›
›

Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học kinh tế (Phần 1)

pdf 39 trang phuongnguyen 2000
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học kinh tế (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_phuong_phap_nghien_cuu_khoa_hoc_kinh_te_phan_1.pdf

Nội dung text: Giáo trình Phương pháp nghiên cứu khoa học kinh tế (Phần 1)

  1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA VÀ QUAN HỆ DOANH NGHIỆP PGS.Ts. Nguyn Lng Bng (chủ biên) GIÁO TRÌNH PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KINH TẾ Nghệ An – 2011 1
  2. TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA VÀ QUAN HỆ DOANH NGHIỆP PGS.Ts. Nguyn Lng Bng (chủ biên) GIÁO TRÌNH PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KINH TẾ Nghệ An - 2011 2
  3. CHƯƠNG I Khoa häc vµ nghiªn cøu khoa häc 1. Khoa học và lịch sử phát triển của khoa học a. Khái niệm khoa học Khoa học là hệ thống tri thức được hệ thống hoá, khái quát hoá từ thực tiễn và được thực tiễn kiểm nghiệm, nó phản ánh dưới dạng lôgíc, trừu tượng và khái quát những thuộc tính, những cấu trúc những mối liên hệ bản chất và những mối quan hệ tự nhiên, xã hội và tư duy. Khoa học bao gồm hệ thống tri thức và những biện pháp tác động có kế hoạch của thế giới xung quanh đến nhận thức và sự biến đổi thế giới đó phục vụ cho lợi ích của con người. Khoa học là khái niệm rất phức tạp ở nhiều mức độ khác nhau của quá trình tích cực nhận thức hiện thực khách quan và tư duy trừu tượng. Trong lịch sử phát triển của khoa học có nhiều quan điểm niệm khác nhau về khoa học, nhưng định nghĩa về khoa học được nhiều người nhất trí là: Khoa học là hệ thống những tri thức về các quy luật của tự nhiên, xã hội và tư duy được tích luỹ trong lịch sử. Khoa học có nguồn gốc từ thực tiễn lao động sản xuất, những hiểu biết ban đầu được tồn tại dưới dạng kinh nghiệm. Tri thức kinh nghiệm là những hiểu biết được tích luỹ một cách ngẫu nhiên trong đời sống hàng ngày nhờ đó con người hình dung được sự vật, biết phản ứng trước tự nhiên, biết ứng dụng trong quan hệ xã hội. Tuy chưa đi sau vào bản chất sự vật, song những tri thức kinh nghiệm làm cơ sở cho sự hình thành các tri thức khoa học. Tri thức khoa học là những hiểu biết được tích luỹ một cách hệ thống và được khái quát hoá nhờ hoạt động nghiên cứu khoa học. Nó không phải là kế tục đơn giản của tri thức kinh nghiệm mà là sự khái quát hoá thực tiễn sự kiện ngẫu nhiên, rời rạc thành hệ thống kiến thức bản chất về các sự vật hiện tượng. Các tri thức khoa học được tổ chức trong khuôn khổ các bộ môn khoa 3
  4. học. Khoa học ra đời từ thực tiễn và vận động, phát triển cùng với sự vận động, phát triển của thực tiễn. Ngày ngay khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, thậm chí nó còn vượt lên cả thực tiễn hiện có. Vai trò của khoa học ngày càng gia tăng và trở thành động lực trực tiếp của sự phát triển kinh tế xã hội. Tri thứ khoa học là một quá trình nhận thức, tìm tòi, phát hiện các quy luật của sự vật, hiện tượng và vận dụng các quy luật đó để tạo nên nguyên lý các giải pháp tác động vào các sự vật hoặc hiện tượng nhằm biến đổi trạng thái của chúng. Khoa học chỉ tìm thấy chân lý khi áp dung được các lý thuyết của mình vào thực tiễn một cách có hiệu quả. Khoa học là một hình thái ý thức xã hội – một bộ phận hợp thành của ý thức xã hội. Nó tồn tại mang tính chất độc lập tương đối và phân biệt với các hình thái ý thức xã hội khác ở đối tượng, hình thức phản ánh và mang một chức năng xã hội riêng biệt. Nhưng nó có mối quan hệ xã hội đa dạng và phức tạp với các hình thái ý thức xã hội khác, tác động mạnh mẽ đến chúng. Ngược lại các hình thái ý thức xã hội khác ảnh hưởng đến sự phát triển của khoa học, đặc biệt đối với sự truyền bá, ứng dụng của tiến bộ khoa học vào sản xuất và đời sống. Khoa học là một hoạt động mang tính nghề nghiệp xã hôi đặc thù, là hoạt động sản xuật tinh thần mà sản phẩm của nó ngày càng tham gia mạnh mẽ và đầy đủ vào mọi mặt của đời sống xã hội, đặc biệt là sản xuất vật chất thông qua sự đổi mới hình thức, nội dung trình độ kĩ thuật, công nghệ và làm thay đổi chính cả bản thân con người trong sản xuất. Xuất phát từ đó xã hội yêu cầu tạo ra cho khoa học một đội ngũ những người hoạt động chuyên nghiệp có trình độ chuyên môn nhất định, có phương pháp và làm việc theo yêu cầu của từng lĩnh vực khoa học. b. Sự phát triển của khoa học 4
  5. Thời cổ đại, công cụ lao động sản xuất còn đơn giản, xã hội loài người còn sơ khai, những tri thức tích luỹ được chủ yếu là tri thức kinh nghiệm. Thời kỳ này triết học là khoa học duy nhất chứa đựng tích hợp những tri thức của khoa học khác nhau như: cơ học, tĩnh học, thiên văn học. Quá trình phát triển của khoa học diễn ra theo 2 xu hướng, xu hướng thứ nhất là sự tích hợp những tri thức khoa học thành hệ thống chung, xu hướng thứ hai là sự phân lập các tri thức khoa học thành những ngành khoa học khác nhau. Trong từng giai đoạn phát triển của lịch sử, tuỳ theo những yêu cầu phát triển của xã hội mà xu hướng này hay khác nổi lên chiếm ưu thế. Thời trung cổ, Chủ nghĩa duy tâm thống trị xã hội, khoa học ở thời kì này bị giáo hội bóp nghẹt, nên khoa học chậm phát triển, vai trò của khoa học đối với xã hôi rất hạn chế, khoa học trở thành tôi tớ của thần học. Thời kỳ tiền tư bản chủ nghĩa, khoảng thế kỷ XV – XVIII, thời kỳ Phục Hưng, là thời kỳ tan rã của quan hệ sản xuất phong kiến, giai cấp tư sản bước vào việc xác lập địa vị của mình trên vũ đài lịch sử. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản đã thúc đẩy sự phát triển của khoa học. Sự phát triển đã phá vỡ tư duy siêu hình thay vào đó là tư duy biện chứng; khoa họ có sự thâm nhập vào nhau để tạo thành môn học khoa học mới như: Toán – lý, hoá - sinh, sinh - địa, hoá lý, toán kinh tế, Thời kỳ cách mạng khoa học kỹ thuật hiện đại ( từ đầu thế kỹ XX đến nay). Thời kỳ này cách mạng khoa học và kỹ thuật phát triển theo hai hướng: Tiếp tục hoàn thiện và nâng cao nhận thức của con người trong nghiên cứu và kết cấu khác nhau của vật chất, khoa học đi sâu vào tìm hiểu thế giới vi mô và hoàn thiện các lý thuyết về nguyên tử, về điện, sóng, trường, và nghiên cứu sự tiến hoá của vũ trụ. Chuyển kết quả nghiên cứ vào sản xuất một cách nhanh chóng đồng thời ứng dụng của chúng một cách có hiệu quả vào đời sống xã hội. 5
  6. Đặc điểm nổi bật của thời kỳ này là khoa học đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, trở thành tiền đề, điểm xuất phát cho nhiều ngành sản xuất vật chất mới. Song sự phát triển nhanh chóng của khoa học cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề như môi sinh, môi trường, bảo vệ và khai thác tài nguyên, Vì vậy cần quan tâm đầy đủ đế mối quan hệ giữa khai thác và tái tạo tài nguyên làm cho sự phát triển của khoa học gắn bó hài hoà với sự phát triển của môi trường sống của con người. c. Phân biệt khoa học, kỹ thuật và công nghệ Khoa học là hệ thông kiến thức về mọi quy luật của tự nhiên, xã hội và tư duy, về biện pháp tác động vào thế giới xung quanh, đến sự nhận thức và làm biến đổi thế giới đó là phục vụ cho lợi ích của xã hội Các tiêu chí nhận biết một bộ môn khoa học là: - Có một đối tượng nghiên cứu là bản thân sự vật hiện tượng được đặt trong phạm vi quan tâm của các bộ môn khoa học. - Có hệ thống lý thuyết gồm những khái niệm, phạm trù, quy luật định luật, định lý , nguyên tắc Hệ thống lý thuyết của một môn khoa học thường có hai bộ phận: Bộ phận riêng đặc trưng cho môn khoa học đó và bộ phận kế thừa từ các khoa học khác. - Có phương pháp luận của bộ môn khoa học bao gồm 2 bộ phận, phương pháp luận riêng và phương pháp luận thâm nhập các bộ môn khoa học khác. - Có mục đích ứng dụng: Do khoảng cách giữa khoa học và đời sống ngày càng rút ngắn mà con người dành nhiều quan tâm tới mục đích ứng dụng. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, người nghiên cứu chưa biết được mục đích ứng dụng ( Chẳng hạn nghiên cứu cơ bản thuần tuý) và vậy không nên vận dụng một cách may móc tiêu chí này. Kỹ thuật 6
