Giáo trình Nguyên lý kinh tế học

Nội dung text: Giáo trình Nguyên lý kinh tế học

1. MƯỜI NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC
2. CHƯƠNG 1 MƯỜI NGUYÊN LÝ CỦA KINH TẾ HỌC Thuật ngữ nền kinh tế (economy) bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp có nghĩa là “người quản gia”. Thoạt tiên, điều này có vẻ lạ lùng. Nhưng trên thực tế, các hộ gia đình và nền kinh tế có rất nhiều điểm chung. Cũng giống như một gia đình, xã hội phải đối mặt với nhiều quyết định. Một xã hội phải quyết định cái gì cần phải làm và ai sẽ làm việc đó. Cần phải có một số người sản xuất thực phẩm, một số người khác sản xuất quần áo và cũng cần có một số người thiết kế các phần mềm máy tính nữa. Một khi xã hội đã phân bổ được mọi người (và đất đai, nhà xưởng, máy móc) vào những ngành nghề khác nhau, nó cũng phải phân bổ sản lượng hàng hóa và dịch vụ mà họ đã sản xuất ra. Nó phải quyết định ai sẽ ăn trứng cá, ăn thịt và ai sẽ ăn rau. Nó phải quyết định ai sẽ đi xe con và ai sẽ đi xe buýt. Việc quản lý nguồn lực của xã hội có ý nghĩa quan trọng vì nguồn lực có tính khan hiếm. Khan hiếm có nghĩa là xã hội có các nguồn lực hạn chế và vì thế không thể sản xuất mọi hàng hóa và dịch vụ mà mọi người mong muốn. Giống như một hộ gia đình không thể đáp ứng mọi mong muốn của tất cả mọi người, xã hội cũng không thể làm cho mỗi cá nhân có được mức sống cao nhất như họ khao khát. Kinh tế học là môn học nghiên cứu cách thức xã hội quản lý các nguồn lực khan hiếm. Trong hầu hết các xã hội, nguồn lực được phân bổ không phải bởi một nhà làm kế hoạch duy nhất ở trung ương, mà thông qua sự tác động qua lại giữa hàng triệu hộ gia đình và doanh nghiệp. Do đó, các nhà kinh tế nghiên cứu con người ra quyết định như thế nào: họ làm việc bao nhiêu, mua cái gì, tiết kiệm bao nhiêu và đầu tư khoản tiết kiệm ấy ra sao. Các nhà kinh tế cũng nghiên cứu xem con người quan hệ qua lại với nhau như thế nào. Ví dụ, họ muốn phân tích xem làm thế nào mà nhiều người mua và bán một mặt hàng lại có thể cùng nhau xác định giá cả và lượng hàng bán ra. Cuối cùng, nhà kinh tế phân tích các lực lượng và xu thế tác động đến nền kinh tế với tư cách một tổng thể, bao gồm tăng trưởng của thu nhập bình quân, một bộ phận dân cư không thể tìm được việc và tỷ lệ tăng giá. Mặc dù kinh tế học nghiên cứu nền kinh tế dưới nhiều giác độ khác nhau, nhưng môn học này thống nhất với nhau ở một số ý tưởng cơ bản. Trong phần còn lại của chương này, chúng ta sẽ xem xét mười nguyên lý của kinh tế học. Đừng lo ngại nếu như bạn chưa hiểu ngay tất cả các nguyên lý đó, hoặc nếu như bạn thấy các nguyên lý đó chưa hoàn toàn thuyết phục. Trong các chương tiếp theo, chúng ta sẽ khảo sát đầy đủ hơn các ý tưởng này. Mười nguyên lý được giới thiệu ở đây chỉ nhằm giúp độc giả có một cái nhìn tổng quan về kinh tế học. Bạn đọc có thể coi chương này là “sự báo trước những điều hấp dẫn sắp tới”. CON NGƯỜI RA QUYẾT ĐỊNH NHƯ THẾ NÀO? “Nền kinh tế” là gì không hề có sự huyền bí nào cả. Dù chúng ta đang nói về nền kinh tế của Los Angeles, của Mỹ, hay của toàn thế giới, thì nền kinh tế cũng chỉ là một nhóm người tác động qua lại với nhau trong quá trình sinh tồn của họ. Bởi vì hoạt động của nền kinh tế phản ánh hành vi của các cá nhân tạo thành nền kinh tế, nên chúng ta khởi đầu nghiên cứu kinh tế học bằng bốn nguyên lý về cách thức ra quyết định cá nhân. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 1
3. Nguyên lý 1: Con người đối mặt với sự đánh đổi Bài học đầu tiên về ra quyết định được tóm tắt trong câu ngạn ngữ sau: “Chẳng có gì là cho không cả”. Để có được một thứ ưa thích, chúng ta thường phải từ bỏ một thứ khác mà mình thích. Ra quyết định đòi hỏi phải đánh đổi mục tiêu này để đạt được một mục tiêu khác. Chúng ta hãy xem xét tình huống một cô sinh viên phải quyết định phân bổ nguồn lực quý báu nhất của mình: đó là thời gian của cô. Cô có thể dùng toàn bộ thời gian để nghiên cứu kinh tế học, dùng toàn bộ thời gian để nghiên cứu tâm lý học, hoặc phân chia thời gian giữa hai môn học đó. Đối với mỗi giờ học môn này, cô phải từ bỏ một giờ học môn kia. Đối với mỗi giờ học, cô phải từ bỏ một giờ mà lẽ ra cô có thể ngủ trưa, đạp xe, xem TV hoặc đi làm thêm. Hoặc hãy xem xét cách thức ra quyết định chi tiêu thu nhập của gia đình của các bậc cha mẹ. Họ có thể mua thực phẩm, quần áo hay quyết định đưa cả nhà đi nghỉ. Họ cũng có thể tiết kiệm một phần thu nhập cho lúc về già hay cho con cái vào học đại học. Khi quyết định chi tiêu thêm một đô la cho một trong những hàng hóa trên, họ có ít đi một đô la để chi cho các hàng hóa khác. Khi con người tập hợp nhau lại thành xã hội, họ đối mặt với nhiều loại đánh đổi. Ví dụ kinh điển là sự đánh đổi giữa “súng và bơ”. Chi tiêu cho quốc phòng càng nhiều để bảo vệ bờ cõi khỏi giặc ngoại xâm (súng), chúng ta có thể chi tiêu càng ít cho hàng tiêu dùng để nâng cao phúc lợi vật chất cho người dân (bơ). Sự đánh đổi quan trọng trong xã hội hiện đại là giữa môi trường trong sạch và mức thu nhập cao. Các đạo luật yêu cầu doanh nghiệp phải cắt giảm lượng chất thải gây ô nhiễm sẽ đẩy chi phí sản xuất lên cao. Do chi phí cao hơn, nên cuối cùng các doanh nghiệp này kiếm được ít lợi nhuận hơn, trả lương thấp hơn, định giá cao hơn hoặc tạo ra một kết hợp nào đó của cả ba yếu tố này. Như vậy, mặc dù các quy định về chống ô nhiễm đem lại ích lợi cho chúng ta ở chỗ làm cho môi trường trong sạch hơn và nhờ đó sức khỏe của chúng ta tốt hơn, nhưng chúng ta phải chấp nhận tổn thất là giảm thu nhập của chủ doanh nghiệp, công nhân hoặc phúc lợi của người tiêu dùng. Một sự đánh đổi khác mà xã hội đối mặt là giữa công bằng và hiệu quả. Hiệu quả có nghĩa là xã hội thu được kết quả cao nhất từ các nguồn lực khan hiếm của mình. Công bằng hàm ý ích lợi thu được từ các nguồn lực khan hiếm đó được phân phối công bằng giữa các thành viên của xã hội. Nói cách khác, hiệu quả ám chỉ quy mô của chiếc bánh kinh tế, còn công bằng nói lên chiếc bánh đó được phân chia như thế nào. Thường thì khi thiết kế các chính sách của chính phủ, người ta nhận thấy hai mục tiêu này xung đột với nhau. Chẳng hạn chúng ta hãy xem xét các chính sách nhằm đạt được sự phân phối phúc lợi kinh tế một cách công bằng hơn. Một số trong những chính sách này, ví dụ hệ thống phúc lợi xã hội hoặc bảo hiểm thất nghiệp, tìm cách trợ giúp cho những thành viên của xã hội cần đến sự cứu tế nhiều nhất. Các chính sách khác, ví dụ thuế thu nhập cá nhân, yêu cầu những người thành công về mặt tài chính phải đóng góp nhiều hơn người khác trong việc hỗ trợ cho hoạt động của chính phủ. Mặc dù các chính sách này có lợi là đạt được sự công bằng cao hơn, nhưng chúng gây ra tổn thất nếu xét từ khía cạnh hiệu quả. Khi chính phủ tái phân phối thu nhập từ người giàu sang người nghèo, nó làm giảm phần thưởng trả cho sự cần cù, chăm chỉ và kết quả là mọi người làm việc ít hơn và sản xuất ra ít hàng hóa và dịch vụ hơn. Nói cách khác, khi chính phủ cố gắng cắt chiếc bánh kinh tế thành những phần đều nhau hơn, thì chiếc bánh nhỏ lại. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 2
4. Cần phải ý thức được rằng riêng việc con người phải đối mặt với sự đánh đổi không cho chúng ta biết họ sẽ hoặc cần ra những quyết định nào. Một sinh viên không nên từ bỏ môn tâm lý học chỉ để tăng thời gian cho việc nghiên cứu môn kinh tế học. Xã hội không nên ngừng bảo vệ môi trường chỉ vì các quy định về môi trường làm giảm mức sống vật chất của chúng ta. Người nghèo không thể bị làm ngơ chỉ vì việc trợ giúp họ làm bóp méo các kích thích làm việc. Mặc dù vậy, việc nhận thức được những sự đánh đổi trong cuộc sống có ý nghĩa quan trọng, bởi vì con người có thể ra quyết định tốt khi họ hiểu rõ những phương án lựa chọn mà họ đang có. Nguyên lý 2: Chi phí của một thứ là cái mà bạn từ bỏ để có được nó Vì con người đối mặt với sự đánh đổi, nên ra quyết định đòi hỏi phải so sánh chi phí và ích lợi của các đường lối hành động khác nhau. Song trong nhiều trường hợp, chi phí của một hành động nào đó không phải lúc nào cũng rõ ràng như biểu hiện ban đầu của chúng. Chẳng hạn, chúng ta xem xét quyết định liệu có nên đi học đại học. Ích lợi là làm giàu thêm kiến thức và có được những cơ hội làm việc tốt hơn trong cả cuộc đời. Nhưng chi phí của nó là gì? Để trả lời câu hỏi này, bạn có thể bị thuyết phục cộng số tiền chi tiêu cho học phí, sách vở, nhà ở lại với nhau. Nhưng tổng số tiền này không thực sự biểu hiện những gì bạn từ bỏ để theo học một năm ở trường đại học. Câu trả lời trên có vấn đề vì nó bao gồm cả một số thứ không thực sự là chi phí của việc học đại học. Ngay cả khi không học đại học, bạn vẫn cần một chỗ để ngủ và thực phẩm để ăn. Tiền ăn ở tại trường đại học chỉ là chi phí của việc học đại học khi nó đắt hơn những nơi khác. Dĩ nhiên, tiền ăn ở tại trường đại học cũng có thể rẻ hơn tiền thuê nhà và tiền ăn mà bạn tự lo liệu. Trong trường hợp này, các khoản tiết kiệm về ăn ở là lợi ích của việc đi học đại học. Cách tính toán chí phí như trên có một khiếm khuyết khác nữa là nó bỏ qua khoản chi phí lớn nhất của việc học đại học - đó là thời gian của bạn. Khi dành một năm để nghe giảng, đọc giáo trình và viết tiểu luận, bạn không thể sử dụng khoảng thời gian này để làm một công việc nào đó. Đối với nhiều sinh viên, khoản tiền lương phải từ bỏ để đi học đại học là khoản chi phí lớn nhất cho việc học đại học của họ. Chi phí cơ hội của một thứ là cái mà bạn từ bỏ để có được nó. Khi đưa ra bất kỳ quyết định nào, chẳng hạn như việc liệu có nên đi học đại học, người ra quyết định phải nhận thức được những chi phí cơ hội gắn với mỗi hành động có thể. Trên thực tế, họ thường ý thức được. Những vận động viên ở lứa tuổi học đại học - những người có thể kiếm bạc triệu nếu họ bỏ học và chơi các môn thể thao nhà nghề - hiểu rõ rằng đối với họ, chi phí cơ hội của việc ngồi trên giảng đường là rất cao. Không có gì đáng ngạc nhiên khi họ thường cho rằng ích lợi của việc học đại học là không xứng với chi phí bỏ ra. Nguyên lý 3: Con người duy lý suy nghĩ tại điểm cận biên Các quyết định trong cuộc sống hiếm khi minh bạch, mà thường ở trạng thái mù mờ. Khi đến giờ ăn tối, vấn đề bạn phải đối mặt không phải là sẽ “thực như hổ” hay “thực như miêu”, mà là có nên ăn thêm một chút khoai tây nghiền hay không. Khi kỳ thi đến, vấn đề không phải là bỏ mặc bài vở hoặc học 24 giờ một ngày, mà là nên học thêm một giờ nữa hay dừng lại xem ti vi. Các nhà kinh tế sử dụng thuật ngữ những thay đổi cận biên để chỉ những điều chỉnh gia tăng nhỏ so với kế hoạch hành động hiện tại. Bạn hãy luôn luôn nhớ NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 3
