Giáo trình phương pháp dạy - Học lịch sử ở trường Phổ thông

Nội dung text: Giáo trình phương pháp dạy - Học lịch sử ở trường Phổ thông

1. TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT F 7 G GIAÙO TRÌNH PHÖÔNG PHAÙP DAÏY-HOÏC LÒCH SÖÛ ÔÛ TRÖÔØNG PHOÅ THOÂNG (Duøng cho SV ngaønh Sö phaïm Söû) CAO THEÁ TRÌNH – HOAØNG THÒ NHÖ YÙ 2002
2. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 2 - MUÏC LUÏC MUÏC LUÏC 2 MÔÛ ÑAÀU 5 Chöông I 8 1. Chöùc naêng cuûa boä moân lòch söû trong tröôøng phoå thoâng 9 2. Nhieäm vuï cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 10 3. Vò trí cuûa khoùa trình lòch söû daân toäc trong vieäc thöïc hieän chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 10 ChöÔng II 12 I. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính khoa hoïc vaø tính Ñaûng Coäng saûn. 12 II. Nguyeân taéc daïy-hoïc keát hôïp vôùi ñôøi soáng, hoïc vôùi haønh trong daïy hoïc lòch söû 13 III. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính heä heä thoáng 14 IV. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính vöøa söùc 15 V. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính tröïc quan 16 VI. Nguyeân taéc phaùt huy naêng löïc nhaän thöùc, trí saùng taïo cuûa hoïc sinh trong quaù trình daïy - hoïc lòch söû 17 ChöÔng III 18 I. Khaùi nieäm « heä thoáng phöông phaùp daïy-hoïc » 18 II. Phöông phaùp trình baøy mieäng (phöông phaùp söû duïng ngoân töø) 18 1. Vò trí (taàm quan troïng) cuûa phöông phaùp trình baøy mieäng: 18 2. ÔÛ ñaây, chuùng toâi ñaëc bieät nhaán maïnh vai troø cuûa lôøi noùi sinh ñoäng vaø phöông phaùp söû duïng ngoân töø trong quaù trình daïy -hoïc. 19 3. Trong phöông phaùp söû duïng ngoân töø coù nhieàu hình thöùc daïy hoïc cuï theå khaùc nhau tuøy theo yeâu caàu, noäi dung caàn thieát cuûa tieát hoïc. Noåi leân laø caùc caùch daïy thoâng baùo, töôøng thuaät, mieâu taû, neâu ñaëc tröng, giaûi thích 19 III. Phöông phaùp söû duïng ñoà duøng tröïc quan 24 1. Vai troø cuûa phöông tieän tröïc quan trong quaù trình daïy hoïc 24 2. Phaân loaïi caùc loaïi phöông tieän tröïc quan 24 3. Höôùng daãn söû duïng: Moãi loaïi coù moät caùch söû duïng khaùc nhau: 25 4. Phöông phaùp khai thaùc söû duïng caùc loaïi taøi lieäu hoïc taäp 30 5. Phöông phaùp thöïc haønh 32 Chöông IV 33 I. Taïo bieåu töôïng lòch söû. 34 II. Hình thaønh khaùi nieäm 36 III. Neâu quy luaät vaø baøi hoïc lòch söû 37 Chöông V 38 I. Thaáu suoát nguyeân lyù giaùo duïc trong daïy hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 39 1. Nguyeân lyù giaùo duïc cuûa Ñaûng 39 2. Nguyeân lyù giaùo duïc trong noäi dung daïy hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 39 Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
3. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 3 - II. Chöùc naêng giaùo duïc cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng trung hoïc phoå thoâng 42 1. Moân lòch söû vôùi vieäc giaùo duïc theá heä treû 42 2. Noäi dung giaùo duïc tö töôûng tình caûm caùch maïng qua moân Lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 43 3. Nhöõng nguyeân taéc vaø bieän phaùp giaùo duïc hoïc sinh trong daïy hoïc lòch söû 46 Chöông VI 48 I. Boä moân lòch söû vôùi vieäc phaùt trieån hoïc sinh 48 II. Phaùt trieån tö duy hoïc sinh trong hoïc taäp lòch söû 48 1. Ñaëc ñieåm cuûa tö duy lòch söû 48 2. Noäi dung caùc vaán ñeà phaùt trieån tö duy hoïc sinh trong hoïc taäp lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 49 III. Nguyeân taéc vaø con ñöôøng phaùt trieån tö duy cuûa hoïc sinh trong daïy hoïc lòch söû 51 1. Khai thaùc noäi dung khoùa trình lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 51 2. Taïo tình huoáng coù vaán ñeà vaø caùch giaûi quyeát caùc vaán ñeà 51 3. Trình baøy thoâng tin söï kieän trong phaùt trieån tö duy hoïc sinh trong hoïc lòch söû 51 Chöông VII 53 I. Quan nieäm veà baøi hoïc lòch söû 53 1. Quan nieäm 53 2. Caáu truùc cuûa baøi hoïc lòch söû 53 3. Nhöõng yeâu caàu ñoái vôùi baøi hoïc lòch söû 54 4. Caùc loaïi baøi hoïc vaø yù nghóa lòch söû cuûa noù 54 5. Phöông phaùp thöïc hieän ñeå naâng cao hieäu quûa baøi hoïc lòch söû 62 II. Thöïc hieän baøi hoïc lòch söû 63 1. Chuaån bò baøi hoïc lòch söû 63 2. Chuaån bò giaùo aùn 63 Chöông VIII 72 I. Vò trí taùc duïng vaø noäi dung cuûa hoaït ñoäng ngoaïi khoùa trong daïy hoïc lòch söû 72 1. Vò trí vaø taùc duïng cuûa hoaït ñoäng ngoaïi khoùa 72 2. Noäi dung cuûa hoaït ñoäng ngoaïi khoùa lòch söû 73 II. Caùc hình thöùc toå chöùc ngoaïi khoùa vaø caùch tieán haønh 73 1. Ñoïc saùch 74 2. Keå chuyeän 76 3. Noùi chuyeän lòch söû 77 4. Trao ñoåi, thaûo luaän 78 5. Daï hoäi lòch söû 78 6. Tham quan lòch söû 79 7. Nhöõng hình thöùc hoaït ñoäng ngoaïi khoùa khaùc 81 III. Söu taàm, nghieân cöùu lòch söû ñòa phöông-moät hình thöùc quan troïng cuûa vieäc daïy hoïc lòch söû, cuûa hoaït ñoäng ngoaïi khoùa noùi rieâng 82 Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
4. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 4 - IV. Xaây döïng phoøng hoïc lòch söû 87 1. Phoøng lòch söû, vai troø cuûa noù trong daïy hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng 87 2. Trang thieát bò trong phoøng hoïc lòch söû goàm ba loaïi chuû yeáu 88 Chöông IX 90 I. YÙ nghóa cuûa kieåm tra vaø ñaùnh giaù keát quaû hoïc taäp 90 1. YÙ nghóa 90 2. Nhieäm vuï 90 II. Noäi dung kieåm tra, ñaùnh giaù keát quûa hoïc taäp lòch söû 91 1. Quan nieäm 91 2. Noäi dung 91 III. Toå chöùc, hình thöùc vaø phöông phaùp kieåm tra keát quûa hoïc taäp lòch söû 92 1. Kieåm tra mieäng 92 2. Kieåm tra vieát 93 3. Yeâu caàu ñoái vôùi vieäc ñaët caùc loaïi caâu hoûi 94 Chöông X 96 I. Nhaän thöùc ñuùng veà lòch söû vaø phöông phaùp hoïc gioûi moân lòch söû 96 II. Caùc phöông phaùp hoïc toát lòch söû 98 III. Moät soá bieän phaùp ñöôïc thöïc hieän ñeå hoïc baøi toát 99 Chöông XI 100 I. Nhöõng yeâu caàu chung 100 II. Nghieäp vuï sö phaïm ñoái vôùi giaùo vieân lòch söû 101 III. Traùch nhieäm ñoåi môùi daïy hoïc lòch söû 101 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 103 Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
5. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 5 - MÔÛ ÑAÀU 1. Nhö teân goïi cuûa noù, Phöông phaùp daïy-hoïc boä moân (P2D-H) laø giaùo trình cô baûn ñoái vôùi sinh vieân theo ngheà sö phaïm vaø nhöõng ngöôøi muoán haønh ngheà daïy hoïc, laø taøi lieäu tham khaûo quan troïng ñoái vôùi taát caû nhöõng ai quan taâm tôùi söï nghieäp ñaøo taïo theá heä treû - nhöõng chuû nhaân töông lai cuûa ñaát nöôùc. 2. Theá nhöng, treân thöïc teá, xung quanh khaùi nieäm töôûng chöøng ñôn giaûn treân ñaây, vaãn coøn toàn taïi nhieàu quan quan nieäm vaø caùch hieåu khaùc nhau, theå hieän roõ neùt ngay trong vieäc ñaët teân cho chính giaùo trình naøy; bôûi vaäy, thieát töôûng - tröôùc heát chuùng ta caàn phaûi thoáng nhaát moät caùch hieåu vaø söû duïng teân goïi moân hoïc moät caùch chính xaùc, theå hieän ñuùng baûn chaát cuûa giaùo trình. Cuï theå, chuùng ta haõy laàn löôït ñieåm qua caùc teân goïi giaùo trình vaø caùch vieát döôùi ñaây: 1) Giaùo hoïc phaùp 2) Phöông phaùp giaûng daïy 3) Phöông phaùp daïy hoïc 4) Phöông phaùp daïy-hoïc Roõ raøng, caùch caùch goïi (1) vaø (3) / (4) thöïc chaát cuõng chæ laø moät. Söï khaùc nhau chæ ôû choã moät beân laø goïi theo loái Haùn Vieät (1) vaø moät beân laø caùch goïi “Vieät” hôn. Noùi moät caùch khaùc, caùch goïi (3) / (4) chæ laø vieäc dòch caùch goïi (1) ra cho deã hieåu hôn. Caùc caùch goïi (3) vaø (4) chæ khaùc nhau ôû moät daáu gaïch ngang noái (-) giöõa hai töø “daïy” vaø “hoïc”, song chính daáu ngang noái ñoù nhaèm nhaán maïnh hai maët cuûa moät quaù trình thoáng nhaát - hoaït ñoäng truyeàn thuï kieán thöùc cuûa thaày giaùo (daïy) vaø hoaït ñoäng tieáp thu tri thöùc cuûa hoïc sinh (hoïc). Tuy nhieân, neáu khoâng quaù chi ly, vaãn cuõng coù theå xem caùch caùch dieãn ñaït (1), (3) vaø (4) nhö laø moät caùch goïi. Vaø nhö vaäy, veà baûn chaát laø coù hai hình thöùc theå hieän teân goïi moân hoïc - phöông phaùp giaûng daïy vaø phöông phaùp daïy-hoïc. Trong hai caùch goïi naøy, caùch goïi tröôùc - hieån nhieân laø phieán dieän, vì noù chæ môùi quan taâm tôùi hoaït ñoäng daïy cuûa ngöôøi thaày giaùo, maø boû qua hoaït ñoäng hoaëc cuûa ngöôøi hoïc. Do vaäy, caùch goïi sau (P2D-H) laø toaøn dieän hôn, phaûn aùnh ñuùng ñaén baûn chaát cuûa moân hoïc hôn. 3. Moät vaán ñeà ñaët ra nöõa laø, moân hoïc naøy coù thaät laø quan troïng vaø caàn thieát khoâng? Coù moät thöïc teá khoâng theå phuû nhaän laø trong soá khoaûng 2 trieäu giaùo vieân ôû Vieät Nam hieän nay, coù moät soá löôïng khoâng nhoû caùc thaày coâ giaùo khoâng phaûi xuaát thaân töø caùc tröôøng sö phaïm (rieâng ôû Laâm Ñoàng, con soá naøy cuõng ñaõ laø haøng traêm); vaø thöïc teá cuõng khoâng theå noùi raèng caùc thaày coâ ñoù laø daïy dôû hay dôû hôn caùc thaày coâ khaùc ñöôïc ñaøo taïo “nghieâm chænh” hôn. Coá nhieân trong soá caùc thaày coâ Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
6. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 6 - khoâng xuaát thaân töø caùc tröôøng sö phaïm vaãn coù nhieàu ngöôøi daïy gioûi, thaäm chí gioûi hôn caû nhieàu thaày coâ hoïc sö phaïm ra 1. Nhö vaäy, phaûi chaêng Giaùo trình P2D-H laø khoâng thaät söï caàn thieát? Neáu khoâng, chuùng ta phaûi giaûi thích hieän töôïng noùi treân nhö theá naøo? Theo chuùng toâi, ôû ñôøi ngöôøi ta coù theå hoïc theo nhieàu caùch khaùc nhau hay noùi theo ngoân ngöõ cuûa thôøi buoåi tin hoïc laø ngöôøi ta tieáp thu thoâng tin qua nhieàu keânh khaùc nhau, trong ñoù coù ngöôøi thoâng qua “keânh nhaø tröôøng”, cuõng coù ngöôøi thoâng qua “keânh tröôøng ñôøi” - moät tröôøng “ñaïi hoïc toång hôïp” vó ñaïi maø ít coù moät tröôøng hoïc naøo saùnh kòp. Roõ raøng, coù ngöôøi ñaõ töø thöïc teá cuûa nhieàu naêm ngoài hoïc ôû tröôøng, hoï töï ruùt ra ôû thaày coâ daïy hoï nhöõng ñieàu hay dôû, töø ñoù coù theå “traïch kyø thieän giaû nhi toøng chi, kyø baát thieän giaû nhi caûi chi”2. Chính vì vaäy maø hoï vaãn coù theå daïy hoïc toát vaø thaäm chí toát hôn nhieàu thaày coâ toát nghieäp caùc tröôøng sö phaïm. Tuy nhieân, nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy laø khoâng nhieàu vaø thöôøng phaûi traûi qua moät thôøi gian daøi môùi tröôûng thaønh leân ñöôïc. Loái tieáp thu qua “keânh nhaø tröôøng” coù moät öu ñieåm maø tröôøng ñôøi khoâng coù - ñoù laø “con ñöôøng ngaén nhaát” (vì noù löïa choïn phöông aùn toái öu, khoâng traûi qua quaù trình thöû sai voøng veøo ), do vaäy noù coù theå haïn cheá ñöôïc toái ña nhöõng va vaáp khoâng ñaùng coù. Gì thì gì, “coù hoïc vaãn hôn” vaø ñoù chính laø lyù do toàn taïi cuûa caùc tröôøng sö phaïm. Chuùng ta hoaøn toaøn giaû ñònh, nhöõng thaày coâ giaùo daïy gioûi khoâng traûi qua ñaøo taïo sö phaïm, neáu ñöôïc ñaøo taïo chính quy, hoï hoaøn toaøn coù theå tieán xa hôn nöõa, gioûi hôn nöõa. Lieäu vieäc hoïc giaùo trình P2D-H coù laøm haïn cheá naêng löïc saùng taïo, chí ít cuõng laø nhöõng saùng taïo ñaày ngaãu höùng cuûa giaùo vieân khoâng? Coù theå ñöa ra moät so saùnh ôû ñaây vôùi tröôøng hôïp nhöõng ngöôøi quaù am töôøng phaùp luaät ñaâm ra sôï seät, ngaàn ngaïi khoâng daùm laøm moät ñieàu gì taùo baïo vì e phaïm phaùp? Coù theå noùi ngay, nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong giaùo trình naøy chæ laø nhöõng phöông aùn, thaäm chí laø nhöõng gôïi yù coøn thöïc teá sinh ñoäng cuûa quaù trình daïy hoïc vaãn laø nhöõng khoaûng trôøi meânh moâng cho nhöõng saùng taïo cuûa giaùo vieân, mieãn sao laø caùc saùng taïo ñoù khoâng vi phaïm caùc nguyeân taéc cuûa quaù trình nhaän thöùc vaø khung noäi dung chöông trình quy ñònh. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nguyeân Thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng ñaõ noùi - ngheà daïy hoïc laø ngheà cao quyù nhaát trong nhöõng ngheà cao quyù, ngheà saùng taïo nhaát trong nhöõng ngheà saùng taïo, bôûi noù saùng taïo ra nhöõng con ngöôøi saùng taïo. 1 Treân moät soá cuûa Taïp chí “Thôøi ñaïi môùi” caùch ñaây maáy naêm coøn coù moät baøi vieát noùi veà moät thaày gaùo raát coù uy tín vôùi sinh vieân, giôø giaûng cuûa thaày bao giôø soá sinh vieân cuõng chaät ních giaûng ñöôøng Khi ñöôïc hoûi bí quyeát naøo ñaõ giuùp thaày coù ñöôïc thaønh coâng nhö vaäy ? Vò giaùo sö noï ñaõ khoâng ngaàn ngaïi traû lôøi: Toâi coù may maén hôn caùc anh caùc chò laø “toâi chöa bao giôø phaûi hoïc moân P2D-H(!) 2 Lôøi cuûa Khoång Töû trong Luaän ngöõ. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
7. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 7 - 4. Nhö vaäy, trong ba phöông dieän cuûa quaù trình giaùo duïc - muïc tieâu, noäi dung vaø phöông phaùp, giaùo trình naøy chuû yeáu ñeà caäp tôùi phöông dieän thöù ba - phöông phaùp daïy hoïc hay noùi moät caùch khaùc, nhieäm vuï cuûa giaùo trình naøy khoâng phaûi baøn veà vaán ñeà daïy caùi gì hay daïy caùi ñoù ñeå laøm gì maø chuû yeáu laø daïy nhö theá naøo. Daïy caùi gì (noäi dung daïy hoïc) veà cô baûn ñaõ ñöôïc quy ñònh bôûi chöông trình giaùo duïc cuûa Nhaø nöôùc vaø noù mang tính phaùp lyù, cöôõng cheá moïi giaùo vieân phaûi tuaân thuû; vieäc thay ñoåi noù phaûi do Boä chuû quaûn (hieän nay laø Boä Giaùo duïc - Ñaøo taïo) quyeát ñònh. Daïy ñeå laøm gì (muïc tieâu giaùo duïc) cuõng ñaõ ñöôïc quy ñònh bôûi baûn chaát cuûa cheá ñoä chính trò hieän haønh vaø vôùi töøng caáp hoïc cuï theå (vôùi cheá ñoä ta, chöông trình phoå thoâng trung hoïc laø nhaèm ñaïo taïo nhöõng coâng daân toát cho ñaát nöôùc, laø hình thaønh ôû hoï nhöõng nhaân caùch cuûa con ngöôøi môùi xaõ hoäi chuû nghóa - yeâu nöôùc, yeâu cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa, lao ñoäng ). Daïy nhö theá naøo ? - chính laø quy trình coâng ngheä, thao taùc vaø nhöõng giaûi phaùp kyõ thuaät ñeå hoaøn thaønh noäi dung giaùo duïc vaø ñaït ñöôïc muïc tieâu noùi treân. Coá nhieân, taát caû caùc maët treân ñaây ñeàu naèm trong moät theå thoáng nhaát, bôûi noäi dung vaø muïc ñích bao giôø noù cuõng ñaõ haøm chöùa moät phaàn vaàn ñeà phöông phaùp trong ñoù vaø ngöôïc laïi. 5. Khaùc vôùi caùc giaùo trình khaùc, giaùo trình P2 D-H laø moät giaùo trình mang daùng daáp cuûa moät moân hoïc daïy ngheà, bôûi vaäy, noù khoâng sa ñaø vaøo lyù luaän chung chung maø ñoøi hoûi ôû ngöôøi hoïc raát nhieàu kyõ naêng lieân quan tôùi quaù trình hoaït ñoäng daïy hoïc. Nhöõng kyõ naêng naøy khoâng chæ ñoïc saùch maø bieát, traùi laïi noù caàn phaûi ñöôïc taäp luyeän, kieåm nghieäm, thöû thaùch trong thöïc teá. ÔÛ ñaây, chuùng toâi caàn nhaán maïnh moät ñieåm laø, saûn phaåm cuûa quaù trình coâng ngheä daïy hoïc laø moät loaïi saûn ñaëc bieät - ñoù chính laø nhöõng con ngöôøi, laø vieäc hình thaønh neân ôû hoïc sinh nhöõng nhaân caùch cuûa con ngöôøi môùi xaõ hoäi chuû nghóa. Noùi khaùc ñi, saûn phaåm cuûa ngheà daïy hoïc” khoâng chaáp nhaän thöù phaåm vaø caøng khoâng ñöôïc noùi tôùi pheá phaåm; do vaäy, ngöôøi thaày giaùo khoâng coù quyeàn sa saåy, khoâng ñöôïc tuøy tieän, caåu thaû, voâ nguyeân taéc. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
8. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 8 - CHÖÔNG I VÒ TRÍ CUÛA BOÄ MOÂN LÒCH SÖÛ ÔÛ TRÖÔØNG PHOÅ THOÂNG Vò trí cuûa caùc moân hoïc trong chöông trình giaùo duïc tröôùc heát phuï thuoäc vaøo muïc tieâu giaùo duïc hay noùi cuï theå hôn laø ngöôøi ta muoán hình thaønh neân ôû hoïc sinh nhöõng nhaân caùch gì. Hieån nhieân, ñeán löôït mình, ñieàu naøy laïi phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän lòch söû cuï theå cuûa nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, vaøo tính chaát cuûa heä thoáng giaùo duïc. Neáu nhö muïc tieâu giaùo duïc chæ nhaèm trang bò cho theá heä chuaån bò böôùc vaøo ñôøi nhöõng kyõ naêng, phöông tieän kieám soáng (“caàn caâu côm”), thì chöông trình giaùo duïc thöôøng phieán dieän, ngöôøi ta chæ doàn vaøo nhöõng gì caàn thieát cho ñieàu ñoù. Chaúng haïn, tröôùc ñaây, do muïc tieâu cuûa vieäc hoïc chæ döøng laïi ôû choã chieám laáy baèng saéc, laøm quan ñeå vinh thaân, phì gia, nhaø tröôøng phong kieán chæ taäp trung vaøo trang bò cho hoï nhöõng kieán thöùc vaø caùch thöùc thi cöû maø vöùt ra beân ngoaøi chöông trình ñaøo taïo nhöõng nguoàn tri thöùc thieát thöïc vôùi cuoäc soáng. Chính Nguyeãn Tröôøng Toä - moät ngöôøi coù tö töôûng duy taân ôû cuoái theá kyû tröôùc ñaõ leân aùn loái hoïc töø chöông, cöû töû khoâng thieát thöïc naøy. Sang thôøi caän hieän ñaïi, ngöôøi ta ñaõ vöôït qua nhöõng haïn cheá noùi treân cuûa cheá ñoä khoa cöû trung coå, ñöa vaøo chöông trình ñaøo taïo nhöõng moân hoïc “caùch trí” , song vaãn khoâng traùnh ñöôïc tính thöïc duïng cuûa heä thoáng giaùo duïc ñoù (Tuy teân goïi coù khaùc, song baûn chaát vaãn laø nhaèm trang bò cho ngöôøi hoïc nhöõng “caàn caâu côm hieän ñaïi”). Chæ sau khi caùch maïng thaùng Taùm thaønh coâng, nöôùc Vieät Nam môùi chuû tröông xaây döïng moät neàn giaùo duïc toaøn dieän nhaèm chuaån bò cho hoïc sinh moät heä thoáng nhöõng trí thöùc cô baûn veà ñöùc, trí, theå myõ ñeå hoï trôû thaønh nhöõng coâng daân toát, ñaùp öùng vôùi nhöõng yeâu caàu cuûa söï nghieäp phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc vaø baûo veä Toå quoác Vieät Nam XHCN. Gaàn ñaây, khi böôùc vaøo thôøi kyø ñoåi môùi, ñaây ñoù ñaõ xuaát hieän nhöõng bieåu hieän leäch laïc trong quan nieäm veà giaùo duïc toaøn dieän, baét ñaàu coù söï xem thöôøng moân hoïc naøy, ñeà cao moân hoïc kia , ngaám ngaàm coå vuõ cho loái hoïc thöïc duïng, möu toan phuû nhaän nhöõng thaønh quaû cuûa giaùo duïc caùch maïng. Nhöõng bieåu hieän ñoù hoaøn toaøn ñi ngöôïc laïi quan ñieåm giaùo duïc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta. Nghò quyeát hoäi nghò BCH TW Ñaûng laàn thöù II - khoùa VIII (12/1996, goïi taét NQ2) vaø vieäc Quoác hoäi thoâng qua Luaät giaùo duïc (12/1998, goïi taét laø LGD) ñaõ kòp thôøi ngaên chaën vaø haïn cheá nhöõng bieåu hieän tieâu cöïc, leäch laïc noùi treân, tieáp tuïc vaïch thaúng con ñöôøng ñi leân cho söï nghieäp giaùo duïc-ñaøo taïo cuûa nöôùc nhaø. Ñieàu 2 chöông I cuûa Boä LGD ñaõ quy ñònh muïc tieâu giaùo duïc cuûa neàn giaùo duïc Vieät Nam “laø ñaøo taïo con ngöôøi Vieät Nam phaùt trieån toaøn dieän, coù ñaïo ñöùc, tri thöùc, söùc khoûe, thaåm myõ vaø ngheà nghieäp, trung thaønh vôùi lyù töôûng ñoäc laäp daân toäc Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
9. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 9 - vaø chuû nghóa xaõ hoäi, hình thaønh vaø boài döôõng nhaân caùch, phaåm chaát vaø naêng löïc coâng daân, ñaùp öùng yeâu caàu xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác”. Xuaát phaùt töø muïc tieâu giaùo duïc treân ñaây, trong heä thoáng giaùo duïc phoå thoâng cuûa chuùng ta, boä moân lòch söû bao giôø cuõng chieám giöõ moät vò trí töông ñaúng vôùi caùc boä moân khoa hoïc khaùc. Ñieàu naøy ñöôïc quy ñònh bôûi nhieàu yeáu toá, maø tröôùc heát laø do chöùc naêng cuûa khoa hoïc lòch söû ñoái vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch cuûa lôùp ngöôøi môùi lôùn. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø trong lòch söû giaùo duïc cuûa nhaân loaïi - noùi chung, ôû nöôùc ta - noùi rieâng, boä moân lòch söû bao giôø cuõng chieám giöõ moät vò trí traân troïng trong chöông trình ñaøo taïo (döôùi thôøi phong kieán, vieäc hoïc coøn ñöôïc ñoàng nhaát vôùi “duøi maøi kinh söû”, “naáu söû, soâi kinh”; ôû nhieàu nöôùc tö baûn, khi thöïc hieän giaùo duïc phaân ban, thì cuøng vôùi vaên, toaùn, lòch söû laø moân hoïc baét buoäc cho moïi caáp hoïc, ngaønh hoïc ). Vaø cho tôùi hoâm nay, khi nhaân loaïi ñaõ böôùc sang theá kyû XXI - theá kyû cuûa tin hoïc, cuûa töï ñoäng hoùa, cuûa coâng ngheä sinh hoïc lòch söû vaãn laø moät boä phaän tri thöùc taát yeáu trong haønh trang trí tueä cuûa theá heä treû ñeå hoï vöõng böôùc tieán vaøo töông lai. 1. Chöùc naêng cuûa boä moân lòch söû trong tröôøng phoå thoâng Veà cô baûn, chöùc naêng cuûa boä moân lòch söû trong tröôøng phoå thoâng cuõng truøng hôïp vôùi chöùc naêng chung khoa hoïc lòch söû, töùc laø chöùc naêng nhaän thöùc (giaûi thích theá giôùi) vaø chöùc naêng caûi taïo theá giôùi (goùp phaàn hình thaønh nhaân caùch ôû lôùp ngöôøi treû tuoåi). Cuï theå: 1.1. Tröôùc heát, boä moân lòch söû phaûi cung caáp cho hoïc sinh moät khoái löôïng tri thöùc cô sôû, phoå thoâng, toaøn dieän, coù heä thoáng vaø nhöõng quan nieäm ñuùng ñaén veà quaù trình lòch söû maø nhaân loaïi ñaõ traûi qua nhaèm vuõ trang cho hoï theá giôùi quan caùch maïng (chöùc naêng nhaän thöùc hay chöùc naêng giaùo döôõng). Cuï theå, giaùo vieân lòch söû phaûi khaéc hoïa ñöôïc vai troø cuûa lao ñoäng ñaõ saùng taïo ra chính baûn thaân con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi vaø söï phaùt trieån cuûa quaù trình saûn xuaát vaät chaát laø nhaân toá quyeát ñònh söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi (caùi coái xay baèng tay ñöa laïi cheá ñoä PK caùi maùy hôi nöôùc ñöa laïi cheá ñoä tö baûn ), ñaáu tranh giai caáp laø ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa moïi xaõ hoäi coù giai caáp, quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng laø ngöôøi quyeát ñònh söï phaùt trieån cuûa lòch söû, söï phaùt trieån cuûa lòch söû nhaân loaïi laø söï thay theá cuûa caùc hình thaùi kinh teá-xaõ hoäi, con ñöôøng ñi leân cuûa nhaân loaïi laø xu höôùng taát yeáu song khoâng phaûi theo ñöôøng thaúng ñôn tuyeán maø voøng veøo theo ñöôøng xoaén troân oác ; 1.2. Treân cô sôû ñoù goùp phaàn hình thaønh nhaân caùch ôû hoïc sinh, boài döôõng neân ôû hoï tinh thaàn yeâu nöôùc, lyù töôûng caùch maïng, thaùi ñoä traân troïng ñoái vôùi nhöõng thaønh quaû lao ñoäng (nhöõng giaù trò, vaät chaát vaø tinh thaàn) cuûa nhaân loaïi; loøng töï haøo veà nhöõng Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
10. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 10 - truyeàn thoáng veû vang cuûa daân toäc, söï trung thaønh vôùi con ñöôøng caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa maø Ñaûng, Baùc Hoà vaø nhaân daân ta ñaõ choïn (chöùc naêng giaùo duïc). Roõ raøng, töø vieäc nhaän thöùc ra quy luaät, hoïc sinh seõ hieåu ñöôïc nhöõng ñieàu neân chaêng, haønh ñoäng thuaän chieàu vôùi quy luaät ñeå khoâng phaûi traû giaù cho nhöõng gì ñaõ ñöôïc lòch söû kieåm nghieäm. Coá Toång bí thö Leâ Duaån ñaõ noùi: daïy söû khoâng phaûi laø chæ khaéc saâu vaøo ñaàu oùc hoïc sinh nhöõng naêm thaùng vaø söï kieän maø chuû yeáu laø hình thaønh neân ôû hoï tình caûm caùch maïng, yù chí dôøi non laáp bieån, ñaïp baèng muoân truønng thaùch thöùc, hy sinh, quyeát taâm xaây döïng thaønh coâng CNXH treân toå quoác cuûa chuùng ta. 2. Nhieäm vuï cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng Chính 2 chöùc naêng cô baûn neâu treân ñaõ quy ñònh boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng coù nhöõng nhieäm vuï cuï theå sau ñaây: - Cung caáp cho hoïc sinh moät khoái löôïng tri thöùc cô sôû, phoå thoâng, toaøn dieän coù heä thoáng vaø nhöõng quan nieäm ñuùng ñaén veà lòch söû Theá giôùi vaø lòch söû daân toäc; - Hình thaønh neân ôû hoï theá giôùi quan khoa hoïc vaø lyù töôûng caùch maïng; - Boài döôõng tö töôûng, tình caûm ñaïo ñöùc, giaùo duïc truyeàn thoáng daân toäc vaø chuû nghóa anh huøng caùch maïng, haêng say lao ñoäng, hoïc taäp, tinh thaàn quoác teá voâ saûn cao caû - Reøn luyeän phöông phaùp tö duy khoa hoïc thoâng qua vieäc phaân tích, so saùnh, khaùi quaùt vaø ñaùnh giaù caùc söï kieän, hieän töôïng vaø caùc quaù trình lòch söû, ruùt ra quy luaät vaø baøi hoïc lòch söû töø caùc tri thöùc ñoù; - Reøn luyeän cho hoïc sinh kyõ naêng thöïc haønh: thaùi ñoä traân troïng, baûo veä nhöõng di saûn vaên hoùa, caùc thaønh quaû cuûa caùc theá heä cha oâng, töï ruùt ra ñöôïc baøi hoïc kinh nghieäm töø trong quaù khöù vaø ñeå giaûi thích ñuùng ñaén vaø tham gia tích cöïc vaøo coâng cuoäc xaây döïng vaø caûi taïo xaõ hoäi hoâm nay. 3. Vò trí cuûa khoùa trình lòch söû daân toäc trong vieäc thöïc hieän chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng Trong khoùa trình lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng hieän nay, phaàn lòch söû Vieät Nam chieám tôùi giaø nöûa chöông trình. Moät boá cuïc nhö vaäy laø hôïp lyù vaø cuõng phuø hôïp vôùi thoâng leä treân Theá giôùi - Muïc tieâu haøng ñaàu cuûa giaùo duïc bao giôø cuõng phaûi laø ñaøo taïo ra nhöõng coâng daân toát phuïc vuï cho söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc. Môû ñaàu taùc phaåm Lòch söû nöôùc ta (vieát theo loái dieãn ca vaøo naêm 1941 taïi Paéc Poù - Cao Baèng), Baùc Hoà cuõng ñaõ vieát: Daân ta phaûi bieát söû ta Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
11. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 11 - Cho töôøng goác tích nöôùc nhaø Vieät Nam. Roõ raøng, coâng daân Vieät Nam tröôùc heát phaûi naém vöõng lòch söû daân toäc mình. Hôn moät theá kyû tröôùc, nhaø duy taân Nguyeãn Tröôøng Toä cuõng ñaõ töøng pheâ phaùn loái hoïc “voïng ngoaïi” thaùi quaù cuûa giaùo duïc phong kieán: “Caùi sôû hoïc thuôû beù laø leã nhaïc, aåm thöïc, cö xöû, chieán ñaáu, danh vò trong dó vaõng Baéc quoác, maø caùi sôû haønh cuûa traùng nieân laø leã nhaïc, chieán phaït, khôûi cö, taùc duïng hieän taïi cuûa Nam quoác Sôû hoïc thuôû beù laø Sôn Ñoâng, Sôn Taây ôû beân Trung Quoác maét chöa töøng thaáy, maø caùi sôû haønh luùc traùng nieân laø Baéc kyø, Nam kyø chaân ñi tôùi nôi ” Maët khaùc, lòch söû Vieät Nam vôùi nhöõng trang söû haøo huøng, oanh lieät, baát khuaát cuûa bao phen phaù Toáng, bình Nguyeân, ñuoåi Minh, caû phaù giaëc Thanh cuøng nhöõng taám göông lao ñoäng caàn cuø, nhöõng kyø tích saùng taïo cuûa nhaân daân seõ coù moät vai troø raát lôùn trong vieäc thöïc hieän chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa khoùa trình lòch söû, nhaát laø trong vieäc goùp phaàn hình thaønh nhaân caùch Vieät Nam, boài döôõng loøng yeâu nöôùc, tình caûm vaø yù chí caùch maïng. Trong lòch söû Vieät Nam, thôøi kyø 70 naêm trôû laïi ñaây - thôøi kyø lòch söû nöôùc ta dieãn ra döôùi söï höôùng ñaïo bôûi ngoïn côø quang vinh cuûa Ñaûng coäng saûn Vieät Nam coù moät taàm quan troïng ñaëc bieät: Chæ trong voøng 2/3 theá kyû, töø moät daân toäc phaûi cam chòu “thaân phaän” vong quoác noâ, bò xoùa teân treân baûn ñoà Theá giôùi, döôùi söï laõnh ñaïo taøi tình cuûa Ñaûng - ñöùng ñaàu laø laõnh tuï Hoà Chí Minh, caû daân toäc ta ñaõ “vöôn vai”, “ruõ buøn ñöùng daäy choùi loøa”, khoâi phuïc ñöôïc ñoäc laäp chuû quyeàn, laàn löôït chieán thaéng nhöõng teân ñeá quoác khoång loà cuûa thôøi ñaïi vaø töøng böôùc saùnh vai cuøng nhaân loaïi böôùc vaøo theá kyø XXI, ñaëc bieät - chieán coâng thaéng Myõ maõi maõi ñi vaøo lòch söû nhaân loaïi nhö moät ñieàu kyø dieäu, ñöa Vieät Nam trôû thaønh bieåu töôïng saùng ngôøi cuûa yù chí ñoäc laäp- töï do, thaønh ñieåm hoäi tuï cho nhöõng giaù trò cao ñeïp nhaát cuûa loaøi ngöôøi. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
12. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 12 - CHÖÔNG II CAÙC NGUYEÂN TAÉC CHÆ ÑAÏO QUAÙ TRÌNH DAÏY-HOÏC LÒCH SÖÛ Daïy hoïc laø moät ngheà trong heä thoáng caùc ngheà nghieäp khaùc nhau cuûa xaõ hoäi. Vaø töông töï nhö moïi ngheà nghieäp khaùc, moät khi ñaõ laø ngheà, bao giôø noù cuõng phaûi coù nhöõng quy taéc haønh ngheà. Ñoù chính laø nhöõng chuaån möïc ñoøi hoûi ngöôøi giaùo vieân phaûi tuaân thuû haøng ñaàu trong quaù trình daïy hoïc. Quy taéc haønh ngheà ôû ñaây chính laø caùc nguyeân taéc chæ ñaïo quaù trình daïy-hoïc. Veà cô baûn, caùc nguyeân taéc daïy- hoïc lòch söû (NTD-HLS) cuûa chuùng ta hieän nay ñöôïc xaây döïng döïa treân cô sôû cuûa nhaän thöùc luaän maùc-xít, caùc nguyeân lyù, phöông chaâm giaùo duïc cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta, caùc quy luaät taâm lí, giaùo duïc hoïc, ñaëc ñieåm taâm lyù cuûa löùa tuoåi môùi lôùn vaø ñaëc thuø cuûa moân hoïc. Cuï theå goàm coù caùc nguyeân taéc döôùi ñaây: I. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính khoa hoïc vaø tính Ñaûng Coäng saûn. Nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi ngöôøi giaùo vieân tröôùc heát phaûi trang bò cho hoïc sinh nhöõng tri thöùc thoâng tin chính xaùc, coù cô sôû tö lieäu tin caäy vaø giaûi thích caùc söï kieän, hieän töôïng, bieán coá, quaù trình lòch söû moät caùch khaùch quan, khoâng ñöôïc pheùp lyù giaûi moät caùch tuøy tieän, chuû quan , kieân quyeát khoâng ñöôïc xuyeân taïc, boùp meùo, toâ hoàng hay boâi ñen böùc tranh cuûa quaù khöù. Ñeå thöïc hieän nguyeân taéc naøy, ngöôøi giaùo vieân phaûi khoâng ngöøng naâng cao trình ñoä hieåu bieát chuyeân moân cuûa mình, tieáp caän vôùi nhöõng thoâng tin môùi nhaát, chuaån xaùc nhaát theo phöông chaâm “bieát möôøi daïy moät”, bôûi duø phöông phaùp coù toát ñeán ñaâu, phöông tieän daïy hoïc coù hieän ñaïi tôùi maáy ngöôøi thaày giaùo cuõng khoâng theå truyeàn ñaït nhöõng gì maø anh ta khoâng bieát. Maët khaùc, beân caïnh tính chính xaùc, khoa hoïc, ngöôøi thaày giaùo daïy söû trong cheá ñoä ta coøn phaûi ñöùng vöõng treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin, phaûi naém vöõng nhöõng quan ñieåm cuûa Ñaûng trong khi löïa choïn thoâng tin, trong caùch trình baøy ñeå nhöõng tri thöùc ñoù phaûi ñaûm baûo khoâng maâu thuaãn vôùi laäp tröôøng, lôïi ích cuûa giai caáp voâ saûn. Khi coù nhöõng vaán ñeà phöùc taïp, teá nhò, ngöôøi giaùo vieân daïy söû phaûi bình tónh, tænh taùo ñeå xöû lyù, khoâng ñöôïc pheùp voäi vaõ giaûi thích moät caùch böøa baõi, caåu thaû nhöõng vaán ñeà maø baûn thaân coøn mô hoà, chöa naém vöõng. Vaø roõ raøng, ñeå thöïc hieän toát nguyeân taéc naøy, ngöôøi giaùo vieân phaûi khoâng ngöøng naâng cao trình ñoä lyù luaän chính trò, thuôøng xuyeân theo doõi vaø naém vöõng Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
13. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 13 - nhöõng quan ñieåm cuûa Ñaûng, chính saùch cuûa Nhaø nöôùc vaø neân coá gaéng tích cöïc reøn luyeän, tu döôõng ñeå coù theå ñöùng vaøo ñoäi nguõ cuûa nhöõng ngöôøi coäng saûn. II. Nguyeân taéc daïy-hoïc keát hôïp vôùi ñôøi soáng, hoïc vôùi haønh trong daïy hoïc lòch söû Ñieàu 3 cuûa Luaät Giaùo duïc ñaõ chæ roõ: “Hoaït ñoäng giaùo duïc phaûi thöïc hieän theo nguyeân lyù hoïc ñi ñoâi vôùi haønh, giaùo duïc keát hôïp vôùi lao ñoäng saûn xuaát, lyù luaän gaén lieàn vôùi thöïc tieãn, giaùo duïc nhaø tröôøng keát hôïp vôùi gia ñình vaø giaùo duïc xaõ hoäi”. Roõ raøng nguyeân lyù giaùo duïc treân ñaây phaûn aùnh baûn chaát cuûa moät neàn giaùo duïc hieän ñaïi, thieát thöïc, choáng laïi loái hoïc nhoài soï, hoïc veït, chaïy ñua theo baèng caáp moät caùch voâ boå, khoâng caàn thieát. Tuy nhieân, vaän duïng nguyeân lyù naøy vaøo quaù trình daïy hoïc lòch söû khoâng ñôn giaûn, bôûi ñaëc thuø cuûa boä moân lòch söû laø phaàn lôùn noäi dung cuûa noù ñeàu ñeà caäp tôùi nhöõng thôøi kyø ñaõ luøi saâu vaøo quaù vaõng haøng traêm, haøng ngaøn, thaäm chí laø haøng vaïn naêm veà tröôùc. Ñeå thöïc hieän ñöôïc noù, ñoøi hoûi nhaän thöùc cuûa ngöôøi thaày giaùo phaûi quaùn trieät moái lieân heä bieän chöùng giöõa quaù khöù - hieän taïi vaø töông lai. Trong moái lieân heä ñoù, hieän taïi laø söï tieáp tuïc cuûa nhöõng quaù trình ñaõ dieãn ra trong quaù khöù vaø laø tieàn ñeà ñi tôùi töông lai. Nhaän thöùc naøy phaûi ñöôïc ngöôøi thaày giaùo daïy söû quaùn trieät trong moãi baøi giaûng, cho duø baøi giaûng ñoù ñeà caäp tôùi nhöõng thôøi kyø xa xaêm xaêm nhaát trong lòch söû nhaân loaïi - thôøi kyø xaõ hoäi hoäi nguyeân thuûy. Chaúng haïn, trong phaàn giôùi thieäu veà xaõ hoäi nguyeân thuûy, ngöôøi thaày giaùo vaãn tìm thaáy ôû ñoù moái lieân heä vôùi cuoäc soáng hoâm nay: tính thuaän tay cuûa moät soá loaøi vöôïn, quaù trình phaùt trieån cuûa baøo thai ngöôøi, caùc quan nieäm daân gian veà löôõi taàm seùt, vai troø cuûa lao ñoäng trong vieäc saùng taïo vaø hoaøn chænh loaøi ngöôøi, tuïc duøng löûa xoâng trong moät soá quan nieäm “ñoát via”, “ñuoåi ma, tröø taø” (trong ñaùnh giaù vai troø cuûa vieäc phaùt hieän ra löûa vaø söï thaàn thaùnh hoùa vai troø cuûa noù) Nhöõng ñieàu ñoù coù taùc duïng giuùp caùc em hieåu baøi hôn vaø taêng theâm loøng yeâu lao ñoäng, thaùi ñoä traân troïng vôùi nhöõng ngöôøi lao ñoäng, thaùi ñoä pheâ phaùn tröôùc nhöõng bieåu hieän phi khoa hoïc, meâ tín, dò ñoan Maët khaùc, ngöôøi thaày giaùo daïy söû hoâm nay phaûi am töôøng ñôøi soáng kinh teá- xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc vaø ñòa phöông tröôøng ñoùng ñeå kòp thôøi coù söï lieân heä giöõa noäi dung baøi giaûng vôùi thöïc teá ñòa phöông, vôùi nhöõng chuû tröông chính saùch hieän haønh cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, lieân heä vôùi nhöõng dieãn bieán trong ñôøi soáng chính trò, kinh teá,vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa caùc quoác gia khaùc trong khu vöïc vaø treân Theá giôùi. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
14. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 14 - Khi ñeà caäp tôùi möùc ñoä xuaát khaåu gaïo, than ñaù cuûa thöïc daân Phaùp töø Vieät Nam trong Chöông trình khai thaùc thuoäc ñòa laàn thöù nhaát cuûa chuùng ôû Ñoâng Döông trong nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû XX (82 vaïn taán gaïo vaø gaàn nöûa trieäu taán than), ngöôøi thaày giaùo daïy söû phaûi lieân heä vôùi möùc xuaát khaåu gaïo vaø khai thaùc than cuûa ñaát nöôùc ta hoâm nay (treân 3 trieäu taán gaïo vaø khoaûng 6 trieäu taán than - 1998) ñeå vöøa coù theå giuùp hoïc sinh “oân coá tri taân”, vöøa hieåu saéc saéc hôn baøi giaûng, caêm thuø hôn vôùi beø luõ thöïc daân Möùc ñoä lieân heä naøy caøng coù cô hoäi thuaän lôïi khi trong nöôùc hay treân Theá giôùi dieãn ra nhöõng bieán ñoäng lôùn hay dòp kyû nieäm chaün 50, chaün traêm cuûa moät söï kieän gì ñoù Moät ñieåm ñaùng löu yù khi quaùn trieät nguyeân taéc naøy laø baøi hoïc lòch söû lieân quan tröïc tieáp tôùi ñòa baøn tröôøng ñoùng. Roõ raøng ñaây laø moät cô hoäi lôùn ñeå vaän duïng nguyeân taéc naøy. Baøi giaûng lòch söû haún seõ sinh ñoäng, höùng thuù hôn khi moãi ñòa danh, moãi nhaân vaät neâu leân laïi laø nhöõng teân ñaát, teân soâng, teân ngöôøi ñeàu thaân thuoäc gaén boù vôùi moãi hoïc sinh Ngoaøi baøi giaûng, caùc thaày coâ giaùo coù toå chöùc nhöõng buoåi tham quan daõ ngoaïi, toå chöùc cho caùc em nhöõng buoåi giao löu-tieáp xuùc, noùi chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ chöùng kieán hay tröïc tieáp laøm neân lòch söû Vieäc keát hôïp giöõa baøi giaûng lòch söû vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi coøn theå hieän qua vieäc toå chöùc cho caùc em chaêm soùc, tu boå nhöõng di tích, töôïng ñaøi, phoøng truyeàn thoáng cuûa ñòa phöông, thoâng qua ñoù khôi daäy ôû hoï loøng töï haøo chính ñaùng veà truyeàn thoáng cuûa queâ höông, lyù töôûng soáng sao cho xöùng ñaùng vôùi caùc theá heä cha anh Vaø nhö vaäy, thoaït nghe qua töôûng vieäc quaùn trieät nguyeân lyù daïy hoïc keát hôïp vôùi ñôøi soáng thöïc tieãn, hoïc ñi ñoâi vôùi haønh seõ raát khoù, song tôùi ñaây chuùng ta coù theå noùi laø chöa haún ñaõ laø nhö vaäy, bôûi haàu nhö khaép moïi mieàn treân ñaát nöôùc ta, moãi teân nuùi, teân soâng ñeàu gaén lieàn vôùi nhöõng chieán coâng hieån haùch vaø haàu nhö ôû ñaâu chuùng ta vaãn baét gaëp haäu dueä cuûa nhöõng ngöôøi anh huøng daân toäc, nhöõng nghóa syõ Caàn Vöông töø cuoái theá kyû tröôùc, chuùng ta vaãn tìm thaáy nhöõng ngöôøi ñaõ tham gia vaøo caùc phong traøo Duy Taân, Khaùng thueá ôû ñaàu theá kyû hay nhöõng ngöôøi ñaõ tröïc tieáp tham gia vaøo 2 cuoäc khaùng chieán thaùnh thaàn cuûa daân toäc choáng boïn xaâm löôïc Phaùp vaø ñeá quoác Myõ Vaø ñeå thöïc hieän nguyeân taéc naøy, ngöôøi thaày giaùo daïy söû coøn phaûi laø nhöõng “nhaø ñòa phöông hoïc”, am töôøng moïi vaán ñeà lieân quan tôùi lòch söû, vaên hoùa cuûa vuøng mieàn tröôøng ñoùng; thoâng thaïo teân goïi caùc ñòa danh, teân ñaát, teân soâng, teân phoá, teân phöôøng, caùc thaéng caûnh, nhaân vaät hay hay saûn vaät noåi tieáng cuûa ñòa phöông III. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính heä heä thoáng Tính heä thoáng cuûa boä moân lòch söû tröôùc heát ñöôïc theå hieän trong caáu taïo chöông trình, qua töøng caáp hoïc. ÔÛ baäc tieåu hoïc laø nhöõng caâu chuyeän keå veà nhöõng Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
15. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 15 - danh nhaân noåi tieáng, nhöõng söï kieän noåi baät ñeå gaây höùng thuù cho caùc em nhoû. Baét ñaàu töø baäc trung hoïc, heä thoáng baøi giaûng ñöôïc caáu taïo theo nguyeân taéc ñoàng taâm (xoaùy laïi vaø naâng cao). ÔÛ baäc THPT, chöông trình lòch söû baét ñaàu ñöôïc giôùi thieäu moät caùch coù heä thoáng keå caû lòch söû theá giôùi vaø lòch söû daân toäc töø thôøi kyø nguyeân thuûy cho tôùi hieän ñaïi. Caû 2 phaàn naøy thöôøng ñöôïc tieán haønh theo loái xen keõ - hoïc kyø I hoïc sinh hoïc lòch söû Theá giôùi, hoïc kyø II - lòch söû Vieät Nam. Tuy nhieân, trong quaù trình hoïc taäp, caû thaày vaø troø ñeàu tieán haønh theo töøng baøi vaø moãi baøi ñeàu coù tính ñoäc laäp töông ñoái, bôûi vaäy noù gaây neân nhöõng giaùn ñoïan nhaát ñònh trong vieäc nhaän thöùc cuûa hoïc sinh, taïo neân moät caûm giaùc lòch söû chæ laø nhöõng söï kieän rieâng reõ, rôøi raïc vaø khoâng moái quan heä laãn nhau vaø haún laø coøn khoù hình dung ra ñoù laø moät quaù trình thoáng nhaát dieãn ra theo quy luaät. Ñeå khaéc phuïc nhöõng haïn cheá nhö vaäy, trong caùc baøi môû ñaàu vaø sô/toång keát, caùc thaày-coâ giaùo daïy söû phaûi bieát heä thoáng hoùa, “xaâu chuoãi” caùc söï kieän theo moät maïch nhaát quaùn töø ñoù giuùp cho hoïc sinh khoâng chæ thaáy söï ña daïng, phong phuù, laém saéc, nhieàu maøu cuûa böùc tranh lòch söû maø coøn nhaän ra ñöôïc tính nhaát quaùn cuûa noù. ÔÛ baøi môû ñaàu hay baøi sô/ toång keát, ngöôøi thaày giaùo phaûi “veõ” ra ñöôïc trong giai ñoaïn, thôøi kyø lòch söû vöøa hoïc, ñaâu laø doøng “ñaïi giang lòch söû”, ñaâu laø nhöõng chi löu, phuï löu cuûa noù (Thí duï - moái quan heä giöõa phong traøo coâng nhaân, phong traøo yeâu nöôùc vaø chuû nghóa Maùc-Leânin trong quaù trình vaän ñoäng thaønh laäp Ñaûng CS Vieät Nam). Tính heä thoáng coøn theå hieän trong vieäc giaûi thích, ñaùnh giaù, bình luaän nhaát quaùn caùc söï kieän, bieán coá lòch söû vaø keå caû trong vieäc giaùo tö töôûng, tình caûm ñaïo ñöùc , traùnh tình traïng “tieàn haäu baát nhaát”, “troáng ñaùnh xuoâi, keøn thoåi ngöôïc”, ôû baøi naøy noùi theá naøy, ôû chöông khaùc bieän hoä theá khaùc IV. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính vöøa söùc Noäi dung cuûa nguyeân taéc naøy laø vieäc daïy hoïc phaûi phuø hôïp vôùi naêng löïc tieáp thu cuûa hoïc sinh, khoâng ñöôïc khoù quaù, caùc em khoâng hieåu noåi vaø cuõng khoâng ñöôïc deã quaù tôùi möùc hoïc sinh khoâng caàn ñoäng naõo suy nghó, daãn tôùi baøi giaûng teû nhaït, chaùn ngaét Trong moät lôùp 4-5 chuïc hoïc sinh, thaày giaùo phaûi löu yù tôùi boä phaän coù löïc hoïc trung bình ñeå nhöõng hoïc sinh hoïc yeáu hôn vaãn coù theå vöôn leân tieáp thu, nhöõng em hoïc gioûi vaãn khoâng thaáy quaù deã Ñieàu naøy seõ laøm naûy sinh moät vaán ñeà: möùc ñoä vöøa söùc. Roõ raøng phaûi caên cöù vaøo naêng löïc cuï theå cuûa töøng lôùp cuï theå (chí ít Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
16. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 16 - cuõng laø phaàn ñoâng cuûa lôùp ñoù). Tinh thaàn cô baûn phaûi hieåu laø naêng löïc cuûa caùc em tôùi ñaâu, thaày coâ giaùo phaûi ñaùp öùng tôùi ñoù 3. Ñeå ñaûm baûo nguyeân taéc vöøa söùc, yeâu caàu thaày/coâ giaùo daïy söû phaûi: 1) Choïn loïc tri thöùc theo phöông chaâm tinh giaûn- vöõng chaéc, traùnh khuynh höôùng quaù tham söï kieän, oâm ñoàm, nhoài nheùt, rôøm raø, roái raém Caùc coâ/thaày giaùo treû phaûi heát söùc “caûnh giaùc” vôùi ñieàu naøy, bôûi nhieàu khi vì loøng haêng haùi, nhieät tình, caùc thaày coâ seõ laøm cho caùc em bò “boäi thöïc”, khoâng tieâu hoùa xueå. Maët khaùc caùc khaùi nieäm, nguyeân lyù, quy luaät ñöa ra cuõng phaûi choïn loïc, caùch giaûi thích phaûi ñôn giaûn, deã hieåu phuø hôïp vôùi trình ñoä tieáp thu cuûa hoïc sinh. Tuyeät ñoái traùnh khuynh höôùng khoa tröông ñeå toû ra ta ñaây laø “thoâng kim, baùc coå”, uyeân baùc taàm côõ baùc hoïc 2) Phöông thöùc trình baøy phaûi ñi töø deã ñeán khoù, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø cuï theå ñeán khaùi quaùt, tröøu töôïng (phöông phaùp quy naïp), töø nhöõng ñieàu ñaõ bieát “baéc caàu” sang nhöõng ñieàu ñaõ bieát V. Nguyeân taéc ñaûm baûo tính tröïc quan Ñaây laø moät nguyeân taéc xuaát phaùt töø quy luaät cuûa quaù trình nhaän thöùc laø töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng. Quy luaät naøy caøng trôû neân caàn thieát ñoái vôùi löùa tuoåi phoå thoâng. Tuy nhieân, lòch söû laø nhöõng gì ñaõ dieãn ra trong quaù khöù, tröø moät soá ngöôøi laø nhaân chöùng cuûa lòch söû hay tröïc tieáp tham gia trong moät söï kieän hay bieán coá naøo ñoù lieäu hoïc sinh coù theå coù theå tieáp caän vôùi nhöõng gì ñaõ xaåy ra trong khoaù khöù hay khoâng? Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc naøy ñoøi hoûi lôøi giaûng cuûa giaùo vieân phaûi sinh ñoäng giaøu hình aûnh, giaùo vieân phaûi söû duïng caùc ñoà duøng tröïc quan (tranh aûnh, töôïng, baûn ñoà, ñoà thò, sô ñoà ) trong quaù trình daïy - hoïc.Trong tröôøng hôïp coù theå ñöôïc, giaùo vieân toå chöùc cho hoïc sinh nhöõng buoåi hoïc taäp daõ ngoaïi, ñi thaêm caùc di tích lòch söû, phoøng tröng baøy, baûo taøng 3 Khi baøn tôùi vaán ñeà naøy, GS,TS Taâm lyù hoïc Hoà Ngoïc Ñaïi coù ñöa ra moät daãn duï ñaùng löu yù. Ñoù laø tröôøng hôïp vôï choàng moät nhaø theå thao ngöôøi Aùo cho ñöùa con 7 thaùng tuoåi cuûa hoï hoïc bôi laøm xoân xao dö luaän. Ngöôøi ta xem ñoù nhö moät hieän töôïng ñaëc bieät. Theá nhöng, theo caùc nhaø khoa hoïc, chuyeän ñoù khoâng coù gì ñaëc bieät, hay noùi ñuùng hôn laø ñieàu ñaëc bieät neáu coù laø ôû boá meï ñöùa beù, bôûi taát caû nhöõng ñöa treû 7 thaùng tuoåi ñeàu coù theå hoïc bôi vaø bôûi ñöôïc, vaán ñeà laø boá meï chuùng coù ñuû “duõng khí” ñeå thaû chuùng xuoáng ao/hoà/ soâng/bieån hay khoâng Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
17. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 17 - VI. Nguyeân taéc phaùt huy naêng löïc nhaän thöùc, trí saùng taïo cuûa hoïc sinh trong quaù trình daïy - hoïc lòch söû. Muïc ñích cuûa baøi giaûng khoâng chæ laø vieäc trang bò kieán thöùc cho hoïc sinh maø moät yeâu caàu quan troïng hôn laø thoâng qua baøi giaûng ñeån reøn luyeän khaû naêng tö duy ñoäc laäp, trí saùng taïo cuûa ngöôøi hoïc. Vì vaäy, baøi giaûng khoâng chæ döøng laïi ôû vieäc thoâng tin tö lieäu maø caùc thoâng tin ñoù phaûi ñi ñeán vieäc hình thaønh khaùi nieäm, phaïm truø vaø ruùt ra ñöôïc quy luaät, baøi hoïc lòch söû (neáu coù). Trong quaù trình daïy-hoïc, ngöôøi giaùo vieân phaûi quaùn trieät nguyeân taéc ñaët ngöôøi hoïc vaøo tình huoáng coù vaán ñeà, ñaët caâu hoûi (phaùt vaán) ñeå kích thích hoïc sinh phaûi ñoäng naõo suy nghó, tìm caâu traû lôøi cho vaán ñeà ñaët ra (daïy hoïc neâu vaán ñeà), traùnh tình traïng bao bieän, suy nghó thay ngöôøi hoïc. Trong moät soá tröôøng hôïp, giaùo vieân coù theå bieán moät phaàn giôø giaûng thaønh moät hình thöùc thaûo luaän baèng caùch neâu vaán ñeà vaø laáy nhöõng yù kieán nhaän xeùt/ñaùnh giaù khaùc nhau cuûa hoïc sinh, toång keát laïi, chæ ra ñieåm ñuùng, ñieåm sai cuûa töøng lôøi phaùt bieåu hay bieán vaán ñeà döôùi daïng “traéc nghieäm”, laáy “bieåu quyeát” taùn ñoàng /phaûn ñoái Chaúng haïn, ñaùnh giaù veà nguyeân nhaân nöôùc ta bò maát nöôùc ôû nöûa sau theá kyû XIX, coù yù kieán cho ñoù laø moät “ñònh meänh”, vaäy quan ñieåm cuûa hoïc sinh laø theá naøo xung quanh vaán ñeà naøy? Caùc hoïc sinh khaùc nhau haún seõ coù nhöõng luoàng yù kieán traùi ngöôïc nhau. Giaùo vieân sau khi chaát vaán lyù do cuûa töøng quan ñieåm seõ thöû laáy “bieåu quyeát” thoâng qua giô tay vaø ñöa ra “phaùn quyeát cuûa mình Töông töï khi baøn veà moái quan heä giöõa nhaân toá chuû quan vaø nhaân toá khaùch quan trong thaønh coâng cuûa caùch maïng thaùng Taùm 1945, giaùo vieân coù theå neâu caâu hoûi: trong hai nhaân toá treân, nhaân toá naøo giöõ vai troø quan troïng. Ñaïi ña soá hoïc sinh seõ cho raèng ñoù laø nhaân toá chuû quan. Song, vaán ñeà khoâng chæ ôû choã noù laø nhaân toá quan troïng, maø laø nhaân toá giöõ vai troø quyeát ñònh. Nhöõng giôø giaûng khai thaùc ñöôïc nhieàu tình huoáng nhö vaäy haún seõ laøm cho noäi dung baøi giaûng saâu saéc hôn, giuùp hoïc sinh naém vaán ñeà moät caùch chaéc chaén hôn, ñeå laïi aán töôïng maïnh meõ hôn trong taâm trí cuûa hoï. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
18. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 18 - CHÖÔNG III HEÄ THOÁNG CAÙC PHÖÔNG PHAÙP GIAÛNG DAÏY LÒCH SÖÛ ÔÛ TRÖÔØNG PHOÅ THOÂNG I. Khaùi nieäm « heä thoáng phöông phaùp daïy-hoïc » Phöông phaùp daïy-hoïc laø söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa hai maët ñoái laäp trong quaù trình nhaän thöùc, bao goàm hoaït ñoäng daïy (vôùi nhöõng caùch thöùc cuï theå) vaø hoaït ñoäng hoïc cuûa hoïc sinh. Trong quaù trình ñoù, thaày giaùo ñoùng vai troø laø ngöôøi thieát keá, höôùng daãn, giaùm saùt, coøn troø ñoùng vai troø laø ngöôøi thöïc hieän vaø thi coâng. Phaûi löu yù, quaù trình naøy phaûi nhaém vaøo muïc tieâu chuû yeáu laø daïy ngöôøi, daïy chöõ (giaùo döôõng) laø phöông tieän ñeå hoaøn thieän nhaân caùch cuûa con ngöôøi (giaùo duïc) Caên cöù vaøo ñaëc tröng cuûa caùc phöông tieän daïy hoïc ngöôøi ta phaân chia thaønh boán nhoùm phöông phaùp daïy hoïc chuû yeáu laø phöông phaùp trình baøy mieäng (phöông phaùp söû duïng ngoân töø), phöông phaùp söû duïng ñoà duøng tröïc quan, phöông phaùp söû duïng taøi lieäu hoïc taäp, phöông phaùp thöïc haønh Ñeán löôït mình, caùc nhoùm phöông phaùp treân ñaây laïi bao goàm nhöõng phöông phaùp/caùch thöùc daïy-hoïc cuï theå khaùc nhau. Thí duï, trong phöông phaùp trình baøy mieäng laø caû moät heä thoáng caùc phöông phaùp nhö thoâng baùo, töôøng thuaät, mieâu taû, phaân tích, giaûi thích ; trong phöông phaùp tröïc quan coù caùc phöông phaùp söû duïng tranh aûnh, phöông phaùp söû duïng ñòa ñoà II. Phöông phaùp trình baøy mieäng (phöông phaùp söû duïng ngoân töø) 1. Vò trí (taàm quan troïng) cuûa phöông phaùp trình baøy mieäng: Trong heä thoáng caùc phöông phaùp daïy hoïc, phöông phaùp trình baøy mieäng (hay phöông phaùp söû duïng ngoân töø/ dieãn giaûng) chieám giöõ vò trí chuû ñaïo nhaát, bôûi lôøi noùi sinh ñoäng chaúng nhöõng laø nguoàn kieán thöùc voâ taän maø coøn laø coù taùc ñoäng maïnh meõ tôùi tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi hoïc. Noùi moät caùch khaùc, noù coù moät vai troø raát lôùn trong vieäc thöïc hieän chöùc naêng giaùo duïc. Ngöôøi ta coù theå daïy “chay”, song khoâng theå dieãn kòch caâm trong moät tieát hoïc maø coù theå ñaït ñöôïc keát quaû mong muoán ñöôïc. Trong töông lai, nhieàu coâng ñoaïn cuûa quaù trình daïy hoïc coù theå ñöôïc thay theá bôûi Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
19. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 19 - nhöõng thieát bò, maùy moùc hieän ñaïi, song khoâng moät phöông tieän hieän ñaïi naøo coù theå thay theá ñöôïc lôøi giaûng cuûa ngöôøi thaày giaùo. 2. ÔÛ ñaây, chuùng toâi ñaëc bieät nhaán maïnh vai troø cuûa lôøi noùi sinh ñoäng vaø phöông phaùp söû duïng ngoân töø trong quaù trình daïy -hoïc. Lôøi noùi coù vai troø quan troïng ñaëc bieät quan troïng bôûi noù coù theå thöïc hieän caùc chöùc naêng keå chuyeän, mieâu taû Lôøi noùi coù theå thay theá moïi ñoà duøng tröïc quan, nhöng khoâng moät ñoà duøng tröïc quan naøo coù theå thay theá lôøi noùi. Lôøi noùi coøn thöïc hieän chöùc naêng loâ gích, gôïi yù cho hoïc sinh tìm toøi, suy nghó, phaùt hieän vaán ñeà, goùp phaàn phaùt trieån tö duy. Lôøi noùi coù taàm quan troïng ñaëc bieät trong vieäc giaùo duïc tình caûm (yeâu/gheùt, caêm giaän, thaùn phuïc, töï haøo ) ôû hoïc sinh. Lôøi noùi taâm huyeát, nhieät thaønh seõ taùc ñoäng maïnh meõ tôùi tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi nghe; ngöôïc laïi, lôøi giaûng teû nhaït, voâ caûm, voâ hoàn, seõ phaûn taùc duïng giaùo duïc. Gioïng ñoïc ñeàu ñeàu cuûa thaày giaùo cuõng coù taùc duïng ru nguû hoïc sinh nhaát laø vaøo nhöõng tieát hoïc ñaàu buoåi chieàu (coù thaày ñaõ phaûi ngöøng giaûng baøi ñeå nhaéc nhôû: Ñeà nghò caùc baïn ñang chôi caroâ ôû phía cuoái lôùp traät töï khoâng laøm aûnh tôùi giaác nguû cuûa caùc baïn phía tröôùc lôùp). Giaùo vieân khoâng phaûi laø dieãn vieân, song trong moät chöøng möïc naøo ñoù, ngoân ngöõ cuûa thaày/coâ giaùo cuõng phaûi coù moät söï haáp daãn töông töï nhö vaäy. Roõ raøng laø, cuøng moät noäi dung thoâng baùo, song dieãn ñaït theo nhöõng caùch khaùc nhau seõ coù nhöõng hieäu quaû khaùc nhau, thaäm chí laø ñoái ngöôïc nhau. 3. Trong phöông phaùp söû duïng ngoân töø coù nhieàu hình thöùc daïy hoïc cuï theå khaùc nhau tuøy theo yeâu caàu, noäi dung caàn thieát cuûa tieát hoïc. Noåi leân laø caùc caùch daïy thoâng baùo, töôøng thuaät, mieâu taû, neâu ñaëc tröng, giaûi thích a) Thoâng baùo : Laø thoâng tin moät caùch ngaén goïn, chính xaùc veà moät söï kieän lòch söû, caùc soá lieäu nieân ñaïi, teân ngöôøi, teân ñòa ñieåm xaåy ra söï kieän Thí duï: “Ñeâm 9/3/1945, phaùt xít Nhaät ôû Ñoâng Döông tieán haønh ñaûo chính Phaùp. Boïn Phaùp ôû ñaây ñaõ choáng traû moät caùch yeáu ôùt vaø nhanh choùng ñaàu haøng sau vaøi tieáng ñoàng hoà” hay “Ngaøy 30/8/1945, taïi laàu Nguõ Phuïng treân Ngoï moân cuûa Kinh thaønh Hueá, vua Baûo Ñaïi ñaõ tuyeân boá thoaùi vò, giao noäp aán, kieám cho ñaïi dieän cuûa Chính phuû Laâm thôøi, chaám döùt söï toàn taïi haøng ngaøn naêm cuûa cheá ñoä phong kieán treân ñaát nöôùc ta” Phöông phaùp naøy coù öu ñieåm laø ngaén goïn, tieát kieäm thôøi gian, cung caáp ñöôïc nhieàu thoâng tin cho ngöôøi hoïc, song coù haïn cheá laø khoâ khan, khoâng gaây taùc Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
20. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 20 - ñoäng maïnh meõ tôùi tö töôûng tình caûm cuûa ngöôøi nghe, khoâng taïo ñöôïc aán töôïng saâu saéc ñeå ngöôøi hoïc xuùc ñoäng, nhôù laâu, nhôù kyõ (so saùnh giöõa vieäc thoâng baùo Töï Ñöùc cheát - 19.7.1883, vaø ñoàng chí Leâ Duaån töø traàn - 1986. Chaúng leõ söï ra ñi cuûa moät nhaø caùch maïng lôùn cuûa daân toäc cuõng ñöôïc theå hieän baèng moät saéc thaùi tình caûm töông töï nhö caùi cheát cuûa moät teân baùn nöôùc?). Coá nhieân, khoâng theå coù moät tieát hoïc maø töø ñaàu chí cuoái giaùo vieân chæ söû duïng moät hình thöùc duy nhaát laø thoâng baùo. b) Töôøng thuaät: Khaùc vôùi thoâng baùo, töôøng thuaät laø phöông phaùp cung caáp thoâng tin moät caùch ñaày ñuû vôùi nhöõng noäi dung phong phuù, nhöõng tình tieát cuï theå, gaây haáp daãn ñoái vôùi ngöôøi nghe, ngöôøi hoïc. Chaúng haïn, töôøng thuaät veà vuï Nhaät ñaûo chính Phaùp ñeâm 9/3/1945, veà Toång khôûi nghóa giaønh chính quyeàn ôû Haø Noäi (19/8/1945), veà vuï aùn Toáng Vaên Sô, veà leã thoaùi vò cuûa Baûo Ñaïi ôû Hueá 30/8/1945, vuï aùm saùt Toaøn quyeàn Meùc-lanh taïi Quaûng Chaâu - Trung Quoác - 19/6/1924 Sau ñaây laø moät thí duï: Trong nhöõng ngaøy thaùng Taùm 1945, ñoái laäp vôùi khoâng khí caùch maïng suïc soâi cuûa nhaân daân moïi mieàn ñaát nöôùc, hoaøng cung Hueá phaáp phoûm bao noãi lo toan vaø coá nhieân, keå caû con ngöôøi voâ lo nhaát theá gian ôû ñoù - Hoaøng ñeá Baûo Ñaïi, cuõng khoâng giaáu ñöôïc söï boàn choàn, khaéc khoaûi. Soá phaän cuûa oâng cuøng nhöõng ngöôøi trong hoaøng toäc seõ bò caùch maïng ñoái xöû nhö theá naøo? Lieäu oâng coù bò ñöa leân ñoaïn ñaàu ñaøi nhö Hoaøng ñeá Lu-i XVI trong Ñaïi caùch maïng tö saûn Phaùp hoài 1789, hay vua Saùc Lô I trong caùch maïng tö saûn Anh, gia ñình Nhi coâ lai Ñeä Nhò trong caùch maïng thaùng Möôùi Nga 1917 OÂng ñaõ töï an uûi baèng lôøi saám ngöõ cuûa Traïng Trình vôùi chuùa Nguyeãn Hoaøng töø theá kyû XVI- Hoaønh sôn nhaát ñaùi, vaïn ñaïi dung thaân, nhöng coù ngöôøi laïi chieát töï chöõ “vaïn” coù 13 neùt, töông öùng vôùi 13 trieàu vua, maø oâng chính laø ngöôøi thöù XIII Nhöng roài caùi gì ñeán seõ phaûi ñeán. OÂng ñaõ tieáp nhaän ñieän vaên cuûa Chính phuû Laâm thôøi yeâu caàu thoaùi vò vaø seõ ñaûm baûo an toaøn veà tính maïng. Tieáp ñoù, ñaïi dieän cuûa Chính phuû Laâm thôøi ñaõ ñeán vaø chaáp thuaän ñeà nghò cuûa oâng veà vieäc baûo ñaûm khoâng coù söï xaâm phaïm naøo tôùi laêng taåm cuûa caùc vò vua trieàu tröôùc Chieàu ngaøy 30 thaùng 8, taïi laàu Nguõ Phuïng treân Ngoï Moân tröôùc hoaøng thaønh Hueá, tröôùc söï chöùng kieán cuûa haøng chuïc vaïn quaàn chuùng coá ñoâ Hueá, vua Baûo Ñaïi ñaõ ñoïc chieáu thoaùi vò, tuyeân boá töï nguyeän ruùt lui khoûi ñòa vò hoaøng ñeá ñeå nhöôøng quyeàn ñieàu khieån quoác gia cho Chính phuû môùi. OÂng cuõng ñaõ coù moät caâu noåi tieáng “thaø laøm coâng daân cuûa moät nöôùc ñoäc laäp hôn laø laøm vua cuûa moät nöôùc noâ leä”. Sau ñoù oâng ñaõ trao thanh baûo kieám baèng baïc naïm ngoïc vaø chieác aán baèng baïc maï vaøng - nhöõng linh vaät töôïng tröng cho quyeàn uy cuûa cheá ñoä phong kieán cho oâng Traàn Huy Lieäu - ñaïi dieän Chính phuû Laâm thôøi, trong tieáng hoan hoâ vang daäy trôøi Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
21. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 21 - ñaát cuûa nhaân daân thaønh Hueá. Cuøng luùc ñoù, treân kyø ñaøi phía tröôùc Ngoï Moân, laù côø vaøng cuûa nhaø vua cuõng ñaõ haï xuoáng vaø laù côø ñoû sao vaøng 5 caùnh töø töø keùo leân giöõa trôøi thu trong xanh xöù Hueá. Ñaát trôøi döôøng nhö raïng rôõ hôn, doøng Höông giang döôøng nhö cuõng trong xanh hôn vaø göông maët moãi ngöôøi daân xöù Hueá moäng mô ñeà raïng rôõ vui, tuôi hôn. Öu ñieåm cuûa phöông phaùp töôøng thuaät laø noäi dung thoâng tin phong phuù, ñaày ñuû, ña dieän, sinh ñoäng, gaây aán töôïng maïnh tôùi tình caûm cuûa ngöôøi nghe giaùo vieân coù cô hoäi toát ñeå thöïc hieän caùc yeâu caàu veà giaùo duïc; song haïn cheá cuûa noù laø tieâu toán nhieàu thôøi gian, do vaäy khoâng theå laïm duïng. Ñöông nhieân, neáu quaù sa ñaø vaøo phöông phaùp naøy thì caùi giaù phaûi traû seõ laø “chaùy” giaùo aùn vaø neáu quaù nhieàu cuõng coù theå gaây nhaøm chaùn. Maët khaùc, khoâng phaûi bao giôø cuõng coù theå toå chöùc ñöôïc nhöõng pha töôøng thuaät. Muoán töôøng thuaät, ñoøi hoûi phaûi coù coát truyeän. Bôûi vaäy, ñeå coù moät baøi töôøng thuaät toát, giaùo vieân phaûi daønh khaù nhieàu thôøi gian vaøo khaâu chuaån bò. Tröôùc heát laø thu thaäp caùc nguoàn taøi lieäu coù lieân quan tôùi söï kieän/bieán coá maø giaùo vieân ñònh töôøng thuaät. Tieáp ñoù laø khaâu xöû lyù ñöôïc caùc tröôøng hôïp maâu thuaãn trong caùc nguoàn tö lieäu (neáu coù), gaëp gôõ nhöõng ngöôøi tham gia hoaëc nhaân chöùng ñeå laøm saùng toû theâm nhöõng ñieàu nghi vaán (neáu coù ñieàu kieän) Sau cuøng laø soaïn moät baøi töôøng thuaät theo moät caáu truùc: 1. Môû ñaàu, 2. Tình tieát phaùt trieån 3. Tình tieát phaùt trieån cao (thaét nuùt), 4. Söï caêng thaúng cuûa tình tieát giaûm xuoáng (môû nuùt). 5. Keát thuùc. Ngoân ngöõ söû duïng trong töôøng thuaät caàn suùc tích, chaét loïc chu ñaùo, traùnh tham lam, rôøm raø, daøi doøng vaên töï ñeå “caây che maát röøng”. Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc keå leå “con caø con keâ” vaø nhaát laø khoâng ñöôïc xen vaøo nhöõng caâu noùi baäy hay chöûi ñoång cho söôùng mieäng. Ñeå taùi hieän laïi khoâng khí lòch söû, caàn khai thaùc ñöôïc ngoân ngöõ cuûa ngöôøi ñöông thôøi, traùnh vieäc duøng töø ngöõ hoâm nay gaén vaøo mieäng ngöôøi xöa (ñaïi loaïi caàn traùnh loái dieãn ñaït veà moät “hoäi nghò quaân söï ñaëc bieät” naøo ñoù do Thi Saùch chuû trì. Sau khi phaân tích theá ñòch, theá ta, Thi Saùch ñaõ ñi ñeán keát luaän chaéc nòch: “Phaûi nhaát teà vuøng daäy, tieán haønh toång khôûi nghóa giaønh chính quyeàn veà tay nhaân daân trong caû nöôùc!”. Nghe caùch trình baøy treân ñaây, hoïc sinh seõ coù caûm giaùc nhö ñoàng chí Leâ Duaån ñang chuû trì hoäi nghò Boä Chính trò cuoái naêm 1974 - ñaàu naêm 1975). c) Mieâu taû: Khaùc vôùi töôøng thuaät, mieâu taû khoâng caàn coát truyeän maø taäp trung vaøo vieäc chæ ra nhöõng ñaëc tröng cuûa moät ñoái töôïng cuï theå (söï vaät, nhaân vaät, trang phuïc, coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí, coâng trình kieán truùc, caûnh quan nôi dieãn ra moät traän ñaùnh, queâ Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
22. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 22 - höông cuûa moät danh nhaân ) vaø thoâng quaù ñoù ñeå khaéc hoïa hình daùng beân ngoaøi cuõng nhö caáu taïo beân trong cuûa ñoái töôïng. Coù theå mieâu taû toaøn boä, nhöng cuõng coù theå mieâu taû khaùi quaùt keát hôïp vôùi phaân tích. Mieâu taû thöôøng ñöôïc tieán haønh keát hôïp vôùi töôøng thuaät vaø thöôøng keát hôïp vôùi duøng hình aûnh tröïc quan minh hoïa. Chaúng haïn, muoán mieâu taû cho hoïc sinh veà chieác troáng ñoàng Ngoïc Luõ, giaùo vieân khoâng theå ñöa ra hình minh hoïa, nhaát laø vôùi nhöõng hoïa tieát hoa vaên tieâu bieåu, ñaëc tröng cuûa noù (nhö ngoâi sao 14 caùnh ôû giöõa maët troáng, chim laïc, hoa vaên hình troøn tieáp tuyeán, caûnh ngöôøi giaõ gaïo, caùc loaïi nhaø saøn ) Thoâng thöôøng, ñeå phaàn mieâu taû coù hieäu quaû cao, giaùo vieân chaúng nhöõng phaûi tìm toøi, nghieân cöùu taøi lieäu khoå coâng maø coøn phaûi soaïn tröôùc thaät chi tieát. Trong baøi soaïn, caàn phaûi ñaët vò trí cuûa ñoái töôïng mieâu taû trong böùc tranh toång theå cuûa vaên hoùa toäc ngöôøi hay moät giai ñoaïn lòch söû naøo ñoù. Tieáp ñoù, ñöa ra moät caùi nhìn bao quaùt veà ñoái töôïng mieâu (hình daùng toång theå) ñeå töø ñoù ñi saâu vaøo caùc boä phaän cuï theå vôùi nhöõng ñaëc tröng cô baûn nhaát cuûa noù. Cuõng gioáng nhö töôøng thuaät, ngoân ngöõ mieâu taû caàn chaét loïc sao cho thaät “ñaét”, traùnh loøng thoøng, daây caø ra daây muoáng, ñeå caùi tieåu tieát che laáp caùi chính yeáu d) Neâu ñaëc tröng: Khaùc vôùi töôøng thuaät, mieâu taû, neâu ñaëc tröng khoâng trình baøy chi tieát moïi phöông dieän cuûa hieän töôïng, söï vaät maø chæ nhaém vaøo nhöõng neùt noåi troäi deã nhaän thaáy nhaát vaø thöôøng cuõng laø nhöõng neùt baûn chaát nhaát cuûa söï vaät, hieän töôïng. Chaúng haïn, Nguyeãn Aùi Quoác ñaõ ví “chuû nghóa ñeá quoác laø con ñæa 2 voøi” (coá nhieân nhö vaäy laø chöa ñaày ñuû), song noù giuùp cho ngöôøi ta thaáy ñöôïc 2 nguoàn soáng chuû yeáu cuûa con vaät ñoù laø boùc loät nhaân daân lao ñoäng trong nöôùc vaø nhaân daân caùc nöôùc thuoäc ñòa). Cuõng khaùc vôùi thoâng baùo, neâu ñaëc tröng tuy ngaén goïn song vaãn mang ñaäm neùt daáu aán cuûa tö töôûng, tình caûm chöù khoâng hoaøn toaøn voâ tình/voâ caûm nhö phöông phaùp thoâng baùo. Chaúng haïn, Chi e laø con quyû luøn khaùt maùu, Quaù trình thoáng nhaát Ñöùc laø söï lieân minh giöõa moät con maõnh thuù (Phoå) vôùi 6 con caùo, 20 con thoû vaø chuoät nhaét, ñaëc tröng cuûa giai caáp tö saûn Vieät Nam laø “sinh sau, ñeû muoän, yeáu ôùt veà kinh teá, cho neân baïc nhöôïc veà chính trò”, thaønh quaû noåi baät cuûa caùch maïng thaùng Taùm 1945 laø “Phaùp chaïy, Nhaät haøng, vua Baûo Ñaïi thoaùi vò”, ñaëc tröng noåi baät cuûa ñeá quoác Phaùp laø “cho vay naëng laõi”, ñaëc tröng cuûa ñeá quoác Anh laø “maët trôøi khoâng bao giôø laën” e) Giaûi thích: Laø laøm saùng toû noäi haøm cuûa caùc khaùi nieäm, thuaät ngöõ, phaïm truø lòch söû, thoâng qua ñoù goùp phaàn giuùp cho hoïc sinh hieåu saâu saéc noäi dung baøi giaûng. Chaúng haïn caùc khaùi nieäm “ñoà ñaù cuõ”, “ñoà ñaù môùi” hay “caùch maïng ñaù môùi” ôû thôøi Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
23. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 23 - nguyeân thuûy; caùc thuaät ngöõ “car-ten”, “xanh-ñi-ca”, “tôø-rôùt”, “chuû nghóa ñeá quoác”, chính theå “quaân chuû laäp hieán” hay “daân chuû ñaïi nghò” trong thôøi caän ñaïi; moân hoïc “caùch trí” trong chöông trình hoïc taäp cuûa tröôøng Ñoâng Kinh nghóa thuïc (1907); caùc phaïm truø “töï phaùt”, “töï giaùc”, “voâ saûn hoùa” trong phong traøo coâng nhaân Giaûi thích cuõng laøm saùng roõ nhöõng noäi dung chöa roõ nghóa trong caùc nguoàn taøi lieäu. Chaúng haïn, toân chæ cuûa Duy Taân Hoäi laø “coát sao ñaùnh ñuoåi ñöôïc giaëc Phaùp, khoâi phuïc Vieät Nam, ngoaøi ra chöa coù chuû nghóa gì khaùc”. Chöõ “chuû nghóa” trong tröôøng hôïp naøy cuûa cuï Phan Boäi Chaâu duøng coù nghóa laø chính theå cuûa nöôùc Vieät Nam trong töông lai sau khi giaønh ñöôïc chính quyeàn. Ñeå giaûi thích toát cho hoïc sinh, ñoøi hoûi ngöôøi giaùo vieân chaúng nhöõng daøy coâng tìm toøi tö lieäu, nghieân cöùu thaáu ñaùo vaán ñeà maø phaûi saém nhöõng loaïi saùch coâng cuï caàn thieát nhö Töø ñieån baùch khoa, Töø ñieån Haùn Vieät (bôûi moät khoái löôïng ñoà soä caùc khaùi nieäm lòch söû ñeàu ôû daïng töø goác Haùn) , Töø ñieån nhaân vaät lòch söû Vieät Nam/theá giôùi Cuõng caàn löu yù, trong tröôøng hôïp bò hoïc sinh hoûi baát ngôø veà moät khaùi nieäm naøo ñoù maø baûn thaân chöa thaät thaáu ñaùo, giaùo vieân caàn bình tónh, traùnh traû lôøi haáp taáp thieáu chính xaùc. Neáu caàn, coù theå “khaát” hoïc sinh tôùi hoâm sau. h) Giaûng thoaïi: Laø hình thöùc ñoäc giaûng. Ñoái vôùi nhöõng phaàn khoâng quaù khoù trong saùch giaùo khoa, giaùo vieân coù theå ñoïc cho hoïc sinh nghe maø khoâng caàn ñi saâu giaûng giaûi, bôûi noäi dung ñaõ töôøng minh. Taát caû caùc phöông phaùp neâu treân trong heä thoáng caùc phöông phaùp söû duïng ngoân töø ñeàu coù nhöõng öu ñieåm vaø haïn cheá nhaát ñònh, do vaäy, khoâng ñöôïc tuyeät ñoái hoùa moät phöông phaùp naøo, toát hôn heát laø coù söï keát hôïp haøi hoøa giöõa nhöõng caùc phöông phaùp vôùi nhau sao cho ñaït ñöôïc hieäu quaû tieát hoïc cao nhaát. ÔÛ ñaây chuùng toâi coù moät löu yù: Trong khi söû duïng phöông phaùp trình baøy mieäng, ôû nhöõng ñieåm caàn nhaán maïnh, giaùo vieân coù theå duøng phöông thöùc noùi ñieäp, nghóa laø nhaéc laïi moät vaøi laàn nöõa nhöõng töø ngöõ hay meänh ñeà quan troïng ñeå khaéc hoïa roõ neùt hôn noäi dung tri thöùc cô baûn cuûa baøi giaûng. Leõ ñöông nhieân, ñaây khoâng phaûi noùi laép - moät khuyeát taät khoâng theå chaáp nhaän ñoái vôùi nhöõng ngöôøi haønh ngheà sö phaïm, maø laø moät vieäc laøm coù chuû yù. Thoâng thöôøng, cuøng vôùi noùi ñieäp, giaùo vieân phaûi vieát töø/meänh ñeà ñoù leân baûng, gaïch chaân (thaäm chí nhieàu laàn), noäi dung thuaät nghöõ hay cô baûn ñoù. Vaû laïi, thöôøng toác ñoä lôøi giaûng cuûa giaùo vieân thöôøng nhanh hôn vieäc ghi cheùp cuûa hoïc sinh, noùi ñieäp cuõng giuùp cho ngöôøi hoïc coù theå ñieàu hoøa caû 2 coâng ñoaïn nghe-ghi cuûa hoï. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
24. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 24 - III. Phöông phaùp söû duïng ñoà duøng tröïc quan 1. Vai troø cuûa phöông tieän tröïc quan trong quaù trình daïy hoïc Ñaëc tröng cuûa quaù trình nhaän thöùc tri thöùc lòch söû laø hoïc sinh khoâng theå tröïc tieáp tri giaùc vôùi nhöõng söï kieän ñaõ dieãn ra trong quaù khöù. Do vaäy, hieän vaät, phöông tieän tröïc quan lòch söû ñoùng moät vai troø heát söùc quan troïng trong vieäc hình thaønh bieåu töôïng lòch söû chính xaùc cho hoïc sinh, noù haïn cheá ñöôïc tình traïng “hieän ñaïi hoùa” lòch söû do caùc em ñang soáng trong moät thôøi ñaïi hoaøn toaøn khaùc vôùi nhieàu söï kieän ñeà caäp tôùi trong chöông trình lòch söû. Ñoà duøng tröïc quan goùp phaàn naâng cao nhaän thöùc tri thöùc lòch söû. Coá nhieân, ñoà duøng tröïc quan chöa phaûi laø toaøn boä quaù khöù, maø chæ laø nhöõng “maûnh”, “maåu” ñaõ vôõ ra töø moät nguyeân theå, song töø ñoù cuõng coù theå giuùp hoïc sinh hình dung ra phaàn naøo xaõ hoäi thôøi xöa. Töø nhöõng hình aûnh beân ngoaøi, seõ laø chieác caàu noái daãn daét hoï tôùi nhöõng khaùm phaù baûn chaát beân trong cuûa söï vaät vaø hieän töôïng, bôûi trong nhaän thöùc khoâng coù ranh giôùi tuyeät ñoái giöõa hieän töôïng vaø baûn chaát, maø baûn chaát cuõng bieåu hieän thoâng qua hieän töôïng. Ñoà duøng tröïc quan giuùp cho hoïc sinh nhôù kyõ, hieåu saâu nhöõng tri thöùc lòch söû. Hình aûnh maø hoïc sinh löu giöõ trong trí naõo khi xem xeùt nhöõng hieän vaät tröïc quan seõ khoù môø phai trong taâm trí cuûa hoï, nhaát laø nhöõng hình aûnh taùc ñoäng maïnh meõ tôùi tö töôûng tình caûm cuûa hoï. Ñoà duøng tröïc quan giuùp cho hoïc sinh taêng cöôøng khaû naêng quan saùt, trí töôûng töôïng vaø oùc tö duy saùng taïo. Ñoà duøng tröïc quan giuùp hoïc sinh hình thaønh caûm xuùc thaåm myõ vaø höùng thuù ngheä thuaät. Nhieàu ñoà duøng tröïc quan laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät taïo hình (tranh, aûnh, töôïng, coâng trình kieán truùc ), nhöõng thaønh töïu röïc rôõ trong neàn vaên hoùa cuûa cha oâng vaø nhaân loaïi, neân coù taùc duïng khoâng nhoû tôùi rung caûm thaåm myõ vaø coù theå laøm naûy nôû tình yeâu ngheä thuaät trong caùc em. Ñoà duøng tröïc quan coù taùc duïng ñoái vôùi vieäc giaùo duïc tö töôûng tình caûm ñaïo ñöùc cuûa hoïc sinh. Thoâng qua caùc hieän vaät tröïc quan, seõ giuùp hoï coù theâm tình yeâu ñoái vôùi nhaân daân lao ñoäng, loøng caêm thuø ñoái vôùi caùc giai caáp boùc loät phaûn ñoäng, söï khaâm phuïc vôùi nhöõng hy sinh gian khoå, maát maùt hy sinh cuûa nhöõng ngöôøi daùm xaû thaân vì nghóa lôùn. Thoâng qua ñoù ñoà duøng tröïc quan cuõng goùp phaàn boài döôõng theá giôùi quan duy vaät voâ thaàn, tình yeâu queâ höông, ñaát nöôùc, loøng töï haøo daân toäc chính ñaùng, tinh thaàn quoác teá voâ saûn trong saùng ôû hoïc sinh. Noùi toùm laïi, ñoà duøng tröïc quan laø moät nhòp caàu quan troïng trong quaù trình nhaän thöùc tri thöùc lòch söû cuûa hoïc sinh. 2. Phaân loaïi caùc loaïi phöông tieän tröïc quan Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
25. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 25 - Caên cöù vaøo ñaëc tröng cuûa caùc loaïi ñoà duøng tröïc quan, ngöôøi ta chia chuùng thaønh 3 nhoùm chính sau ñaây: - Nhoùm nhöõng hieän vaät-di tích lòch söû nhö caùc khu di tích lòch söû-vaên hoùa (ñeàn Huøng, thaønh Coå Loa, caây ña Taân Traøo ), caùc hieän vaät khaûo coå vaø caùc di vaät cuûa caùc thôø kyø gaàn ñaây (coâng cuï ñoà ñaù, troáng Ñoâng Sôn, va li maây cuûa Baùc Hoà, ñoâi deùp Baùc Hoà, truyeàn ñôn, côø ñoû buùa lieàm, maõ taáu, gaäy taàm voâng ). Ñaây laø nhöõng tö lieäu goác (vaät thaät) coù giaù trò khoa hoïc cao, ñem laïi hình aûnh chaân thöïc cuûa quaù khöù, coù taùc ñoäng maïnh meõ tôùi tình caûm cuûa ngöôøi xem. Tuy nhieân caàn löu yù laø noù cuõng coù haïn cheá: thöù nhaát laø khoâng phaûi bao giôø cuõng tieáp caän ñöôïc; thöù 2, ñoù chæ laø nhöõng maûnh, maåu coøn soùt laïi töø böùc tranh toång theå, vaû laïi noù ñaõ bò taùch ra khoûi khoâng thôøi gian lòch söû. neân caàn phaûi coù höôùng daãn chu ñaùo. - Nhoùm hieän vaät taïo hình goàm moâ hình, sa baøn vaø caùc loaïi hieän vaät phuïc cheá, tranh aûnh do ngöôøi ñöông thôøi veõ, tranh aûnh lòch söû, caùc taùc phaåm ngheä thuaät laáy chuû ñeà töø lòch söû, caùc loaïi phim truyeän, phim taøi lieäu, phim giaùo khoa - Nhoùm thöù 3 laø caùc ñoà duøng tröïc quan quy öôùc bao goàm baûn ñoà, sô ñoà, ñoà thò, bieåu ñoà , baûng thoáng keâ, baûng nieân bieåu, baûng so saùnh, hình veõ treân baûng ñen Nhöõng hieän vaät naøy khoâng ñem laïi cho hoïc sinh hình aûnh cuï theå veà quaù khöù nhöng coù taùc duïng to lôùn trong vieäc hình thaønh khaùi nieäm, bôûi noù ñi saâu vaøo nhöõng neùt baûn chaát beân trong cuûa söï vaät, vaïch roõ moái lieân heä giöõa caùc söï kieän, hieän töôïng, “coâng thöùc hoùa” ñeå giuùo daãn tôùi tìm ra quy luaät. 3. Höôùng daãn söû duïng: Moãi loaïi coù moät caùch söû duïng khaùc nhau: a) Ñoái vôùi caùc loaïi ñoà duøng tröïc quan thuoäc nhoùm quy öôùc nhö baûn ñoà, bieåu ñoà : Ñaây laø loaïi ñoà duøng tröïc quan ñang ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc tröôøng phoå thoâng hieän nay, bôûi tính tieän lôïi cuûa noù (khoâng ñoøi cho phí lôùn, goïn nheï, deã söû duïng ), nhaát laø ñòa ñoà lòch söû. Ñeå söû duïng toát ñòa ñoà lòch söû, giaùo vieân caàn phaûi nghieân cöùu kyõ baûn ñoà tröôùc khi tôùi lôùp, naém chaéc caùc loaïi kyù hieäu ñöôïc söû duïng trong baûn ñoà vaø nhieàu thoâng tin lieân quan tôùi khoâng gian maø ñòa ñoà theå hieän. Taïi lôùp, giaùo vieân treo baûn ñoà ôû nôi saùng suûa (thöôøng ôû goùc baûng beân phaûi), sao cho moïi hoïc sinh coù theå nhìn thaáy roõ. Giaùo vieân söû duïng gaäy hoaëc ñeøn laze ñeå höôùng daãn hoïc sinh theo doõi. Neáu duøng gaäy, giaùo vieân phaûi ñöùng veà moät beân baûn ñoà, traùnh uùp maët vaøo baûn ñoà, che khuaát nhöõng ñieåm caàn thieát. Tröôùc khi trình baøy chi tieát, giaùo vieân coù theå giôùi thieäu khaùi quaùt veà vuøng ñaát trong baûn ñoà, caùc kyù hieäu söû duïng treân baûn ñoà vaø caùc phuï luïc - nhöõng baûn ñoà nhoû hôn ôû goùc (neáu coù) Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
26. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 26 - Thoâng thöôøng baûn ñoà lòch söû gaén vôùi dieãn bieán cuûa caùc chieán dòch hay nhöõng traän ñaùnh “quyeát chieán ñieåm chieán löôïc”, neân thöïc chaát trình baøy baûn ñoà cuõng laø töôøng thuaät laïi nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi keát hôïp vôùi phöông tieän tröïc quan, vì vaäy, vieäc trình coù thaønh coâng hay khoâng raát phuï thuoäc raát lôùn vaøo noäi dung cuûa baøi töôøng thuaät. Do ñoù, ñoøi hoûi ngöôøi giaùo vieân phaûi chuaån bò thaät chu ñaùo caû 2 phöông dieän - noäi dung baøi töôøng thuaät vaø caùc ñoäng taùc chæ daãn treân baûn ñoà. Söï keát hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa 2 phöông dieän ñoù seõ taïo neân tính haáp daãn, aán töôïng maïnh vaø ñöông nhieân laø seõ ñem hieäu quaû cao trong vieäc truyeàn thuï tri thöùc. Taát nhieân, ñòa ñoà lòch söû hieän ñang duøng phoå bieán ôû caùc tröôøng phoå thoâng (keå caû baûn ñoà giaùo khoa ñöôïc in saün) cuõng boäc loä nhöõng haïn cheá nhaát ñònh. Ñoù laø dieãn bieán cuûa söï kieän ñöôïc trình heát treân baûn ñoà neân deã gaây söï phaân taùn chuù yù cuûa hoïc sinh khi theo doõi. Theo chuùng toâi, ñeå khaéc phuïc nhöôïc ñieåm naøy, caùc thaày coâ giaùo daïy söû neân töï mình taïo ra nhöõng baûn ñoà döôùi daïng “hoäp” - nghóa laø keát hôïp giöõa “kyù hieäu tónh” (soâng ngoøi, ranh giôùi, maøu saéc caùc vuøng ) vaø “kyù hieäu ñoäng” (muõi teân chæ caùc ñöôøng tieán quaân, ruùt lui, chaën ñaùnh, quaân ñòch bò tieâu dieät, côø chieán thaéng keùo leân ) baèng aùnh saùng ñieän boá trí ngaàm ôû phía sau baûn ñoà. Caùc kyù hieäu ñoäng ñöôïc noái vôùi coâng taéc ñieän vaø dieãn bieán söï kieän tôùi ñaâu, giaùo vieân baät coâng taéc tôùi ñoù Nhö vaäy, haún hieäu quaû cuûa vieäc söû duïng baûn ñoà seõ cao hôn raát nhieàu. Ñöông nhieân, ñeå taïo neân ñöôïc moät baûn ñoà loaïi naøy ñoøi hoûi moät khaû naêng nhaát ñònh cuûa giaùo vieân (daùm chaéc khoâng phaûi ai cuõng laøm ñöôïc) vaø caû moät khoaûn kinh phí naøo ñoù. Do vaäy, cuõng theo phöông thöùc treân coøn coù caùc hình thöùc khaùc ñôn giaûn hôn nhö duøng baûn ñoà veõ treân baûng baèng goã hoaëc nhöïa hay giaáy ñeà can coù theå lau ñöôïc. Giaùo vieân veõ tröôùc “phaàn tónh”, coøn “phaàn ñoäng” seõ duøng phaán hoaëc buùt phôt maøu ñeå trình baøy tôùi ñaâu, veõ tôùi ñoù. Töông töï, coù theå duøng caùch naøy ñeå treân giaáy chieáu over-head vaø laø cô sôû ñeå laäp trình cho vieäc söû duïng maùy chieáu LCD projectore (seõ noùi kyõ hôn ôû phaàn sau). b) Ñoái vôùi caùc loaïi tranh aûnh loaïi nhoû coù saün trong saùch giaùo khoa : Giaùo vieân höông daãn ñeå hoïc sinh töï quan saùt. Ñoái vôùi nhöõng tranh aûnh khoâng coù trong saùch giaùo khoa, giaùo vieân coù theå ñöa ra minh hoïa ngay trong quaù trình giaûng baøi. Vì kích côõ cuûa caùc loaïi aûnh tö lieäu thöôøng beù, giaùo vieân phaûi caàm noù vaø ñi töø treân xuoáng, döøng laïi ôû töøng daõy baøn cho hoïc sinh deã quan saùt. Toát hôn heát, giaùo vieân photocopy, phoùng ñaïi leân nhieàu laàn hoaëc söû duïng maùy chieáu over- head ñeå hoïc sinh quan saùt thuaän lôïi hôn. Löu yù: - Khi söû duïng tranh aûnh chaân dung cuûa caùc nhaân vaät phaûn dieän, giaùo vieân caàn thaän troïng. Toát hôn caû laø söû duïng tranh bieám hoïa ñeå taêng theâm hieäu quaû giaùo duïc. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
27. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 27 - - Ñoái vôùi caùc loaïi tö lieäu treân moät trang in coù nhieàu hình aûnh khaùc nhau, ñeå haïn cheá söï phaân taùn chuù yù cuûa ngöôøi xem, giaùo vieân caàn che khuaát nhöõng tranh aûnh khoâng naèm trong muïc ñích cho hoïc sinh quan saùt. c) Ñoái vôùi loaïi vaät thaät - di tích. Coá nhieân laø khoù coù theå thöïc hieän ngay trong giôø hoïc taïi lôùp maø phaûi toå chöùc hoïc “daõ ngoaïi”/ “thöïc ñòa” thoâng qua caùc giôø ngoaïi khoùa hay caùc ñôït tham quan (neáu coù ñieàu kieän). Xem film taøi lieäu vaø caùc loaïi film truyeän hay caùc tieát muïc saân khaáu khai thaùc ñeà taøi lòch söû laø moät nguoàn boå sung tri thöùc lòch söû raát quan troïng vaø lyù thuù. Caùc boä film taøi lieäu nhö Ngaøy 2/9/1945, Chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû, Muøa xuaân ñaïi thaéng thöïc söï laø nhöõng boä phim raát boå ích ñeå naâng cao nhaän thöùc cuûa hoïc sinh tröôùc nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi cuûa daân toäc. Caùc boä film truyeän khai thaùc ñeà taøi lòch söû nhö Ngaøy aáy beân soâng Lam, Sao thaùng Taùm, Laù côø chuaån, Hoa ban ñoû, OÂng coá vaán (Ñieän aûnh Vieät Nam), Giaûi phoùng, Baøi ca ngöôøi lính (Ñieän aûnh Xoâ vieát), Tam quoác dieãn nghóa, Tröôøng Chinh (Ñieän aûnh Trung Quoác) ñeàu laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät theå hieän sinh ñoäng khoâng khí cuûa lòch söû moät caùch saâu saéc, gaây aán töôïng maïnh meõ ñeán tö töôûng tình caûm cuûa hoïc sinh Taát nhieân, caùc nguoàn “söû lieäu” ñöôïc vieát baèng ngoân ngöõ cuûa “ngheä thuaät thöù baûy” naøy laø raát quan troïng vaø haáp daãn, nhöng cuõng khoâng maáy thuaän lôïi trong vieäc khai thaùc, söû duïng. Khoâng phaûi bao giôø vaø ôû ñaâu cuõng saün caùc boä film loaïi naøy vaø khoâng phaûi nhaø tröôøng naøo cuõng coù saün caùc thieát bò “ñoïc” ñöôïc chuùng. Ngay caû khi ñaõ saün film, saün maùy, cuõng khoù coù theå chieáu nhöõng boä phim raát boå ích treân ñaây trong moät giôø daïy-hoïc lòch söû, bôûi khoâng ñuû thôøi gian. Thoâng thöôøng, giaùo vieân phaûi toå chöùc thaønh moät buoåi xem film rieâng hoaëc ñôn giaûn hôn laø giôùi thieäu ñeå hoïc sinh ôû nhaø theo doõi nhöõng boä film ñoù qua maøn aûnh nhoû, bôûi vaøo nhöõng dòp kyû nieäm caùc ngaøy leã troïng ñaïi, Truyeàn hình Vieät Nam thöôøng chieáu nhöõng boä phim naøy trong chöông trình cuûa mình. d) Vaán ñeà söû duïng caùc thieát bò nghe nhìn hieän ñaïi phuïc vuï cho giôø giaûng Cuøng vôùi söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa khoa hoïc-kyõ thuaät hieän ñaïi vaø söï öùng duïng roäng raõi nhöõng thaønh töïu cuûa noù trong moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, nhaát laø nhöõng thaønh töïu cuûa coâng ngheä thoâng tin, quaù trình daïy- hoïc cuõng coù ñöôïc nhöõng hoã trôï ñaéc löïc cuûa nhieàu phöông tieän daïy hoïc hieän ñaïi maø tröôùc heát laø maùy chieáu over-head, film slide vaø nhaát laø LCD projector. Maùy chieáu over-head coù moät öu ñieåm laø vieäc söû duïng noù khaù ñôn giaûn, tieän lôïi, hieäu quaû khaù toát vaø giaù thaønh reû, coù theå aùp duïng roäng raõi ôû nhieàu nôi, mieãn laø Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
28. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 28 - nôi ñoù coù nguoàn ñieän. Yeâu caàu ñoái vôùi giaùo vieân khi söû duïng thieát bò naøy laø phaûi bieân taäp nhöõng tö lieäu caàn chieáu, bôûi thöôøng nhöõng tranh aûnh minh hoïa trong saùch giaùo khoa hay caùc nguoàn tö lieäu khaùc thöôøng quaù nhoû, laïi laãn giöõa nhöõng tranh hình hay nhieàu thoâng tin khaùc ; do ñoù, caàn taùch hình ñònh chieáu rieâng ra, photocopy leân (nhieàu laàn neáu caàn) cho phuø hôïp vôùi khoå giaáy A 4. Tieáp ñoù, photocopy leân film trong (giaáy boùng kính chuyeân duïng cho maùy chieáu over-head). Neáu töôøng cuûa lôùp hoïc coù maøu saùng, giaùo vieân coù theå chieáu tröïc tieáp leân khoaûng töôøng thích hôïp; neáu khoâng, coù loaïi maøn aûnh chuyeân bieät cho thieát bò naøy. Tröôùc giôø leân lôùp, giaùo vieân phaûi daønh thôøi gian tôùi lôùp hoïc thöû maùy tröôùc (kieåm tra laïi nguoàn ñieän -oå/daây caém, ñieàu chænh tieâu cöï cuûa maùy vôùi phoâng chieáu sao cho ñaït ñöôïc hình aûnh neùt nhaát), ñeå traùnh tình traïng tôùi luùc caàn chieáu môùi loay hoay chænh söûa, vöøa maát thôøi gian, maát haáp daãn vaø gaây taâm lyù chaùn naûn, thaäm chí böïc boäi cuûa hoïc sinh. Loaïi maùy chieáu thoâng thöôøng treân ñaây coù moät haïn cheá laø hình aûnh haàu nhö chæ phaân bieät maøu saéc ôû daïng saùng-saãm ñôn giaûn (ñen-traéng). Ñeå khaéc phuïc haïn cheá naøy, coøn coù moät loaïi maùy chieáu over-head hieän ñaïi hôn. Vôùi loaïi maùy naøy, ngöôøi söû duïng khoâng caàn phaûi chuïp tö lieäu chieáu leân film trong maø chieáu tröïc tieáp. Treân maøn aûnh seõ töï hieän hình aûnh vôùi caû maøu saéc nhö hình tö lieäu. Tuy nhieân, loaïi maùy chieáu naøy coù giaù thaønh cao hôn nhieàu laàn so vôùi loaïi maùy thoâng thöôøng, nguoàn ñieän söû duïng phaûi maïnh hôn vaø phoøng chieáu phaûi coù ñoä toái ñaûm baûo. Ñöông nhieân, phöông phaùp tröïc quan laø cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi quaù trình nhaän thöùc cuûa hoïc sinh noùi chung, nhaän thöùc tri thöùc lòch söû noùi rieâng; theá nhöng, khoâng theå töø ñoù ñeå ñi ñeán laïm duïng, tuyeät ñoái hoùa vai troø cuûa phöông tieän tröïc quan, daãn ñeán phuû nhaän vai troø cuûa ngöôøi thaày giaùo, bieán ngöôøi thaày giaùo thuaàn tuùy thaønh nhöõng kyõ thuaät vieân söû duïng caùc thieát bò nghe nhìn. Thöïc teá taïi nhieàu nöôùc AÂu-Myõ, nôi raát thònh haønh vieäc söû duïng caùc thieát bò noùi treân trong quaù trình daïy-hoïc ngöôøi ta ñaõ caûm thaáy ngaùn ngaåm vì söï “quaù taûi” cuûa caùc thieát bò nghe nhìn hieän ñaïi. Baûn thaân caùc thieát bò nghe loaïi naøy cuõng coù nhöõng nhöôïc ñieåm khoâng nhoû. Thöù nhaát, toác ñoä cuûa film aûnh thöôøng lôùn hôn nhieàu so vôùi toác ñoä ghi nhôù cuûa boä nhôù cuûa boä naõo con ngöôøi, do ñoù, neáu quaù laïm duïng vieäc chieáu film, giôø hoïc seõ gioáng nhö moät buoåi xem film hay xem TV, cuõng vui vui ñaáy, song xem xong nhieàu khi chaúng ñoïng laïi gì trong ñaàu oùc caû. Thöù hai, trình ñoä nhaän thöùc cuûa hoïc sinh khoâng gioáng nhau, trong khi ñoù caùc film aûnh thöôøng ñöôïc saûn xuaát phuïc vuï cho moät ñoái töôïng mang tính ñaïi traø, ñôn giaûn ñoái vôùi moät boä phaän hoïc sinh naøy, nhöng khoù hieåu ñoái vôùi boä phaän hoïc sinh khaùc. Khi coù thaéc maéc, hoïc sinh khoâng bieát hoûi ai. Thöù ba, söï höùng thuù vaø tính töï giaùc cuûa hoïc sinh khoâng phaûi nhö nhau, neân khoù traùnh khoûi söï thieáu taäp trung cuûa hoïc sinh trong quaù trình theo doõi hình aûnh cuûa caùc thieát bò nghe nhìn. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
29. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 29 - e) Chöõ vieát vaø hình veõ treân baûng ñen Chöõ vieát vaø hình veõ cuûa giaùo vieân treân baûng coù moät taùc duïng heát söùc to lôùn, neáu khoâng muoán noùi laø khoù coù gì thay theá ñöôïc. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø baûng ñen, phaán traéng trôû thaønh nhöõng bieåu töôïng sinh ñoäng nhaát cuûa lôùp hoïc, nhaø tröôøng vaø ngheà daïy-hoïc. Ñöông nhieân, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc-kyõ thuaät, caùc phöông tieän tröïc quan seõ thaâm nhaäp maïnh meõ vaøo quaù trình daïy hoïc, song khoù coù theå hình dung moät lôùp hoïc maø thieáu baûng ñen, phaán traéng4. Ñaàu baøi, nhöõng ñeà muïc, nieân ñaïi nhöõng söï kieän quan troïng, nhöõng noäi dung troïng yeáu, nhöõng khaùi nieäm cô baûn, nhöõng hình veõ minh hoïa ñöôïc giaùo vieân vieát leân baûng ñeàu raát quan troïng, bôûi chuùng vöøa cung caáp tri thöùc, vöøa ñem laïi cho hoïc sinh phöông phaùp löïa choïn thoâng tin vaø caùch trình baøy khoa hoïc. Do vaäy, giaùo vieân phaûi caån troïng trong vieäc ghi baûng: Chöõ vieát phaûi chaân phöông, deã ñoïc; caùc tröôøng hôïp vieát taét phaûi noùi roõ noäi dung cuûa noù; khoâng söû duïng chöõ nöôùc ngoaøi trong tröôøng hôïp khoâng caàn thieát. Giaùo vieân neân chia dieän tích baûng ra thaønh caùc phaàn: phaàn ghi noäi dung cô baûn ñöôïc duy trì ñeán cuoái tieát hoïc vaø phaàn duøng ñeå veõ minh hoïa hay ghi caùc thuaät ngöõ caàn giaûi thích (coù theå xoùa ñeå trình tieáp caùc noäi dung môùi), coá gaéng sao cho cuoái tieát hoïc, coù theå thaáy ñöôïc caùi “söôøn” baøi giaûng treân baûng. Muoán theá, giaùo vieân caàn soaïn tröôùc ôû nhaø nhöõng noäi dung seõ trình baøy treân baûng. Hình veõ minh hoïa cuûa giaùo vieân treân baûng coù moät öu theá ñaëc bieät, nhaát laø nhöõng hình veõ toát, phaûn aùnh ñuùng baûn chaát, noäi dung vaø caùc moái lieân heä giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng. Öu theá naøy do tính “kòp thôøi” trong quaù trình trình baøy, nhaát laø trình baøy dieãn bieán cuûa caùc söï kieän lòch söû hay thieát laäp caùc moái lieân heä giöõa caùc khaùi nieäm cô baûn hay giöõa caùc quaù trình lòch söû. Ñeå thöïc hieän ñöôïc phöông phaùp naøy, ñoøi hoûi caùc thaày/coâ giaùo phaûi coù moät kyõ naêng veõ nhanh vaø khaù chính xaùc. Do caùc hình veõ minh hoïa trong giôø hoïc lòch söû khoâng maáy phöùc taïp, neân chæ caàn giaùo vieân chòu khoù veõ tröôùc nhieàu laàn ôû nhaø cho thuaàn thuïc, tôùi luùc trình baøy laïi treân lôùp seõ khoâng maáy khoù khaên. 4 Moät vaøi coá gaéng muoán thay theá maøu saéc cuûa baûng vaø phaán - töø baûng ñen-phaán traéng hoaùn caûi thaønh baûng traéng, buùt maøu, song coù theå noùi laø ñaõ khoâng thaønh coâng, daãu raèng ñoäng cô cuûa vieäc thay ñoåi raát ñaùng traân troïng - muoán traùnh söï ñoäc haïi ñoái vôùi thaày/coâ giaùo vì buïi phaán. Coù lyù do veà kinh phí (tieàn buùt vieát baûng khaù cao), song chuû yeáu laø do nhöõng baát tieän cuûa noù - raát khoù xoùa baûng. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
30. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 30 - 4. Phöông phaùp khai thaùc söû duïng caùc loaïi taøi lieäu hoïc taäp. Ñeå naâng cao hieäu quaû cuûa quaù trình daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng, giaùo vieân lòch söû phaûi söû duïng nhieàu loaïi taøi lieäu phuïc vuï khaùc nhau, trong ñoù noåi leân laø saùch giaùo khoa vaø caùc nguoàn taøi lieäu tham khaûo khaùc. a) Phöông phaùp söû duïng saùch giaùo khoa. Trong caùc nguoàn taøi lieäu phuïc vuï daïy-hoïc ôû tröôøng phoå thoâng noùi chung, daïy-hoïc lòch söû noùi rieâng, saùch giaùo khoa (SGK) laø taøi lieäu chính thöùc baét buoäc trong nhaø tröôøng, laø phaùp leänh cuûa Nhaø nöôùc ñoái vôùi giaùo vieân vaø hoïc sinh, laø caên cöù haøng ñaàu ñeå kieåm tra chaát löôïng hoïc taäp cuûa hoïc sinh, keå caû vieäc thi vaøo caùc tröôøng ñaïi hoïc, cao ñaúng Tuy nhieân SGK cuõng boäc loä nhöõng haïn cheá, baát caäp. Tröôùc heát, SGK thöôøng laïc haäu hôn so vôùi thöïc tieãn phaùt trieån cuûa khoa hoïc lòch söû, nhieàu thoâng tin - nhaát laø soá lieäu, SGK chöa kòp caäp nhaät Vaû laïi ñaëc tröng cuûa hoaït ñoäng giaùo duïc laø moïi thay ñoåi phaûi tieán haønh töøng böôùc, trong moät chöøng möïc naøo ñoù - laø noù mang tính “baûo thuû”, chöù khoâng theå thay ñoåi xoaønh xoaïch ñöôïc (vì hoïc sinh quyeát khoâng phaûi laø “vaät thí nghieäm” cuûa caùc heä thoáng giaùo duïc). Do vaäy, neáu quaù trung thaønh vôùi SGK, seõ khoù traùnh khoûi nhaøm chaùn cho HS trong khi hoïc, thaäm chí, coù theå noùi laø giaùo vieân töï haï thaáp uy tín cuûa mình. Noùi nhö vaäy, khoâng coù nghóa laø giaùo vieân coù quyeàn thoaùt ly SGK, ñöa ra moät noäi dung baøi giaûng hoaøn toaøn khaùc, môùi laï so vôùi SGK. Baøi giaûng kieåu naøy coù theå seõ raát haáp daãn, song khoâng theå aùp duïng ñöôïc, bôûi noù phaù vôõ tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng giaùo duïc vaø thöïc teá laø vi phaïm luaät giaùo duïc. Ñoù laø chöa keå tôùi nhieàu haäu quaû khaùc lieân quan tôùi söï tuøy tieän ñoù. Nhö vaäy, phaûi giaûi quyeát vaán ñeà ñaët ra nhö theá naøo ? Kinh nghieäm cuûa nhaø giaùo duïc hoïc Xoâ Vieát N.G. Ñai ri laø ñöôïc nhieàu ngöôøi chaáp nhaän hôn caû. Kinh nghieäm ñoù ñöôïc theå hieän qua sô ñoà sau: SGK 1 2 BG 2 3 Trong sô ñoà treân ñaây, caùc phaàn 2 laø nhöõng phaàn vöøa coù trong SGK vöøa coù trong baøi giaûng cuûa giaùo vieân. Phaàn 1 laø phaàn tuy coù trong SGK, nhöng giaùo vieân khoâng giaûng hay chæ höôùng daãn hoïc sinh töï ñoïc ôû nhaø. Phaàn 3 laø phaàn giaùo Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
31. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 31 - vieân boå sung vaøo, phaàn môùi so vôùi noäi dung cuûa SGK. Sô ñoà naøy vöøa traùnh ñöôïc söï nhaøm chaùn do ñieäp laïi nguyeân xi SGK, maø cuõng chöa tôùi möùc thoaùt ly hoaøn toaøn SGK ñeå vi phaïm phaùp luaät. b) Phöông phaùp söû duïng caùc nguoàn taøi lieäu tham khaûo Taøi lieäu tham khaûo phuïc vuï quaù trình daïy-hoïc lòch söû raát phong phuù. Ñoù laø caùc nguoàn söû lieäu goác, laø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc, caùc taùc phaåm kinh ñieån cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin, caùc taùc phaåm cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh vaø caùc vò laõnh ñaïo Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, caùc taùc phaåm vaên hoïc-ngheä thuaät vaø caû caùc saùng taùc aâm nhaïc, nhaát laø nhöõng ca khuùc gaén vôùi nhöõng söï kieän lòch söû troïng ñaïi. c) Vieäc söû duïng caùc nguoàn taøi lieäu vaên hoïc trong giôø hoïc lòch söû. Vaên hoïc laø söï theå hieän cuoäc soáng thoâng qua ngheä thuaät ngoân töø. Nhieàu taùc phaåm vaên hoïc - thô cuõng nhö vaên xuoâi, ñaõ phaûn aùnh sinh ñoäng khoâng khí cuûa lòch söû, tö töôûng tình caûm cuûa nhaân daân tröôùc nhöõng söï kieän lòch söû quan troïng vaø khoâng coù gì quaù ñaùng neáu nhö xem ñoù cuõng chính laø nhöõng nguoàn söû lieäu vaø ñöông nhieân, seõ laø sai laàm neáu giaùo vieân lòch söû khoâng chuù yù ñeán nguoàn tö lieäu naøy. Chaúng haïn, ñeå keát thuùc cuoäc tranh luaän veà nguyeân nhaân nöôùc ta bò maát nöôùc ôû nöûa sau theá kyû XIX, coù theå daãn ra moät ñoaïn trong baøi dieãn ca Lòch söû nöôùc ta cuûa Baùc Hoà vieát töø naêm 1941 taïi Paéc Poù: Nay ta nöôùc maát nhaø tan Cuõng vì moät luõ vua quan ngu heøn Ngaøn naêm gaám voùc giang san Bò vua nhaø Nguyeãn ñem haøng cho Taây Toäi kia caøng chaát caøng daøy Söï tình caøng nghó, caøng cay ñaéng loøng. Trong phaàn lòch söû Vieät Nam, ngöôøi giaùo vieân daïy söû coù khaù nhieàu thuaän lôïi ñeå khai thaùc caùc taøi lieäu vaên hoïc phuïc vuï baøi giaûng, nhaát laø caùc thi phaåm cuûa caùc nhaø thô caùch maïng nhö Hoà Chí Minh, Toá Höõu, Cheá Lan Vieân saùng taùc. Thí duï, khi ñeà caäp tôùi yù nghóa cuûa caùch maïng thaùng Taùm 1945, giaùo vieân coù theå ñoïc cho hoïc sinh nghe ñoaïn thô sau: Vieät Nam ta laïi goïi teân mình Haïnh phuùc naøo hôn ñöôïc taùi sinh Maùt daï cha oâng ngìn thuôû tröôùc Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
32. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 32 - Cho ñôøi hai tieáng môùi quang vinh Hay luùc baøn veà yù nghóa cuûa chieán thaéng Ñieän Bieân phuû 5/1954, giaùo vieân coù theå ñoïc leân caùc ñoaïn thô nhö: Chín naêm laøm moät Ñieän Bieân Neân vaønh hoa ñoû, neân thieân söû vaøng Ñieän Bieân löøng laãy Vieät Nam ta Roän tieáng keøn vui khaép moïi nhaø Môøi baïn gaàn xa ra tuyeán löûa Môû ñöôøng giaûi phoùng AÙ, Phi, La Nhö ñaõ noùi ôû treân, coù khaù nhieàu ca khuùc caùch maïng ñöôïc caùc nhaïc syõ saùng taùc ngay taïi thôøi ñieåm lòch söû troïng ñaïi cuûa daân toäc, bôûi vaäy noù mang ñaäm daáu aán vaø hôi thôû cuûa lòch söû maø raát deã ñi vaøo loøng ngöôøi. Chuùng toâi cho raèng, giaùo vieân lòch söû khoâng neân boû qua nhöõng “tö lieäu” quyù baùu naøy, bôûi hoaøn toaøn coù theå xem noù nhö laø moät nguoàn söû lieäu ñöôïc vieát baèng ngoân ngöõ cuûa ngheä thuaät aâm nhaïc. Coøn gì haáp daãn hôn neáu trong giôø hoïc lòch söû veà Coâng xaõ Pari hoïc sinh ñöôïc nghe baøi haùt Quoác teá ca – baøi ca ñaáu tranh cuûa giai caáp voâ saûn vaø nhaân loaïi caàn lao treân toaøn theá giôùi, trong baøi veà cuoäc chieán tranh veä quoác vó ñaïi cuûa nhaân daân Xoâ vieát ñöôïc nghe giôùi thieäu xuaát xöù veà daøn hoûa tieãn ñaát ñoái ñaát vaø baøi haùt Ca-chiu-sa Öu theá naøy caøng lôùn hôn trong phaàn lòch söû caän- hieän ñaïi Vieät Nam. Thí duï, trong baøi Caùch maïng thaùng Taùm 1945 hoïc sinh coù theå ñöôïc nghe laïi caùc ca khuùc nhö Möôøi chín thaùng Taùm cuûa Xuaân Oanh, Dieät phaùt xít cuûa Nguyeãn Ñình Thi nhöõng saùng taùc ñöôïc vieát ngay trong nhöõng ngaøy caû daân toäc suïc soâi xuoáng ñöôøng vì ñoäc laäp, töï do cuûa soâng nuùi. Seõ raát xuùc ñoäng, neáu trong baøi giaûng veà chieán dòch Ñieän Bieân phuû maø giaùo vieân cho caùc em nghe caùc baøi haùt nhö Hoø keùo phaùo cuûa Hoaøng Vaân, Chieán thaéng Ñieän Bieân cuûa Ñoã Nhuaän; hay khi giaûng veà cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc laïi coù theâm caùc baøi haùt Giaûi phoùng mieàn Nam, Tieán veà Saøi Goøn cuûa Löu Höõu Phöôùc, Ñaát nöôùc troïn nieàm vui cuûa Maïnh Haø, Muøa xuaân treân thaønh phoá Hoà Chí Minh cuûa Xuaân Hoàng Vaø seõ laø tuyeät hôn, neáu thaày/coâ giaùo laïi “coù gioïng” ñeå coù theå töï theå hieän nhöõng ca khuùc ñoù. 5. Phöông phaùp thöïc haønh. Ñoái vôùi boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng, vieäc trieån khai phöông phaùp thöïc haønh gaëp raát nhieàu khoù khaên hôn so vôùi caùc moân Lyù, Hoùa, Sinh. Tuy nhieân, cuõng theå aùp duïng moät soá hoaït ñoäng thöïc haønh sau ñaây: - Cho hoïc sinh veõ caùc baûn ñoà lòch söû caàn thieát hay nhöõng hieän vaät vaên hoùa tieâu bieåu (troáng ñoàng Ngoïc Luõ, Kim töï thaùp Ai caäp ) ñeå hoïc sinh naém chaéc hôn nhöõng dieãn bieán caùc söï kieän quan troïng, naâng cao kyõ naêng “ñoïc” vaû veõ baûn ñoà, Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
33. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 33 - coù nhöõng hieåu bieát theâm veà tri thöùc ñòa lyù (hình soâng, theá nuùi cuûa caùc quoác gia hay khu vöïc ) cuõng nhö hình daùng, boá cuïc, hoa vaên trang trí cuûa caùc hieän vaät vaên hoùa ñaëc saéc. Ñeå hoaït ñoäng naøy coù hieäu quaû, giaùo vieân yeâu caàu taát caû caùc hoïc sinh phaûi töï veõ, tuyeät ñoái khoâng ñöôïc nhôø ngöôøi khaùc veõ giuøm hoaëc chia ra cho caùc toå hoïc taäp (vì nhö vaäy, ñeå chaïy ñua theo ñieåm seõ chæ coù moät soá em “coù hoa tay” tham gia, thaäm chí nhôø ngöôøi lôùn veõ hoä) - Cho hoïc sinh söu taàm tranh/aûnh, tö lieäu theo nhöõng chuû ñeà nhaát ñònh (ñöông nhieân laø ngoaïi tröø nhöõng tranh/aûnh ñaõ coù trong saùch giaùo khoa, khoâng coù maáy taùc duïng ñoái vôùi muïc ñích thöïc haønh). - Höôùng daãn hoïc sinh tham gia xaây döïng hay hoaøn thieän phoøng tröng baøy/phoøng truyeàn thoáng cuûa nhaø tröôøng hay cuûa ñòa phöông, tham gia tu boå, goùp phaàn toân taïo caûnh quan vaø coù yù thöùc baûo veä caùc di tích lòch söû-vaên hoùa ôû ñòa phöông (neáu coù); söu taàm lòch söû ñòa phöông - Daøn döïng caùc tieát muïc vaên ngheä laáy ñeà taøi lòch söû/vaên hoùa, nhaát laø nhöõng ca khuùc caùch maïng nhö Cuøng nhau ñi hoàng binh, Möôøi Chín thaùng Taùm, Hoø keùo phaùo, Giaûi phoùng Ñieän Bieân, Giaûi phoùng mieàn Nam, caùc trích ñoaïn saân khaáu ñaëc saéc, caùc laøn ñieäu daân ca caùc vuøng mieàn Caàn chuù yù caùc khaâu phuïc trang, ñaïo cuï vaø phoâng caûnh ñeå taùi taïo laïi khoâng khí lòch söû. Neáu laøm toát, hoaït ñoäng naøy mang tính “nhaát cöû löôõng tieän”, bôûi nhöõng tieát muïc naøy hoaøn toaøn coù theå tham gia caùc kyø hoäi dieãn cuûa nhaø tröôøng vöøa ñaùp öùng nhu caàu hoïc taäp, vöøa mang tính ngheä thuaät, vöøa coù taùc duïng giaùo duïc ñoái vôùi theá heä treû. - Neáu coù ñieàu kieän, toå chöùc caùc giôø hoïc daõ ngoaïi, caùc cuoäc haønh höông veà nguoàn nhaân caùc dòp kyû nieäm/caùc ngaøy leã lôùn hay tham quan caùc di tích lòch söû-vaên hoùa, nhaø baûo taøng, nhaø tröng baøy, nhaø chöùng tích - Toå chöùc caùc buoåi giao löu vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ tham gia caùc cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, Myõ, gaëp gôõ caùc nhaân chöùng lòch söû; tieán haønh thaêm vieáng nghóa trang lieät syõ, thaêm hoûi nhöõng ngöôøi/ gia ñình coù coâng vôùi caùch maïng CHÖÔNG IV TAÏO BIEÅU TÖÔÏNG, HÌNH THAØNH KHAÙI NIEÄM, NEÂU QUY LUAÄT VAØ BAØI HOÏC LÒCH SÖÛ Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
34. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 34 - Baûn chaát cuûa quaù trình daïy hoïc lòch söû laø hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa hoïc sinh vaø noù dieãn ra theo quy luaät cuûa nhaän thöùc luaän maùc-xít - Töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng vaø töø tö duy tröøu töôïng ñeán thöïc tieãn - ñoù laø con ñöôøng bieän chöùng cuûa nhaän thöùc chaân lyù, cuûa nhaän thöùc hieän töôïng khaùch quan. Vaán ñeà laø, ngöôøi thaày giaùo daïy söû phaûi toå chöùc hoaït ñoäng naøy nhö theá naøo trong quy trình hoaït ñoäng daïy-hoïc, trong vieäc giuùp hoïc sinh naém baét hieän thöïc cuûa quaù khöù, nhaän thöùc ñöôïc chaân lyù lòch söû. I. Taïo bieåu töôïng lòch söû. Do ñaëc thuø cuûa boä moân lòch söû trong nhaø tröôøng, trong quaù trình nhaän thöùc lòch söû, ôû giai ñoaïn nhaän thöùc caûm tính, hoïc sinh khoâng theå caûm giaùc, tri giaùc ñöôïc quaù khöù (chöa noùi tôùi nhöõng gì ñaõ xaåy ra töø haøng traêm hay haøng ngaøn/vaïn naêm tröôùc, maø ngay nhöõng gì môùi xaåy ra chöøng moät vaøi thaäp kyû trôû laïi ñaây). Ñaây laø moät khoù, khaên trôû ngaïi lôùn ñoái vôùi vieäc nhaän thöùc lòch söû. Vaø nhö vaäy trong nhaø tröôøng, vieäc nhaän thöùc lòch söû cuûa hoïc sinh phaûi baét ñaàu töø nhöõng bieåu töôïng lòch söû. Vaäy bieåu töôïng lòch söû laø gì ? 1. Bieåu töôïng lòch söû laø hình aûnh veà moät khoâng gian lòch söû, dieãn bieán caùc söï kieän, dieän maïo vaø tính caùch cuûa caùc nhaân vaät, ñaëc tröng noåi troäi caùc yeáu toá vaên hoùa (vaät theå vaø phi vaät theå) ñöôïc “ñoïng” laïi trong ñaàu oùc hoïc sinh vôùi nhöõng neùt chung nhaát, ñieån hình nhaát. Thí duï, sau khi hoïc xong muïc “Hoaït ñoäng cuûa Nguyeãn Aùi Quoác töø 1919 - 1925” thì caùi ñoïng laïi trong ñaàu oùc hoïc sinh chuû yeáu laø chi tieát Baùc Hoà ñoïc Luaän cöông cuûa Leânin, laø phaùt bieåu cuûa ngöôøi taïi Ñaïi hoäi Tua (12/1920) cöông quyeát uûng hoä Quoác teá III vaø tham gia saùng laäp Ñaûng CS Phaùp ; hoaëc sau khi hoïc baøi Chieán tranh Theá giôùi II, caùi maø caùc em coøn nhôù laø vieäc Hoàng quaân Lieân xoâ ñaåy luøi quaân Ñöùc tröôùc cöûa ngoõ Maùtxcôva, laø vieäc caùc chieán syõ Xoâ vieát caém côø treân noùc nhaø Quoác hoäi Ñöùc, laø vieäc ngöôøi Myõ neùm 2 quaû bom nguyeân töû vaøo ñaát Nhaät Noùi moät caùch noâm na, bieåu töôïng lòch söû laø nhöõng gì gaây aán töôïng vôùi hoïc sinh maø hoï khoù queân. 2. Töø ñoù, coù theå ruùt ra vai troø to lôùn cuûa bieåu töôïng lòch söû ñoái vôùi quaù trình nhaän thöùc lòch söû cuûa hoïc sinh. Tröôùc heát, chính bieåu töôïng lòch söû laø cô sôû, laø “vaät lieäu” ñeå hình thaønh neân khaùi nieäm lòch söû. Khaùi nieäm lòch söû khoâng phaûi hình thaønh treân nhöõng “maûnh ñaát khoâ caèn, ngheøo naøn”, voâ vò, maø noù phaûi ñöôïc khaùi quaùt hoùa, ruùt ra töø nhöõng neùt chung, phoå bieán cuûa caùc hieän töôïng, bieán coá, söï kieän lòch söû. Do vaäy, bieåu töôïng lòch söû caøng phong phuù, ña daïng bao nhieâu, thì khaùi nieäm hình thaønh neân ôû hoïc sinh caøng vöõng chaéc baáy nhieâu. Kinh nghieäm cho thaáy, vieäc hoïc sinh khoâng hieåu, khoâng nhôù lòch söû, thaäm chí khoâng thích moân hoïc naøy laø do trong Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
35. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 35 - quaù trình daïy hoïc caùc thaày coâ giaùo khoâng chuù troïng tôùi vieäc taïo cho hoïc sinh nhöõng bieåu töôïng saâu saéc. Hoïc sinh gaàn nhö tieáp thu nhöõng khaùi nieäm lòch söû nhö nhöõng töø ngöõ roãng tueách, voâ hoàn, voâ caûm hay chung chung, thieáu cuï theå. Maø chaân lyù laø cuï theå. Nhöõng töôûng nhaän thöùc naøo mang tính lyù luaän laø cao sieâu, laø saâu saéc song treân thöïc teá, nhöõng toaø laâu ñaøi khoâng coù neàn moùng ñoù ñaõ ñoå keành heát söùc nhanh choùng. Beân caïnh ñoù, bieåu töôïng lòch söû cuõng coù vai troø ñaëc bieät quan troïng ñoùi vôùi vieäc boài döôõng nhaân caùch, tö töôûng tình caûm cho hoïc sinh. Bôûi bieåu töôïng lòch söû theå hieän döôùi nhöõng chi tieát sinh ñoäng bao giôø cuõng coù moät söùc haáp daãn ñaëc bieät, gaây xuùc ñoäng lôùn, taïo neân nhöõng tình caûm yeâu geùt, caêm thuø hay phaãn noä raát lôùn vôùi hoïc sinh. Chaúng haïn, ñöôïc giôùi thieäu veà kim töï thaùp Ai caäp vôùi nhöõng neùt kyø vó cuûa noù, vôùi nhöõng bí maät töôûng nhö voâ taän aån taøng trong loøng noù hoïc sinh seõ coù thaùi ñoä thaùn phuïc tröôùc moät coâng trình vó ñaïi cuûa nhöõng ngöôøi daân Ai Caäp coå ñaïi. Moät tình caûm töông töï cuõng xuaát hieän khi hoï tieáp xuùc vaø khaùm phaù ra nhöõng neùt ñoäc ñaùo trong ngheä thuaät cheá taïo vaø caùc maûng hoa vaên treân troáng ñoàng Ngoïc Luõ. Tình yeâu laõnh tuï, söï caêm geùt vôùi nhöõng keû gaây toäi aùc cho nhaân daân moät phaàn quan troïng ñöôïc taïo neân thoâng bieåu töôïng veà caùc nhaân vaät ñoù. 3. Muoán taïo neân bieåu töôïng lòch söû cho hoïc sinh, ngöôøi thaày giaùo phaûi chuù yù caùc ñieåm sau: Thöù nhaát laø phaûi döïa treân nhöõng söï kieän, tình tieát coù thaät vaø cuï theå, khoâng ñöôïc hö caáu, bòa ñaët, gaùn caùi ôû thôøi ñaïi naøy vaøo thôøi ñaïi khaùc, cuûa nhaân vaät naøy cho nhaân vaät kia (raâu oâng noï caém caèm baø kia). Thöù hai laø phaûi choïn nhöõng ñaëc tröng tieâu bieåu, ñieån hình nhaát. Leânin töøng vieát: Ngay ñeán 70 oâng Maùc cuõng khoâng ñuû bao quaùt toaøn theå nhöõng thay ñoåi trong caùc ngaønh kinh teá Theá giôùi. Chaúng haïn, chuùng ta khoâng coù thôøi gian ñeå moâ taû ñaày ñuû veà nhöõng coâng cuï ñoà ñaù môùi hay Vaïn lyù Tröôøng thaønh, moïi tình tieát trong quaù trình chuyeån bieán töø xaõ hoäi nguyeân thuûy sang xaõ hoäi coù giai caáp maø chæ coù theå döøng laïi ôû nhöõng gì laø ñaëc tröng noåi baät nhaát (ñoà ñaù môùi laø ñoà ñaù maøi, Vaïn lyù tröôøng thaønh laø moät coâng trình ñoà soä nhaèm ngaên chaën giaëc Hung noâ daøi treân 5000 km maø ngöôøi ta coù theå quan saùt thaáy töø caùc chuyeán bay trong vuõ truï, quaù trình chuyeån bieán töø xaõ hoäi nguyeân thuûy sang xaõ hoäi coù giai caáp gaén lieàn vôùi söï ra ñôøi cuûa coâng cuï lao ñoäng baèng kim loaïi, nhaát laø saét - ñaõ taïo ra moät khoái löôïng cuûa caûi dö thöøa, töø ñoù daãn tôùi vieäc chieám ñoaït nhöõng saûn phaåm dö thöøa ñoù vaø hình thaønh neân nhöng boä phaän cö daân coù quyeàn lôïi ñoái nghòch nhau ) Ñeå hình thaønh bieåu töôïng saâu saéc, ngöôøi giaùo vieân phaûi söû duïng caùc phöông phaùp dieãn giaûng, sinh ñoäng haáp daãn (mieâu taû, töôøng thuaät) keát hôïp vôùi ñoà duøng tröïc quan ñeå minh hoïa, gaây aán töôïng, caûm xuùc maïnh giuùp hoïc sinh nhô kyõ, nhôù laâu. Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
36. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 36 - Beân caïnh ñoù, giaùo vieân cuõng caàn phaân loaïi bieåu töôïng lòch söû thaønh töøng nhoùm nhö bieåu töôïng veà thôøi gian lòch söû, veà khoâng gian lòch söû, veà caùc ñaëc tröng vaên hoùa hay caùc nhaân vaät lòch söû vaø moãi nhoùm seõ tìm ra moät phöông phaùp taïo bieåu töôïng thích hôïp. Taïo bieåu töôïng veà thôøi gian lòch söû laø moät coâng vieäc voâ cuøng quan troïng (vì söï kieän lòch söû bao giôø cuõng gaén vôùi thôøi gian), song cuõng laø moät vaán ñeà heát söùc phöùc taïp, khoù khaên (neáu khoâng muoán noùi laø khoù nhaát). Hoïc sinh thöôøng raát ngaïi khi phaûi ghi nhôù söï kieän A, B, C naøo ñoù, thaäm chí hoï thöôøng laãn loän lung tung. Ngöôøi thaày giaùo phaûi nghó caùch sao cho hoïc sinh phaûi nhôù kyõ, nhôù laâu. II. Hình thaønh khaùi nieäm Khaùi nieäm lòch söû laø söï phaûn aùnh khaùi quaùt hoùa quaù trình lòch söû, phaûn aùnh nhöõng moái lieân heä khaùch quan cuûa caùc hieän töôïng vaø quaù trình lòch söû. Thí duï, töø nhöõng cuoäc thay ñoåi cheá ñoä xaõ hoäi trong lòch söû daãn tôùi söï xuaát hieän khaùi nieäm “caùch maïng”. Töø caùch cuoäc caùch maïng tö saûn Anh, Haø Lan, Phaùp, chieán tranh giaønh ñoäc laäp ôû Baéc Myõ daãn tôùi khaùi nieäm “caùch maïng tö saûn”. Töông töï, töø söï ñoåi thay to lôùn sau caùc caùc cuoäc caùch maïng ôû Nga, ôû Trung Quoác, ôû Vieät Nam, Cu Ba daãn tôùi söï hình thaønh khaùi nieäm veà “heä thoáng caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa” Nhö vaäy, khaùi nieäm laø keát quaû cuûa söï tröø töôïng hoùa, noù giuùp hoïc sinh hieåu ñöôïc baûn chaát cuûa caùc söï kieän, hieän töôïng lòch söû. Noùi moät caùch khaùc, bieåu töôïng môùi giuùp cho hoïc sinh bieát lòch söû, khaùi nieäm môùi laøm cho hoï hieåu lòch söû. Veà maët giaùo duïc, khaùi nieäm giuùp hoïc sinh hình thaønh theá giôùi quan khoa hoïc vaø nhaân sinh quan caùch maïng. Khaùi nieäm lòch söû coù nhieàu caáp ñoä khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo tính khaùi quaùt, tröøu töôïng cuûa chuùng. Coù khaùi nieäm raát gaàn vôùi bieåu töôïng (khaùi nieäm sô ñaúng, chaúng haïn: ñoà ñaù cuõ, ñoà ñaù môùi, saên baét, haùi löôïm, chaên nuoâi, troàng troït, troáng ñoàng, ñoà goám, buoân baùn ). Coù nhöõng khaùi nieäm mang tính tröøu töôïng töông ñoái nhö caùch maïng ñaù môùi, thôøi ñaïi ñoàng thau, toå chöùc ñoäc quyeàn ). Coù nhöõng khaùi nieäm mang tính tröøu töôïng cao nhö cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy, cheá ñoä chieám höõu noâ leä, cheá ñoä phong kieán, chuû nghóa ñeá quoác, Thoâng thöôøng, caùc caáp ñoä cuûa khaùi nieäm mang daùng daáp cuûa lyù thuyeát taäp hôïp. Coù theå hình dung qua sô ñoà sau: Khaùi nieäm caáp I Khaùi nieäm caáp II Khaùi nieäm caáp III - Coâng cuï gheø ñeõo thoâ sô Ñoà ñaù cuõ Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû
37. Phöông phaùp daïy-hoïc lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng - 37 - (chopper) - Saên baét Kinh teá chieám ñoaït - Haùi löôïm Cheá ñoä coâng xaõ nguyeân - Coâng cuï ñoà ñaù maøi thuûy - Söï ra ñôøi cuûa chaên nuoâi, troàng troït sô khai Caùch maïng ñaù môùi - Ñoà goám xuaát hieän - Troáng ñoàng - Löôõi caøy ñoàng Thôøi ñaïi ñoàng thau Cheá ñoä chieám höõu noâ leä - Muõi teân ñoàng - - Cuoác saét Thôøi ñaïi ñoà saét - Tôø rôùt, Xanh dica, Caùc - Caùc toå chöùc ñoäc quyeàn ten - Lieân minh giöõa tö baûn - Truøm soû taøi chính (taøi ngaân haøng vaø tö baûn coâng phieät). Chuû nghóa ñeá quoác nghieäp - Vieäc hình thaønh khaùi nieäm phaûi traûi qua caùc böôùc cô baûn sau ñaây: - Böôùc 1: Cung caáp cho hoïc sinh nhöõng thoâng tin ñaày ñuû, chính xaùc veà söï vaät hieän töôïng - Böôùc 2: Neâu ñaëc tröng cô baûn nhaát cuûa söï vaät, hieän töôïng - Böôùc 3: Neâu töø /thuaät ngöõ - Böôùc 4: Ñònh nghóa khaùi nieäm - Böôùc 5: Thöïc haønh söû duïng khaùi nieäm III. Neâu quy luaät vaø baøi hoïc lòch söû. Vieäc neâu quy luaät vaø baøi hoïc lòch söû laø caùi ñích troïng yeáu, cao nhaát cuûa boä moân lòch söû ôû tröôøng phoå thoâng. Coâng vieäc naøy thöôøng dieãn ra ôû caùc baøi sô /toång keát, khi maø hoïc sinh ñaõ tích luõy ñöôïc moät khoái löôïng caùc tri thöùc, bieåu töôïng vaø khaùi nieäm lòch söû nhaát ñònh. Neâu quy luaät vaø baøi hoïc lòch söû caàn tuaân thuû nguyeân taéc phaùt huy tính tích cöïc, chuû ñoäng, trí thoâng minh cuûa hoïc sinh, sao cho ñeå hoï “töï khaùm phaù ra”, chöù khoâng ñöôïc aùp ñaët moät caùch khieân cöôõng, bôûi ñieàu ñoù seõ laøm cho hoï nhaän thöùc quy Cao Thế Trình – Hoaøng Thò Nhö YÙ Khoa Lòch söû