Giáo trình Tâm lý hành vi bất bình thường - ThS. Nguyễn Ngọc Lâm

Nội dung text: Giáo trình Tâm lý hành vi bất bình thường - ThS. Nguyễn Ngọc Lâm

1. GIAÙO TRÌNH MOÂN HOÏC TAÂM LYÙ HAØNH VI BAÁT BÌNH THÖÔØNG Th.S.Nguyeãn Ngoïc Laâm bieân soaïn Naêm 2002 1
2. MUÏC LUÏC Chöông 1 : Khaùi nieäm baát bình thöôøng . Tr 3 Chöông 2 : Haønh vi con ngöôøi tr 12 Chöông 3 : Taâm beänh hoïc veà tuoåi thô . tr 18 Chöông 4 : Lòch söû cuûa taâm lyù beänh hoïc vaø heä thoáng phaân loaïi : tr 28 Chöông 5 : Hoaït ñoäng taâm thaàn : tr 39 Chöông 6 : Bieåu hieän cuûa roái loaïn taâm thaàn : tr 43 Chöông 7 : Lo aâu vaø traàm caûm : tr 48 Chöông 8 : Beänh höng – traàm caûm : tr 63 Chöông 9 : Xung ñoät vaø Stress : tr 65 Chöông 10 : Roái loaïn nhaân caùch : . tr 73 Chöông 11 : Beänh taâm thaàn phaân lieät : tr 76 Chöông 12 : Roái loaïn tình duïc : tr 79 Chöông 13 : Haønh vi töï töû ôû thanh thieáu nieân : tr 81 Taøi lieäu tham khaûo : tr 85 2
3. CHÖÔNG 1 : KHAI NIEÄM BAÁT BÌNH THÖÔØNG X W Noùi ñeán ai ñoù baát bình thöôøng laø noùi ñeán caùi gì ? Laøm theá naøo ñeå bieát moät ngöôøi naøo ñoù baát bình thöôøng ? Taïi sao hoï ñaõ trôû thaønh nhö theá? Hoï coù thay ñoåi ñöôïc khoâng ? Tröôùc heát, chuùng ta caàn tìm hieåu theá naøo laø “bình thöôøng” vaø “baát bình thöôøng”. 1. CAÙC ÑÒNH NGHÓA VEÀ BAÁT BÌNH THÖÔØNG : Ngaøy nay coù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau ñöôïc söû duïng bôûi caùc nhaø taâm lyù vaø trong daân gian veà haønh vi baát bình thöôøng. 1.1. Söï leäch laïc so vôùi bình thöôøng (leäch chuaån): haønh vi khoâng bình thöôøng so vôùi ña soá : neáu laøm thoáng keâ vaø neáu laáy moät ñieåm trung bình thì ña soá con ngöôøi xoay quanh ñieåm aáy, moät ít ngöôøi ôû vò trí xa hôn : ví duï chieàu cao. Khoûang caùch vôùi nhöõng giaù trò trung bình ñoâi khi bò xem laø baát bình thöôøng (gïoïi laø ñôn vò leäch chuaån ) : ví duï IQ cuûa trí thoâng minh : döôùi 100 ñöôïc xem laø baát bình thöôøng veà trí thoâng minh. 1.2 Vi phaïm chuaån möïc xaõ hoäi : vi phaïm caùc qui taéc xaõ hoäi. Phaàn lôùn caùc haønh vi cuûa chuùng ta ñöôïc ñònh hình theo caùc quy taéc (caùi gì laø ñuùng, sai). Ví duï : caùch thöùc aên maëc, haønh vi trong laàn heïn ñaàu tieân, nhìn ngöôøi laï, haønh vi sinh vieân / giaûng vieân, noùi chung ôû moïi khía caïnh cuûa cuoäc soáng. Ñaây laø ñònh chuaån thöôøng ñöôïc duøng nhieàu nhaát. 1.3. Haønh vi khoâng thích nghi : coù hai khía caïnh : khoâng thích öùng vôùi chính mình nhö khoâng ñaït muïc tieâu, khoâng thích öùng vôùi yeâu caàu cuoäc soáng vaø khoâng thích öùng vôùi xaõ hoäi ( nhö quaáy raày, khoâng hoaø nhaäp hay laøm hoûng chöùc naêng nhoùm xaõ hoäi) Ví duï: Tuaán, moät ngöôøi ñaøn oâng 38 tuoåi ngaøy naøo cuõng say röôïu ñeán möùc maát töï chuû. Anh ta hay gaây goã vôùi gia ñình vaø baïn beø anh vaø thöôøng ñaùnh nhau taïi nôi laøm vieäc. Tuaàn roài, anh maéng chöûi xeáp cuûa anh vaø bò nghæ vieäc. Anh khoâng yù muoán tìm vieäc khaùc vaø tieâu tieàn vaøo vieäc uoáng röôïu, xem video, anh khoâng heà nghiõ anh laø gì vaø khi ai xem thöôøng anh ta thì anh ta raát buoàn khoå. 1.4. Söï ñaâu khoå caù nhaân : Neáu con ngöôøi haøi loøng vôùi cuoäc soáng cuûa mình thì khoâng coù gì phaûi quan taâm ñeán laõnh vöïc söùc khoeû taâm thaàn. Nhöng khi lo aâu, khuûng hoaûng thì haønh vi vaø suy nghó cuûa ngöôøi baát haïnh deã bò xem laø baát bình thöôøng. 1.5. Leäch laïc töø moät lyù töôûng : vaán ñeà naøy tuøy thuoäc vaøo tính chaát ñaëc bieät cuûa “ lyù töôûng “ caù nhaân laø gì. Ñoù cuõng laø daáu hieäu cuûa beänh taâm thaàn theo moät soá thuyeát taâm lyù. 1.6. Roái loaïn veà maët y hoïc : baát bình thöôøng phaùt sinh khi coù beänh veà theå chaát. Haønh vi baát thöôøng laø daáu hieäu cuûa söï roái loaïn theå chaát. Ñoù laø khaùi nieäm phaùt sinh sinh vaät 3
4. (biogenic). Ngöôøi beänh khaùc vôùi ngöôøi khoâng beänh. Ví duï : beänh Alzheimer (naõo bò thaùi hoaù, taäp trung, trí nhôù keùm, khoù chòu, aûo giaùc) Khoâng coù moät ñònh nghóa naøo goïi laø ñuùng hay laø toát nhaát vì coù nhieàu khía caïnh cuûa baát bình thöôøng. 2. MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ TRONG CAÙC ÑÒNH NGHÓA VEÀ BAÁT BÌNH THÖùÔØNG 2.1. Söï leäch laïc so vôùi bình thöôøng : Ñònh nghóa naøy lieân quan ñeán ngöôøi trung bình (average person = ideal person). Trung bình coù nghóa laø lyù töôûng khoâng ? Khaùc vôùi trung bình coù phaûi laø daáu hieäu cuûa leäch laïc khoâng ? Nhöng trong caùc laõnh vöïc hoaït ñoäng ngheä thuaät, khoa hoc, vaên hoaù ) nhieàu ngöôøi ñaõ leäch laïc so vôùi bình thöôøng thì laïi linh hoaït vaø mang ñeán nhieàu tieán boä cho loaøi ngöôøi. 2.2. Vi phaïm chuaån möïc xaõ hoäi : a) Nhöõng ngöôøi caûi caùch xaõ hoäi (nhö nöõ quyeàn) khoâng chaáp nhaän nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi laïc haäu thì khoâng theå bò xem laø baát bình thöôøng. b) Thuyeát vaên hoaù töông ñoái : khoâng coù gì tuyeät ñoái, caùi baát thöôøng tuyeät ñoái vôùi chuùng ta laïi laø bình thöôøng ñoái vôùi daân toäc khaùc. Ví duï taïi Taân Guinea coù 3 boä toäc : Arapesh (nam vaø nöõ ñeàu dòu daøng, cuøng chaêm soùc con caùi), Mundugumar (nam vaø nöõ ñeàu hung döõ, aên thòt ngöôøi) vaø Tchumbuli (nam thì nham hieåm, toùc xoaén vaø maëc quaàn aùo ñeïp, thích ñi mua haøng trong khi nöõ maïnh meõ, quaûn lyù, khoâng trang ñieåm). Nhö vaäy khoâng coù tieâu chuaån vaên hoaù ñeå ñaùnh giaù ai bình thöôøng vaø ai baát bình thöôøng. Hôn nöõa, caùc quy taéc vaên hoaù coù theå thay ñoåi theo thôøi gian, qua caùc theá heä khaùc nhau. 2.3. Haønh vi khoâng thích nghi: Caùch ñaùnh giaù naøy khoâng quan taâm ñeán vieäc coù theå coù hoaøn caûnh khoâng bình thöôøng, caàn coù haønh vi khoâng bình thöôøng ñeå thích öùng. Ví duï coù ngöôøi Ñöùc khoâng thích nghi vôùi Ñöùc Quoác Xaõ, ngöôøi vôï khoâng theå ñöông ñaàu vôùi ngöôøi choàng laïm duïng baø ta. 2.4. Khuûng hoaûng caù nhaân : Noùi haønh vi baát thöôøng laø noùi haønh vi gaây ra khuûng hoaûng/khoù chòu vaø bình thöôøng laø khi khoâng coù söï khoù chòu. Vaäy taïi sao Charles Manson, keû gieát ngöôøi haøng loaït, vaãn toû ra bình thöôøng, khoâng caûm thaáy toäi loãi, cuõng nhö ngöôøi taâm thaàn nghe tieáng noùi cuûa ngöôøi meï ñaõ maát caûm thaáy vui söôùng. Ñ au buoàn khoâng haún laø ñieàu xaáu. Khi theå hieän ñau buoàn thì con ngöôøi coù theå khaéc phuïc toát hôn khoù khaên, söï lo aâu veà moät nguy cô naøo ñoù coù theå giuùp ta phoøng traùnh. 2.5. Leäch laïc töø moät yù töôûng : 4
5. Lyù töôûng cuûa ai ? lyù töôûng cuûa caù nhaân ? vaên hoaù ? trôøi ? Gioáng nhö caùc quy taéc xaõ hoäi, lyù töôûng mang tính töông ñoái qua caùc nhoùm vaø thôøi gian. Ví nhö Pythagoras xaây döïng toân giaùo döïa treân nhöõng lyù töôûng roû raøng nhö khoâng nhaët cuûa rôi, khoâng beû baùnh mì, khoâng ñi treân xa loä, kieâng aên ñaäu. 2.6. Roái loaïn veà maët y hoïc : Tröôùc ñaây cho raèng vaán ñeà trong sinh hoïc laø nguyeân nhaân cuûa vaán ñeà taâm lyù. Nhö chuùng ta ñaõ bieát coù nhieàu haønh vi baát thöôøng khoâng phaûi do vaán ñeà taâm lyù. Ví duï chöùng cuoàng loaïn (trieäu chöùng nhö teâ lieät, muø, ñieác, khoâng do nguyeân nhaân veà theå chaát) do moät noå löïc voâ thöùc muoán vöôït qua nhöõng caûm xuùc khoâng mong muoán. Theo WHO, söùc khoeû laø tình traïng thoaûi maùi hoaøn toaøn veà maët theå chaát, taâm thaàn vaø xaõ hoäi vaø khoâng ñôn thuaàn laø khoâng coù beänh taät. Duøng ñònh nghóa laø khoâng theå traùnh ñöôïc vaø laø caàn thieát. Khi choïn moät ñònh nghóa, ta thöôøng döïa treân caûm nhaän, caûm xuùc, tieän lôïi, thoùi quen, söï haáp daãn, ñaïo ñöùc. Ñònh nghóa ñöôïc duøng trong noäi dung moân hoïc naøy taát nhieân mang nhieàu khía caïnh khaùc nhau. Vaø cuõng vì theá maø chuùng ta cuøng phaùt hieän vaán ñeà. 3. CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA BAÁT BÌNH THÖÔØNG 3.1. Ñau khoå : Ñau khoå veà maët taâm lyù vaø do ñoù caøng ñau khoå hôn. Nhöng ñau khoå chöa phaûi laø ñieàu kieän caàn thieát cuûa baát bình thöôøng vì coù ngöôøi bò xem laø baát bình thöôøng nhöng hoï khoâng ñau khoå. Ñau khoå cuõng chöa phaûi laø yeáu toá ñuû cuûa baát bình thöôøng vì ñau khoå laø chuyeän bình thöôøng cuûa cuoäc soáng. 3.2. Thieáu thích nghi : Moät haønh vi phuø hôïp vaø thích nghi laø yeáu toá cô sôû ñeå ñaùnh giaù moät haønh vi laø bình thöôøng hay baát thöôøng. Veà maët sinh hoïc, söï thích nghi ñöôïc öùng duïng trong ba caâu hoûi : Noù coù taêng cöôøng söï toàn taïi khoâng ? Coù taêng cöôøng cho söï an sinh caù nhaân khoâng ? Coù taêng cöôøng cho an sinh xaõ hoäi khoâng ? Nhöõng nhaø taâm lyù thieân veà hai caâu hoûi sau. Haønh vi naøo gaây caûn trôû, laøm phöông haïi an sinh caù nhaân hay xaõ hoäi thì ñöôïc xem laø khoâng bình thöôøng. Qua an sinh caù nhaân, chuùng ta muoán noùi ñeán khaû naêng laøm vieäc vaø khaû naêng giao tieáp toát vôùi moïi ngöôøi khaùc. Phieàn muoän vaø lo aâu laøm caûn trôû tình yeâu vaø coâng vieäc, khoù ñaït caùc muïc tieâu caù nhaân. Keû saùt nhaân, keû thích ñoát nhaø laø nhöõng keû laøm phöông haïi an sinh xaõ hoäi, ñöôïc xem laø baát bình thöôøng. 3.3. Söï phi lyù vaø khoù hieåu : Moät khi haønh vi cuûa ai ñoù coù veû laäp dò, khoù hieåu thì bò ñaùnh giaù laø baát bình thöôøng : caùc trieäu chöùng cuûa taâm thaàn phaân lieät (schizophrenia), nhöõng nieàm tin mô hoà vaø kyø quaëc, nhaän thöùc khoâng döïa treân thöïc teá khaùch quan. 5
6. 3.4. Khoâng döï ñoùan tröôùc ñöôïc vaø thieáu töï chuû : Chuùng ta thöôøng mong ñôïi ngöôøi khaùc tröôùc sau nhö moät, bieát töï chuû vaø coù theå tieân ñoaùn tröôùc haønh vi cuûa hoï ñöôïc. Chuùng ta pheâ phaùn ngöôøi baát thöôøng laø ngöôøi khoâng nhö ta mong ñôïi. 3.5. Khoâng theo quy öôùc : aên maëc saëc sôû nôi toân nghieâm, haønh vi khoâng gioáng ai, hieám thaáy maø xaõ hoäi khoâng mong muoán, ví duï : ngöôøi Hippy. 3.6.Taïo söï khoù chòu nôi ngöôøi khaùc : môû aâm thanh to trong xoùm, vi phaïm caùc nguyeân taéc phi chính quy. 3.7. Vi phaïm nhöõng tieâu chuaån ñaïo ñöùc : laøm vieäc laø bình thöôøng, khoâng laøm vieäc laø baát thöôøng. Yeâu, trung thöïc, giuùp ñôõ ngöôøi khaùc laø bình thöôøng, khoâng nhö theá laø baát thöôøng. Coù nôi, ai khoâng tin vaät laï bay hoaëc khoâng tin coù moät ñaáng sieâu nhieân laø baát bình thöôøng. Ñònh nghóa “bình thöôøng” : “Bình thöôøng” chæ ñôn giaûn laø khoâng coù baát bình thöôøng. Neáu baát bình thöôøng laø moät vaán ñeà do phaùn xeùt vaø nhaõn quan xaõ hoäi thì ñoù cuõng laø bình thöôøng. Thaûo luaän veà tröôøng hôïp thuû daâm : Coù voâ lyù khoâng ? Khoâng vaø coù ñau khoå khoâng ? Khoâng, ngöôøi khaùc troâng thaáy coù khoù chòu khoâng ? Khoâng.Thuû daâm ôû moät soá nôi khoâng ñöôïc chaáp nhaän, nhöng noù khoâng hoäi ñuû caùc yeáu toá cuûa baát bình thöôøng. Theo Rosenhan(1969), caùc maët tích cöïc cuûa cuoäc soáng taïo söï baûo veä toát choáng laïi baát bình thöôøng, ñoù laø khaùi nieäm “soáng toái öu”(optimal living”). 4. CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA CUOÄC SOÁNG TOÁI ÖU : Toái öu laø moät muïc tieâu, coù ngaøy naøo ñoù vaø trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, chuùng ta caûm thaáy thoûai maùi hôn, nhöng vaøo nhöõng luùc khaùc, mình laïi thaáy ít hôn, khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaáy hoaøn toaøn haøi loøng. Coù saùu laõnh vöïc ñöôïc coâng nhaän laø soáng toái öu: 1. Thaùi ñoä tích cöïc ñoái vôùi chính mình : Töï chaáp nhaän mình, chaáp nhaän khaû naêng vaø giôùi haïn cuûa mình. 2. Taêng tröôûng vaø phaùt trieån : Bieát ñaàu tö cho cuoäc soáng, thoûa maõn ñöôïc caùc nhu caàu cô baûn. 3. Töï laäp : ñaùp öùng ñöôïc vôùi söï ñoøi hoûi cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi vaø caùc tieâu chuaån noäi taïi, ñaùnh giaù toát veà chính mình hôn laø ngöôøi khaùc ñaùnh giaù toát veà mình. 6
7. PHAÙN XEÙT HAØNH VI Giöõa ngöôøi haønh ñoäng vaø ngöôøi quan saùt (ngöôøi haønh ñoäng ít khi töï cho mình baát bình thöôøng trong khi ngöôøi quan saùt coù khuynh höôùng phaùn xeùt ngöôøi khaùc laø baát bình thöôøng) HAØNH VI Ngöôøi cö xöû treân ñöôøng phoá Ngöôøi quan saùt N göôøi cö xöû Hieåu bieát nhieàu veà lyù do Hieåu bieát ít veà lyù do cuûa haønh vi Thoâng tin cuûa haønh vi Bieát haønh vi thöôøng phaùt Coù theå ñaùnh giaù doùù laø Haønh vi sinh nhö theá naøo. haønh vi thöôøng coù chæ qua thoâng moät laàn quan saùt thöôøng Coù theå coù tieâu chuaån ñaïo Tieâu Coù theå bò aûnh höôûng bôûi ñöùc vaø lyù töôûng rieâng ñeå chuaån caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc baøo chöõa haønh vi. vaø lyù töôûng maâu thuẫnvôùi haønh vi Töï ñaùnh giaù mình deã daøng Ñaùnh giaù ngöôøi khaùc khaéc Caùch hôn ngöôøi khaùc khe hôn vôùi chính mình nhìn Phaùn xeùt Bình thöôøng Baát bình thöôøng 7