5. rằng "cận biên" có nghĩa là "bên cạnh" và bởi vậy thay đổi cận biên là những điều chỉnh ở vùng lân cận của cái mà bạn đang làm. Trong nhiều tình huống, mọi người đưa ra được quyết định tốt nhất nhờ suy nghĩ tại điểm cận biên. Giả sử bạn muốn một người bạn đưa ra lời khuyên về việc nên học bao nhiêu năm ở trường. Nếu anh ta phải so sánh cho bạn cách sống của một người có bằng tiến sĩ với một người chưa học hết phổ thông, bạn có thể sẽ phàn nàn rằng sự so sánh như thế chẳng giúp gì cho quyết định của bạn cả. Bạn đã có một số trình độ nhất định và bạn đang cần quyết định liệu có nên học thêm một hay hai năm nữa. Để ra được quyết định này, bạn cần biết ích lợi tăng thêm nhờ học thêm một năm nữa (tiền lương cao hơn trong suốt cuộc đời, niềm vui được chuyên tâm học hành) và biết chi phí tăng thêm mà bạn sẽ phải chịu (học phí và tiền lương mất đi trong bạn vẫn học ở trường). Bằng cách so sánh ích lợi cận biên và chi phí cận biên, bạn có thể đi đến kết luận rằng việc học thêm một năm có đáng giá hay không. Chúng ta hãy xem xét một ví dụ khác. Một hãng hàng không đang cân nhắc nên tính giá vé bao nhiêu cho các hành khách bay dự phòng. Giả sử một chuyến bay với 200 chỗ từ đông sang tây làm cho nó tốn mất 100.000 đô la. Trong tình huống này, chi phí bình quân cho mỗi chỗ ngồi là 100.000 đô la/200, tức 500 đô la. Người ta có thể dễ dàng đi đến kết luận rằng hãng hàng không này sẽ không bao giờ nên bán vé với giá thấp hơn 500 đô la. Song trên thực tế, nó có thể tăng lợi nhuận nhờ suy nghĩ ở điểm cận biên. Chúng ta hãy tưởng tượng ra rằng máy bay sắp sửa cất cánh trong khi vẫn còn 10 ghế bỏ trống và có một hành khách dự phòng đang đợi ở cửa sẵn sàng trả 300 đô la cho một ghế. Hãng hàng không này có nên bán vé cho anh ta không? Dĩ nhiên là nên. Nếu máy bay vẫn còn ghế trống, chi phí của việc bổ sung thêm một hành khách là không đáng kể. Mặc dù chi phí bình quân cho mỗi hành khách trên chuyến bay là 500 đô la, chi phí cận biên chỉ bằng giá của gói lạc và hộp nước sô đa mà hành khách tăng thêm này sẽ tiêu dùng. Chừng nào mà người hành khách dự phòng này còn trả cao hơn chi phí cận biên, thì việc bán vé cho anh ta còn có lợi. Những ví dụ trên cho thấy rằng các cá nhân và doanh nghiệp có thể đưa ra quyết định tốt hơn nhờ cách suy nghĩ ở điểm cận biên. Người ra quyết định duy lý hành động chỉ khi ích lợi cận biên vượt quá chi phí cận biên. Nguyên lý 4: Con người phản ứng với các kích thích Vì mọi người ra quyết định dựa trên sự so sánh chi phí và ích lợi, nên hành vi của họ có thể thay đổi khi ích lợi hoặc chi phí thay đổi. Nghĩa là mọi người phản ứng đối với các kích thích. Ví dụ khi giá táo tăng, mọi người quyết định ăn nhiều lê hơn và ít táo hơn, vì chi phí của việc mua táo cao hơn. Đồng thời, người trồng táo quyết định thuê thêm công nhân và thu hoạch nhiều táo hơn vì lợi nhuận thu được từ việc bán táo cũng cao hơn. Như chúng ta sẽ thấy, tác động của giá cả lên hành vi của người mua và người bán trên thị trường - trong trường hợp này là thị trường táo - có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm hiểu phương thức vận hành của nền kinh tế. Các nhà hoạch định chính sách công cộng không bao giờ được quên các kích thích, vì nhiều chính sách làm thay đổi ích lợi hoặc chi phí mà mọi người phải đối mặt và bởi vậy làm thay đổi hành vi của họ. Ví dụ việc đánh thuế xăng khuyến khích mọi người sử dụng ô tô nhỏ hơn, tiết kiệm nhiên liệu hơn. Nó cũng khuyến khích mọi người sử dụng phương tiện giao thông NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 4
6. công cộng chứ không đi xe riêng và sống ở gần nơi làm việc hơn. Nếu thuế xăng cao đến một mức độ nhất định, mọi người có thể sẽ bắt đầu sử dụng ô tô chạy điện. Khi các nhà hoạch định chính sách không tính đến ảnh hưởng của các chính sách mà họ thực hiện đối với các kích thích, họ có thể nhận được những kết quả không định trước. Chẳng hạn, chúng ta hãy xem xét chính sách về an toàn đối với ô tô. Ngày nay, tất cả ô tô đều được trang bị dây an toàn, nhưng 40 năm trước đây không phải như vậy. Cuốn sách Nguy hiểm ở mọi tốc độ của Ralph Nader đã làm công chúng phải rất lo lắng về vấn đề an toàn khi đi ô tô. Quốc hội đã phản ứng bằng cách ban hành các đạo luật yêu cầu các nhà sản xuất ô tô phải trang bị nhiều thiết bị an toàn, trong đó có dây an toàn và các thiết bị tiêu chuẩn khác trên tất cả những ô tô mới sản xuất. Luật về dây an toàn tác động tới sự an toàn khi lái ô tô như thế nào? Ảnh hưởng trực tiếp là rõ ràng. Khi có dây thắt an toàn trong tất cả ô tô, nhiều người thắt an toàn hơn và khả năng sống sót trong các vụ tai nạn ô tô nghiêm trọng tăng lên. Theo nghĩa này, dây an toàn đã cứu sống con người. Nhưng vấn đề không dừng ở đó. Để hiểu đầy đủ tác động của đạo luật này, chúng ta phải nhận thức được rằng mọi người thay đổi hành vi khi có kích thích mới. Hành vi đáng chú ý ở đây là tốc độ và sự cẩn trọng của người lái xe. Việc lái xe chậm và cẩn thận là tốn kém vì mất nhiều thời gian và tốn nhiều nhiên liệu. Khi ra quyết định về việc cần lái xe an toàn đến mức nào, người lái xe duy lý so sánh ích lợi cận biên từ việc lái xe an toàn với chi phí cận biên. Họ lái xe chậm hơn và cẩn thận hơn nếu ích lợi của sự cẩn trọng cao. Điều này lý giải vì sao mọi người lái xe chậm và cẩn thận khi đường đóng băng hơn nếu so với trường hợp đường thông thóang. Bây giờ chúng ta hãy xét xem đạo luật về dây an toàn làm thay đổi tính toán ích lợi - chi phí của người lái xe như thế nào. Dây an toàn làm cho các vụ tai nạn ít tốn kém hơn đối với người lái xe vì nó làm giảm khả năng bị thương hoặc tử vong. Như vậy, dây an toàn làm giảm ích lợi của việc lái xe chậm và cẩn thận. Mọi người phản ứng đối với việc thắt dây an toàn cũng tương tự như với việc nâng cấp đường sá - họ sẽ lái xe nhanh và ít thận trọng hơn. Do đó, kết quả cuối cùng của luật này là số vụ tai nạn xảy ra nhiều hơn. Sự giảm sút độ an toàn khi lái xe có tác động bất lợi rõ ràng đối với khách bộ hành. Họ cảm thấy dễ bị tai nạn hơn. Nhìn qua, cuộc bàn luận này về mối quan hệ giữa các kích thích và dây an toàn tưởng như chỉ là sự suy đoán vu vơ. Song trong một nghiên cứu vào năm 1975, nhà kinh tế Sam Pelzman đã chỉ ra rằng trên thực tế đạo luật về an toàn ô tô đã làm nảy sinh nhiều hậu quả thuộc loại này. Theo những bằng chứng mà Pelzman đưa ra, đạo luật này vừa làm giảm số trường hợp tử vong trong mỗi vụ tai nạn, vừa lại làm tăng số vụ tai nạn. Kết quả cuối cùng là số lái xe thiệt mạng thay đổi không nhiều, nhưng số khách bộ hành thiệt mạng tăng lên. Phân tích của Pelzman về đạo luật an toàn ô tô là ví dụ minh họa cho một nguyên lý chung là con người phản ứng lại các kích thích. Nhiều kích thích mà các nhà kinh tế học nghiên cứu dễ hiểu hơn so với trong trường hợp đạo luật về an toàn ô tô. Không có gì đáng ngạc nhiên khi ở Châu Âu (nơi thuế xăng cao), người ta sử dụng loại ô tô cá nhân nhỏ hơn so với ở Mỹ (nơi có thuế xăng thấp). Song như ví dụ về an toàn ô tô cho thấy, các chính sách có thể gây ra những hậu quả không lường trước được. Khi phân tích bất kỳ chính sách nào, không những chúng ta xem xét ảnh hưởng trực tiếp, mà còn phải chú ý tới các tác động gián tiếp do các kích thích tạo ra. Nếu chính sách làm thay đổi cách kích thích, nó sẽ làm cho con người thay đổi hành vi của họ. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 5
