ⎠ Như vậy ta được: 1 Fr. - Fr = 0.5.(K2 - S2) c S c 1 hay K2 = S2 - 2Fr (1 - ) (3-30) c S Nếu đặt K = 1 thì hZ = hc. Ta có công thức giống nước nhảy hoàn chỉnh. Như vậy phương trình cơ bản của nước nhảy hoàn chỉnh tự do là trường hợp riêng của phương trình nước nhảy ngập. Hệ số ngập của nước nhảy được xác định xác định bởi: hh σ = " (3-31) hc trong đó hc’’ là độ sâu liên hiệp của hc trong nước nhảy tự do. 3.4.2Chiều dài nước nhảy ngập Chiều dài nước nhảy ngập, kí hiệu: Lng Ths. Trần Văn Hừng 49
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Lng Đặt: λng = (3-32) hc Công thức J.Smêtana: λng = 6(S – 1) (3-33) Công thức kinh nnghiệm A.N.Rakhơmanốp: Với S 12.5 thì λng = 3,5(S +8,3) (3-35) Công thức lý luận Lêvi: ⎛ 2 2 π ⎞ λng = 4,2.S.lg⎜ .S .sin ⎟ (3-36) ⎝ π S ⎠ Ths. Trần Văn Hừng 50
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH CÂU HỎI LÝ THUYẾT 1. Khi nào thì xảy ra hiện tượng nước nhảy. 2. Các gía trị tính nước nhảy, chủ yếu là gì. 3. Nghiên cứu nước nhảy để làm gì. 4. Phân loại nước nhảy. 5. Trường hợp nào thì nguy hiểm nhất. 6. phương trình nước nhảy. 7. Đồ thị hàm số nước nhảy. 8. Hàm số nước nhảy. 9. Hàm số nước nhảy, đạt gía cực trị khi nào. 10. Hàm số nước nhảy biến thiên ra sao. 11. Phương pháp tính độ sâu liên hiệp nước nhảy. 12. Miền xác định nghiệm các độ sâu nước nhảy. 13. Công tính độ sâu liên hiệp đối với hình chử nhật. 14. Công tính chiều dài nước nhảy. 15. Công thức tính chiều dài sau nước nhảy. 16. Biện luận nước nhảy để làm gì, cách làm như thế nào. 17. Vẽ hình hiện hiện tượng nước nhảy ngập, tính như thế nào. 18. Khi nước nhảy phóng xa tính như thế nào. 19. Công thức tính lý thuyết khác công thức thức thực nghiệm và kinh nghiệm như thế nào. 20. Bài tập định tính nước có hiện tượng nước nhảy (Bài 7: f, g, h, I, k ) Ths. Trần Văn Hừng 51
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH BÀI TẬP Bài 1: Nước nhảy trong kênh lăng trụ mặt cắt chử nhật : b = 10 m; Q = 36 m3/s. Biết độ sâu trước nước nhảy h’ = 0,4m. a./Tính độ sâu liên hiệp sau nước nhảy. b./Tính chiều dài nước nhảy; c./ Tính tổn thất năng lượng trong nước nhảy. Bài 2: Kênh hình thang : Q = 16 m3/s; b = 7m; m = 1,5. a./vẽ đường biểu diễn hàm số nước nhảy (( h ( và từ đó xác định độ sâu liên hiệp sau nước nhảy , biết độ sâu trước nước nhảy bằng h’ = 0,3m. b./Tính thử lại h’’ bằng công thức gần đúng của Rakhơmanốp; c./ Tính chiều dài nước nhảy. Bài 3: Dòng chảy từ đập tràn xuống sân bậc có q = 4 m3/s. a./ Biết độ sâu trước nước nhảy là h’ = 0,6m , tính độ sâu sau nước nhảy; b./ Biết độ sâu sau nhảy h’’ = 2,5m , tính độ sâu trước nước nhảy. Baì 4: Kênh mặt cắt hình thang : Q = 10 m3/s; b = 2m; m =1,5. a./ Vẽ đường biểu diễn hàm số nước nhảy. Tính độ sâu liên hiệp sau nước nhảy , biết độ sâu trước nước nhảy bắng h’ = 0,6m; b./ Tính chiều dài nước nhảy. Bài 5: Tính sâu sau nước nhảy h’’ của kênh mặt cắt chử nhật : Q = 36 m3/s; b= 10m. Biết h’ = 0,7m. Tính tổn thất năng lượng và chiều dài nước nhảy. Bài 6: Kênh mặt cắt hình thang : b = 5m; m = 1; Q = 22 m3/s. Tính h’; biết h’ = 1,5m. Bài 7: Dòng chảy có lưu lượng Q = 50 m3/s chảy từ một công trình xuống đoạn kênh bêtông ( sân công trình ) có độ sâu tại mặt cắt co hẹp bằng hc = 0,25m. Kênh này rộng b= 20m mặt cắt chử nhật , n = 0,014 , đáy nằm ngang i = 0. Tiếp theo đoạn kênh bêtông là đoạn lát bảo vệ bằng đá hộc , rồi đến kênh đất ở hạ lưu. Kênh đất mặt cắt hình thang : m = 1; b = 20m n = 0,0225; i = 0,0004. Kênh coi như keó dài vô tận về phía hạ lưu , không có ảnh hưởng của các công trình khác. Vẽ đường mực nước ở khu vực sân công trình và kênh. Xác định vị trí nước nhảy và chiều dài nước nhảy để định chiều dài cần thiết cuả sân công trình bêtông , và chiều dài sau nước nhảy để định chiều dài đoạn bảo vệ bằng đá lát , trong điều kiên không có thiết bị tiêu năng. Bài 8: Kênh dẫn từ đập tràn đến bậc nước mặt cắt chử nhật b =20m; i =0,0001;n =0,014 Lưu lượng Q = 50 m3/s . Dòng chảy từ đập rơi xuống đầu kênh tại mặt cắt c-c , có độ sâu bằng hc = 0,5m. Đến cuối kênh nước rơi tự do xuống bậc , không ảnh hưởng của dòng chảy hạ lưu. Chiều dài kênh tính từ mặt cắt c-c đến bậc nước. Vẽ đường mặt nước trên đoạn kênh ấy; Xác định hình thức và vị trí của nước nhảy , nếu có ba trường hợp : a./ L= 50m Ths. Trần Văn Hừng 52
Chương III Nước Nhảy THỦY LỰC CÔNG TRÌNH b./ L = 100m c./ L = 420m. Bài 9: Kênh chử nhật b = 10m; Q = 20 m3/s ; n = 0,014. Đoạn trên có i1= 0,047 , có độ sâu chảy đều h01= 0,29m. Đoạn dưới có I2 = 0,00076 , có độ sâu chảy đều h02= 1,09m. Hai đoạn nối với nhau tại mặt cắt c-c. Xác định hình thức nối tiếp tại khu thay đổi độ dốc. Vẽ đường mặt nước trên và dưới mặt cắt c-c. Phía thượng và hạ lưu coi như xa vô tận , không chịu ảnh hưởng của công trình khác. Bài 10: Cũng như Bài 8. Nhưng đoạn kênh thứ hai có n = 0,02; i = 0,00013; h02= 2,5m. Bài 11: Kênh có mặt cắt hình thang : b= 2,5m; m= 0,5; n = 0,02; Q = 8 m3/s , có hai đoạn làm với độ dốc khác nhau. Đoạn trên có độ dốc i1 = 0,225 , độ sâu chảy đều h01= 0,325m. Đoạn dưới có độ dốc i2 = 0,0025 , độ sâu chảy đều h02 = 1,25m. Hai đoạn nối với nhau tại mặt cắt c-c. Xác định hình thức nối tiếp của dòng chảy. Bài 11: Một dòng kênh có mặt cắt hình thang : b = 8m; m =1; Q = 20 m3/s ; I = 0,04; n= 0,03. Đập chặn dòng kênh làm dâng nước , tạo nên ở thượng lưu đập một độ sâu bằng h= 2,25m Vẽ đường mặt nước trên đoạn kênh ở thượng lưu. Ths. Trần Văn Hừng 53