8. 4. Nhaän thöùc ñaày ñuû veà thöïc taïi : Khi chuùng ta gheùt ai, chuùng ta thöôøng tin raèng hoï luùc naøo cuõng deã gheùt, chöù chuùng ta khoâng chòu tìm caùch naøo ñoù ñeå thaáy hoï deã thöông. Neáu nhaän thöùc ñaày ñuû, chuùng ta traùnh ñöôïc nhöõng sai laàm trong cuoäc soáng. 5. Moâi tröôøng phaùt huy khaû naêng: Moâi tröôøng laøm vieäc, tình yeâu, vui chôi giaûi trí. 6. Quan heä tích cöïc vôùi ngöôøi khaùc: vui veû, giuùp ñôõ laãn nhau, toân troïng nhau, khaû naêng yeâu vaø ñöôïc yeâu. Baøi ñoïc theâm : Tạo cân bằng tâm lý X W Không quá hà khắc với chính mình: Bạn đừng định ra yêu cầu quá cao với mình, khi không đủ sức thực hiện lại chán nản. Cũng đừng vì quá cầu toàn để rồi luôn tự trách mình chưa hoàn thiện. Tốt nhất, bạn nên lập kế hoạch, thực hiện mục tiêu trong phạm vi khả năng mình, như thế lòng bạn sẽ thanh thản hơn. Ðặt kỳ vọng quá cao ở người khác: Dù là người thân nhất, cũng không nên đặt quá nhiều kỳ vọng vào họ. Bạn đừng quên, mỗi người đều có tư tưởng riêng, ưu khuyết điểm riêng, họ không thể giống bạn. Kỳ vọng của bạn như là một ảo tưởng, dễ làm bạn thất vọng chán nản, khi họ không đạt như ý bạn yêu cầu. Làm tan biến cơn giận: Khi nóng giận, bạn dễ phạm sai lầm. Có nhiều cách kiểm soát nóng giận như chơi thể thao, xem phim, ca nhạc v.v Ðôi khi cần "khuất phục": Nếu sự việc không có ảnh hưởng lớn, bạn cũng tránh cố chấp để giảm bớt sự phiền toái. Bạn nhớ, khuất phục ở đây là nhượng bộ trước điều có thể và hợp lý , chứ không phải ngại khó khăn, gian khổ, ngại phấn đấu, vươn lên. Nên nghỉ ngơi: 8
9. Khi gặp trở ngại, bạn nên tạm để cho sự phiền muộn lắng dịu bằng cách chia sẻ với người thân, bạn bè nếu có thể, hay đi du lịch, giải trí, để tâm hồn bình yên, bạn mới tìm cách giải quyết. Việc giúp đỡ người khác cũng nên làm vì khi đó chẳng những bạn quên đi phiền toái, mà còn tạo tình cảm quy báu với mọi người chung quanh. Ðừng tham việc quá sức: Muốn giảm bớt gánh nặng tinh thần, bạn đừng nên tiến hành cùng một lúc nhiều công việc, tránh lao tâm, lao lực vô ích. Ðừng cạnh tranh, hay đố kỵ với người khác: Học hỏi điều hay hơn của người khác là đáng quý , song đó hoàn toàn khác với sự tị nạnh, đố kỵ. Thói quen tị nạnh sẽ tạo trạng thái tinh thần căng thẳng cho bạn. Bạn không thể sống và làm việc tốt nếu luôn nghĩ rằng mình đang sống với kẻ thù. Sống chan hòa với mọi người: Người bị bài xích thường là người có tính đa nghi, cảnh giác với người khác. Bạn phải tỏ thiện chí đúng lúc, có quan hệ tốt với những người sống quanh mình. Như vậy tâm trí bạn sẽ thanh thản hơn. Giải trí: Ðây là biện pháp tốt nhất để giảm áp lực tinh thần của bạn. Hình thức giải trí ra sao không quan trọng, nếu bạn thấy vui vẻ thoải mái, tạo sự cân bằng ổn định tâm lý là tốt nhất. Theo B áo Người lao động 5. BAÁT BÌNH THÖÔØNG QUA THÔØI GIAN Theo thôøi gian, coù 3 caùch giaûi thích nguoàn goác cuûa baát bình thöôøng : 1. Giaûi thích theo taâm linh 2. Giaûi thích theo theå lyù 3. Giaûi thích theo taâm lyù 9
10. 5.1. Giaûi thích theo taâm linh : Thuôû xöa, baát bình thöôøng ñeàu gaén vôùi ma quyû. ÔÛ moïi thôøi ñaïi vaø moïi nôi, ngöôøi ta ñeàu cho raèng ñoäng ñaát, luõ luït, beänh taät, maâu thuaån trong quan heä ngöôøi vaø ngöôøi ñeàu ñöôïc duøng ñeå giaûi thích nguoàn goác cuûa ñieàu khoâng bình thöôøng. Baát bình thöôøng xuaát phaùt töø caùch nhìn cuûa moät neàn vaên hoùa vaø ñöôïc giaûi thích theo töø rieâng cuûa mình(ví duï theo quan ñieåm duy taâm(animism) – giaûi thích nguoàn goác laø do ma quyû nhaäp - hay duy vaät – giaûi thích theo khoa hoïc hôn). Trong caùc xaõ hoäi caän ñaïi, ngöôøi ta tin laø moïi ngöôøi ñeàu coù linh hoàn vaø khi con ngöôøi bò roái loïan taâm thaàn thì cho ñoù laø do nguoàn goác taâm linh : ngöôøi beänh taâm thaàn laø do söï thaâm nhaäp vaø kieåm soùat cuûa hoàn ma(coù theå laø toå tieân, thuù, thaàn linh, vò anh huøng ): Ñieäu nhaûy ñieân cuoàng vaø töï cho mình laø choù soùi(lycanthropy = chöùng hoang töôûng hoùa soùi). Ñeán thôøi caùch maïng tö saûn taïi Chaâu Aâu(TK18), vôùi söï xuaát hieän cuûa chuû nghóa tö baûn, caùc giaù trò caù nhaân thay theá caùc giaù trò coâng xaõ, thaønh phoá thay theá daàn coäng ñoàng thoân queâ, cheá ñoä phong kieán ñang suy yeáu, Ki toâ giaùo trôû neân maïnh vaø ñaày quyeàn löïc : ai tin vaøo ma quyû, nhaát laø phuø thuûy seû bò xöû cheát. 5.2. Giaûi thích theo theå lyù : Thôøi coå ñaïi, con ngöôøi xem baát bình thöôøng laø do nguyeân nhaân theå lyù : ngöôøi ta khoan vaøo soï ngöôøi ñeå trò beänh chöùng ñau ñaàu cho ngöôøi bò chöùng cuoàng loïan(hysteria). Ngöôøi Ai-caäp cho raèng neáu ngöôøi phuï nöõ naøo maø bò ñau nhöùc ôû cô theå, maát gioïng noùi, ñau ñaàu, baïi lieät, u buoàn ñeàu do nguoàn goác laø sa töû cung. Hoï tin raèng moãi boä phaän trong cô theå coù theå di chuyeån ñeå ñi tìm nöôùc vaø thöùc aên vaø khi noù baùm vaøo tim thì phaùt sinh u buoàn, oùi möûa (Theo chöõ Ai-caäp, hystera = uterus). Theo thuyeát cho raèng ngöôøi laø thuù(animalism), coù söï töông ñoàng giöõa thuù vaät vaø ngöôøi bò taâm thaàn vì ngöôøi bò taâm thaàn khoâng kieåm soùat ñöôïc haønh vi cuûa mình nhö thuù vaät vaø coù theå soáng nhö thuù vaät trong ñieàu kieän toài taøn maø khoâng phaûn khaùng. 5.3. Giaûi thích theo nguoàn goác töø taâm lyù(Psychogenic) : Nhaø vaät lyù Hy-laïp Galen(130 – 201 sau CN) ñaõ giuùp khaùm phaù caùc nguyeân nhaân taâm lyù cuûa baát bình thöôøng qua vieäc chaån maïch cho moät phuï nöõ bò maát nguû, bô phôø, luoân baát oån vaø nhaän thaáy khoâng coù nguyeân nhaân naøo veà maët theå chaát caû vì maïch vaãn bình thöôøng, tuy nhieân vaøo moät ngaøy noï, khi Galen baùo cho phuï nöõ naøy bieát laø coù thaáy ngöôøi yeâu ñi khieâu vuõ thì maïch cuûa ngöôøi phuï nöõ ñaäp loaïn leân. Nhöõng nhaän xeùt cuûa Galen bò laõng queân cho ñeán giöõa TK 18 thì ñöôïc ñeà caëp trôû laïi ñeán bôûi Franz Anton Mesmer(1734 – 1815). 10
11. Ñöôïc xem laø lang baêm, Mesmer cho raèng nhieàu beänh phaùt sinh do söï taéc ngheõn doøng chaûy cuûa moät caùi gì voâ hình maø oâng goïi laø “chaát löu coù söùc thu huùt toaøn boä”(universal magnetic fluid) vaø sau ñoù laø “söùc haáp daãn thuù vaät”(animal magnetism). Theo oâng, chaát löu naøy bò taùc ñoäng bôûi chu kyø hoïat ñoäng cuûa maët traêng vaø caùc vì sao treân vuõ truï. Cuoái cuøng, “ beänh taâm thaàn” ñöôïc ñaët teân cho ngöôøi döôùi möùc söùc khoûe bình thöôøng. Thoâng thöôøng Moät ngöôøi bò xem laø coù haønh vi baát bình thöôøng laø moät khi gia ñình vaø coäng ñoàng phaùn xeùt haønh vi cuûa ngöôøi aáy bò leäch laïc moät caùch nguy hieåm vaø khi qua traéc nghieäm ngöôøi aáy khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng tieâu chuaån cuûa möùc bình thöôøng, khi hoï töï cho mình khoâng bình thöôøng hoaëc coù haønh vi nôi coâng coäng nguy hieåm cho chính mính vaø cho ngöôøi khaùc. Phaù hoaïi Thi haønh SÖÏ TRÖØNG PHAÏT Löu ñaøy Saùt nhaân Soáng tuø toäi Möu phaûn Coâ laäp BV taâm thaàn Schizophrenia Aên cöôùp ÔÛ tuø Troäm caép Nghieän ma tuùy Kieåm tra nôi coâng coäng Ñe doïa Vi phaïm haønh chính Bò loaïi tröø Say röôïu Laïm duïng tình duïc Traùnh xa Phaûn öùng lo aâu, söï oån ñònh trong vieäc laøm Khoâng chaáp nhaän vaø trong hoân nhaân, baát ñoàng yù kieán Cheá nhaïo Lieàu lænh quaù ñaùng Phaûn öùng Nhìn chaèm chaèm Baát lòch söï, maëc aùo quaàn kyø dò HAØNH VI thuø gheùt Nheï Vöøa phaûi Hoaøn toaøn Möùc ñoä söï khoâng chaáp nhaän cuûa xaõ hoäi 11
12. CHÖÔNG 2 : HAØNH VI CON NGÖÔØI X W 1. HAØNH VI CON NGÖÔØI LAØ GÌ ? Haønh vi laø naêng löôïng mang tính taâm lyù, laø caùch söû duïng naêng löôïng cuûa mìnhCöû chæ, ñoäng taùc ñaùp laïi cuûa con ngöôøi khi coù moät KÍCH THÍCH töø beân ngoaøi hoaëc moät ÑOÄNG LÖÏC THUÙC ÑAÅY beân trong cuûa caù nhaân ñeå giaûi toûa moät söï MAÁT THAÊNG BAÈNG (NHU CAÀU) ñeå ñaït ñöôïc MUÏC ÑÍCH (THOÛA MAÕN NHU CAÀU - TAÙI LAÄP SÖÏ THAÊNG BAÈNG). Con ngöôøi haønh ñoäng ñeå thích nghi vôùi hoaøn caûnh ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. HOÏC THÖÙC Nhu caàu yù Caêng thaúng HAØNH VI Muïc ñích muoán khaùt khoù chòu maát (Nhu caàu Quaù trình yù thöùc voïng kích thaêng baèng ñöôïc thoûa thích maõn) Giaûm söï caêng thaúng 2. CAÙC NHU CAÀU CÔ BAÛN CUÛA CON NGÖÔØI Thöù baäc caùc nhu caàu cô baûn cuûa TS. Abraham Maslow ñöôïc trình baøy theo sô ñoà döôùi ñaây : 5. Nhu caàu töï theå hieän : coù ñieàu kieän ñeå phaùt huy tieàm naêng, khaû naêng 4. Nhu caàu töï khaúng ñònh (uy tín, thaønh coâng, coù vò trí trong xaõ hoäi) 3. Nhu caàu xaõ hoäi: giao tieáp, ñöôïc chaáp nhaän, ñöôïc yeâu thöông, thuoäc veà. 2. Nhu caàu ñöôïc an toaøn : ñöôïc che chôû, traät töï, oån ñònh, vieäc laøm, söùc khoûe 1. Nhu caàu sinh toàn: aên maëc, ôû, uoáng 12
13. 3. ÑAËC ÑIEÅM CUÛA CAÙC NHU CAÀU 3.1. Nhu caàu laø nguyeân nhaân cuûa hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. 3.2. Baát cöù nhu caàu naøo cuõng coù muïc ñích vaø nhu caàu vaø muïc ñích luoân luoân thay ñoåi. Cuøng moät nhu caàu nhöng moãi ngöôøi höôùng ñeán muïc ñích khoâng gioáng nhau. 3.3. Caùc nhu caàu khoâng bao giôø ñöôïc thoûa maõn hoaøn toaøn. 3.4. Caùc nhu caàu sinh toàn gaây “caêng thaúng” maïnh nhaát ôû con ngöôøi. 3.5. YÙ thöùc nhu caàu ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau: − Thaáy caàn caùi gì : YÙ höôùng (yù thöùc chöa roõ raøng, traïng thaùi tieàm taøng). − Muoán coù caùi gì : YÙ muoán (roõ raøng hôn, xaùc ñònh ñöôïc ñoái töôïng, chöa xaùc ñònh phöông thöùc). − Theâm caùi gì : YÙ ñònh, khaùt voïng (yù thöùc ñaày ñuû, saün saøng haønh ñoäng). Ñaëc ñieåm taâm lyù chung cuûa con ngöôøi bình thöôøng laø: MUOÁN soáng laâu SÔÏ cheát no aám, sung söôùng ñoùi khoå nhaøn nhaõ vaát vaõ giaøu coù ngheøo naøn hieåu bieát doát naùt danh voïng thaáp heøn, keùm coûi töï do leä thuoäc bình ñaúng - coâng baèng baát coâng laøm ñieàu thieän laøm ñieàu aùc gaëp may ruûi caùi ñeïp caùi xaáu Ñeå ñaït ñöôïc caùi MUOÁN vaø traùnh caùi SÔÏ chính laø ÑOÄNG LÖÏC thuùc ñaåy con ngöôøi haønh ñoäng. 13
14. 5. KHAÙI NIEÄM BAÛN THAÂN VAØ LOØNG TÖÏ TROÏNG Khaùi nieäm baûn thaân laø caùch ta hình dung ta laø ngöôøi nhö theá naøo vaø ta soi theo ñoù maø haønh ñoäng. Noù khoâng coù saün khi sinh ra vaø ñöôïc hình thaønh daàn do caùch ñoái xöû, phaûn öùng cuûa ngöôøi thaân thuoäc (cha meï, baïn beø, thaày coâ ). Khaùi nieäm baûn thaân phaùt trieån theo höôùng tích cöïc hoaëc tieâu cöïc tuøy theo caùc yeáu toá sau: 5.1. Söï suy nghó veà ngöôøi khaùc mong ñôïi nhö theá naøo veà mình trong haønh vi. 5.2. Vieäc ñaûm nhaän caùc vai troø ñöôïc giao. 5.3. Kinh nghieäm khaéc phuïc caùc raéc roái vaø caùc maâu thuaãn trong cuoäc soáng (quan heä, nguyeân taéc, vai troø, giaù trò ). 5.4. Vieäc nhaän dieän caùc phaûn öùng khaùc nhau cuûa ngöôøi khaùc trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau. 5.5. Möùc ñoä mong ñôïi ôû chính mình trong haønh vi (bieát quyeát ñònh caùi gì sai, caùi gì ñuùng). Khaùi nieäm baûn thaân (caûm nghó veà mình) vaø loøng töï troïng (söï ñaùnh giaù veà mình) gaén boù vôùi nhau maät thieát. Töï thaáy mình khoâng toát thì seõ haï thaáp loøng töï troïng vaø söï ñaùnh giaù veà mình tuøy thuoäc vaøo caùc thaønh coâng hay thaát baïi trong quaù khöù cuûa cuoäc soáng. Haønh vi cuûa con ngöôøi ñeàu coù nguyeân nhaân beân trong vaø beân ngoaøi. Khoâng bao giôø coù haønh vi voâ côù. Coâng vieäc cuûa nhaân vieân xaõ hoäi laø nhaän dieän ñöôïc haønh vi vaø phaân tích noù theo khung caûnh vaø nhöõng ngöôøi thaân thuoäc coù lieân quan vaø khoâng queân caùc yeáu toá ñang bieán chuyeån cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. 6. KHAÙI NIEÄM SINH THAÙI VAØ HAØNH VI CON NGÖÔØI. Chuùng ta caàn nhaän thöùc veà söï aûnh höôûng cuûa nhieàu ñònh cheá leân vieäc hình thaønh caùc chöùc naêng xaõ hoäi cuûa ñöùa treû vaø caùc heä thoáng naøy goùp phaàn taïo ra tình huoáng hoaëc khoù khaên cho treû. Lyù thuyeát sinh thaùi ñeà caäp ñeán caùc töông taùc hoã töông, phöùc taïp vaø roäng lôùn giöõa cô theå soáng vaø moâi tröôøng xung quanh. Moâi tröôøng ñöôïc ñònh nghóa nhö moät toaøn theå caùc ñieàu kieän beân ngoaøi coù aûnh höôûng, taùc ñoäng vaø quyeát ñònh cuoäc soáng vaø söï phaùt trieån cuûa treû ( bao goàm gia ñình, tröôøng hoïc, loái xoùm, beänh vieän, truyeàn thoâng ñaïi chuùng ). 14
15. HEÄ THOÁNG TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN HAØNH VI CON NGÖÔØI Heä thoáng sinh thaùi goàm hai yù töôûng : Moâi tröôøng sinh thaùi cuûa caù nhaân khi caù nhaân ñoù ñang coá gaéng ñeå thích nghi vôùi moâi tröôøng xung quanh; heä thoáng khi nhìn vaøo moái töông quan cuûa nhöõng boä phaän khaùc nhau. Ta phoái hôïp hai chöõ naøy thaønh heä thoáng sinh thaùi(Ecology systems). Ñeå hieåu moät ngöôøi naøo ñoù, chuùng ta phaûi hieåu theá giôùi roäng hôn, phaûi hieåu gia ñình ngöôøi ñoù, nhoùm baïn cuøng laøm vieäc, coäng ñoàng maø ngöôøi ñoù ñang töông taùc. Heä thoáng sinh thaùi cuûa moãi caù nhaân ñeàu ñoäc ñaùo. - Cha meï bò stress daãn ñeán ngöôïc ñaõi con caùi hay cha meï thaát nghieäp cuõng ngöôïc ñaõi con caùi. - Neáu ngöôøi ta coù vieäc laøm thì seõ giaûm bôùt nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. 15