7. Kiểm tra nhanh: Hãy liệt kê và giải thích ngắn gọn bốn nguyên lý liên quan đến ra quyết định cá nhân. CON NGƯỜI TƯƠNG TÁC VỚI NHAU NHƯ THẾ NÀO? Bốn nguyên lý đầu tiên bàn về cách thức ra quyết định cá nhân. Nhưng trong cuộc sống hàng ngày, nhiều quyết định của chúng ta không chỉ ảnh hưởng đến bản thân chúng ta, mà còn tác động đến những người xung quanh. Ba nguyên lý tiếp theo liên quan đến cách thức mà con người tương tác với nhau. Nguyên lý 5: Thương mại có thể làm cho mọi người đều được lợi Có lẽ bạn đã nghe trên bản tin thời sự rằng người Nhật là những đối thủ cạnh tranh của chúng ta trong nền kinh tế thế giới. Xét trên một vài khía cạnh, điều này là đúng vì các công ty Nhật và Mỹ sản xuất nhiều mặt hàng giống nhau. Hãng Ford và hãng Toyota cạnh tranh để thu hút cùng một nhóm khách hàng trên thị trường ô tô. Compaq cũng cạnh tranh với Toshiba trên thị trường máy tính cá nhân để thu hút cùng một nhóm khách hàng. Vì vậy, người ta rất dễ mắc sai lầm khi nghĩ về sự cạnh tranh giữa các nước. Thương mại giữa Nhật và Mỹ không giống như một cuộc thi đấu thể thao, trong đó luôn có kẻ thắng, người thua. Sự thật thì điều ngược lại mới đúng: Thương mại giữa hai nước có thể làm cả hai bên cùng được lợi. Để lý giải tại sao, hãy xem xét thương mại tác động như thế nào tới gia đình bạn. Khi một thành viên trong gia đình bạn đi tìm việc, anh ta phải cạnh tranh với những thành viên của các gia đình khác cũng đang tìm việc. Các gia đình cạnh tranh nhau khi đi mua hàng vì gia đình nào cũng muốn mua hàng chất lượng tốt nhất với giá thấp nhất. Vì vậy theo một nghĩa nào đó, mỗi gia đình đều đang cạnh tranh với tất cả các gia đình khác. Cho dù có sự cạnh tranh này, gia đình bạn cũng không thể có lợi hơn nếu tự cô lập với tất cả các gia đình khác. Nếu làm như vậy, gia đình bạn sẽ phải tự trồng trọt, chăn nuôi, may quần áo và xây dựng nhà ở cho mình. Rõ ràng gia đình bạn thu lợi nhiều từ khả năng tham gia trao đổi với các gia đình khác. Thương mại cho phép mỗi người chuyên môn hóa vào một lĩnh vực mà mình làm tốt nhất, cho dù đó là trồng trọt, may mặc hay xây nhà. Thông qua hoạt động thương mại với những người khác, con người có thể mua được những hàng hóa và dịch vụ đa dạng hơn với chi phí thấp hơn. Cũng như các gia đình, các nước được lợi từ khả năng trao đổi với các nước khác. Thương mại cho phép các nước chuyên môn hóa vào lĩnh vực mà họ làm tốt nhất và thưởng thức nhiều hàng hóa và dịch vụ phong phú hơn. Người Nhật, cũng như người Pháp, người Ai Cập và người Brazil là những bạn hàng của chúng ta trong nền kinh tế thế giới, nhưng cũng là đối thủ cạnh tranh của chúng ta. Nguyên lý 6: Thị trường thường là một phương thức tốt để tổ chức hoạt động kinh tế Sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản ở Liên Xô và Đông Âu có lẽ là thay đổi quan trọng nhất trên thế giới trong nửa thế kỷ qua. Các nước cộng sản hoạt động dựa trên tiền đề là các nhà làm kế hoạch trong chính phủ trung ương có thể định hướng hoạt động kinh tế một cách tốt nhất. Các nhà làm kế hoạch đó quyết định xã hội sản xuất hàng hóa và dịch vụ nào, sản xuất bao nhiêu, ai là người sản xuất và ai được phép tiêu dùng chúng. Lý thuyết hậu thuẫn cho quá NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 6
8. trình kế hoạch hóa tập trung là chỉ có chính phủ mới tổ chức được các hoạt động kinh tế theo phương thức cho phép nâng cao phúc lợi kinh tế của đất nước với tư cách một tổng thể. Ngày nay, hầu hết các nước từng có nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung đều đã từ bỏ hệ thống này và đang nỗ lực phát triển nền kinh tế thị trường. Trong nền kinh tế thị trường, quyết định của các nhà làm kế hoạch trung ương được thay thế bằng quyết định của hàng triệu doanh nghiệp và hộ gia đình. Các doanh nghiệp quyết định thuê ai và sản xuất cái gì. Các hộ gia đình quyết định làm việc cho doanh nghiệp nào và mua cái gì bằng thu nhập của mình. Các doanh nghiệp và hộ gia đình tương tác với nhau trên thị trường, nơi mà giá cả và ích lợi riêng định hướng cho các quyết định của họ. Mới nghe qua thì thành công của các nền kinh tế thị trường thật khó hiểu. Xét cho cùng thì trong nền kinh tế thị trường, không ai phụng sự cho phúc lợi của toàn xã hội. Thị trường tự do bao gồm nhiều người mua và người bán vô số hàng hóa và dịch vụ khác nhau, và tất cả mọi người quan tâm trước hết đến phúc lợi riêng của họ. Song cho dù ra quyết định có tính chất phân tán và những người quyết định chỉ quan tâm tới ích lợi riêng của mình, nền kinh tế thị trường đã chứng tỏ thành công lạ thường trong việc tổ chức hoạt động kinh tế theo hướng thúc đẩy phúc lợi kinh tế chung. Trong cuốn Bàn về về bản chất và nguồn gốc của cải của các dân tộc viết năm 1776, nhà kinh tế Adam Smith đã nêu ra nhận định nổi tiếng hơn bất cứ một nhận định nào trong kinh tế học: khi tác động qua lại với nhau trên thị trường, các hộ gia đình và doanh nghiệp hành động như thể họ được dẫn dắt bởi một "bàn tay vô hình", đưa họ tới những kết cục thị trường đáng mong muốn. Một trong các mục tiêu của chúng ta trong cuốn sách này là tìm hiểu xem bàn tay vô hình thực hiện phép màu của nó ra sao. Khi nghiên cứu kinh tế học, bạn sẽ thấy giá cả là công cụ mà nhờ đó bàn tay vô hình điều khiển các hoạt động kinh tế. Giá cả phản ánh cả giá trị của một hàng hóa đối với xã hội và chi phí mà xã hội bỏ ra để sản xuất ra hàng hóa đó. Vì hộ gia đình và doanh nghiệp nhìn vào giá cả khi đưa ra quyết định mua và bán cái gì, nên vô tình họ tính đến các ích lợi và chi phí xã hội của các hành động của họ. Kết quả là giá cả hướng dẫn các cá nhân đưa ra quyết định mà trong nhiều trường hợp cho phép tối đa hóa ích lợi xã hội. Có một hệ quả quan trọng từ kỹ năng của bàn tay vô hình trong việc định hướng hoạt động kinh tế: Khi ngăn không cho giá cả điều chỉnh một cách tự nhiên theo cung và cầu, chính phủ cũng đồng thời cản trở khả năng của bàn tay vô hình trong việc phối hợp hàng triệu hộ gia đình và doanh nghiệp - những đơn vị cấu thành nền kinh tế. Hệ quả này lý giải tại sao thuế tác động bất lợi tới quá trình phân bổ nguồn lực: thuế làm bóp méo giá cả và do vậy làm bóp méo quyết định của doanh nghiệp và hộ gia đình. Nó cũng lý giải tác hại thậm chí còn lớn hơn do các chính sách kiểm soát giá trực tiếp gây ra, chẳng hạn như chính sách kiểm soát tiền thuê nhà. Và nó cũng lý giải sự thất bại của mô hình kế hoạch hóa tập trung. Trong mô hình này, giá cả không do thị trường xác định, mà do các nhà làm kế hoạch ở trung ương đặt ra. Các nhà làm kế hoạch này thiếu thông tin được phản ánh trong giá cả khi giá cả tự do đáp lại các lực lượng thị trường. Các nhà làm kế hoạch ở trung ương thất bại vì họ tìm cách vận hành nền kinh tế với một bàn tay bị trói sau lưng - đó là bàn tay vô hình của thị trường. PHẦN ĐỌC THÊM ADAM SMITH VÀ BÀN TAY VÔ HÌNH Có lẽ chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên khi tác phẩm vĩ đại Bàn về bản chất và nguồn gốc của cải của các dân tộc của Adam Smith ra đời vào năm 1776, đúng vào năm các nhà cách mạng NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 7
9. Mỹ ký bản Tuyên ngôn độc lập. Song cả hai văn bản này đều chia sẻ cùng một quan điểm rất thịnh hành thời bấy giờ - đó là thường tốt hơn nếu để mặc cho các cá nhân tự xoay sở mà không cần đến bàn tay thô bạo của chính phủ chỉ đạo hành động của họ. Triết lý chính trị này tạo ra cơ sở tư tưởng cho nền kinh tế thị trường và nói rộng hơn là cho một xã hội tự do. Tại sao nền kinh tế thị trường lại vận hành tốt như vậy? Phải chăng là vì con người chắc chắn sẽ đối xử với nhau bằng tình yêu và lòng nhân từ? Hoàn toàn không phải như vậy. Những dòng dưới đây là lời của Adam Smith bàn về cách thức con người tác động qua lại trong nền kinh tế thị trường: “Con người hầu như thường xuyên cần tới sự giúp đỡ của anh em và bạn bè, và sẽ là phí hoài công sức nếu anh ta chỉ trông chờ vào lòng nhân từ của họ. Có lẽ anh ta sẽ giành được nhiều lợi thế cho mình hơn khi thu hút được niềm đa mê của bản thân họ và làm cho họ tin rằng việc làm theo yêu cầu của anh ta có lợi cho chính bản thân họ Không phải nhờ lòng nhân từ của những người bán thịt, chủ cửa hàng rượu hay người bán bánh mì mà chúng ta có được bữa tối, mà chính là nhờ lợi ích riêng của họ Mỗi cá nhân thường không có ý định phụng sự lợi ích của cộng đồng, và anh ta cũng không hề biết mình đang cống hiến cho nó bao nhiêu. Anh ta chỉ muốn giành được mối lợi cho bản thân mình, và trong khi làm như vậy, cũng như trong nhiều trường hợp khác, anh ta được dẫn dắt bởi một bàn tay vô hình hướng tới việc phụng sự cho một mục đích nằm ngoài dự định của anh ta. Song không phải lúc nào cũng là tồi tệ đối với xã hội nếu điều đó nằm ngoài dự định của anh ta. Khi theo đuổi ích lợi riêng của mình, anh ta thường phụng sự cho ích lợi xã hội một cách có hiệu quả hơn là trường hợp anh ta thực sự dự định làm như vậy.” Khi viết những câu trên đây, Smith muốn nhấn mạnh rằng những người tham gia vào nền kinh tế thị trường bị thúc đẩy bởi ích lợi riêng và rằng "bàn tay vô hình" của thị trường hướng ích lợi này vào việc phụng sự cho phúc lợi kinh tế chung. Rất nhiều nhận thức của Smith vẫn đóng vai trò trung tâm của kinh tế học hiện đại. Phân tích của chúng ta trong các chương tới sẽ cho phép chúng ta diễn giải những kết luận của Smith một cách chính xác hơn và phân tích đầy đủ những điểm mạnh và điểm yếu trong bàn tay vô hình của thị trường. Nguyên lý 7: Đôi khi chính phủ có thể cải thiện được kết cục thị trường Nếu như bàn tay vô hình của thị trường kỳ diệu đến vậy, thì tại sao chúng ta lại cần chính phủ? Một lý do là bàn tay vô hình cần được chính phủ bảo vệ. Thị trường chỉ hoạt động nếu như quyền sở hữu được tôn trọng. Một nông dân sẽ không trồng lúa nếu như anh ta nghĩ rằng mùa màng sẽ bị đánh cắp, một nhà hàng sẽ không phục vụ trừ khi được đảm bảo rằng khách hàng sẽ trả tiền trước khi rời quán. Tất cả chúng ta đều dựa vào công an và tòa án do chính phủ cung cấp để thực thi quyền của chúng ta đối với những thứ do chúng ta tạo ra. Một lý do khác cần đến chính phủ là mặc dù thị trường thường là một phương thức tốt để tổ chức hoạt động kinh tế, nhưng quy tắc cũng có vài ngoại lệ quan trọng. Có hai nguyên nhân chủ yếu để chính phủ can thiệp vào nền kinh tế là: thúc đẩy hiệu quả và sự công bằng. Nghĩa là hầu hết các chính sách đều hoặc nhằm vào mục tiêu làm cho chiếc bánh kinh tế lớn lên, hoặc làm thay đổi cách thức phân chia chiếc bánh đó. Bàn tay vô hình thường dẫn dắt thị trường phân bổ nguồn lực một cách có hiệu quả. Song vì các nguyên nhân khác nhau, đôi khi bàn tay vô hình không hoạt động. Các nhà kinh tế học sử NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 8