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH CHƯƠNG IV ĐẬP TRÀN (Spillways) 4.1 KHÁI NIỆM CƠ BẢN 4.1.1 Định nghĩa H Vật kiến trúc ngăn một dòng không P1 δ P áp làm cho dòng đó chảy tràn qua đỉnh gọi là đập tràn. hh - b gọi là chiều rộng đập tràn hay chiều dài đoạn tràn nước. (Nếu đập có Hình 4-1 nhiều đoạn tràn mà bằng nhau, thì b là chiều rộng của một đoạn tràn và n là số cửa tràn. Như vậy chiều rộng nước tràn qua một đập có nhiều cửa bằng n.b - P1 gọi là chiều cao đập so với đáy hoặc đáy sông thượng lưu. - P gọi là chiều cao đập so với đáy hạ lưu. - δ gọi là chiều dày đỉnh đập. - H gọi là cột nước tràn, chiều cao mặt nước thượng lưu so với đỉnh đập. Đo tại mặt cắt 0-0 cách đập từ (3÷ 5)H. - hh gọi là chiều sâu hạ lưu. (Mực nước có thường xuyên ở hạ lưu) - hn = hh - P gọi là độ ngập hạ lưu. 4.1.2 Phân lọai đập tràn a. Theo chiều dày đỉnh đập • Đập tràn thành mỏng: 0<δ< 0,67H. Chiều dày và hình dạng không ảnh hưởng đến làn nước tràn và lưu lượng. Hình 4-2a z H Hình 4-2a hn • Đập tràn mặt cắt thực dụng: P hh 67H< δ < (2÷ 3)H Ths. Trần Văn Hừng 53 Hình 4-2b
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Khi đó chiều dày đỉnh đập ảnh hưởng đến làn nước tràn, nhưng không quá lớn. Mặt cắt đập có thể là đa giác hoặc hình cong. Hình 4-2b và Hình Hình 4-2c • Đập tràn đỉnh rộng: (2 ÷3)H (8÷10)H h Hình 4-2c H P Hình 4-2d b. Phân loại theo dạng cửa tràn Chæí nháût Tam giacï hçnh thang hçnh cong H çnh 4-3. c. Theo hướng đập so với dòng chảy chính b b b Âáûp âàût vuäng Âápû âàût xiãn Âáûp âàût bãn goïc doìng chaíy Hçnh 4-4 Ths. Trần Văn Hừng 54
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH d. Tùy theo ảnh hưởng của mực nước hạ lưu đối với khả năng tháo nước của đập, có thể có một trong hai chế độ chảy: - Chảy không ngập: Q, H không ảnh hưởng đến hh - Chảy ngập: Q, H ảnh hưởng hh Ngoài ra còn có chảy co hẹp và không co hẹp Còn có thể nhiều cách phân loại khác nhau. 4.2 CÔNG THỨC CHUNG ĐẬP TRÀN 4.2.1 Chảy không ngập Trong chế độ chảy không ngập, lưu lượng chảy qua đập tràn Q có quan hệ như sau: Q = f(A , g , H0 ) Trong đó: 2 α.v0 H0 = H + ; (4-4) 2.g A diện tích cửa tràn; H0 cột nước toàn phần.( bao gồm cả cột nước lưu tốc đi đến ) Trường hợp thường gặp là cửa tràn chữ nhật, thì kích thước cửa tràn biểu thị: b là chiều rộng đập. Nên ta có quan hệ: Q = f( b, H0 , g ) Ta có thể viết viết quan hệ này dưới dạng: x y z Q = c.b .g . H0 . c là hằng số không thứ nguyên phụ thuộc vào hình dạng mặt cắt, chiều dày đỉnh đập.v.v Ta dùng phương pháp phân tích thứ nguyên để xác định các số mũ x, y, z. Trước hết, nhận xét trực giác rằng trong trường hợp đập tràn cửa chử nhật thì lưu lượng Q phải tỷ lệ với chiều rộng b, nghĩa là x= 1, ta có phương trình thứ nguyên: y z [ Q ] = [ b ].[ g ] .[ H0 ] 3 y ⎡L ⎤ ⎡ L ⎤ z = []L [L] ⎢ ⎥ ⎢ 2 ⎥ ⎣ T ⎦ ⎣T ⎦ Cân bằng thứ nguyên hai vế, ta được: L : 3 = 1 + y + Z T : -1 = - 2y Giải ra ta được: 1 3 y = và z = 2 2 Vậy : 3 2 Q = cb g H 0 c Đặt: m = , ta được: 2 3 2 Q = mb2gH0 (4-5) m là hệ số lưu lượng phụ thuộc đặc tính, cấu tạo từng loại đập. Ths. Trần Văn Hừng 55