  7. “kỹ thuật là bất kì kiến thức kinh nghiệm hoặc kĩ năng có tính chất hệ thống hoặc thực tiễn được sử dụng cho việc chế tạo sản phẩm hoặc để áp dụng vào quá trình sản xuất, quản lý hoặc thương mại, công nghiệp hoặc các lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội”. Ngày nay, thuật ngữ kỹ thuật mang ý nghĩa hẹp hơn, nó chỉ những yếu tố vật chất và vật thể chẳng hạn như máy móc thiết bị và sự tác nghiệp, vận hành của con người. Công nghệ Công nghệ có một ý nghĩa tổng hợp và bao hàm một trong những hiện tượng mang đặc trưng xã hội: tri thức, tổ chức, phân công lao động, quản lý, Vì vậy nói đến công nghệ là nói đến phạm trù xã hội, một phạm trù phi vật chất. Công nghệ gồm bốn bộ phận: kỹ thuật, thông tin, con người, tổ chức. Các nhà xã hội học xem xét công nghệ như một thiết chế xã hội quy định sự phân công lao động xã hội, cơ cấu công nghệ và công nghiệp. Có thể so sánh về mặt ý nghĩa khoa học và công nghệ (công nghệ đã được xác nhận qua thử nghiệm đã được kiểm chứng là không còn rủi ro về mặt kỹ thuật thực hiện – nghĩa là qua giai đoạn nghiên cứu để bước vào giai đoạn vận hành ổn định, đủ điều kiện khả thi về mặt kỹ thuật để chuyển giao cho con người sử dụng. So sánh các đặc điểm khoa học và trình bày trong cuốn “ phương pháp luận nghiên cứu khoa học” của Vũ Cao Đàm. Bảng 1. So sánh các điểm của khoa học và công nghệ T Khoa học Công nghệ T 1 Lao động linh hoạt và sáng tạo Lao động bị định khuôn cao theo quy định 2 Hoạt động khoa học luôn đổi Hoạt động công nghệ được 7
  8. mới, không lặp lại lặp lại theo chu kì Nghiên cứu khoa học mang tính Điều hành công nghệ mang xác suất tính xác định Có thể mang mục đích bản thân Có thể không mang tính tự thân Phát minh khoa học tồn tại mãi Sáng chế công nghệ tồn tại mãi với thời gian nhất thời và bị diệt vong theo lịch sử tiến bộ kỹ thuật Sản phẩm khó được định hình Sản phẩm được định hình trước theo thiết kế Sản phẩm mang đặc trưng thông Đặc trưng sản phẩm tuỳ tin thuộc vào đầo vào Cũng cần nhấn mạnh thêm rằng: - Khoa học luôn hướng tới tìm tòi tri thức mới - Công nghệ luôn tìm tòi quy trình tối ưu d. Phân loại khoa học Phân loại khoa học là chỉ ra những quan hệ tương trưng hỗ trợ giữa các ngành khoa học trên cơ sở những nguyên tắc xác định: là sự phân chia các bộ môn khoa học thành những nhóm bộ khoa học theo cùng một tiêu thức nào đó để nhận dạng cấu trúc của hệ thống tri thức, xác định vị trí của mỗi bộ môn khoa học trong hệ thống tri thức, đồng thời lấy đó làm cơ sở xác định con đường đi đến khoa học: là ngôn ngữ quan trọng cho cuộc đối thoại về nghiên cứu khoa học, thông tin, tư liệu, phân ngành đào tạo, tổ chức và quản lý khoa học, hoạch định chính sách khoa học - Phân loại khoa học cần tuân theo các nguyên tắc: + Nguyên tắc khách quan quy định việc phân loại khoa học dựa vào các đặc điểm của đối tượng nghiên cứu của từng bộ môn khoa học và quá trình 8
  9. vận động, phát triển theo từng bộ môn khoa học đó gắn với yêu cầu của thực tiên, không được tách rời khoa học với đời sống. + Nguyên tắc phân loại đòi hỏi phân loại khoa học phải theo tiến trình phát triển của đối tượng nhận thức của khoa học và mối liện hệ biện chứng, chuyển tiếp lẫn nhau giữa chúng. - Tuỳ theo mức đích nhận thức hoặc mục đích sử dụng mà có nhiều cách phân loại khoa học. Một cách phân loại dựa trên một tiêu thức có ý nghĩa ứng dụng nhất định. Trong lịch sử phát triển của khoa học có nhiều cách phân loại khác nhau: Cách phân loại của Aristốt (384 – 322 thời Hi Lạp cổ đại) theo mục đích ứng dụng khoa học có 3 loại: Khoa học lý thuyết gồm: Siêu hình, vật lý học, toàn học, với mục đích tìm hiểu thực tại. Khoa học sáng tạo gồm tu từ, thư pháp, biện chứng pháp với mục đích sáng tạo sản phẩm. Khoa học thực hành gồm: đạo đức học, kinh tế học, chính trị học, sử học, với mục đích hướng dẫn đời sống. Cách phân loại của Các Mác: Có 2 loại + Khoa học tự nhiên: Có đối tượng là các dạng vật chất và các hình thức vận động của các dạng vật chất đó được thể hiện trong giới tự nhiên cùng những mối liên hệ và quy luật giữa chúng như: Cơ học, toán học, sinh vật học, + Khoa học xã hội hay khoa học về con người: có đối tượng là những sinh hoạt của con người, những quan hệ xã hội của con người cũng như những quy luật, những động lực phát triển của xã hội như: sử học, kinh tế học, triết học, Cách phân loại của B.M Kêdrôv trong “triết học bách khoa toàn thư” NXB bách khoa toàn thư Liên Xô Matxitcơva 1964, có các loại: + Khoa học triết học: Biện chứng phát, lôgíc học 9
  10. + Khoa học toán học: Logíc toán học và toán học thực hành ( Toán học bao gồm cả điều kiển học) + Khoa học tự nhiên và khoa học kỹ thuật: Cơ học và cơ thực nghiệm; Thiên văn học và du hành vũ trụ;;Vật lý thiên văn; Vật lý học; Hoá lý; Lý hoá và lý kỹ thuật; Hoá học và khoa học quy trình hóa kỹ thuật với luyện kim. Hoá địa chấ; Địa chất hoc và công nghiệp mỏ; Địa lý học; Hoá sinh học; Sinh học và khoa học nông nghiệp; Sinh lý học người và y học; Nhân loại học + Khoa học xã hội: Lịch sử, khảo cổ học, nhân chứng học, địa lý kinh tế, thống kê kinh tế xã hội + Khoa học về hạ tầng cơ sở và thượng tầng kiến trúc: Kinh tế chính trị học; Khoa học về nhà nước pháp quyền; Lịch sử nghệ thuật và giảng dạy nghệ thuật; Ngôn ngữ học; Tâm lý học và khoa học sư phạm; Các khoa học khác. UNETCO: phân loai theo đối tượng nghiên cứu của khoa học, có năm nhóm - Nhóm khoa học tự nhiên và khoa học chính xác - Nhóm các khoa học kỹ thuật và công nghệ - Nhóm các khoa học về sức khoẻ (Y học) - Nhóm các khoa học nông nghiệp - Nhóm các khoa học xã hội và nhân văn Phân loại theo cơ cấu của hệ thống kiến thức hoặc chưng trình đào tạo có: - Khoa học cơ bản. - Khoa học cơ sở của chuyên ngành. - Khoa học chuyên ngành (Chuyên môn) Ngoài các cách phân loại kể trên, còn có những cách tiếp cận phân loại khoa học khác như: phân loại theo nguồn gốc hình thành khoa học; phân loại 10
  11. theo mức độ khái quát của khoa học; phân loại theo tính tương liên giữa các khoa học Mỗi cách phân loại khoa học dựa trên một tiêu thức riêng có ý nghĩa ứng dụng nhất định, những điều chỉ ra được mối liên hệ giữa các khoa học, là cơ sở để nhận dạng cấu trúc của hệ thống tri thức khoa học, sự phát triển của khoa học luôn dẫn đến sự phá vỡ ranh giới cứng nhắc trong phân loại khoa học, do đó mọi cách phân loại (bảng phân loại) cần được xem như hệ thống mở, phải luôn luôn được bổ sung và phát triển. 2. Nghiên cứu khoa học Nghiên cứu khoa học là một quá trình nhận thức chân lý khoa học, là một hoạt động trí tuệ đặc thù; nó tuân theo những quy định chung nhất của sự nhận thức, tuân theo những quy luật sáng tạo khoa học và tuân theo những quy luật chung phổ biến của lôgíc nghiên cứu một đề tài khoa học nói riêng, đồng thời nghiên cứu khoa học cũng chịu sự chi phối của những quy luật đặc thù của việc nghiên cứu đối tượng, chịu sự chi phối của tính chất riêng của đối tượng nghiên cứu. Thành tựu của nghiên cứu khoa học là do công trình nghiên cứu cụ thể vun đắp nên, hiệu quả của một công trình lý thuyết hay thực nghiệm phụ thuộc vào việc tổ chức, điều kiện và điều chỉnh tối ưu lôgíc của công trình nghiên cứu khoa học đó. a. Nghiên cứu khoa học là gì? Nghiên cứu khoa học là quá trình nhận thức chân lý khoa học, một hoạt động trí tuệ đặc thù bằng phương pháp nghiên cứu nhất định để tìm kiếm, để chỉ ra một cách chính xác và có mục đích những điều mà con người chưa biết đến (hoặc chưa biết đầy đủ) tức là tạo ra sản phẩm dưới dạng tri thức mới có giá trị mới về nhận thức hoặc phương pháp. - Nghiên cứu khoa học là quá trình nhận thức hướng vào: 11