10. dụng thuật ngữ thất bại thị trường để chỉ tình huống mà thị trường tự nó thất bại trong việc phân bổ nguồn lực có hiệu quả. Một nguyên nhân có khả năng làm cho thị trường thất bại là ngoại ứng. Ảnh hưởng ngoại hiện là ảnh hưởng do hành động của một người tạo ra đối với phúc lợi của người ngoài cuộc. Ví dụ kinh điển về chi phí ra bên ngoài là ô nhiễm. Một nguyên nhân nữa có thể gây ra thất bại thị trường là sức mạnh thị trường. Sức mạnh thị trường chỉ khả năng của một người duy nhất (hay nhóm người) có ảnh hưởng đáng kể lên giá cả thị trường. Ví dụ, chúng ta hãy giả định tất cả mọi người trong một thị trấn đều cần nước, nhưng lại chỉ có một cái giếng, người chủ giếng không phải tuân theo sự cạnh tranh khốc liệt mà có nó, bàn tay vô hình kiểm soát ích lợi cá nhân. Bạn đọc sẽ thấy rằng trong trường hợp này, việc điều tiết giá mà nhà độc quyền quy định có thể cải thiện hiệu quả kinh tế. Bàn tay vô hình thậm chí có ít khả năng hơn trong việc đảm bảo rằng sự thịnh vượng kinh tế được phân phối một cách công bằng. Nền kinh tế thị trường thưởng công cho mọi người dựa trên năng lực của họ trong việc sản xuất ra những thứ mà người khác sẵn sàng trả giá. Vận động viên bóng rổ giỏi nhất thế giới kiếm được nhiều tiền hơn kiện tướng cờ vua thế giới vì người ta sẵn sàng trả nhiều tiền để xem bóng rổ hơn là xem cờ vua. Bàn tay vô hình không đảm bảo rằng tất cả mọi người đều có lương thực đầy đủ, quần áo tốt và sự chăm sóc y tế thích hợp. Một mục tiêu của nhiều chính sách công cộng, chẳng hạn chính sách thuế thu nhập và hệ thống phúc lợi xã hội, là đạt được sự phân phối các phúc lợi kinh tế một cách công bằng hơn. Việc nói rằng trong một số trường hợp, chính phủ có thể cải thiện tình hình thị trường không có nghĩa là nó sẽ luôn luôn làm được như vậy. Các chính sách công cộng không phải do thần thánh tạo ra, mà là kết quả của một quá trình chính trị còn lâu mới hoàn hảo. Đôi khi các chính sách được hoạch định chỉ đơn giản nhằm thưởng công cho những quyền lực chính trị. Đôi khi chúng được hoạch định bởi những nhà lãnh đạo có thiện chí, nhưng không đủ thông tin. Một mục tiêu của việc nghiên cứu kinh tế học là giúp bạn đánh giá xem khi nào một chính sách của chính phủ thích hợp để thúc đẩy hiệu quả hoặc công bằng, còn khi nào thì nó không thích hợp. Kiểm tra nhanh: Hãy liệt kê và giải thích ngắn gọn ba nguyên lý liên quan đến những tương tác về mặt kinh tế. NỀN KINH TẾ VỚI TƯ CÁCH MỘT TỔNG THỂ VẬN HÀNH NHƯ THẾ NÀO? Chúng ta bắt đầu bằng việc thảo luận về cách thức ra quyết định cá nhân, sau đó xem xét phương thức con người tương tác với nhau. Tất cả các quyết định và sự tương tác này tạo thành “nền kinh tế”. Ba nguyên lý cuối cùng liên quan đến sự vận hành của nền kinh tế nói chung. Nguyên lý 8: Mức sống của một nước phụ thuộc vào năng lực sản xuất hàng hóa và dịch vụ của nước đó Sự chênh lệch mức sống trên thế giới rất đáng kinh ngạc. Vào năm 1997, bình quân một người Mỹ có thu nhập là 29.000 đô la. Cũng trong năm đó, một người Mê-hi-cô có thu nhập bình quân là 8000 đô la và một người Ni-giê-ria bình quân có thu nhập là 900 đô la. Không có gì đáng ngạc nhiên khi sự khác biệt trong thu nhập bình quân được phản ánh ở các chỉ tiêu khác nhau về chất lượng cuộc sống. Công dân của các nước thu nhập cao có NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 9
11. nhiều ti vi hơn, nhiều ô tô hơn, chế độ dinh dưỡng tốt hơn, dịch vụ y tế tốt hơn và tuổi thọ cao hơn người dân ở các nước thu nhập thấp. Những thay đổi mức sống theo thời gian cũng rất lớn. Trong lịch sử, thu nhập ở Mỹ tăng khoảng 2% một năm (sau khi đã loại trừ những thay đổi trong giá sinh hoạt). Với tốc độ tăng trưởng này, cứ 35 năm thu nhập bình quân lại tăng gấp đôi. Trong thế kỷ qua, thu nhập bình quân đã tăng gấp tám lần. Đâu là nguyên nhân của sự khác biệt to lớn về mức sống giữa các quốc gia và theo thời gian? Câu trả lời đơn giản đến mức đáng ngạc nhiên. Hầu hết sự khác biệt về mức sống có nguyên nhân ở sự khác nhau về năng suất lao động của các quốc gia - tức số lượng hàng hóa được làm ra trong một giờ lao động của một công nhân. Ở những quốc gia người lao động sản xuất được lượng hàng hóa và dịch vụ lớn hơn trong một đơn vị thời gian, hầu hết người dân được hưởng mức sống cao; còn ở các quốc gia có năng suất kém hơn, hầu hết người dân phải chịu cuộc sống đạm bạc. Tương tự, tốc độ tăng năng suất của một quốc gia quyết định tốc độ tăng thu nhập bình quân của quốc gia đó. Mối quan hệ cơ bản giữa năng suất và mức sống khá đơn giản, nhưng có những hàm ý sâu rộng. Nếu năng suất là nhân tố thiết yếu quyết định mức sống, thì những lý do khác phải đóng vai trò thứ yếu. Chẳng hạn, người ta có thể cảm nhận rằng nghiệp đoàn hoặc luật về tiền lương tối thiểu có đóng góp làm tăng mức sống của công nhân Mỹ trong thế kỷ qua. Song người anh hùng thật sự của công nhân Mỹ là năng suất lao động ngày càng tăng lên của họ. Một ví dụ khác là một số nhà bình luận cho rằng sự cạnh tranh tăng lên từ Nhật và các nước khác là nguyên nhân dẫn tới mức tăng trưởng chậm trong thu nhập quốc dân của Mỹ suốt 30 năm qua. Nhưng tên tội phạm thực sự không phải là sự cạnh tranh từ nước ngoài, mà chính là sự tăng trưởng chậm của năng suất ở Mỹ. Mối liên hệ giữa năng suất và mức sống còn có hàm ý sâu sắc đối với chính sách của nhà nước. Khi suy nghĩ xem chính sách bất kỳ sẽ tác động như thế nào đến mức sống, vấn đề then chốt là nó sẽ tác động tới năng lực sản xuất hàng hóa và dịch vụ như thế nào. Để nâng cao mức sống, các nhà hoạch định chính sách cần làm tăng năng suất lao động bằng cách đảm bảo cho công nhân được đào tạo tốt, có đủ các công cụ cần thiết để sản xuất hàng hóa và dịch vụ và được tiếp cận những công nghệ tốt nhất hiện có. Nguyên lý 9: Giá cả tăng khi chính phủ in quá nhiều tiền Vào tháng 1 năm 1921, giá một tờ nhật báo ở Đức là 0,3 mác. Chưa đầy hai năm sau, vào tháng 11 năm 1922 cũng tờ báo ấy giá 70.000.000 mác. Giá của tất cả các mặt hàng khác trong nền kinh tế cũng tăng với tốc độ tương tự. Đây là một trong những ví dụ ngoạn mục nhất lịch sử về lạm phát- tức sự gia tăng của mức giá chung trong nền kinh tế. Mặc dù nước Mỹ chưa từng trải qua cuộc lạm phát nào tương tự như ở Đức vào những năm 1920, nhưng đôi khi lạm phát cũng là một vấn đề kinh tế. Ví dụ trong những năm 1970, mức giá chung tăng gấp hơn hai lần và tổng thống Gerald Ford đã gọi lạm phát là "kẻ thù số một của công chúng". Ngược lại, lạm phát trong những năm 1990 chỉ khoảng 3% một năm; với tỷ lệ này, giá cả phải mất hơn hai mươi năm để tăng gấp đôi. Vì lạm phát cao gây nhiều tổn thất cho xã hội, nên giữ cho lạm phát ở mức thấp là một mục tiêu của các nhà hoạch định chính sách kinh tế trên toàn thế giới. Nguyên nhân gây ra lạm phát là gì? Trong hầu hết các trường hợp lạm phát trầm trọng hoặc kéo dài, dường như đều có chung một thủ phạm - sự gia tăng của lượng tiền. Khi chính phủ NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 10
12. tạo ra một lượng lớn tiền, giá trị của tiền giảm. Vào đầu những năm 1920, khi giá cả ở Đức tăng gấp 3 lần mỗi tháng, lượng tiền cũng tăng gấp 3 lần mỗi tháng. Dù ít nghiêm trọng hơn, nhưng lịch sử kinh tế Mỹ cũng đã đưa chúng ta đến một kết luận tương tự: lạm phát cao trong những năm 1970 đi liền với sự gia tăng nhanh chóng của lượng tiền và lạm phát thấp trong những năm 1990 đi liền với sự gia tăng chậm của lượng tiền. Nguyên lý 10: Xã hội đối mặt với sự đánh đổi ngắn hạn giữa lạm phát và thất nghiệp Nếu dễ dàng lý giải lạm phát như vậy, thì tại sao đôi khi các nhà hoạch định chính sách vẫn gặp rắc rối trong việc chèo lái con thuyền nền kinh tế. Một lý do là người ta nghĩ rằng việc cắt giảm lạm phát thường gây ra tình trạng gia tăng tạm thời của thất nghiệp. Đường minh họa cho sự đánh đổi giữa lạm phát và thất nghiệp được gọi là đường Phillips, để ghi công tên nhà kinh tế đầu tiên nghiên cứu mối quan hệ này. Đường Phillips vẫn còn là một đề tài gây tranh cãi giữa các nhà kinh tế, nhưng hiện nay hầu hết các nhà kinh tế đều chấp nhận ý kiến cho rằng có sự đánh đổi ngắn hạn giữa lạm phát và thất nghiệp. Điều đó chỉ hàm ý rằng trong khoảng thời gian một hay hai năm, nhiều chính sách kinh tế đẩy lạm phát và thất nghiệp đi theo những hướng trái ngược nhau. Bất kể thất nghiệp và lạm phát ban đầu ở mức cao (như đầu những năm 1980) hay thấp (như cuối thập kỷ 1990) hay nằm ở đâu đó giữa hai thái cực đó, thì các nhà chính sách vẫn phải đối mặt với sự đánh đổi này. Tại sao chúng ta lại phải đối mặt với sự đánh đổi ngắn hạn nêu trên? Theo cách lý giải phổ biến, vấn đề phát sinh từ việc một số loại giá cả thay đổi chậm chạp. Ví dụ, chúng ta hãy giả định rằng chính phủ cắt giảm lượng tiền trong nền kinh tế. Trong dài hạn, kết quả của chính sách này là mức giá chung giảm. Song không phải tất cả giá cả đều thay đổi ngay lập tức. Phải mất nhiều năm để tất cả doanh nghiệp đưa ra các bản chào hàng mới, để tất cả các công đoàn chấp nhận nhượng bộ về tiền lương và tất cả các nhà hàng in thực đơn mới. Điều này hàm ý giá cả được coi là cứng nhắc trong ngắn hạn. Vì giá cả cứng nhắc, nên ảnh hưởng trong ngắn hạn của các chính sách mà chính phủ vận dụng khác với ảnh hưởng của chúng trong dài hạn. Chẳng hạn khi chính phủ cắt giảm lượng tiền, nó làm giảm số tiền mà mọi người chi tiêu. Khi giá cả bị mắc ở mức cao, mức chi tiêu sẽ giảm và điều này làm giảm lượng hàng hóa và dịch vụ mà các doanh nghiệp bán ra. Mức bán ra thấp hơn đến lượt nó buộc các doanh nghiệp phải sa thải công nhân. Như vậy, biện pháp cắt giảm lượng tiền tạm thời làm tăng thất nghiệp cho đến khi giá cả hoàn toàn thích ứng với sự thay đổi. Sự đánh đổi giữa lạm phát và thất nghiệp chỉ có tính tạm thời, nhưng nó có thể kéo dài trong một vài năm. Vì vậy, đường Phillips có ý nghĩa rất quan trọng trong việc tìm hiểu các xu thế phát triển của nền kinh tế. Đặc biệt, các nhà hoạch định chính sách có thể khai thác sự đánh đổi này bằng cách vận dụng các công cụ chính sách khác nhau. Thông qua việc thay đổi mức chi tiêu của chính phủ, thuế và lượng tiền in ra, trong ngắn hạn các nhà hoạch định chính sách có thể tác động vào hỗn hợp giữa lạm phát và thất nghiệp mà nền kinh tế phải đối mặt. Vì các công cụ này của chính sách tài khóa và tiền tệ có sức mạnh tiềm tàng như vậy, nên việc các nhà hoạch định chính sách sử dụng những công cụ này như thế nào để quản lý nền kinh tế vẫn còn là một đề tài tranh cãi. Kiểm tra nhanh: Hãy liệt kê và giải thích ngắn gọn ba nguyên lý mô tả phương thức vận hành của nền kinh tế với tư cách một tổng thể. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 11