16. Coù boán thaønh toá ñoái vôùi moïi heä thoáng : - Haønh vi - Caáu truùc : boä phaän, ranh giôùi, toå chöùc. - Vaên hoùa : vai troø, caùch öùng xöû(Mong ñôïi veà vai troø, theå hieän vai troø, yù thöùc veà vai troø, söï linh ñoäng veà vai troø, söï mô hoà veà vai troø, söï maâu thuaån veà vai troø-Toâi muoán laøm ngöôøi cha toát, moät ngöôøi choàng toát, nhöng toâi laøm khoâng ñöôïc neân toâi boû luoân- Aùp löïc veà vai troø – ngöôøi meï phaûi ñoùng caû hai vai khi ngöôøi cha ñi vaéng- Co ruùt vai troø –boû cuoäc, treû em ngheøo boû hoïc, töï coâ laäp ñoái vôùi ngöôøi khaùc). - Dieãn bieán cuûa heä thoáng : oån ñònh hay khoâng oån ñònh, vaán ñeà quaûn lyù. Thoâng thöôøng, chuùng ta haønh ñoäng töông taùc trong xaõ hoäi vaø quan taâm ñeán phaûn öùng cuûa ngöôøi khaùc ñoái vôi mình. Moät phaân tích veà caùc thaønh toá cuûa töøng beân cuûa giao dieän giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng baét ñaàu baèng söï phaân tích caùc haønh vi öùng phoù cuûa caù nhaân. Caùc haønh vi öùng phoù ñöôïc xaùc ñònh nhö laø caùc haønh vi höôùng tröïc tieáp ñeán moâi tröôøng, bao goàm nhöõng noå löïc cuûa caù nhaân nhaèm thöïc hieän kieåm soaùt haønh vi cuûa chính baûn thaân mình ( söû duïng “ caùi toâi” moät caùch coù muïc ñích ). Coù 3 loaïi haønh vi öùng phoù : - Haønh vi öùng phoù ñeå toàn taïi : aên, ôû, maëc, chaêm lo söùc khoûe - Haønh vi öùng phoù ñeå hoäi nhaäp : tham gia nhoùm, caâu laïc boä, phaùt trieån vaø duy trì moái quan heä giöõa caùc caù nhaân, - Haønh vi öùng phoù ñeå taêng tröôûng vaø thaønh ñaït : khaû naêng theo ñuoåi caùc hoaït ñoäng tri thöùc vaø xaõ hoäi coù ích cho chính mình vaø cho ngöôøi khaùc. ( ñeå taêng tröôûng vaø phaùt trieån chöùc naêng nhaän thöùc, phaùt trieån theå chaát, kinh teá vaø khaû naêng tình caûm ). Caùc haønh vi öùng phoù cuûa caù nhaân phaùt trieån trong suoát cuoäc ñôøi con ngöôøi. Thoâng thöôøng caùc haønh vi naøy ñöôïc bieåu loä bôûi caù nhaân hay nhoùm coù lieân quan ñeán vieäc tích tuï caùc thoâng tin veà chính hoï hay ñeå phaûn hoài ñoái vôùi moâi tröôøng ñaëc thuø ( ví duï nhö thoâng tin tieâu cöïc ñeo ñaúng vaø phaûn hoài töø gia ñình vaø tröôøng hoïc ñoái vôùi ñöùa treû veà caùc khaû naêng hoïc taäp cuûa em coù theå taïo ra vaø keùo daøi hoaït ñoäng hoïc taäp yeáu keùm cuûa em). Theo Albert Ellis : Haønh vi ABC ( A = Boái caûnh kích thích, söï kieän taùc ñoäng; B = nieàm tin – thaùi ñoä, caùch nhìn vaán ñeà, caûm xuùc chi phoái phaûn öùng ñoái vôùi söï kieän; - , C = haäu quaû cuûa phaûn öùng ( haønh vi ñöôïc theå hieän ). 16
17. A B C Ví duï : Nieàm tin töï huûy hoïai : “Toâi phaûi thaéng”, “Ngöôøi khaùc phaûi toân troïng toâi” Nieàm tin gaây haïi : :Thaät quaù laém roài, toâi khoâng chòu ñöïng ñöôïc nöõa ñaâu” Nieàm tin “luoân luoân” vaø “khoâng bao giôø”: “Moïi ngöôøi luoân luoân chæ trích toâi”, “Toâi khoâng bao giôø thaønh coâng trong vieäc gì caû”. Nieàm tin khoâng khoan dung ngöôøi khaùc :”Baïn aáy coá tình gaây phieàn phöùc cho toâi” Nieàm tin ñoå loãi : “Toâi luoân ñi hoïc treã vì xe hoûng”. Theo Rudolf Dreikurs, coù 4 muïc tieâu cuûa haønh vi sai traùi ôû treû trong tröôøng hoïc : 1. Ñeå coù söï chuù yù veà mình vì treû tin laø mình khoâng coù giaù trò. 2. Ñeå theå hieän quyeàn löïc : chæ ñeå chöùng toû neáu treû coù theå laøm ñöôïc ñieàu gì mình muoán vaø baát chaáp aùp löïc cuûa ngöôøi lôùn ( khoâng nghe lôøi, laøm ngöôïc laïi ñieàu phaûi laøm ) 3. Ñeå traû thuø : ñeå laøm toån thöông ngöôøi laøm toån thöông mình ( ñaùnh laïi, choïc giaän ) 4. Ñeå theå hieän moät söï baát löïc naøo ñoù nhaèm muoán ñöôïc bò loaïi ñeå khoâng coøn ai ñoøi hoûi gì ôû mình nöõa ( troán, nguû, laøm hoûng, ) Naêm 1969, moät nhaø giaùo duïc Myõ William Glasser coù noùi :” Khi chuùng ta coù nhöõng tröôøng hoïc nôi maø hoïc sinh, qua vieäc söû duïng nhöõng khaû naêng thích hôïp cuûa caùc em, coù theå thaønh ñaït, chuùng ta seõ ít phaûi giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa quoác gia. Chuùng ta seõ coù nhieàu leäch laïc xaõ hoäi, nhieàu ngöôøi caàn phaûi vaøo tuø nhieàu hôn, vaøo beänh vieän taâm thaàn nhieàu hôn, caàn nhaân vieân xaõ hoäi nhieàu hôn ñeå hoã trôï cuoäc soáng cuûa hoï vì hoï caûm thaáy khoâng thaønh ñaït trong xaõ hoäi vaø cuõng khoâng muoán thöû thaønh ñaït neáu tröôøng hoïc khoâng phaûi laø nôi ñeå treû ñöôïc ñaùp öùng caùc nhu caàu cô baûn.”. Theo oâng, treû coù hai nhu caàu : Nhu caàu tình thöông vaø nhu caàu töï thaáy mình coù giaù trò. Neáu treû khoâng ñöôïc ñaùp öùng taïi gia ñình thì treû phaûi coù cô hoäi taïi lôùp hoïc. Tröôøng hoïc laø vò trí duy nhaát ñeå nhaän dieän treû baét ñaàu phaùt trieån hình aûnh thaát baïi. Giaùo vieân caàn bieát, phaùt hieän vaø ngaên ngöøa ñieàu naøy, phaûi tìm phöông caùch ñeå laøm cho lôùp hoïc cuûa mình trôû thaønh moät kinh nghieäm thaønh ñaït cho treû. X W 17
18. CHÖÔNG 3 : TAÂM BEÄNH HOÏC VEÀ TUOÅI THÔ1 X W I. DAÃN NHAÄP. Xaùc ñònh baát bình thöôøng laø raát khoù. Haõy xem xeùt thöôøng hôïp cuûa Taâm, saùu tuoåi. Taâm coù nhöõng giaác mô xaáu, sôï choù vaø ñaùi daàm moãi tuaàn moät laàn trong 5 tuaàn qua. Meï Taâm lo aâu vaø ñöa Taâm ñeán phoøng khaùm. Khi ñang khaùm cho Taâm thì Taâm toû veû sôï haõi vaø choáng cöï laïi meï. Taâm ñöôïc nhaäïp vieän vôùi chaån ñoaùn laø tính khí lo aâu baát thöôøng. Nhöng, taâm coù phaûi laø treû baát thöôøng khoâng ? Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò thì caùc trieäu chöùng ñoù coù gia taêng khoâng ? Giuùp em Taâm nhö theá naøo ? Xaùc ñònh ñoù laø gì ? Chuùng ta phaûi xem xeùt nhieàu yeáu toá ñeå coù theå hieåu ñöôïc taâm beänh hoïc veà tuoåi thô vaø noù coù lieân quan ñeán caùc phaïm vi roäng hôn : taâm lyù vaø caùc yeáu toá xaõ hoäi taùc ñoäng laãn nhau. II. Taâm lyù phaùt trieån. Coù theå khía caïnh quan troïng nhaát cuûa taâm beänh hoïc veà tuoåi thô (tbhvtt) phaûi ñöôïc xem xeùt trong boái caûnh caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa treû. 1.Theo tuoåi : ÔÛ möùc ñoä cô baûn, xaùc ñònh vaán ñeà tuøy vaøo tuoåi treû. Haønh vi ñöôïc ñaùnh giaù laø baát thöôøng ôû moät tuoåi naøo ñoù coù theå laïi phuø hôïp ôû tuoåi taùc khaùc. Ví duï : ñaùi daàm, khoâng ñoïc chöõ ñöôïc, sôï ngöôøi laï, lo aâu khi bò boû rôi moät mình ñuùng laø caùc vaán ñeà neáu noù xaûy ra ôû löùa tuoåi 12, nhöng laïi laø bình thöôøng ôû tuoåi 1 hoaëc 3 tuoåi. 2.Möùc ñoä phaùt trieån nhaän thöùc. Treû em vaø treû vò thaønh nieân coù khaû naêng nhaän thöùc khaùc nhau. Giaûi quyeát vaán ñeà, khaû naêng nhaän bieát quan ñieåm cuûa ngöôøi khaùc, khaùi nieäm baûn thaân, ñaïo ñöùc nhöõng ñieàu naøy phaùt trieån theo thôøi gian Ví duï, theo Piaget, treû phaûi qua nhieàu giai ñoaïn ñeå coù khaû naêng nhaän thöùc, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp trong thôøi thô aáu. Vaán 1 BS Laâm Xuaân Ñieàn, Giaùo trình Söùc khoûe Taâm thaàn, Khoa PNH, 2001 18
19. ñeà laø : laøm theá naøo moät haønh vi rieâng bieät ñöôïc nhaän thaáy, ñöôïc phaân tích vaø ñöôïc xaùc ñònh bôûi ngöôøi lôùn (bình thöôøng – baát bình thöôøng) phaàn nhieàu tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä phaùt trieån nhaän thöùc. Ví duï, cha meï ñaùnh giaù veà haønh vi gaây haán tuøy theo tuoåi cuûa treû : haønh vi gaây haán ôû tuoåi 2 - 3 ít ñöôïc xem laø vaán ñeà phaûi trò lieäu, vì treû chöa hieåu theá naøo laø laøm ñau ngöôøi khaùc. Treû chöa coù nhaän thöùc veà ngöôøi khaùc, töùc laø chöa coù nhaän thöùc moái lieân quan giöõa haønh vi vaø söï ñau ñôùn cuûa ngöôøi khaùc. Gaây haán luùc aáy thöôøng laø chieám ñoaït ñoà chôi, phaûn aûnh xu höôùng baûn chaát viï kyû (ego- centric) cuûa tieán trình nhaän thöùc. Tuy nhieân ôû tuoåi cao hôn thì ñoù laø vaán ñeà : ôû tuoåi 8, haønh vi nhö theá laø moái quan taâm cuûa cha meï vì treû coù nhieàu khaû naêng nhaän thöùc hôn : khaû naêng duøng vaø hieåu ngoân ngöõ, bieåu töôïng, tuaân theo caùc nguyeân taéc ôû möùc ñoä naøo ñoù Coù nghóa laø coù khaû naêng “suy nghóû veà ñieàu noù ñang laøm” . Neáu treû coù haønh vi gaây haán, cha meï caàn giuùp treû ñieàu chænh haønh vi phuø hôïp hôn. ÔÛ tuoåi 13, neáu treû coù haønh vi gaây haán, treû caàn ñöôïc quan taâm nhieàu hôn vaø coù khi heä thoáng tö phaùp vò thaønh nieân phaûi can thieäp vaøo, vì ôû tuoåi naøy, treû vò thaønh nieân ñöôïc xem laø coù nhaän thöùc veà quan ñieåm con ngöôøi khaùc vaø hieåu roõ nhöõng gì mình laøm. 3.Caùc yeáu toá moâi tröôøng . Treû em tuøy thuoäc vaøo ngöôøi khaùc. Yeáu toá naøy giuùp chuùng ta phaân tích taâm beänh hoïc . i. Söï oån ñònh : haønh vi cuûa treû thieáu oån ñònh hôn cuûa ngöôøi lôùn vì noù nhaïy caûm hôn vôùi söï thay ñoåi vaø loâi keùo cuûa moâi tröôøng. Haønh vi cuûa treû coù theå thay ñoåi töø hoaøn caûnh naøy ñeán hoaøn caûnh khaùc. Haønh vi cuûa ngöôøi lôùn coù aûnh höôûng saâu ñaäm treân haønh vi cuûa treû. Tìm hieåu moâi tröôøng cuûa treû laø tìm hieåu vaán ñeà cuûa treû. ii. Giôùi thieäu ñieàu trò : thöôøng cha meï treû quyeát ñònh treû caàn ñöôïc giuùp ñôõ. Coâng vieäc ñaàu tieân cuûa beänh vieän khi laøm vieäc vôùi treû laø xaùc ñònh treû coù vaán ñeà hay khoâng. Söï khoâng khoan dung, thieáu hieåu bieát, hieåu sai cuûa ngöôøi lôùn laø lyù do treû caàn ñöôïc ñieàu trò lieäu. Treû caàn ñöôïc khaùm vì coù theå coù nhieàu haønh vi, nhöõng roái loaïn khoâng ñöôïc chuù yù vì ít ñöôïc boäc loä. Ví duï treû traùnh neù ngöôøi khaùc khoâng boäc loä vaán ñeà nhö treû phaù roái trong lôùp hoïc vaø khoù maø nhaän dieän ñeå ñöôïc giuùp ñôõ . iii. Vò trí vaán ñeà : • Troïng taâm nôi treû : Vaán ñeà laø vaán ñeà cuûa treû . Coù ñieàu gì khoâng oån nôi treû. • Moâ hình ñoâi : vaán ñeà cuûa treû coù moái töông taùc vôùi ngöôøi khaùc (ví duï ngöôøi cha). 19
20. • Söùc khoeû taâm thaàn cuûa cha meï : vaán ñeà coù theå lieân quan ñeán moái töông taùc vaø chuùng ta phaûi laøm vieäc vôùi caùc vaán ñeå nhaän thöùc vaø caûm xuùc cuûa caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình. Ví duï: Ngöôøi meï caûm thaáy toäi loãi vì sinh con muoän vaø taùc ñoäng baát lôïi ñoùù aûnh höôûng ñeán caùch chaêm soùc con cuûa mình, ngöoøi cha khoâng haøi loøng khi coù con naèm trong keá hoaïch, beänh taâm thaàn cuûa cha meï aûnh höôûng ñeán vôùi haønh vi con caùi. • Moâ hình heä thoáng gia ñình : Vaán ñeà cuûa treû baét nguoàn töø raéc roái trong quan heä giöõa cha meï vaø ngöôøi cha hoaëc ngöôøi meï truùt côn giaän vaøo ñöùa treû. Do ñoù, vaán ñeà cuûa treû laø trieäu chöùng cuûa khuûng hoaûng gia ñình. 4.Taùc ñoäng cuûa vieäc goïi teân beänh: Vieäc goïi teân beänh coù theå taùc ñoäng xaáu : 1. Traàm troïng hoùa vaán ñeà cuûa treû 2. Phoùng ñaïi söï oån ñònh cuûa vaán ñeà 3. Khoâng quan taâm ñeán caùc aûnh höôûng cuûa moâi tröôøng 4. Laøm cho ngöôøi khaùc coù nhöõng mong ñôïi tieâu cöïc veà treû 5.Quyeàn treû em: Ít nhaát ngöôøi lôùn phaûi noùi ñeán vaø nghe noùi ñeán quyeàn treû em. Ngöôøi lôùn coù luaät sö, hoï coù nhöõng quy ñònh vaø luaät leä baûo veä quyeàn cuûa hoï. Ngoaøi ra hoï coù khaû naêng töï lieân heä veà mình, bieát khi naøo mình coù vaán ñeà. Treû em khoâng coù nhieàu luaät sö hay luaät baûo veä cho chuùng, treû khoâng coù khaû naêng töï lieân heä, khoâng bieát luùc naøo mình coù vaán ñeà vaø caàn ñöôïc giuùp ñôõ vaø giuùp ñôõ naøo laø phuø hôïp. Vaäy ngöôøi lôùn coù traùch nhieäm laø phaûi xaùc ñònh khi naøo treû caàn ñöôïc hoã trôï. Ñieàu khoù khaên laø laøm theá naøo ñeå nhaân vaät thöù ba can thieäp vaøo ñöùa treû. III. Roái loaïn beân trong vaø beân ngoaøi : Nhieàu haønh vi coù vaán ñeà thöôøng giaûm bôùt theo thôøi gian. Treû cho thaáy nhieàu vaán ñeà coù nguy cô laø nhöõng vaán ñeà laâu daøi. Thoâng thöôøng, nhöõng nhoùm haønh vi coù vaán ñeà cho bieát taâm beänh nhieàu hôn nhöõng haønh vi ñôn leõ. 1.Roái loaïn beân trong . Moät vaøi vaán ñeà coù lieân quan ñeán caùi “toâi” , nhö sôï haõi, phieàn muoän veà maët theå chaát, lo aâu, ruït reø. Caùc loaïi roái loaïn naøy ñöôïc ñònh danh laø “roái loaïn thaàn kinh chöùc naêng” vaø cũng ñöôïc goò laø “kieåm soaùt quaù möùc” hay “öùc cheá quaù möùc” vaø vaán ñeà “ruït reø –lo aâu’’. Treû em coù nhöõng roái loaïn naøy phaûi ñoái phoù caùc vaán ñeà beân trong hôn laø 20