  12. Khám phá những thuộc tính cơ bản của sự vật hiện tượng, phát hiện các quy luật vận động vốn có của sự vật hiện tượng trong tự nhiên và xã hội nhằm phát triển nhận thức về thế giới khoa học. - Nghiên cứu khoa học là hoạt động trí tuệ sáng tạo góp phần cải thiện hiện thực: + Vận dụng quy luật để sáng tạo các giải pháp tích cực vào sự vật, hiện tượng + Tạo dựng các nguyên tắc hoàn thành các nguyên lý hoàn toàn mới về công nghệ nhằm phục vụ cho công cuộc chế biến vật chất và thông tin. Vậy bản chất của nghiên cứu khoa học là họat động sáng tạo của các nhà khoa học nhằm nhận thức thế giới tạo ra hệ thống tri thức có giá trị để sử dụng vào cải tạo thế giới. b. Chức năng của nghiên cứu khoa học Hai mục đích cơ bản của nghiên cứu kháo học: nhận thức và cải tạo thế giới được thực hiện thông qua các chức năng: c. Mô tả Nhận thức khoa học bắt đầu bằng sự mô tả sự vật hiện tượng (đối tượng nghiên cứu). Người nghiên cứu đưa ra hệ thống tri thức về nhận dạng đối tượng nghiên cứu: tên gọi, hình thái, đông thái, cấu trúc, hình thức, chức năng của nó; mô tả định tính nhằm chỉ rõ đặc các đặc trừng về sự vật hiện tượng giúp phân biệt được sự khác nhau về bản chất giữa đối tượng nghiên cứu với các sự vật khác. Kết quả của nó là sự mô tả khái niệm được biểu hiện lên bằng kinh nghiệm. d. Giải thích Giải thích trong nghiên cứu khoa học là làm rỏ căn nguyên dẫn đến sự hình thành và phát triển, quy luật chi phối quá trình vận động của đối tượng 12
  13. nghiên cứu; đưa thông tin lý giải về bản chất đối tượng ( khẳng định bản chất được phát biểu dưới dạng tính chất, chứng minh tính quy luật của những giả định đã khẳng định về bản chất của đối tượng) Người nghiên cứu đưa ra những thông tin giải thích về nguồn gốc hình thành , động thái, cấu trúc, tương tác, hậu quả của tác động, quy luật chung chi phối quá trình vận động của đối tượng nghiên cứu giúp nhận dạng không chỉ những biêu hiện bên ngoài mà cả thuộc tính bên trong của đối tượng. Kết quả của sự giải thích là tri thức đạt đến trình độ tư duy lý luận. e. Tiên đoán (Dự đoán) Tiên đoán về sự vật là sự nhìn trước quá trình hình thành, phát triển tiêu vong, sự vận động và những biểu hiện của sự vật trong tương lai. Nhờ hai chức năng: Mô tả, giải thích mà người nghiên cứu có khả năng ngoại suy nhìn trước xu thế vận động, quá trình hình thành, phát triển và biểu hiện của đối tượng nghiên cứu trong tương lai. Tuy nhiên, trong nghiên cứu khoa học mọi phép ngoại suy và dự báo đều phải chấp nhận sự sai lệch nhất định. Sự sai lệch trong các kết quả dự báo có thể do nhiều nguyên nhân: nhận thức ban đầu của người nghiên cứu chưa chuẩn xác, sai lệch do quan sát, sai lệch những luận cứ bị biến dạng trong sự tác động của các sự vật khác, môi trường cũng luôn có sự biến động f. Sáng tạo Nghiên cứu khoa học không bao giờ dừng lại ở chức năng: mô tả giải thích và tiên đoán mà sứ mệnh có ý nghĩa lớn lao của nghiên cứu khoa học là sáng tạo các giải pháp để cải tạo thế giới. Hơn nữa, nghiên cứu khoa học luôn đòi hướng tới cái mới đòi hỏi sự sáng tạo và nhạy bén của tư duy. c. Mục tiêu của nghiên cứu khoa học Nghiên cứu khoa học nhằm bốn muc tiêu: 13
  14. - Mục tiêu nhận thức: Phát triển ngày càng sâu, rộng nhận thức của con người về thế giới, phát hiện các quy luật của thế giới, phát triển kho tàng tri thức nhân loại. - Mục tiêu sáng tạo: nhằm tạo ra công nghệ mới trong tất cả các lĩnh vực hoạt động của đời sống xã hội, nâng cao trình độ văn minh, nâng cao năng suất trong tất cả các lĩnh vực hoạt động. - Mục đích kinh tế: nghiên cứu khoa học phải dẫn tới hiệu quả kinh tế góp phần tăng trưởng kinh tế xã hội. - Mục tiêu văn hoá và văn minh: mở mang dân trí, nâng cao trình độ văn hóa, từng bước hoàn thiện con người đưa xã hội lên một trình độ văn minh cao hơn. d. Đặc điểm của nghiên cứu khoa học. g. Tính mới: Tính mới là thuộc tính quan trọng số một của lao động khoa học. Nghiên cứu khoa học luôn hướng tới những phát hiện mới hoặc sáng tạo mới, không chấp nhận sự lặp lại như cũ đó là thí nghiệm hay trong cách lý giải và kết luận. Hướng tới cái mới đòi hỏi sự sáng tạo và nhạy bén của tư duy. h. Tính thông tin Đây là đặc điểm quan trọng của nghiên cứu khoa học, bởi vì bất kì sản phẩm nào của nghiên cứu khoa học ( như: báo cáo khoa học, tác phẩm khoa học, mẩu vật liệu mới, mẩu sản phẩm mới, mô hình thí điểm về một phương thức sản xuất mới ) đều mang lại đặc trưng thông tin, là kết quả của quá trình khai thác và xử lý thông tin. Đặc điểm này phản ánh trình độ và năng lực của người nghiên cứu: Phải biết tìm thấy trong các nguồn thông tin những giá trị hữu ích phục vụ cho mục đích nghiên cứu. i. Tính tin cậy. 14
  15. Một kết quả nghiên cứu đạt được phải có khả năng kiểm chứng lại nhiều lần do nhiều người khác nhau thực hiện trong những điều kiện (quan sát hoặc thí nghiệm) giống nhau với những kết quả thu được hoàn toàn giống nhau. Khi đó có thể xem kết quả đủ tin cậy về bản chất của sự vật hoặc hiện tượng. j. Tính khách quan: Cơ sở của tính khách quan trong nghiên cứu khoa học là sự trung thực. Để đảm bảo tính khách quan, người nghiên cứu không được nhận định vội vã theo cảm tính, không được đưa ra kết luận thiêu các xác nhận bằng kiểm chứng, mà luôn luôn phải lật đi lật lai những kết luận tưởng đã hoàn toàn đươc xác nhận, phải tự trắc nghiệm và kiển tra chặt chẽ. k. Tính mạnh dạn, mạo hiểm Trong nghiên cứu khoa học cần phải tính toán, cân nhắc một cách thận trọng, song cũng cần phải tính đến những yêu cầu sau: - Đòi hỏi người nghiên cứu phải đảm nhận những vấn đề những đề tài chưa có ai nghiên cứu hoặc các lĩnh vực hết sức mới mẻ. - Chấp nhận khả năng rủi ro, khả năng thất bại trong nghiên cứu khoa học. Thất bại trong nghiên cứu khoa học có thể do nhiều nguyên nhân ở mức độ khác nhau: Thiếu thông tin cần thiết và đủ tin cậy để xử lý vấ đề đặt ra; trình độ kỹ thuật của thiết bị không đủ đáp ứng nhu cầu kiểm chứng giả thuyết; khả năng thực hiện của người nghiên cứu chưa đủ tầm xử lý vấn đề; giả thuyết nghiên cứu đặt ra sai; những tác nhân bất khả kháng Tuy nhiên, trong nghiên cứu khoa học thất bại cũng được xem là một kết quả, phải được tổng kết lại lưu trữ như một tài liệu khoa học nghiêm túc để tránh cho những người đi sau khỏi dẫm chân lên lối mòn lãng phí nguồn lực nghiên cứu. 15
  16. Không chỉ quá trình nghiên cứu chịu những rủi ro mà ngay cả những nghiên cứu đã thử nghiệm thành công vẫn chịu rủi ro trong áp dụng, có thể do kỹ thuật chưa được làm chủ khi triển khai áp dụng trong phạm vi rộng hay vì một nguyên nhân xã hội nào đó l. Tính kinh tế Mục đích lâu dài của nghiên cứu khoa học là góp phần phát triển kinh tế – xã hội. Song nghiên cứu khoa học không coi mục đích kinh tế làm mục đích trực tiếp, lao động nghiên cứu khoa học hầu như không thể định mức một cách chính xác như trong sản xuất vật chất; hiệu quả kinh tế của nghiên cứu khoa học hầu như không thể xác định; những thiết bị chuyên dụng cho nghiên cứu khoa học hầu như không thể khấu hao. Nói như vậy không có nghĩa là trong nghiên cứu khoa học bỏ qua điều kiện kinh tế, thậm chí trong một số lĩnh vực chi phí cho nghiên cứu khoa học rất lớn, những việc ứng dụng những thành tựu của nó rất ít ỏi. e. Các loại hình nghiên cứu khoa học Tuỳ theo mục tiêu nghiên cứu và các sản phẩm thu được sau nghiên cứu mà người ta chia thành những loại hình nghiên cứu khoa học khác nhau. Nghiên cứu khoa học thông thường gồm những loại hình sau: Nguyên cứu cơ bản (fundamental research) - Nguyên cứu cơ bản là hoạt động nghiên cứu nhằm phát hiện bản chất và quy luật của các hiện tượng trong tự nhiên, xã hội, con người, nhờ dó làm thay đôi nhận thức của con người. - Sản phẩm của nghiên cứu cơ bản có thể là các khám phá, phát hiện, phát kiến, phát minh và thường dẫn đến việc hình thành một hệ thống lý thuyết có ảnh hưởng đến một hoặc nhiều lĩnh khoa học. Chẳng hạn: Archimede phát minh định luật sức nâng của nước; Marie và Piere Curie phát hiện nguyên tố 16