13. KẾT LUẬN Giờ đây bạn đã biết đôi chút về kinh tế học. Trong những chương tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu thêm nhiều điều sâu sắc hơn về con người, thị trường và nền kinh tế. Để nắm được những vấn đề này, chúng ta cần phải nỗ lực một chút, nhưng chúng ta sẽ làm được. Kinh tế học dựa trên một số ít ý tưởng căn bản để từ đó có thể áp dụng cho nhiều tình huống khác nhau. Xuyên suốt cuốn sách này, chúng ta sẽ còn quay lại với Mười Nguyên lý của kinh tế học đã được làm sáng tỏ trong chương này và tóm tắt trong bảng Bạn hãy nhớ rằng, ngay cả những phân tích kinh tế phức tạp nhất cũng được xây dựng trên nền tảng của mười nguyên lý này. TÓM TẮT  Những bài học căn bản về ra quyết định cá nhân là: con người đối mặt với sự đánh đổi giữa các mục tiêu khác nhau, chi phí của bất kỳ hành động nào cũng được tính bằng những cơ hội bị bỏ qua, con người duy lý đưa ra quyết định dựa trên sự so sánh giữa chi phí và ích lợi cận biên, và cuối cùng là con người thay đổi hành vi để đáp lại các kích thích mà họ phải đối mặt.  Những bài học căn bản về sự tác động qua lại giữa con người với nhau là: thương mại (tức trao đổi) có thể đem lại ích lợi cho cả hai bên, thị trường thường là cách thức tốt phối hợp trao đổi buôn bán giữa mọi người, và chính phủ có thể cải thiện các kết cục thị trường khi một thất bại thị trường nào đó tồn tại hay khi kết cục thị trường không công bằng.  Những bài học căn bản về nền kinh tế với tư cách một tổng thể là: năng suất là nguồn gốc cuối cùng của mức sống, sự gia tăng lượng tiền là nguyên nhân cuối cùng của lạm phát và xã hội đối mặt với sự đánh đổi ngắn hạn giữa lạm phát và thất nghiệp. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 1 – Mười nguyên lý của kinh tế học 12
14. CHƯƠNG 2 CÁC LỰC LƯỢNG CUNG CẦU THỊ TRƯỜNG Khi một đợt giá lạnh đổ vào bang Florida, giá nước cam tăng trong các siêu thị trên toàn quốc. Mỗi khi thời tiết vào mùa hè ấm lên ở bang New England, giá thuê phòng khách sạn ở vùng Ca-ri -bê lập tức suy giảm. Khi một cuộc chiến tranh bùng nổ ở Trung Đông, giá xăng ở Mỹ tăng và giá xe Cadillac cũ giảm xuống. Những biến cố này có điểm gì chung? Tất cả chúng đều cho thấy sự vận hành của cung và cầu. Cung và cầu là hai từ mà các nhà kinh tế sử dụng thường xuyên nhất - và vì nguyên nhân rất hợp lý. Cung và cầu là những lực lượng làm cho nền kinh tế thị trường hoạt động. Chúng quyết định lượng của mỗi hàng hóa được sản xuất ra và giá mà nó được bán. Nếu muốn biết một biến cố hoặc chính sách ảnh hưởng tới nền kinh tế như thế nào, thì trước hết bạn phải nghĩ xem nó ảnh hưởng tới cung và cầu như thế nào. Chương này giới thiệu lý thuyết về cung và cầu. Nó nghiên cứu hành vi của người bán và người mua, cũng như sự tương tác giữa họ với nhau. Nó chỉ ra cách thức quyết định giá cả của cung và cầu trong nền kinh tế thị trường, cũng như giá cả đến lượt nó lại phân bổ các nguồn lực khan hiếm của xã hội như thế nào. THỊ TRƯỜNG VÀ CẠNH TRANH Khái niệm cung và cầu được dùng để chỉ hành vi của con người khi họ tương tác với nhau trên thị trường. Thị trường là một nhóm người bán và người mua một hàng hóa hoặc dịch vụ nhất định. Với tư cách là một nhóm, người mua quyết định cầu về sản phẩm và với tư cách một nhóm, người bán quyết định cung về sản phẩm. Trước khi thảo luận về hành vi của người bán và người mua, chúng ta hãy xem xét kỹ lưỡng hơn khái niệm “thị trường” và các dạng thị trường khác nhau mà chúng ta quan sát thấy trong nền kinh tế. Thị trường cạnh tranh Thị trường có nhiều dạng khác nhau. Đôi khi thị trường có tổ chức rất cao, chẳng hạn thị trường của nhiều loại nông sản. Trong những thị trường này, người mua và người bán gặp nhau vào một thời gian và tại địa điểm nhất định mà tại đó, người xướng giá góp phần định giá và tổ chức bán hàng. Nhưng hầu hết các thị trường được tổ chức ở mức thấp hơn. Chẳng hạn, chúng ta hãy quan sát thị trường kem trong một khu phố nhất định. Người mua kem không hề tập hợp nhau lại vào bất kỳ thời điểm nào. Người bán kem nằm ở các địa điểm khác nhau và bán các sản phẩm khác nhau đôi chút. Ở đây không có người xướng giá để công bố giá kem. Từng người bán tự ghi giá cho mỗi chiếc kem và từng người mua quyết định mua bao nhiêu kem tại mỗi cửa hàng. Mặc dù không được tổ chức, nhưng nhóm người mua và người bán kem hình thành một thị trường. Người mua biết rằng có nhiều người bán để anh ta lựa chọn và người bán ý thức được rằng có người khác bán sản phẩm tương tự sản phẩm của anh ta. Giá và lượng kem bán ra không phải do một người bán hay người mua nào quyết định. Trên thực tế, giá và lượng là do tất cả người bán và người mua quyết định khi họ tương tác với nhau trên thị trường. Giống như hầu hết các thị trường trong nền kinh tế, thị trường kem có tính cạnh tranh cao. Thị trường cạnh tranh là một thị trường trong đó có nhiều người bán và người mua đến mức NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
15. mỗi người chỉ có ảnh hưởng không đáng kể đến giá thị trường. Mỗi người bán kem chỉ có khả năng kiểm soát hạn chế đối với giá cả vì những người bán khác đang chào bán các sản phẩm tương tự. Người bán có ít lý do để bán với giá thấp hơn giá phổ biến trên thị trường, và nếu anh ta bán với giá cao hơn, người mua sẽ mua hàng ở nơi khác. Tương tự, không một người mua cá biệt nào có thể tác động tới giá kem vì mỗi người chỉ mua một lượng nhỏ. Trong chương này chúng ta sẽ tìm hiểu xem người mua và người bán tương tác với nhau như thế nào trên thị trường cạnh tranh. Chúng ta sẽ nghiên cứu xem các lực lượng cung cầu quyết định lượng hàng hóa bán ra và giá của nó như thế nào. Sự cạnh tranh: hoàn hảo và không hoàn hảo Trong chương này chúng ta giả định rằng các thị trường có tính cạnh tranh hoàn hảo. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo được định nghĩa là những thị trường có hai đặc tính quan trọng nhất: (1) tất cả hàng hóa được chào bán là những hàng hóa như nhau, và (2) người mua và người bán nhiều đến mức không có người bán hoặc người mua cá biệt nào có thể tác động tới giá thị trường. Vì người bán và người mua trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo phải chấp nhận giá do thị trường quyết định, cho nên họ được coi là người nhận giá. Có một số thị trường trong đó giả định về sự cạnh tranh hoàn hảo hoàn toàn đúng. Chẳng hạn trên thị trường lúa mỳ có hàng ngàn nông dân bán lúa mỳ và hàng triệu người tiêu dùng sử dụng lúa mỳ và sản phẩm làm từ lúa mỳ. Vì không có người bán và người mua cá biệt nào tác động được tới giá lúa mỳ, nên mọi người đều coi giá lúa mỳ là cho trước. Tuy nhiên, không phải mọi hàng hóa và dịch vụ đều được bán trên các thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Một số thị trường chỉ có một người bán và người bán này quy định giá cả. Người bán này được gọi là nhà độc quyền. Chẳng hạn, công ty truyền hình cáp trong thị trấn của bạn có thể là một nhà độc quyền. Người dân trong thị trấn của bạn có thể chỉ có một công ty truyền hình cáp để họ mua dịch vụ này. Một số thị trường nằm giữa hai trường hợp cực đoan là cạnh tranh hoàn hảo và độc quyền. Một dạng thị trường trong số đó, cái được gọi là thị trường độc quyền nhóm, chỉ có một ít người bán không phải lúc nào cũng cạnh tranh mạnh mẽ với nhau. Các tuyến bay là một ví dụ. Nếu mỗi tuyến bay giữa hai thành phố chỉ được hai hay ba hãng hàng không phục vụ, các hãng này có thể tránh cạnh tranh quá khốc liệt để giữ cho giá cả ở mức cao. Một dạng khác của thị trường là cạnh tranh độc quyền: nó bao gồm nhiều người bán, mỗi người chào bán một sản phẩm hơi khác so với sản phẩm của người khác. Vì sản phẩm không hoàn toàn giống nhau, nên mỗi người bán có một khả năng nào đó trong việc định giá cho sản phẩm của mình. Một ví dụ là ngành phần mềm máy tính. Nhiều chương trình soạn thảo văn bản cạnh tranh với nhau, nhưng không có chương trình nào hoàn toàn giống nhau và vì vậy chúng có giá riêng. Mặc dù thị trường mà chúng ta quan sát được trên thế giới rất đa dạng, nhưng chúng ta bắt đầu bằng việc nghiên cứu thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo là dạng thị trường dễ phân tích nhất. Hơn nữa, vì trên hầu hết các thị trường đều có một mức độ cạnh tranh nào đó, nên nhiều bài học mà chúng ta có được khi nghiên cứu cung và cầu trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo có thể vận dụng vào các thị trường phức tạp hơn. Kiểm tra nhanh: Thị trường là gì? Khái niệm thị trường cạnh tranh hàm ý gì? CẦU Chúng ta bắt đầu công trình nghiên cứu thị trường của mình bằng cách xem xét hành vi của người mua. Trong phần này, chúng ta sẽ xem xét các yếu tố quyết định lượng cầu về một NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