21. vôùi moâi tröôøng beân ngoaøi. Caùc roái loaïn beân trong aûnh höôûng naëng neà leân treû hôn caùc roái loaïn beân ngoaøi. 2.Roái loaïn beân ngoaøi. Nhöõng nhoùm haønh vi coù vaán ñeà coù ñaëc ñieåm nhaém ñeán ngöôøi khaùc, ví nhö cöùng ñaàu, gaây haán, phaïm phaùp, quaù hieáu ñoäng. Caùc loaïi haønh vi naøy thöôøng lieân quan ñeán maâu thuaån vôùi ngöôøi khaùc vaø ñöôïc goïi laø “roái loaïn tö caùch”, “töï kieåm soaùt keùm”, vaø ñôn giaûn hôn laø “gaây haán”. IV. Söï chuù yù keùm . Söï chuù yù keùm laø moät trieäu chöùng chính cuûa ADHA (Attention – deficit hyperactivity Disorder. Roái loaïn hieáu ñoäng thaùi quaù – söï chuù yù keùm). Nhöõng khoù khaên trong chuù yù coù theå theå hieän döôùi nhieàu hình thöùc : 1. Truïc traëc trong ñònh höôùng ñeán nguoàn kích thích. 2. Khoâng phaùt hieän ñöôïc nguoàn kích thích. 3. Ñaùp öùng vôùi nhöõng khía caïnh sai leäch cuûa moät nguoàn kích thích hoaëc toaøn boä nguoàn kích thích khoâng phuø hôïp. 4. Khoâng duy trì ñöôïc söï chuù yù vaøo moät coâng vieäc thích hôïp khi coá gaéng keàm cheá söï ñaùp öùng veà moät vieäc khoâng phuø hôïp. Taïi nhaø : khoâng hoaøn thaønh vieäc vaët trong nhaø, baøi laøm taïi nhaø, khoâng nghe lôøi höôùng daãn, chôi trong thôøi gian laâu khoâng coù ngöôøi trong nom. Taïi lôùp hoïc : vaán ñeà khi döï lôùp vaø laøm baøi trong lôùp, treû thöôøng lo ra bôûi chuyeän khaùc (nhö treû khaùc chôi gì, caùi gì xaûy ra beân ngoaøi cöûa soå ) Ghi chuù : treû lo ra coù khi do yeáu toá moâi tröôøng kích thích, do yeáu toá theå chaát (nhö meät moõi, beänh), do roái loaïn tính khí nhö phieàn muoän, chaäm phaùt trieån taâm thaàn . V. Tính boác ñoàng. Tính boác ñoàng hay thieáu keàm cheá ñöôïc theå hieän döôùi nhieàu hình thöùc; 1. Ñaùp öùng nhanh, vôùi nhieàu sai soùt. 2. Khoâng ngöøng suy nghó veà nhöõng haäu quaû cuûa haønh ñoäng cuûa mình, ñaët treû vaøo nhöõng tình huoáng nguy hieåm. 3. Khoù ñaùnh giaù heát moïi khía caïnh höôùng daãn cung caáp cho treû. 4. Xu höôùng ñaùp öùng moät caùch gaây haán khi bò öùc cheá hoaëc tình caûm bò ngöôøi khaùc laøm toån thöông. 21
22. 5. Khoâng quan taâm ñeán aûnh höôûng cuûa haønh ñoäng cuûa mình leân ngöôøi khaùc. 6. Nhöõng haønh ñoäng ñoù laøm cho ngöôøi khaùc thöôøng ñaùnh giaù treû thieáu tröôûng thaønh vaø treû boác ñoàng thöôøng hay bò phaït nhieàu hôn treû bình thöôøng khaùc. VI. Hieáu ñoäng thaùi quaù. Hieáu ñoäng thaùi quaù cuõng laø ñaëc tính cuûa ADHD. Hình aûnh laø “daøi trong vaän ñoäng, ngaén trong kieàm cheá” (Loney, 1980) , noùi moät caùch khaùc, luoân di ñoäng, khoâng chuù yù ñeán caùc quy ñònh, höôùng daãn. Tính naøy thöôøng khoâng phuø hôïp vôùi caáu truùc vaø muïc tieâu cuûa lôùp hoïc. Tính hieáu ñoäng thöôøng ñöôïc xem laø vaán ñeà khi treû ôû trong moät moâi tröôøng coù giôùi haïn ñoøi hoûi söï taäp trung (nhö lôùp hoïc). Nguyeân nhaân : • Yeáu toá sinh hoïc : naõo phaùt trieån khoâng bình thöôøng hoaëc bò toån thöông, ñöôøng daãn daây thaàn kinh khoâng bình thöôøng, thaàn kinh chöa phaùt trieån toát, di truyeàn. • Yeáu toá moâi tröôøng : chaát ñoäc nhö sôn, khoùi xe oâ -toâ, thöùc aên cheá bieán coù maøu thöïc phaåm, ñöôøng hoaù hoïc. • Yeáu toá khaùc : Ngöôøi meï huùt thuoác hay nghieän röôïu khi mang thai. • Yeáu toá taâm lyù: caùc nguyeân taéc maâu thuaån trong gia ñình, bò tröøng phaït nhieàu, cha meï ra leänh quaù ñaùng, bò maéng thöôøng xuyeân. VII. Phieàn muoän. Naêm 1946, Spitz (1946) coù moâ taû tình traïng phieàn muoän cuûa treû (6 - 12 thaùng tuoåi) trong cô sôû taäp trung trong thôøi gian daøi xa cha meï vôùi caùc trieäu chöùng nhö khoùc, traùnh neù, hôø höõng, giaûm caân, nguû khoâng yeân giaác. Khi xa cha meï, treû thöôøng bieåu hieän : 1. Choáng ñoái : treû raát khoù chòu, la heùt khi gaëp laïi cha meï. 2. Thaát voïng : thaát voïng khi gaëp lai cha me, im laëng, traùnh neù. 3. Thôø ô ; Treû coù veû khaéc phuïc söï maát maùt vaø trôû neân ñaùp öùng, hoaø nhaäp trôû laïi. Tuy nhieân, treû khoâng coøn mong chôø ôû cha meï nöõa vaø coù theå queân hoï khi hoï trôû laïi. Hetherington vaø Martin (1972) moâ taû nhö sau : tröôùc heát treû la heùt, choáng ñoái ñoøi cha meï, toû ra hieáu ñoäng. Sau moät tuaàn, treû giaûm söï choáng ñoái, toû söï thaát voïng phieàn muoän, traùnh heù, khoâng ñaùp öùng vôùi ai, khoâng quan taâm ñeán beân ngoaøi, khoùc thuùt thít reân ró. 22
23. 1. Phieàn muoän thôøi thô aáu . May maén laø treû giöõa tuoåi bieát ñi ñeán tuoåi vò thaønh nieân ít coù trieäu chöùng phieàn muoän. Trong moät nghieân cöùu, chæ coù 1,4/1000 treû tuoåi 10 - 12 ñöôïc phaùt hieän roái loaïn phieàn muoän. Coù moät lyù do nhö sau; 1. Töï baùo caùo : moät giaûi thích taïi sao treû khoù xaùc ñònh laø phieàn muoän vì treû khoâng coù khaû naêng bieát ñoù laø gì vaø noùi leân caûm nhaän cuûa mình. Cha meï vaø coâ giaùo khoù maø nhaän dieän phieàn muoän naëng neà ôû treû (tröôøng hôïp treû töï töû). 2. Phieàn muoän ñöôïc che giaáu : Ngöôøi khaùc cho raèng chæ nhaän bieát phieàn muoän cuûa treû qua haønh vi vaø caùch theå hieän khaùc vôùi ngöôøi lôùn khi phieàn muoän. Giaû thuyeát cho raèng treû che giaáu phieàn muoän cuûa mình khoâng nhö caùch cuûa ngöôøi lôùn, treû che daáu baèng caùch gaây haán, hieáu ñoäng, ñaùi daàm, hoïc keùm, beänh taâm theå vaø phaïm phaùp. Che daáu phieàn muoän ñöa ñeán nhöõng haønh vi coâng khai ñoù, coù leõ vì treû khoù maø chòu ñöïng trong thôøi gian daøi vaø höôùng moái quan taâm cuûa mình vaø caùc hoaït ñoäng khaùc. 3. Boái caûnh taâm lyù phaùt trieån: moät lyù do phieàn muoän khaùc ñöôïc xaùc ñònh laø do baûn chaát cuûa tuoåi aáu thô. Luùc aáy coù nhieàu thay ñoåi ôû treû, haønh vi vaø taâm khí cuûa treû raát mong manh vaø deã thay ñoåi, coù xu höôùng nhaát thôøi vaø ñaùp öùng vôùi moâi tröôøng . 2. Phieàn muoän ôû tuoåi vò thaønh nieân. ÔÛ tuoåi vò thaønh nieân, phieàn muoän laïi thöôøng coù. Lyù do nhö sau: 1. Tuoåi coù nhieàu ñieàu mô hoà : moái raøng buoäc quaù khöù khoâng coøn, moät hình aûnh môùi cuûa caùi Toâi ñöôïc hình thaønh, khoâng nhö treû con maø cuõng chaúng phaûi nhö ngöôøi lôùn. 2. Ñaûm nhaän theâm nhöõng vai troø môùi vaø aùp löïc phaûi hoaøn thaønh noù, taát nhieân maâu thuaån giöõa caùc vai troø. Ñieàu naøy ñöa ñeán caûm giaùc baát löïc, hoã theïn vaø toäi loãi. Vaán ñeà naøy lieân quan ñeán soá nghieän röôïu vaø nghieän ma tuùy gia taêng ôû giôùi treû. 3. Tuoåi daäy thì : trieäu chöùng phieàn muoän coù lieân quan ñeán söï thay ñoåi cuûa caùc kích thích toá khi maø caùc kích thích toá naøy ñoùng vai troø trong vaán ñeà tình caûm (nöõ caûm thaáy phieàn muoän hôn khi uoáng thuoác ngöøa thai, ñieàu hoaø kinh nguyeät) . 4. Kinh nghieäm thieáu söï giuùp ñôõ : Khi treû lôùn, söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi lôùn giaûm daàn. Trieäu chöùng cuûa kinh nghieäm thieáu söï giuùp ñôõ cuõng gioáng nhö trieäu chöùng cuûa phieàn muoän. Treû lôùn leân trong hoãn ñoän, bò eùp buoäc, vaø traûi qua moät thôøi gian trong theá giôùi mô hoà, thaønh coâng hoaëc thaát baïi ñeàu coù aûnh höôûng treân giôùi ñoù. 23
24. 5. Phaùt trieån nhaän thöùc : Treû vò thaønh nieân ñang trong giai ñoaïn phaùt trieån nhaän thöùc tröøu töôïng, nhöõng suy nghó ñaët giaû thuyeát. Nhöõng suy nghó tröøu töôïng ñöa ñeán khaû naêng ñaët caâu hoûi veà yù nghóa cuûa cuoäc soáng. Noùi chung, treû vò thaønh nieân coù khaû naêng baøy toû, nhaän dieän vaán ñeà vaø coù kinh nghieäm hôn tröôùc veà caùc hình thöùc phieàn muoän. VIII. Treû bò laïm duïng vaø bò boû rôi. Naêm 1976, Hieäp hoäi quoác teá phoøng ngöøa laïm duïng vaø boû rôi treû em ñöôïc thaønh laäp. Naêm 1976, naêm quoác teá veà treû em, nhaán maïnh quyeàn treû em. 1. Caùc ñònh nghiõa veà hoaøi nghi. 1. Laïm duïng treû em : chuû ñoäng söû duïng quyeàn löïc laøm toån thöông, la maêéng hoaëc gieát treû, bao goàm laïm duïng taâm lyù vaø tình duïc, veà maët theå chaát. Laïm duïng taâm lyù: laøm maát phaåm giaù, boâi nhoï, cheá nhaïo vaø leân aùn treû, ñaët treû vaøo nhöõng hoaøn caûnh khoâng theå chòu ñöïng ñöôïc, thöôøng keøm theo veà maët theå chaát. 2. Boû rôi treû em : treû khoâng ñöôïc chaêm soùc, bò töôùc ñoaït, thieáu söï kích thích, thieáu ñaùp öùng caùc nhu caàu cô baûn cho söï phaùt trieån cuûa treû, duø do yù muoán hay do thieáu khaû naêng cuûa ngöôøi baûo hoä. 3. Tuy nhieân caùc ñònh nghiõa treân roäng vaø mô hoà. Coù tröôøng hôïp caàn xaùc ñònh coù laïm duïng hay khoâng vaø khoù maø phaân bieät giöõa tröøng phaït vaø laïm duïng. Noù coøn tuøy thuoäc vaøo thôøi gian vaø vaên hoaù cuûa töøng daân toäc. Khoù maø xaùc ñònh möùc ñoä vaø taàn soá, treû coù nguy cô, naïn nhaân vaø choïn caùch can thieäp. Coù khi cuõng khoù caân ño giöõa quyeàn cuûa cha meï vaø söï baûo veä treû, ví duï nhö duy trì kyõ luaät vaø quyeàn cuûa treû khoâng bò laïm duïng. Laøm theá naøo ñeå phaân bieät tröøng phaït veà theå chaát vôùi laïm duïng ? 4. Hoaøi nghi: Vaán ñeà laïm duïng treû em coù lòch söû laâu ñôøi aûnh höôûng töø söï hoaøi nghi cuûa caùc nhaø chuyeân moân söùc khoeû taâm thaàn. Hoï cho ñoù laø nhöõng maùnh khoeù cuûa treû. 2. Söï hoaøi nghi cuûa caùc nhaø chuyeân moân : Nhöõng ñöùa treû bò cheát do laïm duïng thöôøng do caùc dòch cuï baûo veä treû em phaùt hieän, nhöng nhöõng tröôøng hôïp naøy thöôøng hay kheùp laïi vì khoâng tin vaøo söï thaät cuûa nhöõng vaán ñeà nghieâm troïng naøy. Taïi sao laïi coù söï hoaøi nghi naøy ? Coù ngöôøi lyù luaän laø do cô cheá phoøng veä choáng laïi söï sôï haõi cuûa chuùng ta, toäi loãi vaø noùng giaän gaén vôùi vaán ñeà treû laïm duïng Töø choái vaø hoaøi nghi laø caùch toát nhaát ñeå 24
25. ñöøng traùnh xa nhöõng thöïc teá khuûng khieáp. Söï hoaøi nghi baûo veä caû hai ngöôøi trò lieäu vaø gia ñình khoûi nhöõng thöïc teá khoâng hay, ví nhö tìm hieåu nhöõng haäu quaû theâ chaát vaø taâm lyù ôû treû, khoûi phaûi ñeán Toaø aùn baûo veä treû, hoaëc phaûi boû ra haøng traêm giôø trò lieäu khi caàn thieát . Vaán ñeà ñaùng tin caäy laø : Ton ôû möùc ñoä naøo ôû ñöùa treû noùi bò laïm duïng ? Söï tin caäy treû : Coù nhieàu tranh luaän veà vieäc nhöõng giø treû noùi coù ñöôïc tin hay khoâng ? Vaán ñeà laø treû coù nhöõng nguoàn tin khoâng xaùc thöïc. 3. Nhöõng vaán ñeà khi treû khai baùo : 1. Caùc vaán ñeà cuûa phaùt trieån : Treû coù nhaän thöùc giôùi haïn, ñaëc bieät treû coù xu höôùng theâu deät theâm. Söï hieåu bieát vaø töø ngöõ cuûa treû cuõng giôùi haïn khi neâu vaán ñeà. 2. Söï chaán thöông : söï chaán thöông nôi treû coù theå laøm meùo moù trí nhôù cuûa treû. Ví duï tröôøng hôïp naêm 1976, 23 hoïc sinh tieåu hoïc taïi California bò baét laøm con tin treân xe buyùt. Ba ngöôøi bòt maët chaën ngang ñöôøng, chæa suùng cho xe ngöøng laïi vaø cho xe chaïy trong suoát 11 giôø vaø daáu chuùng trong toa xe taûi trong 16 giôø vaø sau ñoù ñöôïc hai ñöùa treû khaùc phaùt hieän. Nhieàu thaùng sau 14 trong soá treû naøy coù trí nhôù bò meùo moù : keå sai veà söï xuaát hieän cuûa nhöõng keû baét coùc, thôøi gian bò baét coùc, 3 treû bò aûo giaùc veà caùc caûnh töôïng. 3. Boái caûnh gia ñình : coù tröôøng hôïp khi moät thaønh vieân trong gia ñình gaây chaán thöông cho treû, nhöng treû vaãn caûm thaáy thöông yeâu, trung thaønh vôùi ngöôøi laøm haïi mình. Coù ngöôøi goïi ñoù laø “söï thoâng ñoàng im laëng”. Naïn nhaân khoâng cho ñoù laø laïm duïng, caû cuûa ngöôøi khaùc vaø caû chính mình. Khi treû chaáp nhaän laïm duïng, caûm thaáy toäi loãi, vaø muoán thay ñoåi caâu chuyeän. Coù khi treû bò ngöôøi nhaø caám, ñe doïa khoâng ñöôïc noùi. 4. Söï choái boû cuûa treû : 1/3 treû bò laïm duïng khoâng cho ñoù laø laïm duïng vì treû khoâng yù thöùc ñöôïc nhöõng haønh vi cuûa cha meï laø khoâng bình thöôøng maø khoâng bieát gì ñeå so saùnh. Treû bò laïm duïng thöôøng nín caâm khoâng noùi vôùi ai trong nhieàu naêm. Ghi chuù 1. Moãi naêm : 1,9 trieäu treû taïi Myõ töø 3 – 17 bò ñaùnh, bò ñoái xöû thoâ baïo. 2. 3% cha meï ñe doïa treû baèng dao hoaëc suùng. 3. Tuoåi trung bình treû bò laïm duïng : 7,4 4. Tyû leä laïm duïng veà maët theå chaát (toån thöông theå xaùc) cao nhaát : Tuoåi 12 – 17 25
26. 4.Thieät haïi khi treû bò laïm duïng : 1. Raùch quaàn aùo, bò phoûng, gaõy xöông, noäi thöông, chaán thöông soï naõo. 2. Vaán ñeà söùc khoûe : suy dinh döôõng, thieáu maùu, ñau raêng, deã bò nhieãm truøng, thính giaùc vaø thò giaùc coù vaán ñeà, phaùt trieån keùm, thaàn kinh toån thöông, ngoân ngöõ keùm, hoïc keùm. 3. Vaán ñeà haønh vi caûm xuùc : gaây haán, hieáu ñoäng, thieáu töï kieåm soaùt, thieáu töï tin, khaùi nieäm baûn thaân xaáu, thieáu nieàm tin, lo aâu, phieàn muoän 4. Haäu quaû khi lôùn : phaïm phaùp, gieát ngöôøi, boû hoïc, mang thai ngoaøi hoân nhaân, khoâng tröôûng thaønh, töï ñaùnh giaù thaáp veà mình, laïm duïng röôïu vaø ma tuùy, khoù hoïc, taâm lyù khoâng oån ñònh. Nguyeân nhaân : 1. Yeáu toá nôi treû em : treû sinh non (chieám töø 12 – 30%), treû bò khuyeát taät veà theå chaát vaø taâm thaàn (chieám hôn 70% caùc tröôøng hôïp) vì cha meï caûm thaáy toäi loãi, caêm giaän, böïc boäi khí chaát cuûa treû. 2. Yeáu toá nôi cha meï : yeáu toá haønh vi (cha meï soáng coâ ñôn, thieáu söï hoã trôï, thieáu töông taùc vôùi treû, vaán ñeà trong hoân nhaân, thieáu kyõ naêng trong chaêm soùc gia ñình), yeáu toá taâm lyù (buoân baùn trong cuoäc soáng, khoâ cöùng, phieàn muoän, bò öùc cheá, khoâng tröôûng thaønh, tuøy thuoäc, thuï ñoäng, coù nhöõng mong ñôïi khoâng phuø hôïp vôùi nhu caàu vaø khaû naêng cuûa treû, ví duï : tin laø treû laøm phieàn cha meï, khoâng thöông yeâu cha meï, mong muoán con laøm nhöõng thöù maø cha meï khoâng coù ñöôïc nhö thöông yeâu ) cuoäc soáng coù nhieàu lo aâu (tieàn baïc, vieäc laøm, söùc khoûe, khoâng thoûa maõn trong hoân nhaân). 3. Yeáu toá xaõ hoäi : thaùi ñoä cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi laïm duïng/boû rôi treû em, aûnh höôûng cuûa phim aûnh, TV. X W Bài đọc thêm : Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên Các hành vi xâm phạm, bạo lực, gây thương tích cho người khác, phá phách, càn quấy, chống đối, nghiện ngập nếu lặp lại hoặc kéo dài ít nhất 6 tháng ở thanh thiếu niên thì có thể coi là rối loạn hành vi. Nguyên nhân là trẻ bắt chước hành vi xâm phạm và ngược đãi của người lớn (cha mẹ, anh chị ) đối với trẻ hoặc hành vi ngỗ ngược, phá phách của nhóm trẻ em xấu khác. Ảnh hưởng 26