  17. phóng xạ rađium Karl Marx phát hiện quy luật giá trị thặng dư; Ađam smit phát hiện quy luật “ Bàn tay vô hình” của kinh tế thị trường. Phát hiện: - Phát hiện là sự khám phá ra những vật thể, những quy luật xã hội đang tồn tại một cách khách quan. Ví dụ: Kock phát hiện vi trùng lao, Galileô phát hiện các vệ tinh của sao Hoả, Christoph Côlonbô phát hiện châu Mỹ - Phát hiện chỉ mới là sự phám phá các vật thể, các quy luật xã hội làm thay đổi nhận thức chưa thể áp dụng trực tiếp chỉ có thể áp dụng thông qua các giải pháp. Vì vậy phát hiện không có giá trị thương mại, không cấp bằng và không được bảo hộ pháp lý. Phát minh - Phát minh là sự khám phá ra những quy luật, những tính chất hoặc các hiện tượng của thế giới vật chất tồn tại một cách khách quan mà trước đó chưa ai biết, nhờ đó làm thay đổi nhận thức con người. Ví dụ: Niutơn phát minh định luật hấp dẫn trong vũ trụ; Lebedev phát minh tính chất áp suất của ánh sáng; Nguyên Văn Hiệu phát minh quy luật bất biến kích thước của tiệt diện của các quá trình sinh hoạt - Đối tượng phát minh là những hiện tượng, tính chất, quy luật của thế giới vật chất đang tồn tại một cách khách quan. Nhưng theo quy ước thì những đối tượng sau đây không được xem là phát minh mà chỉ xem là các phát hiện hoặc phát kiến; phát hiện về địa lý tự nhiện, địa chất, tài nguyên và điều kiện thiên nhiên, phát hiện khảo cổ học, phát hiện trong khoa học xã hội, - Phát minh cũng chỉ mới là các khám phá về các quy luật khách quan chưa có ý nghĩa áp dụng trực tiếp vào sản xuất hoặc đời sống. Vì vậy phát minh không có giá trị thương mại, không được cấp bằng phát minh và không 17
  18. được bảo hộ pháp lý. Tuy nhiên người ta lại công nhận quyền ưu tiên của phát minh tính từ ngày phát minh được công bố. Xét trên góc độ ý tưởng và mục đích nghiên cứu có thể chia nghiên cứu cơ bản thành hai loại: nghiên cứu cơ bản thuần tuý và nghiên cứu cơ bản định hướng. - Nghiên cứu cơ bản thuần tuý: Nghiên cứu cơ bản thuần tuý còn được gọi là nghiên cứu cơ bản tự do hoặc nghiên cứu cơ bản không định hướng. Đây là hoạt động nghiên cứu với mục đích thuần tuý là phát hiện ra bản chất, quy luật của sự vật, hiện tượng tự nhiên, xã hội để nâng cao nhận thức mà chưa có hoặc chưa bàn đến ý nghĩa ứng dụng - Nghiên cứu cơ bản định hướng: Nghiên cứu cơ bản định hướng là hoạt động nghiên cứu cơ bản nhằm vào mục đích nhất định hoặc để ứng dụng vào những định hướng định trước. Ví dụ: Hoạt động thăm dò địa chất mở hướng vào việc khái thác mỏ khoáng sản, các hoạt động điều tra tài nguyên, kinh tế, xã hội, đều có thể được xem là nghiên cứu cơ bản định hướng. Nghiên cứu cơ bản định hướng được chia thành: Nghiên cứu nền tảng và nghiên cứu chuyên đề. Nghiên cứu nền tảng: là hoạt động nghiên cứu về quy luật tổng thể của một sự vật. Chẳng hạn điều tra cơ bản tài nguyên; nghiên cứu khí tượng; nghiên cứu bản chất vật lý; hoá học; sinh học; đều thuộc về nghiên cứu nền tảng. Nghiên cứu chuyên đề: Là hoạt động nghiên cứu về một hiện tượng đặc biệt của sự vật. Chẳng hạn: trạng thái thứ tự (plasma) của vật chất từ trường của Trái Đất, bức xạ vũ trụ, gen di truyền 18
  19. Nghiên cứu cơ bản là một hoạt động , một công việc không thể thiếu trong nghiên cứu khoa học. Nó trở thành nền tảng cơ bản cho các hoạt động nghiên cứu khác nhau: Nghiên cứu ứng dụng nghiên cứu triển khai. Nghiên cứu ứng dụng (applied research) - Nghiên cứu ứng dụng là hoạt động nghiên cứu vận dung các quy luật đã được phát hiện từ nghiên cứu cơ bản để giải thích sự vật, tạo dựng các nguyên lý công nghệ mới, nguyên lý sản phẩm mới và nguyên lý dịch vụ mới và áp dụng của chúng vào sản xuất và đời sống. - Sản phẩm của nghiên cứu ứng dụng có thể là những giải pháp mới về tổ chức, quản lý, công nghệ, vật liệu, sản phẩm. Một số giải pháp hữu ích về công nghệ có thể trở thành sáng chế. Sán chế là loại thành tựu trong khoa học kỹ thuật và công nghệ, trong khoa học xã hội và nhân văn không thể có sản phẩm này. - Sáng chế Sán chế la một giải pháp kỹ thuật mang tính mới về nguyên lý kỹ thuật, tính sáng tạo và áp dụng được. Ví dụ: Máy hơi nước của James Wart, công thức thuốc TNT của Nôbel, công nghệ di truyền, là những sáng chế. Vì sánh chế có khả năng áp dụng, nên có ý nghĩa thương mại, được cấp bằng sáng chế (patent), có thể mua, bán patent hoặc ký hợp đồng cấp giấy phép sử dụng ( hợp đồng licence) cho người có nhu cầu sử dụng và được bảo vệ quyền sở hữu công nghiệp. Điều cần chú ý là: điểm xuất phát của nghiên cứu ứng dụng là ở chổ: nhận thức của con người không bao giờ có mục đích từ bản thân mà kết quả của nhận thức phải quay về thực tiễn, phục vụ cho thực tiễn. Do vậy việc nghiên cứu ứng dụng là một tất yếu trong hoạt động nghiên cứu khoa học và nó gắn bó chặt chẽ với nghiên cứu cơ bản. Kết quả của nghiên cứu ứng dụng 19
  20. là sự cụ thể hoá kết quả nghiên cứu cơ bản vào trong lĩnh vực của sản xuất và đời sống. Nó là khâu quan trọng làm cho khoa học kỹ thuật trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Tuy nhiên đưa kết quả nghiên cứu ứng dụng vào thực tiễn thì cần tiến hành loại hình nghiên cứu triển khai. Nghiên cứu triển khai (developmental research) Nghiên cứu triển khai là hoạt động nghiên cứu vận dụng các quy luật (thu được từ nghiên cứu cơ bản) và nguyên lý công nghệ hoặc nguyên lý vật liệu (thu được từ nguyên lý ứng dụng) để đưa ra về những phương diện kỹ thuật mới, sản phẩm mới, dịch vụ mới những thám số đủ tính chất khả thi về mặt kỹ thuật. Điều cần lưu ý là kết quả nghiên cứu triển khai thì chưa triển khai được. Sản phẩm của nghiên cứu triển khai mới chỉ là hình mẫu có tính khả thi (không còn rủi ro) về mặt kỹ thuật. Để áp dụng được còn phải nghiên cứu những khả thi khác như: khả thi về tài chính, khả thi về kinh tế, khả thi về môi trường, khả thi về xã hội Nghiên cứu triển khai bao gồm cả quá trình thiết kế thử nghiệm và mô hình thử nghiệm. Vì vậy, nghiên cứu triển khai chia thành hai loại: - Triển khai trong phòng: loại hình triển khai thực nghiệm áp dụng trong điều kiện phòng thí nghiệm có những nguyên lý thu được từ nghiên cứu ứng dụng nhằm khẳng định kết quả sao cho sản phẩm chưa được quan tâm đền quy mô áp dụng. - Triển khai bán đại trà: còn gọi là pilot trong nghiên cứu thuộc lĩnh vực khoa học kỹ thuật và công nghệ, là dạng triển khai nhằm kiểm chứng giả thuyết về một hình mẫu trên quy mô nhất định, thường là quy mô bán đại trà nhằm xác định điều kiện cần và đủ để áp dụng đại trà. Nghiên cứu triển khai được áp dụng trong cả nghiên cứu khoa học kỹ thuật và khoa học xã hội. Trong khoa học kỹ thuật hoạt động triển khai được 20
  21. áp dụng khi chế tạo một công nghệ mới, mẩu vật liệu mới hoặc sản phẩm mới; trong khoa học xã hội có thể thử nghiệm phương pháp dạy học ở các lớp thí điểm, thí điểm một mô hình quản lý tại một cơ sở lựa chọn. Nghiên cứu thăm dò (survey research) Nghiên cứu thăm dò là hoạt động nghiên cứu nhằm xác định hướng nghiên cứu, .là dạng thăm dò thị trường để tìm kiếm cơ hội nghiên cứu. Nghiên cứu thăm dò có ý nghĩa chiến lược với sự phát triển của khoa học, đặt nền tảng cho sự nghiên cứu, khám phá những bí ẩn của thế giới vật chất, là cơ sở đề hình thành nhiều bộ môn, nhiều ngành khoa học mới, nghiên cứu thăm dò không thể tính hết hiệu quả kinh tế. Sự phân chia các loại hình nghiên cứu là để nhận thức rõ bản chất của nghiên cứu khoa học, đề lập kết hoạch nghiên cứu, tổ chức nghiên cứu, cụ thể hoá các cam kết trong hợp đồng nghiên cứu giữa các đối tác. Tuy nhiên, các loại hình nghiên cứu khoa học có mối quan hệ với nhau ở những mức độ nhất định và thực tế, trong một đề tài khoa học có thể tồn tại cả bốn, ba hoặc hai loại hình nghiên cứu. Câu hỏi ôn tập: 1. Nghiên cứu khoa học là gì, trình bày cách phân loại nghiên cứu khoa học? Hãy nêu và phân tích các bước để thực hiện một nghiên cứu khoa học? 2. Lý thuyết khoa học là gì? hãy trình bày các bộ phận hợp thành lý thuyết khoa học? 3. Nêu rõ sự phân biệt giữa sáng chế, phát hiện, phát minh về thuộc tính bản chất, ý nghĩa thương mại, bảo hộ pháp lý, khả năng áp dụng trực tiếp vào sản xuất và vai trò lịch sử. 4. Trình bày đặc điểm, mục tiêu của nghiên cứu khoa học. 21