16. hàng hóa nào đó, tức lượng hàng hóa mà người tiêu dùng sẵn sàng và có khả năng mua. Để tập trung suy nghĩ của mình, chúng ta hãy luôn luôn nhớ tới một hàng hóa cụ thể là kem. Yếu tố nào quyết định lượng cầu của một cá nhân? Chúng ta hãy xem xét cầu của mình về kem. Bạn làm thế nào để quyết định mua bao nhiêu kem mỗi tháng, và những yếu tố nào ảnh hưởng tới quyết định của bạn? Sau đây là một số câu trả lời mà bạn có thể đưa ra. Giá cả. Nếu giá kem tăng so với mức giá ban đầu là 20 xu một cốc, bạn sẽ mua ít kem hơn. Thay vào đó, bạn có thể mua món sữa chua đông lạnh. Nếu giá kem giảm so với giá 20 xu một cốc, bạn sẽ mua nhiều hơn. Vì lượng cầu về kem giảm khi giá tăng và tăng khi giá giảm, nên chúng ta nói lượng cầu có quan hệ nghịch với giá cả. Mối quan hệ này giữa giá cả và lượng cầu đúng với hầu hết hàng hóa trong nền kinh tế. Trên thực tế, nó có tác dụng rộng rãi đến mức các nhà kinh tế gọi nó là luật cầu: nếu các yếu tố khác không thay đổi, thì khi giá một hàng hóa tăng, lượng cầu về hàng hóa đó sẽ giảm. Thu nhập. Điều gì xảy ra đối với cầu về kem của bạn nếu bạn mất việc làm trong mùa hè? Khả năng cao nhất là nó sẽ giảm. Mức thu nhập thấp hơn hàm ý bạn có tổng mức chi tiêu thấp hơn và vì vậy bạn chi tiêu ít hơn để mua một số hàng hóa - và có lẽ là hầu hết các hàng hóa. Nếu cầu về một hàng hóa giảm khi thu nhập giảm, thì hàng hóa này được gọi là hàng thông thường. Không phải mọi hàng hóa đều là hàng thông thường. Nếu cầu về một hàng hóa tăng khi thu nhập giảm, thì hàng hóa này được gọi là hàng cấp thấp. Việc đi xe buýt là một ví dụ về hàng cấp thấp. Khi thu nhập của bạn giảm, có ít khả năng bạn sẽ mua một chiếc ô tô hay đi tắc xi, mà có nhiều khả năng bạn sẽ đi xe buýt. Giá các hàng hóa liên quan. Chúng ta hãy giả sử giá món sữa chua đông lạnh giảm. Luật cầu nói rằng bạn sẽ mua nhiều sữa chua đông lạnh hơn. Đồng thời, có thể bạn sẽ mua ít kem hơn. Vì kem và sữa chua đông lạnh là hai món tráng miệng lạnh, ngọt và béo, nên chúng thỏa mãn được những nguyện vọng tương tự nhau. Khi sự giảm giá của một hàng hóa làm giảm lượng cầu về hàng hóa khác, chúng ta gọi hai hàng hóa này là hàng thay thế. Hàng thay thế thường là một cặp hàng hóa được sử dụng thay thế cho nhau, chẳng hạn xúc xích nóng và bánh mỳ kẹp thịt, áo thun và áo sơ mi, vé xem phim và tiền thuê viđiô. Bây giờ chúng ta hãy giả sử giá món kẹo mềm nóng giảm. Theo luật cầu, bạn sẽ mua nhiều kẹo mềm nóng hơn. Nhưng trong trường hợp này bạn cũng mua kem nhiều hơn, vì kem và kẹo mềm nóng thường được ăn kèm với nhau. Khi sự giảm sút giá của một hàng hóa làm tăng cầu về hàng hóa khác, hai hàng hóa được gọi là hàng bổ sung cho nhau. Hàng bổ sung thường là một cặp hàng hóa được sử dụng cùng nhau như xăng và ô tô, máy tính và phần mềm, bàn trượt tuyết và vé vào khu trượt tuyết. Thị hiếu. Yếu tố rõ ràng nhất quyết định cầu của bạn là thị hiếu của bạn. Nếu bạn thích kem, bạn mua nó nhiều hơn. Các nhà kinh tế thường không tìm cách lý giải thị hiếu của con người vì nó hình thành từ các yếu tố lịch sử và tâm lý nằm ngoài vương quốc của kinh tế học. Tuy NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
17. nhiên, các nhà kinh tế chú ý phân tích xem điều gì xảy ra khi thị hiếu thay đổi. Kỳ vọng. Kỳ vọng của bạn về tương lai có thể tác động tới cầu hiện tại của bạn về hàng hóa và dịch vụ. Chẳng hạn, nếu dự kiến kiếm được nhiều thu nhập hơn trong tháng tới, bạn có thể sẵn sàng hơn trong việc chi tiêu một phần tiền tiết kiệm hiện tại để mua kem. Ví dụ khác là nếu dự kiến giá kem ngày mai sẽ giảm, bạn có thể không sẵn sàng mua một cốc kem với giá hiện tại Biểu cầu và đường cầu Chúng ta đã nhận thấy rằng nhiều biến số quyết định lượng kem mà một cá nhân có cầu. Hãy tưởng tượng ra rằng chúng ta giữ cho tất cả các biến số này không đổi trừ một biến số là giá cả. Chúng ta hãy xét xem giá cả tác động tới lượng cầu về kem như thế nào. Giá một cốc kem Lượng cầu về kem 0,00 đô la 12 0,50 10 1,00 8 1.50 6 2,00 4 2,50 2 3,00 0 Bảng 1. Biểu cầu của Catherine. Biểu cầu chỉ ra lượng cầu tại mỗi mức giá. Bảng 1 cho biết số cốc kem mà Catherine mua mỗi tháng tại các mức giá kem khác nhau. Nếu kem được cung cấp miễn phí, Catherine sẽ ăn 12 cốc. Với giá 0,50 đô la một cốc, Catherine mua 10 cốc. Khi giá tiếp tục tăng lên, cô mua ngày càng ít kem hơn. Khi mức giá bằng 3đô la, Catherine không mua một cốc kem nào cả. Bảng 1 là một biểu cầu, tức một bảng chỉ ra mối quan hệ giữa giá của một hàng hóa và lượng cầu. (Các nhà kinh tế sử dụng từ biểu vì bảng này có các cột con số song song với nhau như một biểu ghi giờ tầu chạy). Giá kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lượng kem Hình 1. Đường cầu của Catherine. Đường cầu này là đồ thị được vẽ bằng số liệu của bảng 1. Nó cho biết lượng cầu về một hàng hóa thay đổi như thế nào khi giá của nó thay đổi. Vì NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
18. giá thấp hơn làm tăng lượng cầu, nên đường cầu dốc xuống. Ceteris Paribus - Những cái khác không thay đổi Mỗi khi nhìn thấy đường cầu, bạn cần nhớ rằng nó được vẽ cho trường hợp nhiều biến số khác không thay đổi. Đường cầu của Catherine trong hình 1 cho thấy điều gì xảy ra đối với lượng kem mà Catherine muốn mua khi chỉ có giá kem thay đổi. Đường cầu được vẽ với giả định rằng thu nhập của Catherine, thị hiếu, kỳ vọng và giá cả các hàng hóa có liên quan không thay đổi. Các nhà kinh tế sử dụng thuật ngữ ceteris paribus để nhấn mạnh rằng tất cả các biến số có liên quan, trừ các biến số được nghiên cứu vào thời điểm đó, đều được giữ cho không thay đổi. Thành ngữ la tinh này có nghĩa đen là “những cái khác không thay đổi”. Đường cầu dốc xuống vì, nếu những cái khác không thay đổi, giá cả thấp hơn hàm ý lượng cầu cao hơn. Mặc dầu thuật ngữ những cái khác không thay đổi được áp dụng cho một tình huống giả định, trong đó một số biến số được giả định là không thay đổi, nhưng trong thực tế, nhiều sự vật đồng thời thay đổi. Vì lý do này, khi sử dụng các công cụ cung cầu để phân tích các biến cố hoặc chính sách, vấn đề quan trọng là phải nhớ rằng những cái gì được giữ cho không thay đổi, còn cái gì thì không. Cầu thị trường và cầu cá nhân Cho đến giờ chúng ta chỉ nói về cầu của một cá nhân về hàng hóa. Để phân tích phương thức vận hành của thị trường, chúng ta cần xác định cầu thị trường, tức tổng các cầu cá nhân về một hàng hóa hay một dịch vụ cụ thể. Bảng 2 là biểu cầu về kem của hai cá nhân là Catherine và Nicholas. Biểu cầu của Catherine cho chúng ta biết lượng kem mà cô muốn mua và biểu cầu của Nicholas cho chúng ta biết lượng kem mà anh muốn mua. Cầu thị trường là tổng cầu của hai cá nhân. Vì cầu thị trường hình thành từ các cầu cá nhân, nên nó phụ thuộc vào tất cả các yếu tố quyết định cầu của những người mua cá biệt. Cho nên, cầu thị trường phụ thuộc vào thu nhập của người mua, thị hiếu, kỳ vọng và giá cả của các hàng hóa liên quan. Ngoài ra, nó còn phụ thuộc vào số người mua. (Nếu có thêm người tiêu dùng khác là Peter cùng ăn kem với Catherine và Nicholas, lượng cầu thị trường sẽ cao hơn tại mọi mức giá.) Biểu cầu trong bảng 2 cho thấy điều gì xảy ra đối với lượng cầu khi giá cả thay đổi, trong khi tất cả các biến số khác quyết định lượng cầu đều được giữ cho không thay đổi. Giá một cốc kem Catherine Nicholas Lượng cầu thị trường 0,00 đô la 12 + 7 = 19 0,50 10 6 16 1,00 8 5 13 1,50 6 4 10 2,00 4 3 7 2,50 2 2 4 3,00 0 1 1 Bảng 2. Biểu cầu cá nhân và biểu cầu thị trường. Lượng cầu trên một thị trường là tổng NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
19. lượng cầu của mọi người mua. Hình 2 vẽ các đường cầu tương ứng với những biểu cầu này. Hãy chú ý rằng chúng ta cộng các đường cầu cá nhân theo phương nằm ngang để có đường cầu thị trường. Nghĩa là để xác định tổng lượng cầu tại bất kỳ mức giá nào, chúng ta cũng cộng lượng cầu của các cá nhân xác định được trên trục hoành của đường cầu cá nhân. Vì quan tâm tới việc phân tích phương thức vận hành của thị trường, nên chúng ta thường sử dụng đường cầu thị trường. Đường cầu thị trường cho thấy tổng lượng cầu về một hàng hóa thay đổi như thế nào khi giá cả thay đổi. Cầu của Catherine Cầu của Nicholas Giá kem Giá kem 3.00 3.00 2.50 2.50 2.00 2.00 1.50 1.50 1.00 1.00 0,50 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0 1 2 3 4 5 6 7 Lượng kem Giá kem Cầu thị trường 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Lượng kem Hình 2. Cầu thị trường là tổng cầu của các cá nhân. Đường cầu của một thị trường được xác định bằng cách cộng theo phương nằm ngang tất cả các đường cầu cá nhân. Tại mức giá bằng 2 đô la, Catherine muốn mua 4 cốc kem và Nicholas muốn mua 3 cốc kem. Lượng cầu trên thị trường tại mức giá này bằng 7 cốc kem. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
20. Sự dịch chuyển của đường cầu Giả sử Hiệp hội Y tế Mỹ đột nhiên công bố một phát minh mới: những người ăn kem thường xuyên sống lâu hơn, có sức khỏe tốt hơn. Công bố này ảnh hưởng tới thị trường kem như thế nào? Phát minh trên đã làm thay đổi thị hiếu của mọi người và làm tăng cầu về kem. Tại mọi mức giá, bây giờ người mua muốn mua lượng kem lớn hơn và đường cầu về kem dịch chuyển sang phải. Giá kem Sự gia tăng nhu cầu Sự giảm sút nhu cầu Đường cầu, D2 Đường cầu, D3 Đường cầu, D1 0 Lượng kem Hình 3. Sự dịch chuyển của đường cầu. Bất kỳ sự thay đổi nào làm tăng lượng hàng mà người mua muốn mua tại một mức giá nhất định cũng làm dịch chuyển đường cầu sang phải. Bất kỳ sự thay đổi nào làm giảm lượng hàng mà người mua muốn mua tại một mức giá nhất định cũng làm dịch chuyển đường cầu sang trái. Mỗi khi một yếu tố quyết định cầu nào đó thay đổi, trừ giá hàng hóa, đường cầu đều dịch chuyển. Hình 3 chỉ ra rằng bất kỳ sự thay đổi nào làm tăng lượng cầu tại mọi mức giá cũng làm dịch chuyển đường cầu sang phải. Tương tự, bất kỳ sự thay đổi nào làm giảm lượng cầu tại mọi mức giá cũng làm dịch chuyển đường cầu sang trái. Bảng 3 ghi các biến số quyết định lượng cầu trên thị trường và sự thay đổi trong một biến số tác động tới đường cầu như thế nào. Hãy chú ý rằng giá cả đóng một vai trò đặc biệt trong bảng này. Vì giá cả nằm trên trục tung khi chúng ta vẽ đường cầu, nên sự thay đổi của giá cả không làm dịch chuyển đường cầu, mà chỉ biểu thị sự di chuyển dọc theo nó. Ngược lại khi có sự thay đổi trong thu nhập, giá của các hàng hóa liên quan, thị hiếu, kỳ vọng hay số người mua, lượng cầu thay đổi tại mọi mức giá; điều này được biểu thị bằng sự dịch chuyển của đường cầu. Các biến số tác động tới lượng cầu Sự thay đổi trong biến số này Giá cả Di chuyển dọc theo đường cầu Thu nhập Làm dịch chuyển đường cầu Giá của các hàng hóa liên quan Làm dịch chuyển đường cầu Thị hiếu Làm dịch chuyển đường cầu Kỳ vọng Làm dịch chuyển đường cầu Số người mua Làm dịch chuyển đường cầu Tóm lại, đường cầu cho thấy điều gì xảy ra với lượng cầu về một hàng hóa khi giá cả của nó thay đổi và tất cả các yếu tố khác quyết định lượng cầu được giữ cho không thay đổi. Khi một NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