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 4.2.2 Chảy ngập Trong trường hợp chảy ngập, mực nước hạ lưu ảnh hưởng đến khả năng tháo nước của đập, làm giảm lưu lượng qua đập (khi cột nước toàn phần không đổi). Công thức tổng quát có thể viết thành: 3 2 Q = σn.mb 2gH0 (4-5) σn là hệ số ngập (σn < 1), phụ thuộc chủ yếu vào mức đô ngập, tức quan hệ giữa hn và H. Điều kiện chảy ngập và trị số ngập sẽ được xét cho từng loại đập cụ thể. 4.2.3 Ảnh hưởng co hẹp bên Thường chiều rộng đập tràn nhỏ hơn chiều rộng của kênh, sông vì trong thực tế, một là cần hết sức rút ngắn chiều dài phần tràn nước của công trình ngăn sông; hai là do yêu cầu củng cố hai bên bờ sông ở hai đầu đập thường có mố. Do đó, dòng chảy bị thu hẹp ở hai bên, chiều rộng thực tế của dòng chảy trên đỉnh đập nhỏ hơn chiều rộng đập. Hiện tượng đó gọi là co hẹp bên. Co hẹp làm giảm lưu lượng chảy qua đập. Công thức tổng quát đập tràn trong trường hợp có co hẹp bên có thể viết : 3 2 Q = ε mb 2gH0 (4-6) Với: ε Hệ số co hẹp bên, phụ thuộc mức độ co hẹp và hình dạng cửa vào trên mặt bằng. Tri số co hẹp sẽ được xét riêng từng loại đập cụ thể. 4.3 ĐẬP TRÀN THÀNH MỎNG (Sharp-creted weir) 4.3.1 Các dạng nước chảy H Đối với đập tràn thành mỏng, ngoài hai chế độ chảy không ngập và chảy ngập, thì riêng trong trường hợp chảy không ngập, còn có thể có ba dạng chảy khác nhau sau đây, tùy theo tình hình thông khí cho phần không Hình 4-5 gian dưới làn nước tràn: a. Chảy tự do (hình 4-5) Khi phần không gian dưới làn nước tràn có không khí ra vào tự do, áp suất ở đó H bằng áp bằng áp suất khí trời, làn nước rơi tự do theo qui luật của vật rơi. b. Chảy bị ép (hình 4-6) Khi ở phần không gian dưới làn nước tràn, không khí bị làn nước cuốn đi mà không bổ sung đầy đủ, sinh ra chân không, Hçnh 4-6 làm cho làn nước không đổ được tự do mà bị ép vào gần thành đập. c. Chảy bị ép sát (hình 4-7) Ths. Trần Văn Hừng 56
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Khi cột nước H tràn nhỏ mà dưới làn nước tràn không khí không vào được tự do, thì làn nước tràn bám sát vào thành đập mà rơi xuống. Ghi chú: Hai loại chảy bị ép và chảy bị ép sát tuy có hệ số lưu lượng m lớn hơn chảy tự do, H nhưng không ổn định, làn nước lay động, hệ số lưu lượng m thay đổi. Trong chảy tự do thì làn nước tràn ổn định, hệ số lưu lượng m không đổi nên đập chảy tự do được dùng làm một công cụ đo lưu lượng trên kênh. Do đó, ở đây ta đi sâu xét cho trường hợp chảy tự do. Đập Hình 4-7 tràn thành mỏng chảy tự do không có co hẹp bên được gọi là đập tiêu chuẩn. 4.3.2 Công thức tính lưu lượng của đập tràn thành mỏng tiêu chuẩn Hình 4-8 Theo công thức tổng quát : 3 2 Q = mb 2gH 0 Thay công thức (4-5), ta có: 3 2 2 ⎛ αv0 ⎞ Q = mb 2g ⎜ H + ⎟ ⎝ 2g ⎠ Rút H ra ngoài ngoặc, ta được: 3 2 2 3 ⎛ αv0 ⎞ 2 Q = mb 2g ⎜1+ ⎟ H ⎝ 2gH ⎠ 3 2 Q = m0b 2gH (4-7) ⎛ αv2 ⎞ ⎜ 0 ⎟ với: m0 = m⎜1+ ⎟ ⎝ 2gH ⎠ Trị số m0 được xác định bằng thực nghiệm: Theo Ba-danh: 2 ⎛ 0.003 ⎞⎡ ⎛ H ⎞ ⎤ m = ⎜0.405 + ⎟⎢1+ 0.55⎜ ⎟ ⎥ (4-8) 0 H ⎜ H + P ⎟ ⎝ ⎠⎣⎢ ⎝ 1 ⎠ ⎦⎥ Phạm vi chính xác của công thức trên: Ths. Trần Văn Hừng 57