  22. ChƯƠNG II §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc, HINH THÀNH VÀ LUẬN GIẢI VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1. §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc lµ g×? §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc lµ mét hoÆc nhiÒu vÊn ®Ò khoa häc cã chøa nh÷ng ®iÒu cßn ch­a biÕt (hoÆc biÕt ch­a ®Çy ®ñ) nh­ng ®· xuÊt hiÖn nh÷ng tiÒn ®Ò vµ kh¶ n¨ng cã thÓ biÕt ®­îc nh»m gi¶i ®¸p c¸c vÊn ®Ò trong khoa häc hoÆc trong thùc tiÔn. - §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc ®Æt ra do nhiÒu yªu cÇu cña lý luËn hay thùc tiÔn hay tho¶ m·n hai ®iÒu kiÖn trªn: + VÊn ®Ò chøa ®ùng m©u thuÉn gi÷a c¸i biÕt vµ c¸i ch­a biÕt. + §· xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã. VÊn ®Ò khoa häc (VÊn ®Ò nghiªn cøu) lµ c©u hái ®Æt ra khi ng­êi nghiªn cøu ®øng tr­íc m©u thuÉn gi÷a tÝnh h¹n chÕ cña tri thøc khoa häc hiÖn cã víi yªu cÇu ph¸t triÓn tri thøc ë tr×nh ®é cao h¬n. C©u hái nµy cÇn ®­îc tr¶ lêi, gi¶i ®¸p trong nghiªn cøu, v× vËy cßn gäi lµ c©u hái nghiªn cøu. §Ó nhËn d¹ng ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc, ng­êi nghiªn cøu tr­íc hÕt cÇn ph¶i xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò khoa häc (vÊn ®Ò nghiªn cøu) ®Æt ra. Cã ba tr­êng hîp: - Cã vÊn ®Ò ®Ó nghiªn cøu, cã nghÜa lµ nhu cÇu gi¶i ®¸p vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ nh­ vËy ho¹t ®éng nghiªn cøu ®­îc thùc hiÖn. - Kh«ng cã vÊn ®Ò hoÆc kh«ng cßn vÊn ®Ò. Tr­êng hîp nµy kh«ng xuÊt hiÖn nhu cÇu gi¶i ®¸p, nghÜa lµ kh«ng cã ho¹t ®éng nghiªn cøu. - Gi¶ vÊn ®Ò: t­ëng lµ cã vÊn ®Ò nh­ng khi xem xÐt l¹i kh«ng cã vÊn ®Ò hoÆc cã vÊn ®Ò kh¸c. Ph¸t hiÖn “gi¶ vÊn ®Ò” võa dÉn ®Õn tiÕc kiÖm chi phÝ, võa tr¸nh ®­îc hËu qu¶ nÆng nÒ cho ho¹t ®éng thùc tiÔn. 22
  23. - §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc thùc chÊt lµ bµi to¸n – mét c©u hái ®èi diÖn trong lý luËn vµ thùc tiÔn mµ ch­a ai tr¶ lêi ®­îc ( hoÆc tr¶ lêi nh­ng ch­a ®Çy ®ñ, ch­a chÝnh x¸c hoÆc ch­a minh t­êng), dßi hái ng­êi nghiªn cøu ph¶i gi¶i ®¸p nh÷ng ®iÒu ch­a râ, ®em l¹i c¸i hoµn thiÖn h¬n, minh t­êng h¬n hay ph¸t hiÖn c¸i phï hîp h¬n víi quy luËt kh¸ch quan, phï hîp víi xu h­íng ®i lªn cña ph¸t triÓn. Nghiªn cøu mét ®Ò tµi khoa häc th­êng b¾t dÇu tõ ph¸t hiÖn mét vÊn ®Ò khoa häc vµ vÊn ®Ò nghiªn cøu cÇn ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét c©u nghi vÊn. - §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc lµ mét h×nh thøc tæ chøc nghiªn cøu khoa häc ®­îc ®Æc tr­ng bëi nhiÖm vô nghiªn cøu nhÊt ®Þnh. - Cã thÓ ph©n biÖt ®Ò tµi víi mét sè h×nh thøc tæ chøc nghiªn cøu kh¸c, tuy kh«ng hoµn toµn mang tÝnh chÊt nghiªn cøu khoa häc, nh­ng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm t­¬ng tù nh­ ®Ò tµi: dù ¸n, ®Ò ¸n, ch­¬ng tr×nh. + §Ò tµi: ®Þnh h­íng vµo viÖc tr¶ lêi nh÷ng c©u hái vÒ ý nghÜa häc thuËt, cã thÓ ch­a quan tu©n ®Õn viÖc thùc hiÖn ho¸ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. + Dù ¸n lµo mét lo¹i ®Ò tµi cã môc ®Ých øng dông x¸c ®Þnh, cô thÓ vÒ kinh tÕ x· héi. Dù ¸n ®ßi hái mét nhu cÇu ®· ®­îc nªu ra; chÞu sù rµng buéc cña k× h¹n vµ th­êng lµ rµng buéc vÒ nguån lùc; ph¶i thùc hiÖn trong mét ®iÒu kiÖn kh«ng ch¾c ch¾n. + §Ò ¸n: lµ mét lo¹i v¨n kiÖn ®­îc x©y dùng ®Ó tr×nh lªn cÊp qu¶n lý hoÆc mét c¬ quan tµi trî ®Ó xin thùc hiÖn mét c«ng viÖc nµo ®ã (xin thµnh lËp tæ chøc, xin t¹i trî mét ho¹t ®éng nµo ®ã ) Sau khi ®Ò ¸n ®­îc phª duyÖt sÏ cã thÓ xuÊt hiÖn dù ¸n, ch­¬ng tr×nh, ®Ò tµi hoÆc tæ chøc hoÆc ho¹t ®éng kinh tÕ x· héi theo yªu cÇu cö ®Ò ¸n. + Ch­¬ng tr×nh: lµ mét nhãm c¸c ®Ò tµi hoÆc dù ¸n ®­îc tËp hîp theo mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. Gi÷a chóng cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi cao. TiÕn ®é thùc 23
  24. hiÖn c¸c ®Ò tµi, dù ¸n trong ch­¬ng tr×nh kh«ng cã sù ®ßi hái qu¸ cøng nh¾c, nh­ng nh÷ng néi dung cña ch­¬ng tr×nh th× ph¶i lu«n lu«n ®ång bé. - §Ò tµi chØ ®­îc chÊp nhËn khi cã néi dung thiÕt thùc, cËp nhËt vµ chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè míi nh¾m tíi môc ®Ých cã ý nghÜa trong khoa häc vµ thùc tiÔn cuéc sèng ( ph¶i tr¶ lêi râ nghiªn cøu c¸i g×? nghiªn cøu ®Ó lµm g×? vµ tiÕn hµnh ra sao?) Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn nghiªn cøu khoa häc th­êng ®­îc tån tai d­íi v« vµn nh÷ng m©u thuÉn vµ c¶n trë. Chøc n¨ng cña nghiªn cøu khoa häc lµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng m©u thuÉn ®ã, nªu thµnh vÊn ®Ò, bµi to¸n khoa häc vµ tæ chøc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò- bµi to¸n mét c¸ch hiÖu qu¶. ViÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®óng vµ cã kÕt qu¶ phô thuéc nhiÒu vµo viÖc lùa chän ®Ò tµi. 2. TÝnh chÊt cña nghiªn cøu khoa häc §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÇn mang tÝnh míi mÎ, thêi sù vµ h­íng vµo lÜnh vùc ho¹t ®éng phøc t¹p, ®a d¹ng cña khoa häc vµ ®êi sèng, h­íng vµo ®Ò tµi ch­a ®­îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó trong lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc nµo ®ã V× vËy mét ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÇn cã nh÷ng tÝnh chÊt sau: - TÝnh thùc tiÔn: phï hîp víi thùc tiÔn vµ ®em l¹i hiÖu qu¶ - TÝnh cÇn thiÕt: cËp nhËt míi mÎ phï hîp víi xu thÕ ®i lªn cña sù ph¸t triÓn ®i lªn cña kinh tÕ x· héi, khoa häc c«ng nghÖ. - TÝnh x¸c ®Þnh: møc ®é, ph¹m vi ®Ò tµi. 3. Ph©n lo¹i ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc - §Ò tµi nghiªn cøu khoa häc nãi chung cã thÓ ph©n thµnh: + §Ò tµi thuÇn tuý lý thuyÕt. + §Ò tµi thuÇn tuý thùc nghiÖm + §Ò tµi kÕt hîp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm - Theo lo¹i h×nh nghiªn cøu khoa häc th× cã thÓ chia thµnh bèn lo¹i: + C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc c¬ b¶n + C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc øng dông 24
  25. + C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu triÓn khai + C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu th¨m dß Ch¼ng h¹n khoa häc gi¸o dôc lµ khoa häc øng dông; c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu cã nh÷ng thÓ lo¹i nh­ trªn. Ngoµi ra cßn do tÝnh chÊt yªu cÇu, møc ®é kh¸c nhau, c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc cßn ®­îc ph©n lo¹i cô thÓ h¬n gåm: - §Ò tµi ®iÒu tra ph¸t hiÖn t×nh h×nh (®Ò tµi thùc nghiÖm) - §Ò tµi nh»m gi¶i quyÕt nguyªn nh©n, rót ra kÕt luËn míi, c¬ chÕ míi (lo¹i ®Ò tµi c¶ lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm) - §Ò tµi tæng hîp vµ tæng kÕt kinh nghiÖm tiªn tiÕn - §Ò tµi c¶i tiÕn kinh nghiÖm hay lý luËn cò sang lý luËn míi trong lÜnh vùc gi¸o dôc ( vÝ dô néi dung ph­¬ng ph¸p vµ h×nh thøc ®µo t¹o ) C¸c ®Ò tµi khoa häc kh¸c nhau (kÓ c¶ ®Ò tµi luËn v¨n luËn ¸n) ®Òu cã gi¸ trÞ míi mÎ vÒ tri thøc vµ c«ng nghÖ. 4. Chän ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc Chän ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc lµ mét ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc ®Çu tiªn trong c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã, cã ý nghÜa quan träng ®èi víi nghiªn cøu khoa häc, v× mçi ®Ò tµi nghiªn cøu g¾n liÒn víi nh÷ng ®Çu t­ trÝ tuÖ, thêi gian, søc lùc, kinh phÝ, ®«i khi quyÕt ®Þnh c¶ ph­¬ng ph¸p chuyªn m«n cña mét ®êi sù nghiÖp. - C¬ së xuÊt ph¸t ®Ó chän ®Ò tµi: + Chän ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÇn xuÊt ph¸t tõ c¸c c¨n cø vµ yªu cÇu sau: i. ThÕ m¹nh cña ng­êi nghiªn cøu: ng­êi nghiªn cøu biÕt thÕ m¹nh cña m×nh vÒ lÜnh vùc, vÊn ®Ò nµo ®ã ®Ó chän ®Ò tµi nghiªn cøu. ii. Nhu cÇu thùc tiÔn: ®Ò tµi ph¶i gi¶i quyÕt ®­îc mét trong nh÷ng vÊn ®Ò mµ thùc tiÔn ®Æt ra. iii. Ph¶i cã ng­êi h­íng dÉn: cã ®ñ kh¶ n¨ng tr×nh ®é vµ tµi liÖu. 25