27. của phim ảnh, sách báo bạo lực cũng là nguyên nhân trực tiếp gây nên rối loạn hành vi ở trẻ. Nhiều khi, rối loạn hành vi còn là phản ứng của trẻ đối với hoạt động của bản thân và các bậc phụ huynh trước cuộc sống nhiều căng thẳng. Rối loạn hành vi thường tiến triển thành mạn tính đối với những trường hợp nặng. Những trường hợp nhẹ nếu được giáo dục tốt sẽ thuyên giảm và hết. - Điều trị - Liệu pháp gia đình: Trẻ có biểu hiện rối loạn hành vi nặng thường có những vấn đề về gia đình. Vì vậy, cần tìm hiểu rõ nguyên nhân để "điều chỉnh", lập lại trật tự trong gia đình trước khi giải quyết các rối loạn hành vi ở trẻ. Đây là liệu pháp chủ yếu đối với trẻ bị rối loạn hành vi. - Liệu pháp hành vi: Sự tham gia tạo dựng môi trường gia đình tích cực của bố mẹ và những người thân trong gia đình đóng một vai trò quan trọng trong việc ổn định hành vi cho trẻ. Cần tạo cho gia đình một môi trường ấm cúng, hòa thuận, kiểm soát được hành vi của trẻ. Đây là liệu pháp có ý nghĩa quan trọng trong rối loạn hành vi thể nặng. - Liệu pháp hóa dược: Liệu pháp này không có ý nghĩa nhiều trong việc điều trị rối loạn hành vi, ngoại trừ có bệnh động kinh kết hợp, cần phải dùng thuốc kháng sinh động kinh. Một số trung tâm điều trị có thể cho sử dụng thuốc an thần. Điều quan trọng là tránh tạo cho trẻ và gia đình quan niệm thuốc có thể giải quyết được rối loạn hành vi. Theo BS Gia đình trên Internet 27
28. CHÖÔNG 4 : LÒCH SÖÛ CUÛA TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC VAØ HEÄ THOÁNG PHAÂN LOAÏI X W 1. VAØI ÑIEÅM LÒCH SÖÛ CUÛA TAÂM LYÙ BEÄNH HOÏC 1.1. Thôøi kyø coå xöa : ƒ Moät trong nhöõng lyù thuyeát coå xöa nhaát laø gaén nhöõng haønh vi khoâng thích nghi vaø nhöõng söùc maïnh sieâu nhieân hoaëc ma thuaät. Töø ñoù, vieäc ñieàu trò thoâng thöôøng laø do thaày phaùn hoaëc thaày lang thöïc hieän nhaèm xua ñuoåi taø ma khoûi nhöõng ngöôøi bò beänh. ƒ Nhöõng haønh vi khoâng thích nghi cuõng ñöôïc giaûi thích bôûi söï hieän dieän cuûa nhöõng toån thöông thöïc theå treân moät cô quan naøo ñoù, chöù khoâng phaûi treân toaøn boä cô theå. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhöõng xöông soï coå xöa vôùi nhöõng loã khoan khoaûng 2cm ñöôøng kính ôû caùc vuøng ñoâng Ñòa Trung Haûi vaø Baéc Phi (3000 – 2000 naêm tröôùc Coâng nguyeân). ƒ Söï tieáp caän thöù ba ñoái vôùi nhöõng haønh vi khoâng bình thöôøng laø caùi nhìn taâm lyù hoïc. Theo quan ñieåm naøy thì caùc roái loaïn haønh vi khoâng bình thöôøng laø do söï khoâng töông xöùng giöõa suy nghó vaø caûm nhaän cuûa con ngöôøi veà theá giôùi beân ngoaøi. 1.2. Thôøi kyø coå Hy Laïp : ƒ Theá kyù thöù 9 tröôùc Coâng nguyeân, vieäc ñieàu trò nhöõng ngöôøi coù haønh vi khoâng bình thöôøng ñöôïc thöïc hieän trong ñeàn thôø thaàn Asclepius (Thaàn chöõa beänh) ƒ Hyppocrates (460 – 377 tröôùc Coâng Nguyeân) moâ taû naõo ngöôøi nhö cô quan bieåu loä yù thöùc (Tröôùc ñoù ngöôøi ta cho raèng traùi tim laø nôi chöùa ñöïng cuoäc soáng, tinh thaàn vaø caûm xuùc). Vieäc ñieàu trò döïa treân söï nghæ ngôi, taém röûa vaø dinh döôõng. ƒ Socrates (470 – 399 tröôùc Coâng nguyeân) chuù yù nhieàu ñeán söï töï thaêm doø baûn thaân “Haõy töï bieát mình”. OÂng xem lyù trí nhö hoøn ñaù taûng cuûa moät cuoäc soáng toát ñeïp vaø haïnh phuùc. Platon (427 – 347 tröôùc Coâng nguyeân) phaùt trieån theâm quan ñieåm höõu cô ñoù vaø giaûi thích haønh vi nhö laø söï theå hieän cuûa toaøn boä caùc quaù trình taâm lyù cuûa con ngöôøi. OÂng cho raèng haønh vi bò roái loaïn laø do nhöõng xung ñoät beân trong giöõa caûm xuùc vaø lyù trí. Aristote (384 – 322 tröôùc Coâng nguyeân) vieát raát nhieàu veà lyù trí vaø yù thöùc moâ taû veà caûm xuùc cuûa con ngöôøi (töùc giaän, sôï haõi, theøm muoán, can ñaûm, thuø haän vaø thöông haïi). 28
29. 1.3. Thôøi kyø Trung Coå : ƒ Thôøi kyø troän laãn giöõa hai kieåu trò lieäu ñoái vôùi beänh nhaân taâm thaàn: Trò lieäu taøn nhaãn vaø trò lieäu coù tính nhaân baûn. Meâ tín dò ñoan phaùt trieån song song vôùi tö töôûng baùc aùi cuûa Thieân Chuùa Giaùo. ƒ Saint Augustine (354 – 430) vieát nhieàu veà xung ñoät noäi taâm. Cuoán saùch “Söï thuù toäi” (Confessions) laø moät ñieån hình veà nhöõng coâng cuï cuûa taâm lyù hoïc hieän ñaïi nhö noäi quan vaø töï phaân tích. ƒ Paracelsus (1493 – 1541) vaø Juan Huart (1530 – 1589) choáng ñoái maïnh meõ tö töôûng meâ tín dò ñoan cuoán saùch “Thaêm doø taâm hoàn” (Probe of the mind) phaân bieät roõ raøng giöõa Thaàn hoïc vaø taâm lyù hoïc vaø tìm caùch giaûi thích hôïp lyù veà söï phaùt trieån taâm lyù cuûa treû em. 1.4. Thôøi kyø Phuïc Höng : ƒ Thôøi kyø cuûa nhöõng thay ñoåi veà thaùi ñoä cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi nhöõng haønh v i khoâng thích nghi. ƒ Johann Weyer (1515 – 1576) baûo veä maïnh meõ söï caàn thieát phaûi ñieàu trò beänh nhaân baèng y hoïc. Caùc taùc phaåm cuûa oâng ñaïi dieän cho giai ñoaïn phaân chia taâm lyù beänh hoïc ra khoûi thaàn hoïc. 1.5. Thôøi kyø cuûa lyù trí : ƒ Theá kyû 17 vaø 18 : lyù trí laø nhöõng phuông phaùp khoa hoïc thay theá cho meâ tín dò ñoan trong vieäc tìm hieåu haønh vi cuûa con ngöôøi. ƒ Baruch Spinoza (1577 – 1640) ñöa ra söï tieáp caän môùi veà taâm lyù hoïc vaø sinh lyù hoïc, coi taâm hoàn vaø cô theå laø moät khoái khoâng theå phaân chia. ƒ Robert Burton (1577 – 1640) vieát veà “Giaûi phaãu hoïc cuûa söï öu tö” (The anantoy of melancoly). OÂng moâ taû vaø phaân tích traàm caûm döïa treân kinh nghieäm baûn t haân. ƒ Franz Anton Mesmer (1734 – 1815) coù yù töôûng aùp duïng töø tröôøng sinh hoïc vaø thoâi mieân vaøo ñieàu trò caùc vaán ñeà taâm lyù. ƒ Philippe Pinel (1754 – 1826) khôûi xöôùng söï thay ñoåi trong caùc beänh vieän taâm thaàn (Xoùa boû xieàng xích ñoái vôùi beänh nhaân). ƒ Nöûa cuoái theá kyû 19, taâm thaàn hoïc ñöôïc hình thaønh nhö moät moân cuûa y hoïc. Beänh vieän taâm thaàn ñöôïc xaây döïng. 1.6. Thôøi kyø Hieän ñaïi : ƒ Töø nhöõng naêm 1980 – 1990, chuùng ta thaáy nôû roä nhöõng chuyeân ngaønh cuûa taâm lyù hoïc theo hai höôùng : 29
30. 9 Höôùng thöù nhaát : Nhöõng lónh vöïc lôùn cuûa taâm lyù hoïc nghieân cöùu chuû yeáu nhöõng hieän töôïng taâm lyù vôùi hai cöïc töông öùng vôùi hai maûng lôùn khaùc nhau veà phuông phaùp cuõng nhö veà troïng taâm: caùi bình thöôøng vaø caùi beänh lyù. 9 Höôùng thöù hai : Lieân quan ñeán hai khía caïnh khoâng taùch rôøi ñöôïc cuûa haønh vi, moät beân laø sinh hoïc nghóa laø coäi reã cuûa haønh vi, vaø beân kia laø xaõ hoäi, nghóa laø nhöõng moái töông taùc giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi. 1.7. Söï ra ñôøi cuûa Taâm lyù beänh hoïc : ƒ Taâm lyù beänh hoïc ra ñôøi vaøo ñaàu theá kyû 20 khi maø taâm lyù hoïc vôùi tö caùch laø moät moân khoa hoïc ñöôïc taùch khoûi trieát hoïc. ƒ Georges Dumas (1866 – 1946) : hoïc troø cuûa Thiodule Rilot (1839 – 1826), thaày thuoác vaø trieát gia, giaùm ñoác ñaàu tieân c uûa Phoøng thí nghieäm Taâm lyù beänh hoïc ñoái vôùi trieát hoïc, vaø söï gaén boù vôùi truyeàn thoáng cuûa y hoïc vaø cuûa taâm thaàn hoïc. ƒ Charles Blondel (1876 – 1939) : Cuõng laø thaày thuoác vaø trieát gia. OÂng tieáp tuïc lyù töôûng cuûa Georges Dumas vaø ñöa taâm lyù beänh hoïc vaøo boái caûnh cuûa khoa hoïc nhaân vaên. ƒ Pierre Janet (1851 – 1947) : Trieát gia vaø sau ñoù laø thaày thuoác, laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng laäp cuûa taâm lyù beänh hoïc naêng ñoäng (Psychopathology dynamique) : Nguyeân lyù cô baûn cuûa oâng laø : Söû duïng phuông phaùp beänh lyù hoïc, khaùi nieäm veà caáu truïc cuûa boä maùy taâm lyù. ƒ Henri Weller (1879 – 1962) : Hoïc troø cuûa Georges Dumas vaø Pierre Janet, söû duïng chuû yeáu phuông phaùp phaùt trieån vaø ñaõ xaây döïng khaùi nieäm chung cuûa thaønh thuïc cuûa treû em, trong moät toång theå taâm lyù sinh hoïc vaø xaõ hoäi. 2.HEÄ THOÁNG PHAÂN LOAÏI 2.1. Daãn nhaäp. Coù nhieàu loaïi baát bình thöôøng khaùc nhau. Coâng vieäc cuûa nhaø taâm lyù laø xaùc ñònh loaïi gì. Chuùng ta caàn moät heä thoáng giuùp chuùng ta nhaän dieän caùc loaïi roái loaïn khaùc nhau bò ñaùnh giaù laø baát bình thöôøng. Taàm quan troïng cuûa phaân loaïi : 1. Moâ Taû, nhaän dieän coù söï roái loaïn . 2. Thoâng tin : caàn coù teân goïi . 3. Nghieân cöùu : nhoùm töông ñoàng . 4. Caùc quyeát ñònh trò lieäu ; can thieäp, chuaån ñoaùn. 30
31. 5. Phaùt trieån lyù thuyeát. Caàn coù boán ñieàu kieän : 1. Heä thoáng toaøn dieän : Heä thoáng phaân loaïi phaûi neâu taát caû caùc haønh vi baát thöôøng thaáy ñöôïc. 2. Caùc loaïi rieâng bieät, ñoäc laäp: khoâng coù heä thoáng phaân loaïi chung chung, khoâng roõ raøng, caàn coù nhöõng ñaëc ñieåm phaân bieät nhau. 3. Ñaùng tin caäy : Baát cöù luùc naøo, neáu ta phaân loaïi cuøng moät ngöôøi thì cuõng ñöa ñeán moät keát quaû nhö nhau: neáu moät heä thoáng phaân loaïi xaùc ñònh hoâm nay anh A bò taâm thaàn phaân lieät vaø tuaàn sau anh ta laø ngöôøi bò khuûng hoaûng thì heä thoáng phaân loaïi naøy khoâng coù ích lôïi . 4. Coù tính hieäu löïc : heä thoáng phaân loaïi phaûi mang tíùnh thöïc tieãn, coù thöïc. Khoâng theå theo “size” giaøy maø cho raèng ngöôøi naøy hay ngöôøi kia laø baát thöôøng. 2.2. Lòch söû caùc heä thoáng phaân loaïi. • Coù theå coù töø thôøi tieàn söû khi maø con ngöôøi coù söï phaân bieät ngöôøi naøy vôùi ngöôøi kia. • Thôøi Hy-Laïp coå ñaïi : Hippocrates (TK4 tröôùc CN) ñeà ra caùch chöõa trò beänh taâm thaàn, chuù yù ñeán söï töông taùc cuûa 4 tính khí (4 dung dòch cuûa cô theå: huyeát, maät ñen, maät vaøng, chaát ñôøm) . Caùc heä thoáng khaùc : ƒ Jean Fernel (1497-1588) : theo phöông caùch giaûi phaãu (beänh vaø caáu truùc cô theå), baét ñaàu söû duïng töø “ sinh hoïc” (physiology) theo yù nghóa môùi vaø töø “ beänh lyù “(pathology) : theo hình daùng cô theå maø ñoaùn tính tình. ƒ Felix Platter (1536-1614): Heä thoáng phaân loaïi môùi veà beänh taät, döïa treân trieäu chöùng hoïc (symptomotalogy). ƒ Sau TK17: caùc nhaø vaät lyù vaø thaàn kinh hoïc coá gaéng taïo laäp heä thoáng phaân loaïi hoaøn thieän hôn vôùi caùc ñôn vò vöõng chaéc hôn. ƒ Francois Baussier de Sauvages (TK 18) : phaùt trieån heä thoáng döïa treân nhöõng quan saùt chi tieát cuûa oâng, goàm coù 10 loaïi, 40 thöù, 78 gioáng, 2.400 beänh khaùc nhau. Vaán ñeà cuûa heä thoáng laø khoâng phaân bieät ñöôïc giöõa trieäu chöùng vaø beänh: * “ Trieäu chöùng” : theå hieän cuûa beänh quan saùt ñöôïc. * “Beänh taät” : söï suy yeáu so vôùi bình thöôøng cuûa cô theå, ñöôïc nhaän dieän qua moät soá trieäu chöùng vaø nguyeân nhaân rieâng bieät. 31
32. ƒ Philippe Pinel (1745-1826) : Bs taâm thaàn Phaùp vaø laø hoïc troø cuûa Sauvages, phaùt trieån sô ñoà phaân loaïi taâm thaàn ñaàu tieân. Coù 5 loaïi beänh taâm thaàn: kyø quaëc (mania), u saàu vôùi meâ saûng, u saàu khoâng meâ saûng, taâm thaàn phaân lieät (dementia) vaø ñaàn ñoän (idiotism). Tuy nhieân, heä thoáng phaân loaïi cuûa oâng chæ mang tính chaát moâ taû. ƒ Emil Kaepelin (sauTK19) : Cha ñeû cuûa “taâm thaàn hoïc heä thoáng”. Muïc tieâu cuûa oâng laø ñònh nghóa chính xaùc caùc giai ñoaïn khaùc nhau vaø thöïc theå cuûa beänh. OÂâng quan saùt vaø thu nhaäp thoâng tin töø haøng traêm beänh nhaân vaø vieát saùch daøi 2.425 trang vaø qua ñoù oâng xaùc ñònh 2 nhoùm chính yeáu cuûa roái loaïn taâm thaàn laø vui buoàn thaát thöôøng vaø taâm thaàn phaân bieät vaø sau ñoù ñöôïc chia ra laøm 18 nhaùnh roái loaïn taâm thaàn rieâng bieät. Heä thoáng phaân loaïi cuûa oâng aûnh höôûng raát nhieàu treân caùc heä thoáng phaân loaïi sau naøy. 2. Vaán ñeà cuûa caùc heä thoáng phaân loaïi naøy. 1. Thieáu söï tin caäy: khoù coù ñöôïc chuaån ñoaùn phuø hôïp, hôn nöõa caùc ñaëc tính rieâng bieät cuûa moät roái loaïn nhö ñaõ moâ taû trong caùc heä thoáng phaân loaïi khaùc nhau khoâng keát hôïp ñaày ñuû vôùi söï roái loaïn ñaùng leû phaûi coù lieân quan. 2. Thöôøng naëng veà lyù thuyeát, thieáu döõ kieän thöïc teá ñeå chöùng minh. 3. Söï choàng cheùo nhau giöõa caùc chuûng loaïi : khoù phaân bieät giöõa loaïi naøy vôùi loaïi khaùc vaø cuõng khoù xeáp loaïi khi chuaån ñoaùn. 4. Thieáu cô sôû vöõng chaéc : baûn chaát cuûa roái loaïn taâm lyù khoâng ñöôïc roõ reät. 32