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 0.2 m 0.5H và H > 0.1 m Trong các phạm vi nói trên, lưu lượng tính bằng công thức đập tràn thành mỏng có thể chính xác đến 1%, do đó đập tràn thành mỏng tiêu chuẩn được dùng làm một công cụ đo lưu lượng trên kênh, chỉ cần đo cột nước H trên đập là có thể tính ngay ra lưu lượng. 4.3.3 Ảnh hưởng co hẹp bên Ta tính theo công thức: 3 2 Q = mcb 2gH (4-10) Trong đó: mc= εm0 = A1A2 (4-11) Trị số mc có thể lấy theo thực nghiệm của Ba-danh. 0.0027 B − b A = 0.405 + − 0.03 (4-12) 1 H B 2 2 ⎛ b ⎞ ⎛ H ⎞ ⎜ ⎟ A2 = 1+ 0.55⎜ ⎟ ⎜ ⎟ (4-13) ⎝ B ⎠ ⎝ H + P1 ⎠ 4.3.4 Chảy ngập Điều kiện chảy ngập: a) Mực nước hạ lưu cao hơn đỉnh đập: H Z hh>P hay hn>0 h h ở đó: hn=hh-P (4-14) b) Làn nước tràn nối tiếp hạ lưu bằng nước nhảy ngập hoặc không có nước nhảy, P dòng chảy ngay hạ lưu đập tràn là chảy êm. Điều kiện thứ 2 là: Hçnh 4-8a z ⎛ z ⎞ < ⎜ ⎟ P ⎝ P ⎠ pg trong đó: z = H – hn; (4-15) ⎛ z ⎞ ⎛ H ⎞ ⎜ ⎟ = f ⎜ ⎟ ⎝ P ⎠ pg ⎝ P ⎠ Tra bảng hay đồ thị thực nghiệm, cũng có thể lấy gần đúng : ⎛ z ⎞ ⎜ ⎟ =0,7÷0,75 ⎝ P ⎠ pg Ths. Trần Văn Hừng 58
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Nếu điều kiện thứ 2 không thoả mãn thì chảy tự do, mặc dù mực nước cao hơn đỉnh đập tràn, nhưng mực nước hạ lưu không ảnh hưởng lưu lượng tràn. Cả hai điều kiện trên thỏa, tính công thức chảy ngập như sau: 3 2 Q = σ n m0b 2gH (4-16) Trong đó hệ số ngập tính theo Ba-danh: ⎛ h ⎞ Z n 3 σ n = 1.05⎜1 + 0.2 ⎟. (4-16) ⎝ P ⎠ H Nếu vừa chảy ngập vừa co hẹp bên: 3 2 Q = σ n mcb 2gH (4-16) 4.3.5 Đập tràn thành mỏng cửa tam giác và hình thang a. Đập tràn cửa tam giác Hình 4-9 Cũng bằng phương pháp phân tích thứ nguyên như đã làm đối với đập cửa chữ nhật, ta được công thức tính lưu lượng của đập tràn cửa tam giác dưới dạng: θ 5 Q = m tg 2gH 2 0 2 trong đó : θ Góc ở đỉnh tam giác. Thay: θ m tg = m 0 2 tg Thì: 5 2 Q = mtg 2g H Đặt: M tg = mtg 2.g Ta được: 5 2 Q = M tg H (4-17) 0 Thường làm đập với θ=90 , theo thực nghiệm của Tomson trị số Mtg lúc đó bằng: Ths. Trần Văn Hừng 59
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Mtg=0,316 Thay vào ta có: Q=1,4H2,5 ( m3/s) ( H tính theo đơn vị là mét ) (4-18) Q= 4,427H2,5 ( l/s) ( H tính theo đơn vị là dm) (4-19) Độ chính xác là 1% trong phạm vi 0,05m 3H, P1>0, chảy tự do và lưu tốc tới gần không đáng kể. 4.4 ĐẬP TRÀN MĂT CẮT THỰC DỤNG 4.4.1 Hình dạng mặt cắt a. Mặt cắt hình đa giác: là hình thang, có đỉnh nằm ngang hoặc dốc, chiều dày đỉnh đập trong phạm vi: δ 0.67H < δ < ( 2 - 3)H Mái dốc thượng hạ lưu khác nhau. Các đập này có cấu tạo đơn giản, dễ xây dựng bằng mọi vật liệu bêtông, gạch đá, gỗ , nhưng có nhược điểm là có hệ số lưu lượng nhỏ so với các loại mặt cắt hình cong. Hçnh 4-10 b. Mặt cắt hình cong Ths. Trần Văn Hừng 60