21. trong các yếu tố khác này thay đổi, đường cầu sẽ dịch chuyển. NGHIÊN CỨU TÌNH HUỐNG: HAI CÁCH ĐỂ CẮT GIẢM LƯỢNG CẦU VỀ THUỐC LÁ Các nhà hoạch định chính sách thường muốn giảm bớt số người hút thuốc. Có hai cách mà chính sách có thể sử dụng để đạt được mục tiêu này. Một cách để giảm bớt người hút thuốc là làm dịch chuyển đường cầu về thuốc lá và các sản phẩm thuốc lá khác. Các thông báo của nhà nước, cảnh báo bắt buộc về tác hại đối với sức khỏe trên bao thuốc lá và cấm quảng cáo thuốc lá trên ti vi là những chính sách nhằm cắt giảm lượng cầu về thuốc lá tại mọi mức giá. Nếu thành công, các chính sách này làm dịch đường cầu về thuốc lá sang trái, như trong phần (a) của hình 4. Một cách khác là các nhà hoạch định chính sách có thể làm tăng giá thuốc lá. Chẳng hạn, nếu chính phủ đánh thuế vào việc sản xuất thuốc lá và các công ty thuốc lá tìm cách chuyển phần lớn khoản thuế này cho người tiêu dùng dưới dạng giá cả cao hơn. Giá cao hơn khuyến khích mọi người cắt giảm số điếu thuốc lá mà họ hút. Trong tình huống này, lượng thuốc lá giảm đi không biểu thị sự dịch chuyển của đường cầu. Thay vào đó, nó biểu thị sự di chuyển dọc theo đường cầu cũ tới một điểm có giá cao hơn và lượng thấp hơn như trong phần (b) của hình 4. Lượng hút thuốc phản ứng như thế nào đối với những thay đổi trong giá thuốc lá? Các nhà kinh tế đã tìm cách trả lời câu hỏi này bằng cách nghiên cứu xem điều gì xảy ra khi thuế thuốc lá thay đổi. Họ phát hiện ra rằng khi giá thuốc lá tăng 10 phần trăm, lượng cầu về thuốc lá giảm 4 phần trăm. Thanh thiếu niên đặc biệt nhạy cảm với giá thuốc lá: 10 phần trăm tăng giá làm cho lượng hút thuốc của thanh thiếu niên giảm 12 phần trăm. (a) Sự dịch chuyển của đường cầu Giá thuốc lá Chính sách cản trở sự hút thuốc làm dịch chuyển đường cầu sang trái 2 B A D1 D2 0 10 20 Lượng thuốc lá b) Sự di chuyển dọc theo đường cầu Giá thuốc lá Thuế làm tăng giá thuốc lá C gây ra sự di chuyển dọc 4 theo đường cầu 2 A D1 0 10 20 Lượng thuốc lá NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
22. Hình 4. Sự dịch chuyển và di chuyển của đường cầu. Nếu những lời cảnh báo trên bao thuốc lá thuyết phục được những người hút thuốc hút ít hơn, đường cầu về thuốc lá sẽ dịch chuyển sang trái. Trong phần (a), đường cầu dịch chuyển từ D1 sang D2. Tại mức giá bằng 2 đô la một bao, lượng cầu giảm từ 20 xuống còn 10 điếu thuốc lá mỗi ngày. Ngược lại, nếu một khoản thuế làm tăng giá thuốc lá, đường cầu không dịch chuyển. Thay vào đó, chúng ta quan sát thấy sự di chuyển đến một điểm khác trên đường cầu. Trong phần (b), khi giá tăng từ 2 lên 4 đô la, lượng cầu giảm từ 20 xuống còn 10 điếu thuốc lá mỗi ngày như được biểu thị bằng sự di chuyển từ điểm A tới điểm C. Một câu hỏi có liên quan là giá thuốc lá tác động như thế nào đối với cầu về một loại thuốc hít bị cấm. Những người chống lại thuế thuốc lá thường lập luận rằng thuốc lá và thuốc hít là những hàng hóa thay thế cho nhau, cho nên thuế thuốc lá cao làm cho mọi người sử dụng thuốc hít nhiều hơn. Ngược lại, nhiều chuyên gia về sự lạm dụng ma túy coi thuốc lá là loại “ma túy đầu tiên” dẫn thanh niên tới việc thử các loại ma túy độc hại khác. Hầu hết các công trình nghiên cứu số liệu phù hợp với quan điểm này: chúng chỉ ra rằng giá thuốc lá thấp có liên quan đến việc sử dụng nhiều thuốc hít hơn. Nói cách khác, thuốc lá và thuốc hít có vẻ là những hàng hóa bổ sung, chứ không phải thay thế cho nhau. Kiểm tra nhanh: Hãy nêu ra các yếu tố quyết định lượng bánh pizza mà bạn có cầu. Hãy đưa ra một ví dụ về biểu cầu bánh pizza và vẽ đường cầu ngầm định. Hãy nêu ra một ví dụ về yếu tố nào đó có thể làm dịch chuyển đường cầu. Sự thay đổi trong giá bánh pizza có làm dịch chuyển đường cầu này không? CUNG Bây giờ chúng ta chuyển sang mặt khác của thị trường và xem xét hành vi của người bán. Lượng cung của bất kỳ hàng hóa hay dịch vụ nào cũng là lượng mà người bán sẵn sàng và có khả năng bán. Một lần nữa, để tập trung tư duy của bạn, chúng ta hãy xem xét thị trường kem và phân tích các yếu tố quyết định lượng cung. Điều gì quyết định lượng hàng mà một cá nhân cung ứng? Bạn hãy tưởng tượng mình đang quản lý một cửa hàng Bánh kẹo Sinh viên - một công ty chuyên về sản xuất và bán kem. Yếu tố nào quyết định lượng kem mà bạn sẵn sàng sản xuất và chào bán? Sau đây là một vài câu trả lời mà bạn có thể đưa ra. Giá cả. Giá kem là một yếu tố quyết định lượng cung. Khi giá kem cao, việc bán kem có lãi và vì vậy lượng cung lớn. Là người bán kem, bạn làm việc lâu hơn, mua nhiều máy làm kem và thuê nhiều công nhân hơn. Ngược lại khi giá kem thấp, công việc kinh doanh của bạn có lợi nhuận kém hơn và bạn sản xuất ít kem hơn. Khi giá cả thấp hơn nữa, bạn có thể quyết định ngừng kinh doanh hoàn toàn và lượng cung của bạn giảm xuống tới không. Vì lượng cung tăng khi giá cả tăng và giảm khi giá cả giảm, nên chúng ta nói lượng cung có mối quan hệ thuận với giá hàng hóa. Mối quan hệ này giữa giá cả và lượng cung được gọi là luật cung. Nếu những cái khác không thay đổi, thì khi giá một hàng hóa tăng, lượng cung về hàng hóa đó cũng tăng. Giá các đầu vào. Để sản xuất kem, công ty Bánh kẹo Sinh viên sử dụng nhiều đầu vào khác NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
23. nhau như bột kem, đường, hương liệu, máy làm kem, nhà xưởng và lao động của người công nhân để trộn các chất với nhau và vận hành máy móc. Khi giá của một trong các đầu vào này tăng, việc sản xuất kem trở nên ít có lãi hơn và doanh nghiệp của bạn cung ứng ít kem hơn. Nếu giá các đầu vào tăng mạnh, bạn có thể quyết định đóng cửa doanh nghiệp và không cung ứng một cốc kem nào. Như vậy, cung về một hàng hóa có mối quan hệ nghịch với giá các đầu vào được sử dụng để sản xuất ra hàng hóa đó. Công nghệ. Công nghệ để chuyển các đầu vào thành kem là một yếu tố khác quyết định cung. Chẳng hạn việc sáng chế ra máy làm kem được cơ khí hóa đã làm giảm đáng kể lượng lao động cần thiết để sản xuất kem. Nhờ cắt giảm chi phí của doanh nghiệp, tiến bộ công nghệ làm tăng lượng cung về kem. Kỳ vọng. Lượng kem bạn cung ứng hôm nay có thể phụ thuộc vào kỳ vọng của bạn về tương lai. Chẳng hạn, nếu dự kiến giá kem sẽ tăng trong tương lai, bạn sẽ chuyển một phần sản lượng vào kho và hôm nay bạn cung ứng ít hơn ra thị trường. Biểu cung và đường cung Chúng ta hãy phân tích xem lượng cung thay đổi cùng với giá cả như thế nào khi giữ cho giá đầu vào, công nghệ và kỳ vọng không thay đổi. Bảng 4 chỉ ra lượng cung do Ben, một người bán kem, cung ứng tại các mức giá kem khác nhau. Với mức giá dưới 1 đô la, Ben không cung ứng một cốc kem nào cả. Khi giá cả tăng lên, anh ta cung cấp lượng kem ngày càng lớn hơn. Bảng này được gọi là biểu cung. Giá một cốc kem Lượng cung về kem (cốc) 0,00 đô la 0 0,50 0 1,00 1 1.50 2 2,00 3 2,50 4 3,00 5 Bảng 4. Biểu cung của Ben. Biểu cung chỉ ra lượng cung tại mỗi mức giá. Biểu cung là một bảng chỉ ra mối quan hệ giữa giá của một hàng hóa và lượng cung. Hình 5 vẽ đồ thị mô tả mối quan hệ giữa lượng cung về kem và giá cả. Đường gắn giá cả với lượng cung được gọi là đường cung. Đường cung dốc lên vì, nếu các yếu tố khác không thay đổi, giá cả cao hơn hàm ý lượng cung lớn hơn. Giá kem $3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lượng kem NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
24. Hình 5. Đường cung của Ben. Đường cung này - một đường được vẽ dựa vào biểu cung trong bảng 4 - chỉ ra rằng lượng cung về một hàng hóa thay đổi khi giá cả của nó thay đổi. Vì giá cao hơn làm tăng lượng cung, nên đường cung dốc lên. Đường cung cá nhân và đường cung thị trường Cũng như cầu thị trường là tổng các cầu của tất cả người mua, cung thị trường là tổng các lượng cung của tất cả người bán. Bảng 5 là biểu cung của hai nhà sản xuất kem là Ben và Jerry. Tại bất kỳ mức giá nào, biểu cung của Ben cũng cho chúng ta biết lượng kem mà anh ta muốn cung ứng và biểu cung của Jerry cho chúng ta biết lượng kem mà cô ta muốn cung ứng. Cung thị trường là tổng mức cung của hai cá nhân. Cung thị trường phụ thuộc vào tất cả các yếu tố tác động vào mức cung của những người bán cá biệt như giá các đầu vào được sử dụng để sản xuất ra hàng hóa, công nghệ hiện có và kỳ vọng. Ngoài ra, nó còn phụ thuộc vào số người bán. (Nếu Ben và Jerry thôi không bán kem nữa, lượng cung của thị trường sẽ giảm xuống tới 0.) Biểu cung trong bảng 5 cho thấy điều gì xảy ra đối với lượng cung khi giá cả thay đổi trong khi tất cả các biến số khác quyết định lượng cung được giữ cho không thay đổi. Giá một cốc kem Ben Jerry Thị trường 0,00 đô la 0 + 0 = 0 0,50 0 0 0 1,00 1 0 1 1,50 2 2 4 2,00 3 4 7 2,50 4 6 10 3,00 5 8 13 Bảng 5. Biểu cung cá nhân và biểu cung thị trường. Lượng cung trên một thị trường là tổng lượng cung của tất cả người bán. Hình 6 vẽ các đường cung tương ứng với những biểu cung trong bảng Cũng như đã làm với các đường cầu, chúng ta cộng các đường cung cá nhân theo phương nằm ngang để có đường cung của thị trường. Nghĩa là để xác định tổng lượng cung tại bất kỳ mức giá nào, chúng ta cũng cộng lượng cung của các cá nhân xác định được trên trục hoành của đường cung cá nhân. Đường cung của thị trường cho thấy tổng lượng cung về một hàng hóa thay đổi như thế nào khi giá cả thay đổi. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