33. TRÍCH BẢNG PHÂN LOẠI QUỐC TẾ LẦN THỨ 10 CỦA WHO (ICD-10) (Bảng phân loạI do HộI Tâm Thần học Hoa Kỳ lập năm 1994 được mang tên Diagnostic and Statistical Manual – DSM III.R) X W Rối loạn tâm thần và hành vi (f00-f99) MENTAL AND BEHAVIOURAL DISORDERS (f00-f99) Rối loạn tâm thần thực thể bao gồm rối loạn tâm thần triệu chứng (F00-F09 ) Organic, including symptomatic, mental disorders F00 Sa sút tâm thần trong bệnh Alzheimer - Dementia in Alzheiimer 's disease F01 Sa sút tâm thần trong bệnh mạch máu -Vascular dementia F02 Sa sút tâm thần trong các bệnh khác đã được phân loại ở phần khác - Dementia in other diseases classified elsewhere F03 Sa sút tâm thần không xác định - Unspecified dementia F04 Hội chứng quên thực thể không do rượu và chất tác động tâm thần khác - Organic amnesic syndrome, not induced by alcohol and other psychoactive substance F05 Sảng không do rượu và chất tác động tâm thần khác - Delirium, not induced by alcohol and other psychoactive substance F06 Rối loạn tâm thần khác do tổn thương và rối loạn chức nǎng não và do bệnh cơ thể - Other mental disorders due to brain damage and dysfunctionand to physical disease F07 Rối loạn nhân cách và hành vi do bệnh não, tổn thương và rối loạn chức nǎng não - Personality and behavioural disorders due to brain diseasedamage and dysfunction F09 Rối loạn tâm thần thực thể hoặc triệu chứng không xác định -Unspecified organic or symptomatic mental disorders Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các chất tác động tâm thần ( F10-F19 ) Mental and behavioural disorders due to psychoactive substance use 33
34. F10 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng rượu -Mental and behavioural disorders due to use of alcohol F11 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các dạng thuốc phiện - Mental and behavioural disorders due to use of opioids F12 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các dạng cần sa - Mental and behavioural disorders due to use of cannabinoids F13 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các thuốc an thần hoặc thuốc ngủ - Mental and behavioural disorders due to use of sedatives or hypnotics F14 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng cocain - Mental and behavioural disorders due to use of cocaine F15 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các chất kích thích khác, bao gồm cả caffein - Mental and behavioural disorders due to use of other stimulants including caffeine F16 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng các chất gây ảo giác - Mental and behavioural disorders due to use of hallucinogens F17 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng thuốc lá -Mental and behavioural disorders due to tobacco F18 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng dung môi dễ bay hơi -Mental and behavioural disorders due to use of volatile solvents F19 Rối loạn tâm thần và hành vi do sử dụng nhiều loại ma túy và các chất tác động tâm thần khác -Mental and behavioural disorders due to multiple drug use and use of other psychoactive substances Tâm thần phân liệt, rối loạn dạng phân liệt và rối loạn hoang tưởng (F20-F29 ) Schizophrenia, schizotypal and delutional disorders F20 Tâm thần phân liệt - Schizophrenia F21 Rối loạn kiểu phân liệt -Schizotypal disorder F22 Rối loạn hoang tưởng trường diễn -Persistent delusional disorders F23 Rối loạn loạn thần cấp tính và thoáng qua -Acute and transient psychotic disorders F24 Rối loạn hoang tưởng cảm ứng -Induced delusional disorder F25 Rối loạn phân liệt cảm xúc -Schioaffective disorders 34
35. F28 Rối loạn tâm thần không do nguyên nhân thực thể khác -Other nonorganic psychotic disorders F29 Loạn thần kinh không do nguyên nhân thực thể, không xác định - Unspecified nonorganic psychosis Rối loạn khí sắc (cảm xúc) ( F30-F39 ) Mood (affective) disorders F30 Giai đoạn hưng cảm - Manic episode F31 Rối loạn cảm xúc lưỡng cực - Bipolar affective disorder F32 Giai đoạn trầm cảm - Depressive episode F33 Rối loạn trầm cảm tái phát - Recurrent depressive disorder F34 Rối loạn khí sắc (cảm xúc) trường diễn - Persistent mood disorders F38 Rối loạn khí sắc (cảm xúc) khác - Other mood disorders F39 Rối loạn nkhí sắc (cảm xúc) không xác định - Unspecified mood disorder Loạn thần kinh, rối loạn liên quan đến stress và rối loạn dạng cơ thể (F40- F48) Neurotic, stress-related and somatoform disorders F40 Rối loạn lo âu ám ảnh sợ hãi - Phobic and anxiety disorder F41 Rối loạn lo âu khác - Other anxiety disorder F42 Rối loạn ám ảnh-cưỡng chế - Obsessive-compulsive disorder F43 Phản ứng với stress trầm trọng và rối loạn thích ứng - Reaction to severe stress, and adjustment disorders F44 Rối loạn phân ly (chuyển đổi) - Dissociative (conversion) disorders F45 Rối loạn dạng cơ thể - Somatoform disorders F48 Rối loạn loạn thần kinh khác - Other neurotic disorders Hội chứng hành vi kết hợp với rối loạn sinh lý và yếu tố thể chất (F50-F59 ) Behavioral syndromes associated with physiological disturbances and physical factors (F50-F59) F50 Rối loạn ǎn uống - Eating disorders 35
36. F51 Rối loạn giấc ngủ không do nguyên nhân thực thể - Nonorganic sleep disorders F52 Rối loạn chức nǎng tình dục không do rối loạn hay bệnh thực thể - Sexual dysfuntion, not caused by organic disorder or disease F53 Rối loạn hành vi và tâm thần kết hợp hậu sản, chưa được phân loại ở nơi khác - Mental and behavioural disorders associated with the puerperium, not elsewhere classified F54 Yếu tố hành vi và tâm lý kết hợp với rối loạn hoặc các bệnh đã được phân loại ở các phần khác - Psychological and behavioural factors associated with disorders or diseases classified elsewhere F55 Lạm dụng chất không gây nghiện - Abuse of non-dependence - producing subtances F59 Hội chứng hành vi ứng xử không xác định kết hợp với rối loạn sinh lý và yếu tố thể chất - Unspecified behavioural syndromes associated with physiological disturbances and physical factors Rối loạn nhân cách và hành vi ở người trưởng thành ( F60-F69 ) Disorders of adult personality and behaviour (F60-F69) F60 Rối loạn nhân cách đặc biệt - Specific personality disorders F61 Rối loạn nhân cách khác và hỗn hợp - Mixed and other personality disorders F62 Thay đổi nhân cách kéo dài, không do tổn thương hay bệnh não -Enduring personality changes, not attributable to brain damage and disease F63 Rối loạn thói quen và xung động - Habit and impulse disorders F64 Rối loạn xác định giới tính - Gender identity disorders F65 Rối loạn trong sở thích tình dục - Disorders of sexual preference F66 Rối loạn với hành vi tâm lý và kết hợp với sự phát triển và định hướng tình dục - Psychological and behavioural disorders associated with sexual development and orientation F68 Rối loạn khác về hành vi và nhân cách ở người trưởng thành - Other disorders of adult personality and behaviour F69 Rối loạn không xác định về hành vi và nhân cách ở người trưởng thành - Unspecified disorder of adult personality and behaviour 36
37. Chậm phát triển tâm thần ( F70-F79 ) Mental retardation (F70-F79) F70 Chậm phát triển tâm thần nhẹ - Mild mental retardation F71 Chậm phát triển tâm thần trung bình - Moderate mental retardation F72 Chậm phát triển tâm thần nặng - Severe mental retardation F73 Chậm phát triển tâm thần nghiêm trọng - Profound mental retardation F78 Chậm phát triển tâm thần khác - Other mental retardation F79 Chậm phát triển tâm thần không xác định - Unspecified mental retardation Rối loạn phát triển tâm lý (F80-F89 ) Disorders of psychological development (F80-F89) F80 Rối loạn đặc hiệu về phát triển lời nói và ngôn ngữ - Specific development disorders of speech and language F81 Rối loạn đặc hiệu về phát triển các kỹ nǎng học tập - Specific development disorders of scholastic skills F82 Rối loạn phát triển đặc hiệu chức nǎng vận động - Specific development disorders of motor function F83 Rối loạn phát triển đặc hiệu hỗn hợp - Mixed specific development disorders F84 Rối loạn phát triển lan tỏa -Pervasive developmental disorders F88 Rối loạn phát triển tâm lý khác - Other disorders of psychological development F89 Rối loạn phát triển tâm lý không xác định - Unspecified disorders of psychological development Rối loạn về hành vi và cảm xúc với sự khởi bệnh thường xảy ra ở lứa tuổi trẻ em và thiếu niên (F90-F98 ) Behavioural and emotional disorders with onset usually occurring in childhood and adolescence (F90-F98) F90 Rối loạn tǎng động - Hyperkinetic disorders F91 Rối loạn cư xử - Conduct disorders F92 Rối loạn hỗn hợp về cư xử và cảm xúc - Mixed disorders of conduct end emotions 37
38. F93 Rối loạn cảm xúc với sự khởi phát đặc biệt ở trẻ em - Emotional disorders with onset specific to childhood F94 Rối loạn hoạt động xã hội với sự khởi phát đặc biệt ở trẻ em và thiếu niên - Disorders of social functioning with onset specific to childhood and adolescence F95 Rối loạn máy giật Tic - Tic disorders F98 Rối loạn cảm xúc và hành vi khác với sự khởi phát thường xảy ra ở trẻ em và thiếu niên - Other behavioural and emotional disorders with onset usually occurring in childhood and aldolescence Rối loạn tâm thần không xác định (F99) Unspecified mental disorder (F99) F99 Rối loạn tâm thần, không xác định - Mental disorders, not otherwise specified. X W 38
39. CHÖÔNG 5 : HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN2 X W Coù moät thöïc taïi taâm lyù beân trong cuûa chuùng ta gioáng nhö caùi thöïc taïi vaät chaát beân ngoaøi. Theá giôùi taâm lyù beân trong laø toång hôïp toaøn boä quaù trình phaùt trieån vaø caù theå hoùa, chuû yeáu laø söï töï noäi taâm hoùa daàn daàn nhöõng töông taùc giöõa nhöõng ñöùa treû vaø moâi tröôøng, do hoïc taäp, do ñieàu kieän hoùa vaø laø söï noäi taâm hoùa cuûa nhöõng nguôøi quan heä vôùi ñaày ñuû gaùnh naëng tình caûm cuûa noù. I. NHÖÕNG NGUYEÂN TAÉC CUÛA HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN : 1. Nguyeân taéc cuûa tính khoâng thay ñoåi (constance) : gioáng nhö nhöõng cô theå sinh vaät khaùc, cô theå con nguôøi luoân coù khöynh huôùng khoâng ñoåi löïc caêng beân trong, nhö söï ñieàu bình (homeùostasie) trong sinh lyù hoïc. • Nguyeân taéc khoaùi caûm (principe de plaisir) : ban ñaàu hoaït ñoäng cuûa treû em chæ bieát chìu theo söï thoâi thuùc cuûa ham muoán, tìm khoaùi caûm, baát chaáp thöïc teá. • Nguyeân taéc thöïc teá (principe de reùaliteù) : Khi ñuïng phaûi thöïc teá hieåu xung naêng khoâng theå thöïc hieän ñuôïc maø phaûi ñieàu chænh laïi. Luùc ñoù, moâi tröôøng xung quanh giöõ moät vai troø raát quan troïng. Nguyeân taéc naøy cuõng laø moät hình thöùc nhaèm thoûa maõn nhöõng nhu caàu, ñem laïi chaát löôïng cho söï sinh toàn. 2. Söï laäp ñi laäp laïi (reùpeùtition) : Ñoù laø söï thuùc eùp laäp ñi laäp laïi. Khoâng phaûi laø moät khuynh höôùng bình thöôøng laäp ñi laäp laïi nhöõng thoùi quen tieáp thu töø söï hoïc taäp, nhöng laø moät söï thuùc ñaåy beân trong laøm cho con nguôøi laäp laïi voâ taän nhöõng tình huoáng chaán thöông laøm cho hoï ñau khoå nhöng hoï khoâng theå töï keàm cheá ñuôïc. Theâm vaøo ñoù nhöõng phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi xung quanh laøm cho chuùng naëng theâm. Taát caû nhöõng gì gaây sang chaán taâm lyù seõ ñeå laïi daáu aán vôùi khuynh höôùng noåi leân trôû laïi moät caùch laäp ñi laäp laïi. Söï phoùng löïc caûm xuùc (abreùaction) taïo khaû naêng traùnh neù taùc ñoäng beänh lyù, cuûa sang chaán taâm lyù. Ñaây cuõng laø nguoàn goác cuûa nhöõng phöông phaùp bieåu loä caûm xuùc (catharsis). Nhöng bieän phaùp coù hieäu quaû nhaát choáng laïi söï laäp ñi laäp laïi laø hoài öùc laïi sang chaán nhaèm tìm hieåu ñaày ñuû yù nghóa taâm lyù cuûa noù. II. NHÖÕNG DAÏNG THÖÙC CUÛA HOAÏT ÑOÄNG TAÂM THAÀN : 2 BS Laâm Xuaân Ñieàn, Giaùo trình Söùc khoûe Taâm thaàn, Khoa PNH, 2001 39