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Có đỉnh đập và mái hạ lưu hình cong, lượn theo làn nứơc tràn, nên dòng chảy tràn được thuận, hệ số lưu lượng lớn, dễ tháo các vật trôi trong nước, nhưng xây dựng có phức tạp hơn. Đập mặt cắt hình cong thường có hai loại: - Nếu giữa mặt đập với mặt dưới làn nước tràn có khoảng trống thì không khí ở đó bị làn nước tràn cuốn đi, sinh ra chân không, gọi là đập hình cong có chân Hình 4-11 không. - Nếu làm cho mặt đập sát vào mặt dưới của làn nước tràn, không còn khoảng trống nữa thì sẽ không có chân không, gọi là đập hình cong không có chân không. 4.4.2 Công thức tính lưu lượng Ta dùng công thức tổng quát(4-5): 3 2 Q = mb 2gH 0 Trong thức tế, các đập hình cong thường được chia thành nhiều nhịp bởi các mố trụ. Trong trường hợp đó, ta quy ước kí hiệu: b là chiều rộng của một nhịp đập ∑b là chiều rộng tràn nước của toàn đập. Vì chia thành nhiều nhịp nên dòng chảy tràn bị thu hẹp bên, ta có công thức tính lưu lượng của toàn đập là: 3 2 Q = σ nε.m∑b 2g H 0 (4-22) Theo qui định, nếu thỏa mãn điều kiện sau đây, thì lưu tốc đi tới đủ nhỏ để có thể 2 α.v0 bỏ qua cột nước lưu tốc mà lấy H=H0 : 2.g Ωt > 4.∑b.H (4-23) Trong đó : Ωτ là diện tích mặt cắt dòng chảy thượng lưu đập. 4.4.3 Điều kiện chảy ngập và hệ số ngập Điều kiện chảy ngập của đập tràn có mặt cắt thực dụng cũng như của đập tràn thành mỏng: a. Mực nước hạ lưu cao hơn đỉnh đập. hh > P hay hn = hh – p Ths. Trần Văn Hừng 61
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH b. Dòng chảy ngay sau đập là chảy êm, nối tiếp với hạ lưu bằng nước nhảy ngập hoặc không có nước nhảy. Điều kiện này được thỏa mãn khi : Z ⎛ Z ⎞ < ⎜ ⎟ P ⎝ P ⎠ p.g ⎛ Z ⎞ ⎜ ⎟ đã được tính sẵn và cho ở bảng ( 14-1), dưới đây ⎝ P ⎠ p.g Bảng 4-1: Trị số phân giới xác định trạng thái chảy đập mặt cắt thực dụng H/P 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.75 1.00 1.5 2.00 0m.3 5 0.92 0.89 0.87 0.86 0.84 0.86 0.87 0.96 1.05 0.385 0.91 0.86 0.84 0.82 0.80 0.79 0.80 0.83 0.90 0.42 0.89 0.84 0.80 0.78 0.76 0.75 0.73 0.75 0.72 0.46 0.88 0.82 0.78 0.76 0.74 0.71 0.70 0.73 0.79 0.48 0.86 0.80 0.76 0.74 0.71 0.63 0.67 0.67 0.78 σn hệ số thực nghiệm cho ở bảng 14-2: Bảng 4-2: Hệ số ngập σn của đập có mặt cắt thực dụng. h σ n h H 0 Đập không có chân không Đập có chân không 0.1 0.998 0.971 0.4 0.983 0.845 0.6 0.957 0.723 0.7 0.933 0.642 0.8 0.79 0.538 0.9 0.59 0.39 4.4.4 Ảnh hưởng co hẹp bên Trong thực tế các đập, thường có chiều rộng tràn nước (b nhỏ hơn chiều rộng sông thượng lưu B, ở hai đầu đập có mố (mố bên) và trên đỉnh đập có các mố trụ, chia đập ra làm nhiều nhịp. Điều đó làm cho dòng chảy đi vào đỉnh đập bị co hẹp, chiều rộng thực tế của làn nước tràn trên mỗi nhịp không phải là b mà là: bc= εb Hệ số co hẹp được xác định bằng thực nghiệm, tính theo công thức : ζ + (n −1)ζ H ε = 1− 0.2 m.b m.t 0 (4-24) n b trong đó: Ths. Trần Văn Hừng 62