  26. iv. Tµi liÖu tham kh¶o: ®Ò tµi ®­îc chän cã tµi liÖu tham kh¶o liªn quan ®Õn nã. v. Ph­¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó nghiªn cøu ®Ò tµi: m¸y mãc, thiÕt bÞ, tµi chÝnh, cÇn vµ ®ñ + C¬ së thùc tiÔn chän ®Ò tµi: vi. Tõ theo dâi kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu khoa häc mµ ng­êi nghiªn cøu ®ang quan t©m ( nh÷ng thµnh tùu nµy th­êng ®­îc tr×nh bµy trong c¸c t¹p chÝ, b¸o c¸o khoa häc trong vµ ngoµi n­íc) vii. Tõ viÖc t×m hiÓu nh÷ng kÕt qu¶ míi nhÊt cña c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc trong lÜnh vùc chuyªn m«n, tæng hîp l¹i ®Ò t×m ra nh÷ng vÊn ®Ò míi träng m«t ph¹m vi nhÊt ®Þnh. viii. Cã thÓ chän c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu tõ viÖc nghiªn cøu c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu cña c¸c c«ng tr×nh cò ®Ó t×m ra nh÷ng ph­¬ng ph¸p cã hiÖu qu¶ h¬n, ­u viÖt h¬n. ix. Nghiªn cøu c¸c ®èi t­îng cò nhê ph­¬ng ph¸p míi víi quan ®iÓm míi, sö dông c¸c tµi liÖu thùc tiÔn míi. NghÜa lµ chän ®Ò tµi theo nguyªn t¾c xÐt l¹i mét c¸ch c¬ b¶n nh÷ng luËn ®iÓm lý thuyÕt trong khoa häc míi lËp tr­êng míi, gãc nh×n míi ë tr×nh ®é kü thuËt cao h¬n. x. Ph©n tÝch s©u s¾c nh÷ng tµi tiÖu ®· ®­îc thu thËp trong ®iÒu tra khoa häc, nh÷ng tµi liÖu th«ng kª, m« t¶, thùc nghiÖm míi cã tÝnh chÊt c«ng khai. xi. Tham kh¶o ý kiÕn cña c¸c nhµ ho¹t ®éng khoa häc, kü thuËt, c«ng nghÖ, vµ nh÷ng chuyªn gia næi tiÕng trong lÜnh vùc kinh tÕ quèc d©n, nh÷ng nhµ ph¸t minh s¸ng chÕ trong s¶n xuÊt gióp ng­êi nghiªn cøu s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu. xii. Xem danh môc c¸c luËn v¨n ®· ®­îc b¶o vÖ, c¸c c«ng tr×nh khoa häc ®· ®­îc c«ng bè. - Chän ®Ò tµi ®­îc ®Æt ra trong hai tr­êng hîp” 26
  27. xiii. §Ò tµi chØ ®Þnh: ng­êi nghiªn cøu ®­îc chØ ®Þnh nghiªn cøu mét ®Ò tµi lµ mét phÇn nhiÖm vô cña ®Ò tµi mµ ®¬n vÞ, bé m«n, hay thÇy gi¸o ®ang thùc hiÖn theo yªu cÇu cña cÊp trªn, theo mét hîp ®ång cña ®èi t¸c, hoÆc cã thÓ do thÇy h­íng dÉn ®­a ra mét ®Ò tµi mang tÝnh gi¶ ®Þnh cho sinh viªn hoÆc nghiªn cøu sinh kh«ng liªn quan ®Õn nhiÖm vô nghiªn cøu cña thÇy. xiv. §Ò tµi tù chän: ng­êi nghiªn cøu cÇn hiÓu kÜ hiÖn tr¹ng phat triÓn cña lÜnh vùc chuyªn m«n, t×m hiÓu t×nh h×nh thùc tÕ ®Ó x¸c ®Þnh h­íng nghiªn cøu phï hîp. ViÖc lùa chän ®Ò tµi cÇn xem xÐt vµ c©n nh¾c kü ®Ò tµi cã ý nghÜa khoa häc hay kh«ng? cã ý nghÜa thùc tiÔn h·y kh«ng? cã cÊp thiÕt ph¶i nghiªn cøu hay kh«ng? cã ®ñ ®iÒu kÖn cho viÖc hoµn thµnh ®Ò tµi hay kh«ng? cã phï hîp víi së thÝch thÕ m¹nh cña m×nh hay kh«ng? - Më ®Çu viÖc nghiªn cøu khoa häc, ng­êi nghiªn cøu cÇn ph¶i c©n nh¾c, chän läc vµ x¸c ®Þnh ®Ò tµi nghiªn cøu. §©y lµ mét viÖc lµm trÝ tuÖ vÊt v¶, nhiÒu tr¾c trë nh­ng mang tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh ®èi víi sù thµnh b¹i cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu. - §óng nh­ W.A.Ashby ®· nãi: “ khi ®· cã thÓ ph¸t biÓu ®­îc vÊn ®Ò mét c¸ch t­êng minh vµ ®Çy ®ñ th× ta kh«ng cßn ë xa lêi gi¶i n÷a”. - Nhµ vËt lý hä næi tiÕng Wemer Heisenbesg còng nhËn xÐt:” theo lÏ th­êng, khi vÊn ®Ò ®Æt ra mét c¸ch ®óng ®¾n th× cã nghÜa lµ nã ®­îc gi¶i quyÕt qu¸ mét nöa råi ” - ViÖc x¸c ®Þnh ®Ò tµi lµ khëi ®Çu nh­ng kh«ng kÕt thóc ë ®ã mµ ®Ò tµi cßn tiÕp tôc ®­îc sö dông nh­ kim chØ nam cho c¸c ho¹t ®éng tiÕp theo vµ ng­îc l¹i nã sÏ ®­îc ®iÒu hØnh liªn tôc (tÊt nhiªn chØ lµ chi tiÕt) trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu 5. §Æt tªn ®Ò tµi nghiªn cøu VÊn ®Ò khoa häc mét khi ®­îc chñ thÓ lµm ®èi t­îng nghiªn cøu sÏ trë thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu vµ khi lµm râ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi th× ®Æt tªn ®Ò tµi tøc lµ ®­îc ph¸t biÓu thµnh tªn gäi. 27
  28. Tªn ®Ò tµi nghiªn cøu lµ lêi v¨n diÔn ®¹t m« h×nh t­ duy cña kÕt qu¶ dù kiÕn cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu d­íi d¹ng sóc tÝch. Nã ®­îc diÔn ®¹t hßng mong muèn cña ng­êi nghiªn cøu t¸c ®éng vµo ®èi t­îng, c¶i tiªn nã ®Ó cuèi cïng ®i ®Õn môc tiªu dù kiÕn. Tªn ®Ò tµi nghiªn cøu ph¶n ¸nh c« ®äng nhÊt néi dung nghiªn cøu ®Ò tµi, nã chØ mang ý nghÜa hÕt søc khóc chiÕt, ®¬n trÞ kh«ng ®­îc phÐp hiÓu hai hay nhiÒu nghÜa. Tªn ®Ò tµi cÇn ®­îc diÔn ®¹t b»ng mét c©u ng÷ ph¸p trän vÑn, s¸ng râ, sóc tÝch, Ýt ch÷ nhÊt nh­ng chøa ®ùng nhiÒu th«ng tin nhÊt, nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu. Tªn ®Ò tµi ®­îc ph¸t biÓu mét c¸ch khoa häc, nãi lªn tr×nh ®é, ý thøc s©u s¾c cña nhµ nghiªn cøu ®èi víi vÊn ®Ò khoa häc mµ m×nh chän lµm ®èi t­îng nghiªn cøu. Tªn gäi (®Çu ®Ò) cña luËn v¨n, luËn ¸n trong ®iÒu kiÖn cã thÓ cÇn ng¾n gän, rá rµng, chÝnh x¸c víi néi dung c¬ b¶n cña c«ng tr×nh khoa häc, thÓ hiÖn ý thøc tr¸ch nhiÖm ®éc ®¸o cña t¸c gi¶, nãi lªn c«ng tr×nh nghiªn cøu ®­îc tiÕn hµnh víi c¶ mét sù t×m tßi ®Çy ®ñ cô thÓ vµ nghiªn cøu toµn diÖn vÊn ®Ò ®ã. xv. Tªn gäi c«ng tr×nh ng¾n gän. Ch¼ng h¹n: “¨n mßn ®iÖn hãa”, sensor khÝ”, ®iÖn huúnh quang h÷u c¬” xvi. Khi nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt riªng biÖt th× tèt nhÊt cÇn ®Æt vÊn ®Ò cô thÓ sao cho cã thÓ biÓu hiÖn tÝnh chÊt cña sù viÖc. vÝ dô: “ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña kü thuËt míi trong c«ng nghiÖp s¶n xuÊt vËt liÖu polimer”, “ tÝnh ch©t hÖ sè khuyÕch t¸n nhiÖt cña c¸c chÊt khÝ cã nhiÖt ®é võa ph¶i vµ nÐn khÝ” xvii. Tr­êng hîp t¸c gi¶ muèn cô thÓ ho¸ ®Çu ®Ò, muèn thÓ hiÖn vµo ®ã nh÷ng chi tiÕt quan träng cña c«ng tr×nh nghiªn cøu, th× cã thÓ kÌm theo ®Çu ®Ò mét phÇn ghi chó ng»n (tõ 4 ®Õn 6 ch÷) 28
  29. VÝ dô: “ Bµn vª t¸c dông hæ trî cña sillic ®i«xit ®èi víi natri cã chøa l­u huúnh (Sunfat, Sunfit, muèi natri), nghiªn cøu vËt liÖu p«limer dÉn (Smart window) xviii. Tr­êng hîp cÇn thiÕt ph¶i nhÊn m¹nh trong ®Çu ®Ò cña c«ng tr×nh vÒ ®Æc ®iÓm ph­¬ng ph¸p cã thÓ kÌm theo ®Çu ®Ò mét ghi chó. VÝ dô: “tÝnh chÊt co d·n cña ®éng m¹ch vµnh tim trong ®iÒu kiÖn tuÇn hoµn vßng quanh (nghiªn cø vÒ c¸c gi¶i phÉu, chøc phËn)”, “ c¶i tiÕn c¸ch ®¸nh gi¸ thµnh qu¶ häc tËp cña sinh viªn tr­êng ®¹i häc (nghiªn cøu øng dông c«ng nghÖ TEST)” xix. §Ó lµm ®Çu ®Ò luËn v¨n ng¾n gän nh­ng l¹i cã thÓ nhÊn m¹nh ®Æc ®iÓm cña c«ng tr×nh nghiªn cøu, cã thÓ ®­a thªm c¸c tõ “nghiªn cøu” hoÆc “ph­¬ng ph¸p” ®Ó t¨ng thªm ®é chÝnh x¸c cña c¸c ®Çu ®Ò. VÝ dô: “ nghiªn cøu ®iÖn ho¸ häc ”, “Ph­¬ng ph¸p gia tèc ” xx. Khi mµ c«ng tr×nh nghiªn cøu chØ kh¶o s¸t nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña mét vÊn ®Ò nµo ®ã vµ tµi liÖu kh«ng ®ñ lµm s¸ng tá cÆn kÏ vÊn ®Ò Êy th× t¸c gi¶ cã quyÒn nªu vÊn ®Ò Êy trong mét ®Çu ®Ò khiªm tèn nh­: “ Bµn vÒ tÝnh chÊt ho¸ häc cña hæn hîp r¾n cña hîp kim”, “Bµn vÒ ho¹t tÝnh cña c¸c chÊt chøa ®iaz«lin vµ nit¬ khi nguéi l¹nh” CÇn tr¸nh: - §­a vµo ®Çu ®Ò luËn v¨n bÊt kú lo¹i c«ng thøc nµo, mét lo¹i ®¹i l­îng phÇn tr¨m, c¸c lo¹i thuËt ng÷ dµi dßng b»ng tiÕng la tinh hay c¸c lo¹i tõ chuyªn m«n kh¸c lµ cho ®Çu ®Ò thªm ph­íc t¹p khã hiÓu. VÝ dô: Ph©n tÝch lý ho¸ trong lÜnh vùc ®iÒu chÕ phètph¸t tõ axit nitric: mét phÇn cña hÖ thèng n¨m nhãm hîp chÊt CaO-N2O5-P2O5-H2SiF6-H2O”- - §­a vµo ®Çu ®Ò luËn v¨n c¸c h×nh thøc bÊt ®Þnh d­íi d¹ng: “ Mét vµi nhiÖm vô ”, “Ph©n tÝch mét sè vÊn ®Ò ”, “Ph¸c ho¹ h×nh th¸i ” - X¸c ®Þnh ®Çu ®Ò trong h×nh thøc khu«n s¸o d­íi d¹ng: “Bµn vÒ vÊn ®Ò ”, “Tæng hîp ”, “Ph©n tÝch vµ kh¸i qu¸t ” 29