40. 1. Khaû naêng chôø ñôïi vaø söï töôïng tröng hoùa : Ñaây laø hai phaåm chaát cuûa hoaït ñoäng taâm thaàn ñuôïc hình thaønh töøng böôùc, gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån thaønh thuïc cuûa heä thaàn kinh trung öông, nhöng cuõng phuï thuoäc vaøo heä thoáng tình caûm cuûa ñöùa treû, nghóa laø baûn chaát vaø chaát luôïng cuûa nhöõng moái quan heä cuûa noù. Treû em töøng böôùc khoâng caàn ñeán chính vaät theå nöõa maø chæ chuù yù nhöõng ñieåm töôïng tröng cuûa vaät theå. Tö duy töø cuï theå ñi daàn ñeán tö duy tröøu töôïng (quy luaät cuûa ngoân ngöõ vaø loâ-gic) Ñöùa treû phaûi giöõ moät khoaûng caùch taâm lyù ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng caàn ñuôïc töôïng tröng. Noù phaûi coù khaû naêng dôøi laïi söï thoûa maõn ngay cuûa nhöõng ham muoán cuûa noù ñeå cho tö duy coù thôøi gian phaùt trieån vaø coù khaû naêng chôø ñôïi nghóa laø chòu ñöïng söï thieáu vaéng vaø söï coâ ñôn, nhöõng phaåm chaát caàn thieát ñeå coù theå xaây döïng neân moät moái quan heä chaéc chaén vôùi moâi tröôøng. 2. Hoaït ñoäng theo quaù trình tieân phaùt : Ñoù laø hoaït ñoäng cuûa voâ thöùc, nhöng noù coù theå chieám lónh cuoäc soáng yù thöùc vaø muïc tieâu duy nhaát cuûa noù laø söï thoûa maõn ngay nhöõng ham muoán ñaõ sinh ra noù. Nhö vaäy ñeå taïo ñöôïc söï caân baèng beân trong, chæ coù 2 con ñöôøng ñeå thoaùt ra : • Giaûi thoaùt naêng löôïng theo con ñuôøng vaän ñoäng hay thaàn kinh thöïc vaät: loaïn vaän haønh (dyspraxie), chöùng laäp laïi maùy moùc (steùreùotypie), tic, roái loaïn taâm theå vaø roái loaïn öùng xöû. • Giaûi thoaùt naêng löôïng baèng vieäc ñaàu tö quaù möùc cho theá giôùi huyeàn töôûng : aûo giaùc (hallucination), hoang töôûng (deùlire, delusion). Vieäc giaùo duïc seõ giuùp cho treû chòu ñöïng ñuôïc moät möùc ñoä caêng thaúng beân trong naøo ñoù vaø luøi laïi vieäc giaûi thoaùt naêng löôïng nhôø vaøo söï phaùt trieån theá giôùi taâm lyù cuûa noù. 3. Hoaït ñoäng theo quaù trình thöù phaùt : Hoaït ñoäng naøy ñaëc tröng cho cuoäc soáng yù thöùc vaø lyù trí. ÔÛ ñaây tö duy logic chôù khoâng phaûi möùc ñoä tình caûm coù nhieäm vuï noái keát nhöõng hình töôïng. Nguyeân taéc thöïc teá coù traùch nhieäm söûa chöõa cho nguyeân taéc khoaùi caûm vaø söï chôø ñôïi coù theå thöïc hieän ñuôïc. Vieäc hình thaønh caùi Toâi seõ taïo söï phuø hôïp vôùi thöïc taïi beân ngoaøi. Vaán ñeà chuû yeáu ôû ñaây cuõng laø vai troø cuûa caùc moái quan heä vôùi moâi tröôøng vaø söï noäi taâm hoùa cuûa chuùng. III. CÔ CHEÁ PHOØNG VEÄ : Ñaây laø nhöõng thao taùc cuûa boä maùy taâm lyù nhaèm giaûm thieåu nhöõng caêng thaúng beân trong. Chuùng thöôøng coù giaù trò che chôû söï toaøn veïn cuûa boä maùy taâm lyù, nhöng hieäu quaû khoâng gioáng nhau. Chuùng cuõng deã bò söï ñieàu haønh cuûa caùc quaù trình tieân phaùt vaø nhö vaäy coù theå gaây beänh vaø caûn trôû hoaït ñoäng taâm thaàn. 1. Söï doàn neùn (Refoulement, Repression) : 40
41. Coù theå noùi ñaây laø moät cô cheá phoøng veä chuû yeáu. Ñaây laø thao taùc maø chuû theå tìm caùch ñaåy vaøo hoaëc giöõ laïi trong voâ thöùc nhöõng bieåu töôïng gaén lieàn vôùi moät xung ñoäng. Con ngöôøi khoâng theå thoûa maõn baát kyø duïc voïng naøo ( ví duï tình duïc) vaø cô cheá naøy giuùp cho söï hình thaønh caùi Toâi. Doàn neùn ñeå chuyeån sang caùc hoaït ñoäng khaùc laø caùch ñoái phoù töông ñoái hieäu quaû. 2. Söï thoaùi lui (Thoaùi boä, Reùgression) : Thoaùi lui laø quay trôû laïi vôùi nhöõng haønh vi ban sô khoâng phuø hôïp vôùi löùa tuoåi hieän taïi khi gaëp nhöõng traéc trôû trong cuoäc soáng. Ñaây laø söï trôû veà vôùi nhöõng hình thöùc truôùc kia cuûa söï phaùt trieån tö duy vaø phöông thöùc quan heä cuûa chuû theå vôùi moâi tröôøng. Theo Freud, coù ba kieåu thoaùi lui : • Thoaùi lui chuû ñeà (reùgression topique) : Töø yù thöùc ñi ñeán voâ thöùc. • Thoaùi lui hình thöùc (reùgression formelle) : trôû laïi nhöõng bieåu hieän cuûa tö duy nguyeân thuûy (quy trình thöù phaùt trôû thaønh quy trình nguyeân phaùt) • Thoaùi lui theo thôøi gian (reùgression temporelle) : trôû laïi nhöõng daïng thöùc quan heä theo kieåu vuøng kích duïc (zones eùrogeønes) haäu moân hay mieäng. Söï thoaùi lui khoâng bao giôø laø söï trôû laïi ñôn giaûn veà tình traïng tröôùc vì chuùng ta khoâng theå naøo xoùa boû hoaøn toaøn söï phaùt trieån trung gian. Moät nguôøi tröôûng thaønh thoaùi lui khoâng bao giôø trôû thaønh nhö chính nguôøi aáy khi coøn treû nhoû. 3. Söï ñaûo loän ngöôïc laïi (Renversement dans la contraire) : Muïc ñích cuûa moät xung ñoäng bieán thaønh caùi nguôïc laïi, nhö töø aùc daâm chuyeån thaønh khoå daâm, töø chöùng nhìn troäm thaønh chöùng phoâ baøi. 4. Söï hình thaønh coù tính phaûn öùng (Formation reùactionelle) : Laø thaùi ñoä taâm lyù ngöôïc chieàu phaûn khanùg laïi vôùi moät ham muoán ñaõ bò doàn neùn. Moät yù thöùc quaù möùc veà saïch seõ che ñaäy moät khuynh höôùng veà söï dô baån. Moät söï thöông haïi traøn lan laø moät thaùi ñoä choáng laïi nhöõng ham muoán hung haõn. 5. Söï thaêng hoa (Sublimation) Nhöõng xung löïc baûn naêng khoâng ñöôïc thoûa maõn seõ ñöôïc ñaàu tö vaøo nhöõng hoaït ñoäng ñöôïc xaõ hoäi ñeà cao, nhö khoa hoïc, ngheä thuaät, söï nghieäp xaõ hoäi 6. Söï ñoàng hoùa (Identification) Nhôø quy trình taâm lyù naøy maø chuû theå coù theå tieáp nhaän moät ñaëc tính cuûa nguôøi khaùc vaø haønh ñoäng gioáng töøng phaàn hay hoaøn toaøn theo kieåu nhö vaäy. Söï ñoàng hoùa laø : 41
42. - Quy trình hình thaønh nhaân caùch. - Cô cheá töï veä chuû yeáu choáng laïi söï maát maùt vaø tang toùc. - Nguyeân nhaân cuûa nhieàu öùng xöû beänh lyù. - Yeáu toá chuû yeáu trong vieäc hình thaønh vaø hoaït ñoäng cuûa nhoùm(ñaïi baøng : ñoàng hoùa vôùi keû hung tính). 7. Phoùng chieáu ( Projection) Caù nhaân coù moät yù töôûng hay tình caûm naøo ñoù vaø tin moät caùch voâ thöùc raèng ngöôøi khaùc cuõng coù yù nghó vaø tình caûm nhö mình : ngöôøi ích kyû nhìn ai cuõng thaáy toaøn laø ngöôøi ích kyû trong khi töï cho mình laø chaúng bao giôø ích kyû. Con ngöôøi coù xu höôùng phoùng chieáu nhöõng neùt caù tính khoù öa cuûa mình. 8. Buø tröø ( Compensation) Buø tröø laø khuynh höôùng che ñaäy söï yeáu keùm cuûa mình vaø quay sang caùc hoaït ñoäng ñöôïc öa thích, deã thaønh coâng hôn. Ngöôøi coù ngoaïi hình xaáu thöôøng coá gaéng hoïc caùch aên noùi coù duyeân hôn. Cô cheá naøy ñöôïc phaùt huy maïnh ôû nhöõng ngöôøi khuyeát taät. X W 42
43. CHÖÔNG 6 BIEÅU HIEÄN CUÛA ROÁI LOAÏN CUÛA TAÂM THAÀN3 X W 1. Roái loaïn caûm giaùc vaø tri giaùc : 1.1. Taêng caûm giaùc : Maøu saéc röïc rôõ, muøi noàng naëc. 1.2. Giaûm caûm giaùc : Khoâng roõ reät, xa xaêm. 1.3. Loaïn caûm giaùc baûn theå (ceùnesttopathia) : noùng ran trong ngöôøi, caáu xeù trong ruoät, ñieän giaät trong oùc. 1.4. Aûo töôûng (illusion) : tri giaùc sai laàm veà caùc ñoái töôïng coù thaät trong thöïc teá khaùch quan (ví duï : aùo treo treân töôøng gioáng ngöôøi ñang ñöùng, nhìn daây thöøng töôûng raén). 1.5. Aûo giaùc (hallucination) : Tri giaùc nhö coù thaät veà moät söï vaät, moät hieän töôïng khoâng heà coù trong thöïc teá khaùch quan. 1.5.1. Aûo giaùc thoâ sô vaø phöùc taïp : - Aûo giaùc thoâ sô : khoâng coù caáu keát roõ neùt. - Aûo giaùc phöùc taïp : coù hình töôïng roõ raøng vaø sinh ñoäng. 1.5.2. Aûo giaùc thaät, aûo giaùc giaû : - Aûo giaùc thaät : ngöôøi beänh tieáp nhaän aûo giaùc nhö coù thaät trong thöïc taïi, khoâng phaân bieät ñöôïc aûo giaùc vôùi söï thaät. - Aûo giaùc giaû : khu truù trong ???, töø trong cô theå phaùt ra, beänh nhaân nhaän thöùc aûo giaùc trong yù nghó cuûa mình. 1.5.3. Aûo giaùc chia theo giaùc quan : - Aûo thanh : tieáng noùi co theå laø noùi moät mình hay laø noùi vôùi ngöôøi beänh (aûo thanh bình phaåm, aûo thanh meänh leänh) - Aûo thò : kích thöôùc cô theå gioáng nhö töï nhieân hay coù theå lôùn leân (aûo thò khoång loà : macroposia) hay nhoû ñi (aûo thò tí hon : microposia). Aûo thò coù theå sinh ñoäng hoaëc baát ñoäng. Noäi dung cuûa aûo thò coù theå laøm cho ngöôøi beänh say meâ ngoài nhìn moät caùch thích thuù hoaëc ngô ngaùc, baøng hoaøng, sôï haõi. 3 BS Laâm Xuaân Ñieàn, Giaùo trình Söùc khoûe Taâm thaàn, Khoa PNH, 2001 43
44. - Aûo giaùc noäi taïng (visceral hallucination) : caûm thaáy roõ raøng trong ngöôøi coù nhöõng dò vaät, nhöõng sinh vaät. 1.5.4. Aûo giaùc sô ñoà theå (trouble of body schema) : tri giaùc sai laàm veà hình theå vaø kích thöôùc cuûa thaân theå mình (lôùn leân, daøi ra, ngaén laïi). 2. Roái loaïn caûm xuùc : 2.1. Giaûm caûm xuùc : - Giaûm khí saéc (hypothymia) : buoàn raàu, uû ruû. - Voâ caûm (apathia) : thôø ô döûng döng vôùi taát caû nhöõng vieäc gì xaûy ra xung quanh. 2.2. Taêng caûm xuùc : - Caûm xuùc khoâng oån ñònh (labile) : töø vui sang buoàn, töø khoùc sang cöôøi. - Caûm xuùc say ñaém (etasy) : taêng caûm xuùc maïnh coù tính chaát nhaát thôøi. - Khoan khoaùi (europhobia) : thaáy moïi vaät xung quanh ñeàu hôïp vôùi loøng mình neân cöôøi noùi moät caùch thích thuù. 2.3. Roái loaïn caûm xuùc khaùc : - Caûm xuùc hai chieàu (ambivalence) : vöøa thích vöøa khoâng thích. - Caûm xuùc traùi ngöôïc (paradixical) : nhaän ñöôïc tin vui thì buoàn raàu. 3. Roái loaïn tö duy : 3.1. Roái loaïn hình thöùc tö duy : 3.1.1. Phaân chia theo nhòp ñoä nhanh : - Tö duy phi taùn (fight of ideas) : quaù trình lieân töôûng raát nhanh, chuû ñeà luoân luoân thay ñoåi theo taùc ñoäng beân ngoaøi. - Tö duy doàn daäp (accelerated thinking) : nhöõng yù nghó xuaát hieän doàn daäp ngoaøi yù muoán. - Noùi hoå loán (logorrhea) : noùi luoân moàm, noäi dung voâ nghóa. 3.1.2. Phaân chia theo nhòp ñoä chaäm : - Tö duy chaäm chaïp (bradypsychia) : suy nghó khoù khaên, noäi dung ñôn ñieäu, ngheøo naøn. - Tö duy ngaét quaõng (barrage) : doøng yù töôûng bò ngaét quaõng khi ñang noùi. - Tö duy lai nhai (circumstantial thinking) : keå moät caùch tæ mæ nhöõng chi tieát thöù yeáu vaø raát khoù chuyeån sang noäi dung chuû yeáu. 44
45. - Tö duy kieân ñònh (perseverance) : laäp ñi laäp laïi moät chuû ñeà nhaát ñònh. 3.1.3. Phaân chia theo hình thöùc phaùt ngoân : - Noùi moät mình (monologue). - Noùi tay ñoâi (dialogue). - Noùi laëp laïi (palilalia) : khoâng ai hoûi cuõng cöù noùi. - Nhaïi lôøi (echolalia) : chæ laëp laïi caâu hoûi. 3.2. Roái loaïn noäi dung tö duy : 3.2.1. Ñònh kieán (fixed idea) : yù töôûng quaù ñang veà nhöõng söï kieän thöïc teá. 3.2.2. Hoang töôûng (delusion) : tin töôûng vöõng chaéc vaø nhöõng yù töôûng phaùn ñoaùn sai laàm. - Hoang töôûng suy ñoaùn : • Hoang töôûng lieân heä • Hoang töôûng bò haïi • Hoang töôûng bò chi phoái • Hoang töôûng ghen tuoâng • Hoang töôûng töï buoäc toäi • Hoang töôûng nghi beänh • Hoang töôûng töï cao • Hoang töôûng phaùt minh - Hoang töôûng caûm thuï : • Hoang töôûng nhaän nhaàm • Hoang töôûng ñoùng kòch (hoang töôûng ñoåi daïng) • Hoang töôûng bieán hình baûn theå 3.2.3. Aùm aûnh (obsession) : YÙ nghó khoâng phuø hôïp vôùi thöïc teá, xuaát hieän vôùi tính chaát cöôõng böùc. - AÙm aûnh tröøu töôïng - AÙm aûnh caûm cuï theå : aùm sôï, aùm aûnh hoài öùc. 4. Roái loaïn trí nhôù : - Giaûm nhôù (hypomnesia) - Taêng nhôù (hypermnesia) 45
46. - Queân (amnesia) • Thuaän chieàu (anterograde) : queân söï vieäc xaûy ra sau khi bò beänh, töø vaøi giôø ñeán vaøi tuaàn. • Ngöôïc chieàu (retrograde) : queân söï vieäc xaûy ra tröôùc khi beänh. 5. Roái loaïn chuù yù : - Chuù yù suy yeáu : khoâng theå taäp trung chuù yù vaøo moät vieäc gì laâu ñöôïc,. - Chuù yù trì treä : naêng löïc di chuyeån chuù yù raát keùm. - Chuù yù di chuyeån nhanh choùng. (Hình) 6. Roái loaïn hoaït ñoäng : 6.1. Roái loaïn hoaït ñoäng coù yù thöùc : - Giaûm vaän ñoäng (hypokinesia) - Maát vaän ñoäng (akinesia) 46
47. - Taêng vaän ñoäng (hyperkinesia) - Ñoäng taùc dò thöôøng (parakinesia) - Giaûm hoaït ñoäng (hypoboulia) - Taêng hoaït ñoäng (hyperboulia) - Maát hoaït ñoäng (aboulia) 6.2. Roái loaïn hoaït ñoäng baûn naêng : 6.2.1. Haønh vi xung ñoäng : xuaát hieän ñoät ngoät, khoâng coù söï ñaáu tranh beân trong ñeå keàm cheá laïi (nhaûy xuoáng ñaát khi oâ toâ ñang chaïy) 6.2.2. Say meâ xung ñoäng : - Xung ñoäng uoáng röôïu (dipsomania) - Xung ñoäng ñi lang thang (romomania) - Xung ñoäng troäm caép (kletomania) - Xung ñoäng ñoát nhaø (pyromania) - Xung ñoäng theøm uoáng (potomania) X W 47
48. Chương 7 : Lo âu và trầm cảm X W Lo âu và trầm cảm là những vấn đề tâm lý xã hội mà người thầy thuốc gia đình thường phải đối đầu nhiều nhất. Đây là trường hợp cần phải được xem xét vì không những tỉ lệ mắc chung của các rối loạn này cao trong xã hội chúng ta, mà còn vì tần số liên quan của nó với các rối loạn y học. Các rối loạn lo âu xảy ra ở 30 đến 40% trong quần thể người lớn, tại một lúc nào đó trong cuộc đời của họ và 27% bệnh nhân đến khám thầy thuốc gia đình với các triệu chứng tâm thần là các triệu chứng lơ âu. Ngoài ra, gần 10% nam giới và 20% nữ giới sẽ trải qua chứng trầm cảm khá rõ rệt trong cuộc đời của họ. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng trầm cảm là vấn đề tâm thần thường có nhất mà người thầy thuốc gia đình phải đối phó. Tuy vậy, cả lo âu lẫn trầm cảm đều không được nhận biết bởi các thầy thuốc gia đình vì nó thường phải biểu hiện với các triệu chứng thân thể (somatic) như đau, hồi hộp, táo bón. Trầm cảm liên quan nhiều tới cách dùng thuốc và các bệnh y học. Sự ốm đau thường thúc đẩy nhanh trầm cảm ở người có tuổi. Lo âu và trầm cảm làm cho xã hội phải trả giá cao về chi phí y học, mất ngày công và đau đớn về tinh thần. Như vậy, thầy thuốc có kỹ nǎng phát hiện và điều trị với cả hai vấn đề y học thường có này là rất quan trọng. Định nghĩa Lo âu Mỗi người chúng ta đều trải qua những lúc và có thể những giai đoạn lo âu kéo dài. Trong thực tế y học gia đình, bạn sẽ gặp những bệnh nhân với một loạt những triệu chứng khác nhau liên quan đến lo âu. Thường bệnh nhân lo âu đến với những lời phàn nàn về thực thể như nhức đầu, đau vùng thắt lưng, mỏi mệt, mất ngủ. Những triệu chứng này phản ánh sự phản ứng từ nhẹ đến nặng của chứng lo âu, và mục đích của bạn đối với bệnh nhân là xác định họ dang ở chỗ nào trong chuỗi liên tục đó (hình 1) và đưa ra cách chữa chạy thích hợp. 48