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH n số nhịp đập; b chiều rộng mỗi nhịp; H H 0 >1 thì phải lấy 0 =1 để tính; b b ξm.b hệ số hình dạng của mố bên, lấy các trị số ghi ở hình dưới đây; ξm.t hệ số hình dạng của mố trụ, lấy các trị số ghi ở hình dưới đây. ζm.b = ζm.t= 4.4.5 Cấu tạo mặt cắt và Hệ số lưu lượng a. Đập hình cong không có chân không. Nguyên tắc thiết kế mặt cắt đập không có chân không là làm cho mặt đập ăn khớp với mặt dưới của làn nước chảy qua đập thành mỏng tiêu chuẩn, ứng với một cột nước H cho trước, gọi là cột nước thiết kế mặt cắt; kí hiệu là Htk. Tốt nhất và được áp dụng nhiều nhất là mặt cắt do các ông Cơrigiơ và Ôphixêrôp nghiên cứu. Cơrigiơ nghiên cứu đường cong nước rơi tự do từ đập tràn thành mỏng, rồi vẽ mặt đập hơi lấn vào làn nước tràn. Ôphixêrôp về sau nghiên cứu sửa chữa mặt cắt Cơrigiơ, gọi là kiểu Cơrigiơ - Ôphixêrôp. Bảng dưới đây cho tọa độ vẽ đường tràn của hai loại. Bảng 4-3: Tọa độ đường cong mặt đập không có chân không vẽ theo phương pháp Cơrigiơ – Ôphixêrôp y y = x H x = tk H tk Đập loại I Đập loại II 0 0.126 0.043 0.2 0.007 0.00 0.3 0.00 0.005 0.6 0.06 0.098 1.0 0.256 0.321 1.4 0.565 0.665 1.7 0.873 0.992 2.5 1.960 1.14 3.0 2.824 3.06 4.0 4.930 5.24 4.5 6.22 6.58 Ths. Trần Văn Hừng 63
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH Nếu đập cao, bản thân đường cong này không đủ thỏa mãn điều kiện ổn định của thân đập thì tiếp theo đường cong này là một đoạn thẳng có độ dốc theo yêu cầu ổn định của thân đập. Phần chân đập, chỗ nối tiếp với sân đập có lượn theo một cung tròn để dòng chảy xuống chân đập được thuận. Bán kính R cung tròn này lấy theo kinh nghiệm, cho ở bảng. Khi đập thấp hơn 10m thì có thể lấy R=0.5P. Bảng 4-4: Bảng trị số bán kính nối tiếp R ở chân đập H(m) R(m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P(m) 10 3.0 4.2 5.4 6.5 7.5 8.5 9.5 10.6 11.6 20 4.0 6.0 7.8 8.9 10.0 11.0 12.0 13.3 14.3 30 4.5 7.5 9.7 11.0 14.4 13.5 14.7 15.8 16.8 40 4.7 8.4 11.0 13.0 14.5 15.8 17.0 18.0 19.0 50 4.8 8.8 12.0 14.5 16.5 18.0 19.2 22.3 21.3 60 4.9 8.9 13.0 15.5 18.0 20.0 21.0 22.2 23.2 Phía thượng lưu mặt cắt lý thuyết nói trên, có thể làm thêm một đoạn dày a, phần trên có mặt dốc một góc α để dễ tháo các vật trôi trong nước. Trị số a và α tùy theo yêu cầu kiến trúc của thân đập. Thường α=450. Đập được thiết kế và xây dựng với cột nước thiết kế cho trước Htk sẽ là đập không có chân không, khi đập làm việc với cột nước bằng hoặc nhỏ hơn Htk. Khi H Htk thì do làn nước vòng ra xa hơn, tách khỏi mặt đập, nên đập sẽ thành có chân không, lúc đó hệ số lưu lượng tăng lên. Do những điều kiện trên, hệ số lưu lượng của một đập cụ thể làm việc với một cột nước nào đó được xác định bằng công thức. m=σhd.σH.mtc (4-25) trong đó: σhd : Hệ số do thay đổi hình dạng theo cấu tạo khác với đập tiêu chuẩn, chẳng hạn do tăng đoạn a và góc α và góc β , tra Bảng 14-5; σH : Hệ số sửa chữa do cột nước H khác với Htk, tra Bảng 14-6; mtc : Hệ số lưu lượng được xác định cho kiểu đập tiêu chuẩn: + Đập loại I có mtc = 0,504. + Đập loại II có mtc = 0,48. Bảng 4-5: Hệ số sửa chữa hình dạng σhd e 0 P1 0 β α 0 0.3 0.6 0.9 1.0 15 0.888 0.878 0.855 0.850 0.933 15 30 0.910 0.908 0.885 0.880 0.974 60 0.927 0.925 0.902 0.805 1.0 Ths. Trần Văn Hừng 64