  30. - §ång thêi còng kh«ng nªn xem lµ tèt ®èi víi c¸c ®Çu ®Ò mµ ë ®©y nhÊn m¹nh mÆt thùc nghiÖm, mang tÝnh chÊt thuÇn tuý thùc dông mµ kh«ng cã tÝnh chÊt nghiªn cøu t×m tßi khoa häc. VÝ dô: “Thu Sunfat Kali tõ Clorit Kali”, “ViÖc ®o søc c¶n bÒ mÆt cña thiÕc siªu dÉn ë tÇn sè 4900 mªgahÐc” Trong nghiªn cøu khoa häc ph¶i t×m ra ®­îc chñ ®Ò chØ trªn c¬ së chñ ®Ò mµ nhµ nghiªn cøu míi cã thÓ cã ®­îc kÕt qu¶ míi. 6. X©y dùng c¬ së cña ®Ò tµi. a. C¬ së lý luËn C¬ së lý luËn chÝnh lµ luËn cø lý thuyÕt, lµ lo¹i luËn cø ®­îc chøng minh bëi nh÷ng nghiªn cøu cña b¶n th©n ng­êi nghiªn cøu hoÆc c¸c ®ång nghiÖp ®i tr­íc. - X©y dùng vµ vËn ®éng ®óng ®¾n c¸c c¬ së lý luËn cã ý nghÜa lín: gióp ng­êi nghiªn cøu cã thÓ m­în ý kiÕn cña ®ång nghiÖp ®i tr­íc ®Ò chøng minh gi¶ thiÕt cña m×nh: tiÕt kiÖm thêi gian vµ chi phÝ nghiªn cøu cho viÖc tæ chøc nghiªn cøu l¹i tõ ®Çu cho c¸c c¬ së lý luËn vÒ sù vËt hiÖn t­îng. - LuËn cø lý thuyÕt cã hai nguån: phÇn kÕ thõa cña ®ång nghiÖp ®i tr­íc, phÇn t¹o míi cña b¶n th©n ng­êi nghiªn cøu tù m×nh thùc hiÖn c¸c nghiªn cøu lý thuyÕt míi ®Ó chøng minh gi¶ thuyÕt cña m×nh. b. X©y dùng c¬ së lý luËn cña ®Ò tµi. X©y dùng c¬ së lý luËn cña ®Ò tµi thùc chÊt lµ x©y dùng kh¸i niÖm vµ xö lý kh¸i niÖm, x¸c ®Þnh c¸c ph¹m trï, ph¸t hiÖn c¸c quy luËt vÒ b¶n chÊt sù vËt mµ ®Ò tµi quan t©m. 1. X©y dùng kh¸i niÖm - Kh¸i niÖm cÇn ®­îc xem lµ mét luËn cø lý thuyÕt quan träng nhÊt cña nghiªn cøu, nã lµ c«ng cô ®Ó t­ duy vµ trao ®æi th«ng tin, lµ c¬ së ®Ó nhËn d¹ng b¶n chÊt cña sù vËt. KÕt qu¶ nghiªn cøu cã thÓ hoµn toµn sai lÖch nÕu kh«ng ®­îc tiÕn hµnh trªn kh¸i niÖm chuÈn x¸c. 30
  31. - Khëi ®Çu cña viÖc x©y dùng c¬ së lý luËn cña ®Ò tµi, cã nhiÒu néi dông cÇn thùc hiÖn cã liªn quan ®Õn kh¸i niÖm: kh¸i niÖm lùa chän chuÈn x¸c ho¸ kh¸i niÖm, thèng nhÊt ho¸ c¸c kh¸i niÖm, x©y dùng kh¸i niÖm míi. §Ó x©y dùng kh¸i niÖm ng­êi nghiªn cøu cÇn: xxi. T×m c¸c tõ kho¸ trong tªn ®Ò tµi, trong môc tiªu nghiªn cøu, trong vÊn ®Ò vµ gi¶ thiÕt khoa häc. xxii. Tra c¸c kh¸i niÖm trong c¸c tõ ®iÓn b¸ch khoa hoÆc s¸ch gi¸o khoa ®Ó t×m hiÓu ®Þnh nghÜa cña kh¸i niÖm. xxiii. Trong phÇn lín tr­êng hîp, ng­êi nghiªn cøu cÇn tù m×nh lùa chän hoÆc ®Æt thuËt ng÷ ®Ó lµm râ kh¸i niÖm. 2. Xö lý kh¸i niÖm. Trong nghiªn cøu khoa häc, ng­êi nghiªn cøu cÇn thùc hiÖn c¸c thao t¸c logic ®Ó chuyÓn tõ kh¸i niÖm nµy sang kh¸i niÖm kh¸c, tõ kh¸i niÖm hÑp sang kh¸i niÖm réng h¬n hoÆc ng­îc l¹i, bao gåm: më réng, thu hÑp, ph©n chia kh¸i niÖm. - Kh¸i niÖm më réng. Kh¸i niÖm më réng lµ thao t¸c logÝc nh»m chuyÓn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn hÑp sang kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng h¬n hoÆc b»ng c¸ch bít c¸c thuéc tÝnh phæ biÕn (nh÷ng dÊu hiÖu) trong néi hµm cña kh¸i niÖm xuÊt ph¸t. VÝ dô: A. Nhµ khoa häc B A B. Nhµ tri thøc C. Ng­êi c«ng nh©n C 31
  32. VËy më réng kh¸i niÖm lµ t×m mét kh¸i niÖm bao qu¸t h¬n, chung h¬n, chøa ®ùng kh¸i niÖm xuÊt ph¸t. Kh¸i niÖm më réng bao qu¸t ®Õn tèi ®a gäi lµ ph¹m trï. Nhê ph©n biÖt ph¹m trï ch­a ®ùng kh¸i niÖm mµ nhµ nghiªn cøu lùa chän ®­îc c¬ së nghiªn cøu. - Thu hÑp (giíi h¹n) kh¸i niÖm. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m chuyÓn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng sang kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn hÑp b»ng c¸ch ®­a thªm mét thuéc tÝnh vµo néi hµm cña kh¸i niÖm xuÊt ph¸t. A VÝ dô: B A. Khoa häc C B. VËt lý häc C. C¬ häc - Ph©n lo¹i kh¸i niÖm: Ph©n lo¹i kh¸i niÖm lµ sù ph©n chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh nh÷ng nhãm kh¸i niÖm cã néi hµm hÑp h¬n. KÕt qu¶ ph©n lo¹i cho biÕt nh÷ng nhãm sù vËt ®­îc ®Æc tr­ng bëi mét thuéc tÝnh nµo ®ã, tõ ®ã cho biÕt cÊu tróc sù vËt. VÝ dô: Kh¸i niÖm khoa häc cã thÓ ph©n thµnh c¸c bé phËn khoa häc víi nh÷ng ®Æc tr­ng kh¸c nhau vÒ néi hµm nh­ khoa häc tù nhiªn, khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ, khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n - Ph©n ®«i kh¸i niÖm Ph©n ®«i kh¸i niÖm lµ sù ph©n chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh nh÷ng kh¸i niÖm ®èi lËp nhau vÒ néi hµm. Nh÷ng kh¸i niÖm xuÊt hiÖn nhê thao t¸c 32
  33. ph©n ®«i lµ nh÷ng kh¸i niÖm phñ ®Þnh nhau. VÝ dô: kh¸i niÖm ®iÖn tÝch ph©n ®«i thµnh ®iÖn tÝch ©m vµ ®iÖn tÝch d­¬ng. Ph©n ®«i lµ thao t¸c l«gÝc cã ý nghÜa quan träng trong nghiªn cøu khoa häc. Ph©n ®«i sai sÏ dÉn tíi nhËn thøc sai, lùa chän sai. VÝ dô: Cã mét thêi kh¸i niÖm kinh tÕ ®­îc ph©n ®«i thµnh hai kh¸i niÖm ®èi lËp nhau: lµ hÖ thèng kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ vµ nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, do ®ã ®i ®Õn kÕt luËn xem nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng phñ nhËn nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch. Sau nay míi nhËn thøc l¹i hai kh¸i niÖm nµy kh«ng ph¶i lµ hai kh¸i niÖm ®èi lËp nhau. - X¸c ®Þnh c¸c ph¹m trï. Ph¹m trï ®­îc x¸c ®Þnh nhê l«gÝc më réng kh¸i niÖm ®Õn tèi ®a VÝ dô: Kh¸i niÖm “®ång hå” ®­îc më réng kh¸i niÖm ®Õn tèi ®a lµ “dông cô ®o” Nhê biÕt ph¹m trï chøa ®ùng kh¸i niÖm mµ ng­êi nghiªn cøu lùa chän ®­îc c¬ së lý luËn cña nghiªn cøu. - Kh¸i qu¸t ho¸ c¸c quy luËt Quy luËt lµ mèi quan hÖ bªn trong c¬ b¶n cña sù vËt chi phèi sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña sù vËt. Quy luËt cho biÕt mèi quan hÖ tÊt yÕu æn ®Þnh, lÆp ®i lÆp l¹i chø kh«ng ph¶i lµ liªn hÖ ngÉu nhiªn. Cã ba quy luËt: xxiv. Quy luËt phæ biÕn lµ quy luËt tÊt yÕu cho mäi sù vËt xxv. Quy luËt ®Æc thï lµ quy luËt nghiÖm ®óng cho mét sè sù vËt riªng lÎ xxvi. Quy luËt x¸c xuÊt lµ quy luËt nghiÖm ®óng cho mét sè sù vËt Nh­ vËy thao t¸c ph¸t hiÖn quy luËt chÝnh lµ t×m tßi liªn hÖ tÊt yÕu, bªn trong sù vËt hoÆc gi÷a c¸c sù vËt víi nhau. c. X¸c ®Þnh khung lý thuyÕt cña ®Ò tµi. - Khung lý thuyÕt lµ hÖ thèng c¸c yÕu tè cña luËn cø lý thuyÕt ®­îc s¾p xÕp trong mèi liªn hÖ biÖn chøng, cung cÊp cho ng­êi nghiªn cøu mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ luËn cø lý thuyÕt. 33
  34. Nhê ®ã mµ ng­êi nghiªn cøu cã c¬ së ®Çu tiªn vÒ lý thuyÕt ®Ó chøng minh cho gi¶ thuyÕt ®Æt ra, ®ång thêi nhËn d¹ng ®­îc nh÷ng néi dung cÇn xö lý tiÕp, bæ sung cho hÖ thèng tri thøc khoa häcthuéc ®èi t­îng nghiªn cøu. - Khung lý thuyÕt cña ®Ò tµi bao gåm c¸c bé phËn cÊu thµnh: c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï vµ c¸c quy luËt liªn quan ®Õn chøng minh gi¶ thuyÕt khoa häc. - C¸ch x¸c ®Þnh khung lý thuyÕt cña ®Ò tµi: B¶n chÊt cña viÖc x©y dùng c¬ së lý luËn (tøc khung lý thuyÕt) nh»m vµo mét sè néi dung: + X©y dùng c¸c kh¸i niÖm c«ng cô + X¸c ®Þnh c¸c ph¹m trï chøa ®ùng c¸c kh¸i niÖm ®· x©y dùng. + T×m kiÕm c¸c bé m«n khoa häc chøa ®ùng c¸c ph¹m trï ®­îc xÐt. + X¸c lËp mèi liªn hÖ tÊt yÕu, tøc lµ quy luËt vÒ b¶n chÊt sù vËt. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu NhiÖm vô nghiªn cøu lµ chñ thÓ mµ ng­êi thùc hiÖn nghiªn cøu- thùc hiÖn ®ã lµ x©y dùng kÕ ho¹ch nghiªn cøu. NhËn biÕt c¸c nguån nhiÖm vô nghiªn cøu cã ý nghÜa quan träng v× tõ nguån nhiÖm vô nghiªn cøu ng­êi nghiªn cøu sÏ t×m ®­îc nguån tµi trî, x¸c ®Þnh c¬ së ®Ó x©y dùng kÕ ho¹ch nghiªn cøu khoa häc cña m×nh. Cã nhiÒu nguån nhiÖm vô: - Chñ tr­¬ng ph¸t triÓn x· héi cña quèc gia ®­îc ghi trong c¸c v¨n kiÖn chÝnh thøc cña c¬ quan cã thÈm quyÒn nhµ n­íc. Ng­êi nghiªn cøu cã thÓ t×m hiÓu thÞ tr­êng trong ngh÷ng nhiÖm vô thuéc lo¹i nµy cho nghiªn cøu kh¸c nhau. - NhiÖm vô ®­îc giao tõ cÊp trªn. Ng­êi nghiªn cøu kh«ng cã sù lùa chän mµ ph¶i lµm theo yªu cÇu. - NhiÖm vô ®­îc nhËn hîp ®ång tõ c¸c ®èi t¸c. 34