49. H ình 1 : Các loạI lo âu Các loại lo âu Lo âu do tình huống hay thứ phát: là một chứng bệnh mà bạn sẽ thường gặp. Nó diễn ra trong khi đáp ứng với nhiều đòi hỏi hàng ngày của cuộc sống, có thể là chúng liên quan tới công việc, quan hệ hoặc những chuyển biến của cuộc sống bình thường như có mang, trung niên hoặc tuổi già. Lo âu do tình huống thường tự nó giảm đi. Người đã trải qua lo âu do tình huống sẽ đáp ứng tốt bằng cách nói với người khác những cảm giác của mình và nhận sự giúp đỡ của những người này. Những chẩn đoán về tâm thần học chỉ cần thiết khi lo âu trở nên mạn tính và/ hay can thiệp vào sự thích nghi đang tiếp diễn với những sự kiện của cuộc đời. Rối loạn sự điều chỉnh với tâm trạng lo âu: là loại chẩn đoán cho những cá nhân mà sự đáp ứng của họ đối với các stress đủ để nặng nề, gây trở ngại cho hoạt động hàng ngày. Cũng như những người có chứng lo âu do tình huống, người có chứng rối loạn sự điều chỉnh với trạng thái tâm lý lo âu sẽ đáp ứng tốt khi có sự giúp đỡ của người khác, bằng cách nói chuyện về những sự xúc động và với thời gian trôi đi chứng lo âu sẽ bớt. Ngược lại với nhưng chẩn đoán trên, những rối loạn lo âu là những bệnh hiện hữu, tương đối không đáp ứng với những cách điều trị bằng lời, bằng sự hỗ trợ và với thời gian trôi đi. Những bệnh nhân có chứng rối loạn lo âu thường đến với thầy thuốc với các triệu chứng sau đây: Những lời phàn nàn mơ hồ như khó chịu ở dạ dày, các hội chứng đau, nhức đầu, mệt mỏi toàn thân hoặc cảm giác khó chịu. Cảm giác chung về sự không thoải mái, buồn phiền quá đáng, khó tập trung và khó ngủ, hoặc tǎng sự chú ý và tính cảnh giác. Một vài bệnh nhân có thể đơn giản coi những cảm giác đó là "kích động thần kinh". Những cơn hoảng hốt, đó là những giai đoạn mạnh lên và có giới hạn của sợ hãi đột nhiên, đặc trưng bởi các triệu chứng sau đây: ngất, cảm giác chết đến nơi, tức thở, chóng mặt, tháo mồ hôi, dị cảm, run và sợ bị chết hay đang phát điên. Sách giáo khoa về Chẩn đoán và Thống kê in lần thứ 3 (DSM III) phân loại các rối loạn ra làm 2 loại lớn: những rối loạn ám ảnh sợ và những trạng thái lo âu. Những người bị chứng hay ám ảnh sợ (phobias) trải qua sự sợ hãi dai dẳng phi lý về một đối tượng đặc biệt (chẳng hạn nhện, chó, chuột), hoặc những hoạt 49
50. động đặc biệt (chẳng hạn lên thang máy, đi vào tầng hầm tối) hay những tình huống (ví dụ có một mình giữa đám đông, lái xe, ở trên đỉnh núi). Sự sợ hãi đó dẫn đến sự mong muốn mạnh mẽ là tránh khỏi đối tượng, một hoạt động hay một tình huống đáng sợ. Đối với chẩn đoán đúng là một rối loạn ám ảnh sợ (phobic diorder) thì sự sợ hãi của cá nhân phải là nguồn gốc thực sự của suy sụp và làm trở ngại cho chức nǎng xã hội. Trường hợp 1. Sợ sự trống trảI Bà L. có một bệnh sử 7 nǎm cao huyết áp, giảm kali trong máu và hơi khó chịu ở vai. Bà đến khám với những cơn "thần kinh" có đặc điểm với cảm giác chết ngạt và thít chặt ở ngực và vai, tim đập nhanh, cảm giác sắp chết. Những cơn ấy xảy ra hoặc ở chỗ đông người hay ở nhà thờ. Sự sợ hãi của bà L. có những cơn như vậy làm cho bà nằm nhà ngày càng nhiều. Bệnh sử xã hội phát hiện những cái chết mới đây của người chồng nghiện rượu, người em gái và chàng con rể của bà. Thảo luận trường hợp Trường hợp bà L. là một ví dụ về chứng sợ sự trống trải, một cách chính xác nghĩa là sợ ở nơi chợ búa. Những người sợ sự trống trải, sợ bị cô độc ở nơi công cộng mà sự trốn thoát có thể khó khǎn trong trường hợp mất khả nǎng đột ngột. Những người sợ sự trống trải qua những cơn sợ hoặc lo âu tái phát, dẫn đến chứng lo âu trước (sợ có cơn hoảng hốt). Đến lượt chứng lo âu trước này làm cho họ thoát khỏi mọi tình huống liên quan đến các cơn. Như trường hợp của bà L. chứng tỏ, chứng sợ sự trống trải ở thể mạn tính thường trở nên phải nằm nhà, đòi hỏi một người bạn hay một thành viên trong gia đình đi theo họ khi mà họ ra khỏi nhà. Khoảng 5% dân số có chứng sợ sự trống trải ở một thời điểm nào đó trong cuộc đời. Sự rối loạn này thường được chẩn đoán nhiều hơn ở phụ nữ và mức trầm trọng có thể lúc tǎng lúc giảm. Lạm dụng thuốc và trầm cảm là hai phản ứng thứ phát thường thay đối với chứng rối loạn này, chứng rối loạn ám ảnh sợ thường gặp nhất trong thực hành y học. Loại rối loạn lo âu lớn thứ hai là các trạng thái lo âu, đề cập đến những cảm giác sợ hãi đáng kể đột nhiên nổi lên không có yếu tố thúc đẩy rõ ràng. Chứng rối loạn lo âu loàn thể là một trạng thái lo âu thông thường nhất được thấy trong thực hành y học. Tiêu chuẩn để chẩn đoán chứng này bao gồm sự lo âu dai dẳng, toàn thể, ít nhất trong 1 tháng và các triệu chứng có ít nhất ba trong bốn loại sau đây: 1. Cǎng thẳng thần kinh vận động: Hay giật mình hoảng hốt, không có khả nǎng thư giãn và bồn chồn. 2. Tǎng hoạt tính hệ thần kinh thực vật: vã mồ hôi, đánh trống ngực, tim đập nhanh, những đợt nóng hay lạnh, tiêu chảy. 3. Dự đoán sự sợ hãi có thể xảy ra: buồn phiền, sợ hãi, trầm ngâm. 50
51. 4. Cảm giác và xét nét: khó tập trung tư tưởng, mất ngủ, cảm giác ở ngoài rìa. 5. Chẩn đoán phân biệt bao gồm chứng trầm cảm quan trọng, cường tuyến giáp, lạm dụng và nghiện rượu, thuốc. Trường hợp 2. Chúng lo âu toàn thể Ông P. đang ở giới hạn của chứng đái đường, béo xệ ở mức trung bình, cao huyết áp và có một bệnh sử dài của chứng lo âu. Ông nói ngắt quãng và lắp, tỏ ra quá hối lỗi và do dự. Mười nǎm trước đây, một sự suy sụp thần kinh xuất hiện bởi một cơn lo âu làm ông P. phải chuyển gia đình mình sang thành phố khác và chuyển đổi việc làm. Từ đó không bao giờ ông cảm thấy mình đúng. ông ta luôn luôn phàn nàn kéo dài về buồn phiền, bồn chồn, khó tập trung, đầu óc bận rộn với những ý nghĩ cứ trôi đi mãi, tim đập dồn dập, khó ngủ. Ông ta cũng cho biết những cảm giác đáng chú ý về sự không đủ khả nǎng, giảm chức nǎng tình dục (cảm thấy quá cǎng thẳng khi sinh hoạt tình dục) và ǎn kém ngon miệng. Ông đang là người gác cổng và cảm thấy người khác coi thường mình. Thảo luận trường hợp Những triệu chứng của ông P. gồm cả 4 loại của chứng lo âu toàn thể đã được liệt kê trong DMS III. Những thay đổi về sinh học và "hệ thực vật" thể hiện trong triệu chứng ǎn mất ngon, chức nǎng tình dục, về khó ngủ cũng gợi ra chứng trầm cảm, một bệnh thường tồn tại trong nhiều trường hợp lo âu. Phỏng vấn để chẩn đoán chứng lo âu Khi bệnh nhân trực tiếp phàn nàn về chứng lo âu hay "thần kinh" hoặc khi thầy thuốc nghi chứng lo âu có thể là một yếu tố có ý nghĩa trong lời phàn nàn thường xuyên, thì nên hỏi những câu sau đây: 1. Mỗi người trải qua chứng lo âu khác nhau. Chính xác ra thì sự lo âu của bạn như thế nào? 2. Nó dai dẳng hay ngắt quãng? 3. Phải chǎng có những tình huống đặc biệt dẫn đến sự lo âu của bạn? 4. Bạn có chứng thần kinh này bao nhiêu lâu rồi? Bao nhiêu ngày, tháng, nǎm? 5. Có bao giờ bạn thấy tim đập nhanh không? Run rẩy? Thở hổn hển? Đau ngực? Tê ngón chân tay? Cảm giác sắp chết? 6. Đã có thay đổi gì trong lối sống của bạn do chứng lo âu của bạn gây ra? 7. Bạn và những người khác trong gia đình bạn đã giải quyết chứng lo âu của bạn như thế nào? 8. Về chứng lo âu của bạn, bạn quan tâm nhiều nhất đến cái gì? 9. Bạn nghĩ cái gì đang gây ra chứng lo âu của bạn? 10. Bạn nghĩ cái gì có thể giúp đỡ bạn? 51
52. Hình 2 : Các loạI trầm cảm Có thể yêu cầu bệnh nhân ghi nhật ký về chứng lo âu của mình trong đó có thể ghi thời gian, địa điểm, cảm giác, ý nghĩ và thái độ ứng xử của họ và của người khác vào trước, trong và sau giai đoạn lo âu. Lôi cuốn bệnh nhân vào việc thu nhập số liệu sẽ tạo điều kiện hợp tác với việc chǎm sóc y tế. Dùng bảng câu hỏi tự trả lời, chẳng hạn như thang đánh giá lo âu của Sheehan cũng sẽ rất có ích. Thu thập số liệu thông qua cuộc phỏng vấn để chẩn đoán và số nhật ký sẽ phát hiện ra những thông tin quan trọng về chứng lo âu của bệnh nhân và sẽ nâng cao mối quan hệ giữa bệnh nhân và thầy thuốc và rất có thể tự nó sẽ cũng cấp một giá trị điều trị. Sự khác nhau giữa một phản ứng của stress, một phản ứng của sự điều chỉnh với những nét đặc trưng lo âu và chứng rối loạn của chứng lo âu là về mặt tính chất. Các phản ứng của stress và phản ứng của sự điều chỉnh cả hai đều thoái lui, một khi stress ngừng hoặc thay đổi hoặc gặp một thái độ thoải mái hơn. Có các rối loạn của chứng lo âu là bắt nguồn sâu xa hơn trong nhân cách cá nhân. Những cơn hoảng hốt cho thấy rất có thể một trạng thái của chứng lo âu hơn là phản ứng của stress hay điều chỉnh. Chứng lo âu rất khó phân biệt với các rối loạn dạng tâm-thể (somatoform disorders) (xem chương 38) và chứng rất thường cùng tồn tại. Những đặc trưng quan trọng của các rối loạn dạng tâm thể là các triệu chứng thực thể, chẳng hạn đau lưng, chóng mặt, đau bụng, thống kinh, hoặc đau khi giao hợp mà không tìm thấy một dấu hiệu thực thể nào có thể chứng minh cho những triệu chứng đó và nó gắn liền với những yếu tố tâm lý hay sự xung đột. Đi ều trị chứng lo âu Thuốc Khi đã xác lập được chẩn đoán chứng lo âu, người thầy thuốc cần phải quyết định xem liệu có phải cho thuốc hay không. Mặc dầu những thuốc chống lo âu có thể đem lại sự dịu đi tạm thời nhưng quan trọng đối với một số bệnh nhân có chứng lo âu, các thuốc này có tiềm nǎng bị lạm dụng và cần phải cho thuốc một cách cẩn trọng. Dùng thuốc có thể có lợi trong việc kiểm tra có hiệu quả cả những cơn hoảng hốt lẫn chứng lo âu đến trước (anticipatory anxiety) để giúp bệnh nhân ám ảnh sợ có thể tiếp cận và hiểu rất rõ các tình huống tránh được. Thuốc chống trầm cảm loại 3 vòng Imipramine thường dùng để cắt các cơn hoảng hốt. Một liều tương đối thấp, 10 đến 75 mg một ngày có thể đủ, tuy nhiên liều cao hơn, từ 100 đến 200 mg một ngày cũng cần thiết. Trong một vài trường hợp, xử trí chứng lo âu đến trước có thể có kết quả với loại thuốc benzodiazepin chẳng 52
53. hạn alprazolam (Xanax: 0,25 đến 0,5 mg ba lần một ngày). Thuốc này cũng có hiệu quả chữa các cơn hoảng hốt. Do sự dung nạp nhanh và tiềm nǎng gây nghiện cửa loại benzodiazepin, điều trị bằng Xanax cần phải chia ra từng đợt ngắn (nghĩa là dưới 1 tháng). Thuốc chống trầm cảm loại 3 vòng có hiệu quả điều trị về mặt dược lý học đối với một vài người mắc chứng lo âu toàn thể, giống như thuốc chống lo âu không phải loại benzodizepin, như buspiron (Buspar). Propranolol, clonidin và alprazolam là những thứ thuốc khác đã thử dùng những kết quả hạn chế đối với nhóm bệnh nhân này. Trong khi dùng thuốc để điều trị bệnh nhân có chứng rối loạn lo âu, thầy thuốc nên cho các bệnh nhân này biết rằng chứng lo âu bản thân nó là một phần của cuộc đời và các vấn đề lo âu sẽ được giải quyết. Cần an ủi bệnh nhân rằng các cơn hoảng hốt tự chúng không liên quan đến cái chết sắp xảy ra, hoặc những cơn kịch phát tim, mất ý thức hoặc điên. Những người lo âu thường có thể là những bệnh nhân hay đòi hỏi và hay có nhu cầu. Nhiều người trong số bệnh nhân này sẽ yêu cầu các thuốc đặc trị đã được các thầy thuốc khác cho. Làm rõ thái độ của mình về vấn đề dùng thuốc an thần trước khi làm việc với bệnh nhân có các triệu chứng lo âu. Bạn phải chấp nhận những cảm nhận của bệnh nhân và yêu cầu giúp đỡ của họ ngay cả khi bạn định không ủng hộ vấn đề nào đó mà bệnh nhân yêu cầu hỗ trợ, chẳng hạn như cho thuốc. Tư vấn hỗ trợ Những bệnh nhân bị chứng lo âu do stress hay rối loạn sự điều chỉnh với tâm trạng lo âu thường có lợi sau những buổi tư vấn hỗ trợ của thầy thuốc. Những bệnh nhân này thường đang khó điều khiển và bị tác động, nên họ thường dễ tiếp nhận những gợi ý và làm việc cần mẫn để trở nên tốt hơn. Vai trò của thầy thuốc trong những hòa n cảnh như vậy là chǎm chú lắng nghe, tạo điều kiện để trao đổi cởi mở và động viên bệnh nhân phát huy khả nǎng giải quyết vấn đề của mình. Sử dụng những câu hỏi mở có giá trị đặc biệt về mặt này. Người thầy thuốc phải giáo dục bệnh nhân về tính chất phổ biến ở mọi nơi của chứng lo âu và tìm cách giúp họ hiểu đúng bản chất mối quan hệ giữa các triệu chứng của họ và hoàn cảnh cuộc đời. Bảng kiểm kê thay đổi cuộc đời của Holmes và Rabe (2) giúp làm sáng tỏ đối với bệnh nhân về mức độ thay đổi trong cuộc sống của họ. Vì sự thay đổi cuộc sống gắn liền với stress nên sử dụng bản kiểm kê sẽ cải thiện được nhận thức về hoàn cảnh cuộc sống của con người đang tác động đến con người như thế nào về mặt xúc cảm. Huấn luyện về thư giãn dần dần, một kỹ thuật được phát triển 50 nǎm trước đây bởi bác sĩ Edmund Jacobson (3), cũng sẽ có ích cho bệnh nhân. Kỹ thuật này dạy người ta phân biệt giữa cǎng thẳng cơ và thư giãn. Lúc đó bệnh nhân tập trung vào để tạo ra một trạng thái hoàn toàn thư giãn các cơ, như là một cách để loại bỏ stress. Bệnh nhân có thể học kỹ thuật này qua bǎng thư giãn có 53