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 15 0.915 0.915 0.911 0.919 0.919 30 0.953 0.950 0.950 0.950 0.956 45 60 0.974 0.974 0.970 0.978 1.0 15 0.930 0.930 0.930 0.930 0.933 30 0.972 0.972 0.972 0.972 0.974 75 60 0.998 0.998 0.999 0.999 1.0 Trong đó : e là độ dài phần thẳng đứng của mặt đập phía thượng lưu. Bảng 4-6: Hệ số sửa chửa do cột nước σH α0 tk 15 30 45 60 75 90 H/H 0.2 0.897 0.886 0.875 0.864 0.853 0.842 0.4 0.934 0.928 0.921 0.914 0.907 0.900 0.6 0.961 0.957 0.953 0.949 0.945 0.940 0.8 0.982 0.980 0.978 0.977 0.975 0.973 1.2 1.016 1.017 1.019 1.020 1.022 1.024 1.4 1.029 1.032 1.036 1.039 1.042 1.045 1.6 1.042 1.048 1.051 1.055 1.060 1.064 1.8 1.054 1.059 1.065 1.071 1.076 1.082 2.0 1.064 1.071 1.078 1.085 1.092 1.099 4.4.6 Đập hình đa giác Có rất nhiều kiểu: Chữ nhật, hình thang, đa giác bất kỳ, có thể có một phần là đường cong. Các loại đập này cấu tạo đơn giản, dễ làm, nhưng hệ số lưu lượng nhỏ, m=0,35÷0,45. Thường được dùng nhiều vào các công trình thủy lợi loại nhỏ bằng vật liệu tại chổ: đá, gạch, gỗ Hệ số lưu lượng của đập mặt cắt chữ nhật, theo Ba-danh: ⎛ H ⎞ m = 0.42⎜0.70 + 0.185 ⎟ (4-25) ⎝ δ ⎠ 4.4.7 Các bài toán về đập tràn mặt cắt thực dụng Thực tế thường giải quyết các bài toán sau đây về đập tràn: a. Biết chiều rộng đập b, cao trình đỉnh đập, mực nước thượng hạ lưu (tức biết H và hh ), tính lưu lượng Q. b. Biết chiều rộng đập b, lưu lượng Q, mực nước thượng hạ lưu, xác định cao trình đỉnh đập (tính H) hoặc ngược lại xác định H (tính ra cao trình đỉnh đập). c. Biết lưu lượng Q, cao trình đỉnh đập, mực nước thượng hạ lưu, tính chiều rộng đập b. Nói chung cách giải từ công thức tổng quát. Ths. Trần Văn Hừng 65
Chương IV Đập Tràn THỦY LỰC CÔNG TRÌNH 3 2 Q=σn.ε.m.∑b. 2.g.H Ta có thể dễ dàng rút ra một trong các đại lượng Q, b, H khi biết các đại lượng còn lại. Tuy nhiên vì các hệ số σn , ε , m nhiều khi lại phụ thuộc yếu tố chưa biết, nên một số bài toán phải giải bằng cách tính đúng dần. 4.5 ĐẬP TRÀN ĐỈNH RỘNG (Broad-crested weir) 4.5.1 Định nghĩa Là đập tràn có đỉnh nằm ngang, chiều cao bất kỳ, mép vào thượng lưu có thể xiên hoặc vuông cạnh. Ngưỡng tràn có hình dạng tùy ý và chiều dày đập thỏa điều kiện. (2 - 3 )H 0), không co hẹp, chảy không ngập và có chiều dài thay đổi như sau: K H K hk hc Hình 4-12 ♦ 2H 10H: Có nước nhảy sóng trên đập dần lên phía thượng lưu đè lên mặt cắt co hẹp. Đây có thể xem trường hợp dạng dòng chảy quá độ chuyển qua đoạn kênh ngắn. b. Ảnh hưởng của mực nước hạ lưu. Xét các chế độ chảy ứng với chiều dài đập điển hình, khi mực nước hạ lưu dần tăng lên như sau: Ths. Trần Văn Hừng 66