  35. - C¸c ®èi t¸c giao nhiÖm vô nghiªn cøu cã thÓ lµ: c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc x· héi trong hay ngoµi nuíc, hoÆc c¬ quan chÝnh phñ. NhiÖm vô nghiªn cøu nµy ch­a h¼n cã nhiÒu høng thó vÒ mÆt häc thuËt nh­ng l¹i lµ nh÷ng hîp ®ång cã thu nhËp cao t¹o tiÒn ®Ò cho ph¸t triÓn nghiªn cøu. - NhiÖm vô cho ngh­êi nghiªn cøu ®Æt ra cho m×nh xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ý t­ëng khoa häc cña ng­êi nghiªn cøu. Khi cã ®Òu kiÖn th× ng­êi nghiªn cøu biÕn ý t­ëng cña m×nh thµnh mét ®Ò tµi nghiªn cøu. 4. Kh¸ch thÓ vµ ®èi t­îng nghiªn cøu 1. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu Kh¸ch thÓ nghiªn cøu lµ hÖ thèng sù vËt tån t¹i kh¸ch quan trong c¸c mèi liªn hÖ mµ ng­êi nghiªn cøu cÇn kh¸m ph¸. Lµ vËt mang ®èi t­îng nghiªn cøu. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu lµ nh÷ng n¬i chøa ®ùng nh÷ng c©u hái, nh÷ng m©u thuÉn mµ ng­êi nghiªn cøu cÇn t×m c©u tr¶ lîi vµ c¸ch thøc gi¶i quyÕt phï hîp. VÝ dô: Kh¸ch thÓ nghiªn cøu cña ®Ò tµi “ VËn dông ph­¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm kh¸ch quan vµo viÖc ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña sinh viªn tr­êng ®¹i häc” lµ c¸c tr­êng ®¹i häc. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu cña ®Ò tµi “C¸c biÖn ph¸p qu¶n lý cña hiªu tr­ëng nh»m n©ng cao chÊt l­îng d¹y häc ë c¸c tr­êng THPT ngoµi thµnh phè Hµ Néi” lµ c¸c tr­êng THPT ngoµi thµnh phè Hµ Néi. 2. §èi t­îng nghiªn cøu §èi t­îng nghiªn cøu lµ toµn bé sù vËt hoÆc hiÖn t­îng trong ph¹m vi quan t©m cña ®Ò tµi nghiªn cøu, cÇn ®­îc xem xÐt vµ lµm râ nhiÖm vô nghiªn cøu. VÝ dô: §èi t­îng nghiªn cøu cña qu¶n lý d¹y häc ®¹i häc lµ qu¸ tr×nh d¹y häc ®¹i häc vµ nh÷ng quy luËt cña nã. 35
  36. §èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi “Nh÷ng gi¶i ph¸p míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc nh»m n©ng cao chÊt l­îng ®µo t¹o trong c¸c nhµ tr­êng” lµ nh÷ng gi¶i ph¸p ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc. NÕu mét vÊn ®Ò khoa häc nµo ®ã “r¬i vµo tÇm quan t©m” cña ng­êi nghiªn cøu, cã ý nghÜa hÕt søc quan träng vµ g©y cho ng­êi nghiªn cøu ®ã nhu cÇu nhËn thøc bøc thiÕt, th× lóc ®ã ng­êi nghiªn cøu chÊp nhËn vÊn ®Ò khoa häc nh­ mét ®èi t­îng nghiªn cøu cña m×nh. Tõ thêi ®iÓm nµy h×nh thµnh mét hÖ thèng ho¹t ®éng cã ®èi t­îng: ng­êi nghiªn cøu lµ chñ thÓ nghiªn cøu; vÊn ®Ò khoa häc (hay to¸n) lµ ®èi t­îng nghiªn cøu chóng t­¬ng t¸c víi nhau sinh ra mét ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Nhµ khoa häc – chñ VÊn ®Ò khoa häc ®èi thÓ nghiªn cøu t­îng nghiªn cøu H×nh 1: C¬ chÕ ph¸t sinh ra ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc 3. §èi t­îng kh¶o s¸t §èi t­îng kh¶o s¸t lµ bé phËn ®Ó ®¹i diÖn cho kh¸ch thÓ nghiªn cøu ®­îc ng­êi nghiªn cøu lùa chän ®Ó xem xÐt. Trong thùc tÕ nghiªn cøu khoa häc kh«ng bao giê ng­êi nghiªn cøu cã ®ñ quü thêi gian vµ kinh phÝ ®Ó kh¶o s¸t toµn bé kh¸ch thÓ. Trong ®Ò tµi nghiªn cøu “C¶i tiÕn ph­¬ng ph¸p kiÓm tra-®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña sinh viªn ®¹i häc b»ng tr¾c nghiÖm kh¸ch quan” th× ®èi t­îng kh¶o s¸t lµ sinh viªn mét tr­êng ®¹i häc ®­îc chän nghiªn cøu. Trong mét ®Ò tµi nghiªn cøu, kh¸ch thÓ nghiªn cøu vµ ®èi t­îng kh¶o s¸t cã thÓ trïng nhau, nÕu ng­êi nghiªn cøu cã thÓ nghiªn cøu trªn tÊt c¶ hÖ thèng sù vËt (Kh¸ch thÓ) mµ kh«ng kh¶o s¸t bé phËn ®¹i diÖn kh¸ch thÓ. 36
  37. CÇn l­u ý r»ng: mét kh¸ch thÓ nghiªn cøu hoÆc mét ®èi t­îng kh¶o s¸t cã thÓ phôc vô cho nhiÒu ®èi t­îng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n c¸c tr­êng ®¹i häc cã thÓ lµ ®èi t­îng nghiªn cøu vÒ c¸c gi¶i ph¸p ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc, nh­ng l¹i cã thÓ lµ ®èi t­îng vÒ viÖc vËn dông ph­¬ng ph¸p tr¾c nghiªm kh¸ch quan vµo viÖc ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña sinh viªn, thËm chÝ cßn lµ ®èi t­îng ®Ó tæ chøc vµ qu¶n lý. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu Kh«ng ph¶i ®èi t­îng nghiªn cøu vµ ®èi t­îng kh¶o s¸t ®­îc xem lµ mét c¸ch toµn diÖn trong mét thêi gian mµ nã ®­îc giíi h¹n trong mét ph¹m vi nghiªn cøu nhÊt ®Þnh: ph¹m vi xÐt vÒ quy m« cña ®èi t­îng; ph¹m vi kh«ng gian cña sù vËt; ph¹m vi thêi gian vµ tiÕn tr×nh sù vËt vµ hiÖn t­îng. 5. Môc tiªu nghiªn cøu 1. Môc tiªu nghiªn cøu - Môc tiªu nghiªn cøu lµ c¸i ®Ých nghiªn cøu mµ ng­êi nghiªn cøu v¹ch ra ®Ó thùc hiÖn, ®Ó ®Þnh h­íng vµ nç lùc t×m kiÕm; lµ nh÷ng ®iÒu cÇn lµm trong c«ng t¸c nghiªn cøu. Ph¹m trï, môch tiªu nh»m tr¶ lêi c©u hái “lµm c¸i g×?” - Môc ®Ých nghiªn cøu lµ kÕt qu¶ mong ®îi, chÝnh lµ lý luËn vµ thùc tiÔn nghiªn cøu, lµ ®èi t­îng phôc vô cña ®èi t­îng ngiªn cøu. Ph¹m trï môc ®Ých tr¶ lêi c©u hái “nh»m vµo viÖc g×” hoÆc “ v× môc ®Ých g×?”. - §Ò tµi nghiªn cøu ®Òu cã mét sè hoÆc mét môc tiªu x¸c ®Þnh. Nh­ng ch­a h¼n cã mét môc ®Ých x¸c ®Þnh. Ch¼ng h¹n c«ng tr×nh nghiªn cøu “C¸c m« h×nh x¸c suÊt cho mét sè tr¾c nghiÖm th«ng minh hoÆc thµnh qu¶” tõ n¨m 1950 cña nhµ to¸n häc §an M¹ch G.Rasch ®· ®­a ra m« h×nh ®o l­êng ®Ó ph©n tÝch vµ lùa chän c©u tr¾c nghiÖm vµ lËp mét thang ®o l­êng c¸c ®iÓm sè tr¾c nghiÖm. Trong gÇn 10 n¨m nghiªn cøu ch­a tr¶ lêi ®­îc c©u hái “nghiªn cøu ®Ó lµm g×”. ChØ trong 37
  38. n¨m 1960 c¸c m¸y tÝnh vµ phÇn mÒm cã s¼n phæ dông ë tr­êng häc th× ng­êi ta míi thÊy ®­îc gi¸ trÞ cña c«ng tr×nh nghiªn cøu cña G.Rasch vµ m¸y tÝnh cho sù ph¸t triÓn c¸ch ®¸nh gi¸ dùa theo tr¾c nghiÖm kh¸ch quan vµ ®Õn lóc nµy c¸ch ®¸nh gi¸ dùa vµo tiªu chÝ míi ®­îc thùc hiÖn. - Trong mèi liªn hÖ gi÷a nhiÖmvô, vÊn ®Ò, ®èi t­îng, môc tiªu cÇn l­u ý: môc tiªu lµ sù lùa chän mang tÝnh chñ quan cöa ng­êi nghiªn cøu. Cßn nhiÖm vô, vÊn ®Ò, ®èi t­îng lµ sù vËt tån t¹i kh¸ch quan tr­íc ng­êi nghiªn cøu. 2. X©y dùng c©y môc tiªu. C©y môc tiªu lµ mét ph¹m trï lý thuyÕt cña hÖ thèng ®­îc vËn dông nh­ mét h­íng tiÕp cËn trong ph­¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc. HÖ thèng lµ tËp hîp nh÷ng phÇn tö cã quan hÖ t­¬ng t¸c ®Ó thùc hiÖn mét môc tiªu. Mét hÖ thèng cã thÓ chia thµnh c¸c ph©n hÖ. Mçi ph©n hÖ ®­îc ®Æc tr­ng bëi mét môc tiªu bé phËn. C¸c môc tiªu bé phËn cã mèi quan hÖ t­¬ng t¸c trong viÖc thùc hiÖn môc tiªu cña hÖ thèng. TiÕp cËn hÖ thèng lµ môc tiªu cña ng­êi nghiªn cøu x©y dùng môc tiªu nghiªn cøu: xem xÐt mét c¸ch hÖ thèng c¸c môc tiªu; gióp ng­êi nghiªn cøu xem xÐt mäi khÝa c¹nh, mäi tÇng líp cña mét tËp hîp môc tiªu cã quan hÖ t­¬ng t¸c trong khu«n khæ mét hÖ thèng, tõ ®ã x¸c ®Þnh ®­îc quy m«, giíi h¹n, ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi. - Th«ng th­êng, mét ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cã mét môc tiªu trung t©m chiÕn l­îc (môc tiªu gèc) nh»m gi¶i quyÕt m©u thuÉn c¬ b¶n, trung t©m cña ®Ò tµi. Môc tiªu nµy cã thÓ chia thµnh mét sè môc tiªu bé phËn (môc tiªu nh¸nh), vµ mét môc tiªu bé phËn cã thÓ cßn mét sè môc tiªu chi tiÕt bé phËn thø cÊp n÷a (môc tiªu ph©n nh¸nh) cßn gäi lµ môc tiªu cô thÓ t¸c nghiÖp. Ng­êi nghiªn cøu cã thÓ x¸c lËp c©y môc tiªu ph¶n ¸nh hÖ thèng nh÷ng môc tiªu ®· cÊp trong ®Ò tµi d­íi s¬ ®å Graph: 38
  39. Sau khi x¸c lËp xong hÖ thèng môc tiªu nghiªn cøu, cÇn v¹ch ra hÖ thèng tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nghiªn cøu, tøc lµ ®¸nh gi¸ møc ®é thùc hiÖn c¸c môc tiªu nghiªn cøu. TiÕp cËn míi ®ßi hái ph¶i lµm thÕ nµo biÕn môc tiªu thµnh c¸c ®¹i l­îng ®o l­êng ®­îc (l­îng ho¸). Muèn thÕ muèn diÔn ®¹t mçi môc tiªu cô thÓ thµnh nh÷ng th«ng sè ®Þnh l­îng (a,b,c ) vµ mçi tiªu chÝ K ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña tËp hîp mét nhãm th«ng sè ®· ®­îc ®Þnh l­îng ho¸ theo kiÓu: K= f (a,b,c ) Ch¼ng h¹n, muèn ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ lÜnh héi kh¸i niÖm khoa häc cña néi dung míi, hay mét ph­¬ng ph¸p d¹y häc míi ta cã thÓ tÝnh tiªu chÝ K (tr×nh ®é lÜnh héi) theo c«ng thøc: K = P/N N lµ tæng sè c¸c thao t¸c ph¶i hoµn thµnh P – sè thao t¸c thùc hiÖn ®óng Tiªu chÝ K ph¶i lµ mét ®¹i l­îng ®¬n vÞ vµ cã tÝnh céng ®­îc theo kiÓu: K(A.B.C) = K(A) + K(B) +K(B) + K(C) Ngoµi ra ta cßn ph¶i sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p thèng kª tÝnh to¸n ®Ó xö lý c¸c sè liÖu ®Þnh l­îng cho kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc. Câu hỏi ôn tập: 1. đặt tên và trình bày đề cương một bài báo khoa học mà Anh/Chị dự kiến đăng trờn một tạp chí khoa học chuyên ngành. 2. Cho một đề tài nghiên cứu khoa học "Nâng cao năng lực cạnh tranh của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế". Hãy trình bày mục tiêu nghiên cứu, đối tượng nghiên cứu và một giả thuyết khoa học nghiên cứu của đề tài trên. 39