25. Cung của Ben Cung của Jerry Giá kem Giá kem 3.00 3.00 2.50 2.50 2.00 2.00 1.50 1.50 1.00 1.00 0,50 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Lựợng kem 0 1 2 3 4 5 6 7 Lượng kem Cung thị trường Giá kem 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 0,50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lượng kem Hình 6. Cung của thị trường là tổng các mức cung cá nhân. Đường cung của một thị trường được xác định bằng cách cộng theo phương nằm ngang tất cả các đường cung cá nhân. Tại mức giá bằng 2 đô la, Ben cung 3 cốc kem và Jerry cung 4 cốc kem. Lượng cung trên thị trường tại mức giá này bằng 7 cốc kem. Sự dịch chuyển của đường cung Giả sử giá đường giảm. Sự thay đổi này ảnh hưởng tới cung về kem như thế nào? Vì đường là một đầu vào cho việc sản xuất kem, nên sự giảm giá của nó làm cho việc bán một lượng kem lớn có lãi. Điều này làm cho cung về kem tăng lên: tại bất kỳ mức giá nào, giờ đây người bán cũng sẵn sàng sản xuất lượng kem lớn hơn. Bởi vậy, đường cung về kem dịch chuyển sang phải. Khi có sự thay đổi trong bất kỳ yếu tố quyết định cung nào ngoài giá hàng hóa, đường cung đều dịch chuyển. Như hình 7 cho thấy, bất kỳ sự thay đổi nào làm tăng lượng cung tại mọi mức giá cũng làm cho đường cung dịch sang phải. Tương tự, bất kỳ sự thay đổi nào làm giảm lượng cung tại mọi mức giá cũng làm cho đường cung dịch sang trái. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
26. Giá kem S3 S1 S2 Sự gia tăng của cung Sự suy giảm của cung 0 Lượng kem Hình 7. Sự dịch chuyển của đường cung. Bất kỳ sự thay đổi nào làm tăng lượng hàng mà người bán muốn sản xuất tại một mức giá nhất định cũng làm dịch chuyển đường cung sang phải. Bất kỳ sự thay đổi nào làm giảm lượng hàng mà người bán muốn sản xuất tại một mức giá nhất định cũng làm dịch chuyển đường cung sang trái. Bảng 6 ghi các biến số quyết định lượng cung trên một thị trường và cách thức phát huy ảnh hưởng của sự thay đổi trong một biến số tới đường cung. Một lần nữa, giá cả lại đóng vai trò đặc biệt trong bảng này. Vì giá cả được ghi trên trục tung khi chúng ta vẽ đường cung, nên sự thay đổi của giá cả không làm dịch chuyển đường cung, mà chỉ biểu thị sự di chuyển dọc theo nó. Ngược lại, khi có sự thay đổi trong giá đầu vào, công nghệ, kỳ vọng hay số người bán, lượng cung tại mọi mức giá đều thay đổi; điều này được biểu thị bằng sự dịch chuyển của đường cung. Các biến số tác động tới lượng cung Sự thay đổi trong biến số này Giá cả Biểu thị sự di chuyển dọc theo đường cung Giá đầu vào Làm dịch chuyển đường cung Công nghệ Làm dịch chuyển đường cung Kỳ vọng Làm dịch chuyển đường cung Số người bán Làm dịch chuyển đường cung Bảng 6 Các yếu tố quyết định lượng cung. Bảng này ghi các biến số có thể tác động tới lượng cung trên một thị trường. Hãy chú ý tới vai trò đặc biệt của giá cả: sự thay đổi của giá cả biểu thị sự di chuyển dọc theo đường cung, còn sự thay đổi của một trong các biến số còn lại làm dịch chuyển đường cung. Tóm lại, đường cung cho thấy điều gì xảy ra với lượng cung về một hàng hóa khi giá của nó thay đổi nếu các yếu tố quyết định lượng cung khác được giữ cho không thay đổi. Khi một trong các yếu tố khác này thay đổi, đường cung sẽ dịch chuyển. Kiểm tra nhanh: Hãy nêu ra các yếu tố quyết định lượng cung bánh pizza. Hãy thiết lập một biểu cung giả định cho bánh pizza và vẽ ra đường cung tương ứng. Hãy nêu ra một ví dụ về NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
27. một yếu tố nào đó làm dịch chuyển đường cung. Sự thay đổi giá bánh pizza có làm dịch chuyển đường cung này không? KẾT HỢP ĐƯỜNG CUNG VÀ ĐƯỜNG CẦU VỚI NHAU Sau khi đã phân tích cung và cầu biệt lập với nhau, bây giờ chúng ta kết hợp chúng lại để tìm hiểu xem chúng quyết định lượng hàng bán ra và giá cả trên một thị trường như thế nào. Trạng thái cân bằng Hình 8 vẽ đường cung và đường cầu của thị trường trên cùng một hệ trục toạ độ. Hãy chú ý rằng có một điểm mà tại đó đường cung và đường cầu cắt nhau; điểm này được gọi là trạng thái cân bằng của thị trường. Mức giá mà tại đó hai đường này cắt nhau được gọi là giá cân bằng và lượng được gọi là lượng cân bằng. Trong hình 8, giá cân bằng là 2 đô la một cốc kem và lượng cân bằng là 7 cốc kem. Giá kem Cung Giá cân bằng 2.00 Trạng thái cân bằng Lượng cân bằng Cầu 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Lượng kem Hình 8. Trạng thái cân bằng cung cầu. Trạng thái cân bằng được xác định khi đường cung và đường cầu cắt nhau. Tại mức giá cân bằng, lượng cung bằng lượng cầu. Trong trường hợp của chúng ta, giá cân bằng là 2 đô la: tại mức giá này, 7 cốc kem được cung ứng và 7 cốc kem có cầu Trong từ điển, từ trạng thái cân bằng được định nghĩa là một tình huống trong đó các lực lượng khác nhau cân bằng với nhau - và từ này cũng được dùng để mô tả trạng thái cân bằng của thị trường. Tại mức giá cân bằng, lượng hàng hóa mà người mua sẵn sàng và có khả năng mua đúng bằng lượng hàng hóa mà người bán sẵn sàng và có khả năng bán. Giá cân bằng đôi khi còn được gọi là giá làm cân bằng cung cầu, vì tại mức giá này, mọi người trên thị trường đều thỏa mãn: người mua đã mua được tất cả những thứ họ muốn mua, còn người bán đã bán được tất cả những thứ mà họ muốn bán. Hành động của người mua và người bán đương nhiên làm cho thị trường chuyển tới trạng thái cân bằng cung cầu. Để hiểu tại sao, chúng ta hãy xem xét điều gì xảy ra khi giá thị trường không bằng giá cân bằng. Trước hết chúng ta hãy giả sử giá thị trường nằm trên giá cân bằng như trong phần (a) của hình Tại mức giá 2,5 đô la một cốc kem, lượng hàng hóa được cung ứng (10 cốc kem) vượt quá lượng cầu (4 cốc kem). Thị trường có sự thặng dư về hàng hóa: các nhà cung cấp không NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
28. thể bán hết lượng hàng mà họ muốn tại mức giá hiện hành. Khi có sự thặng dư kem trên thị trường kem, chẳng hạn người bán thấy tủ lạnh của mình ngày càng chất đầy kem, họ muốn bán, nhưng không thể bán được. Họ phản ứng đối với sự thặng dư bằng cách cắt giảm giá bán của họ. Giá tiếp tục giảm cho tới khi thị trường đạt tới trạng thái cân bằng. Bây giờ giả sử giá thị trường nằm dưới giá cân bằng như trong phần (b) của hình 9. Trong tình huống này, giá kem bằng 1,5 đô la một cốc và lượng cầu vượt quá lượng cung. Thị trường có sự thiếu hụt hàng hóa: những người có cầu không thể mua được toàn bộ lượng hàng mà họ muốn tại mức giá hiện hành. Khi tình trạng thiếu hụt xuất hiện trên thị trường kem, chẳng hạn người mua đã xếp hàng rồng rắn để mua một vài cốc kem hiện có. Do có quá nhiều người mua tìm mua một lượng hàng hóa quá ít, người bán phản ứng đối với sự thiếu hụt bằng cách tăng giá bán của họ mà không bị mất doanh thu. Khi giá cả tăng, thị trường lại chuyển tới trạng thái cân bằng. Như vậy, hoạt động của nhiều người bán và người mua tự động đẩy giá thị trường tới mức giá cân bằng. Khi thị trường đạt tới trạng thái cân bằng của mình, tất cả người bán và người mua đều thỏa mãn, không có áp lực đẩy giá cả tăng lên hoặc giảm xuống. Việc trạng thái cân bằng đạt được nhanh đến mức nào thay đổi theo từng thị trường, tùy thuộc vào chỗ giá cả điều chỉnh nhanh hay chậm. Tuy nhiên, trong hầu hết các thị trường tự do, sự thặng dư hay thiếu hụt chỉ mang tính chất tạm thời vì giá cả có thể chuyển tới mức cân bằng của nó. Dĩ nhiên, hiện tượng này phổ biến đến mức đôi khi nó được gọi là quy luật cung cầu: giá cả của bất kỳ hàng hóa nào cũng điều chỉnh để làm cho cung và cầu về nó cân bằng nhau. Giá kem (a) Dư cung Thặng dư Cung 2.50 2.00 Cầu 0 4 7 10 Lượng kem Lượng cầu Lượng cung (b) Dư cầu Giá kem Cung 2.00 1.50 Thiếu hụt Cầu 4 7 10 Lượng kem Lượng cung Lượng cầu Hình 9. Thị trường không nằm trong trạng thái cân bằng. Trong phần (a), thị trường có sự thặng dư. Vì giá thị trường 2,5 đô la nằm ở trên mức giá cân bằng, nên lượng cung NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
29. (10 cốc kem) vượt quá lượng cầu (4 cốc kem). Các nhà cung cấp tìm cách tăng mức bán ra bằng cách cắt giảm giá kem và điều này làm cho giá chuyển tới mức cân bằng. Trong phần (b), thị trường có sự thiếu hụt. Vì giá thị trường 1,5 đô la nằm ở dưới mức giá cân bằng, nên lượng cầu (10 cốc kem) vượt quá lượng cung (4 cốc kem). Vì có quá nhiều người mua tìm mua lượng hàng quá ít, nên các nhà cung cấp lợi dụng tình trạng thiếu hụt để tăng giá. Bởi vậy trong cả hai trường hợp, sự điều chỉnh của giá cả đều chuyển thị trường tới trạng thái cân bằng cung cầu. Ba bước để phân tích những thay đổi trong trạng thái cân bằng Cho đến nay chúng ta đã nhận thấy cung và cầu cùng nhau quyết định trạng thái cân bằng thị trường như thế nào và đến lượt nó, trạng thái cân bằng này lại quyết định giá và lượng hàng hóa mà người mua muốn mua và người bán muốn sản xuất ra. Dĩ nhiên, giá và lượng cân bằng phụ thuộc vào vị trí của đường cung và đường cầu. Khi một biến cố nào đó làm dịch chuyển một trong hai đường này, trạng thái cân bằng trên thị trường sẽ thay đổi. Việc phân tích sự thay đổi như vậy được gọi là phương pháp so sánh tĩnh vì nó liên quan đến việc so sánh hai trạng thái tĩnh - trạng thái cân bằng cũ và trạng thái cân bằng mới. 1. Xác định xem sự kiện xảy ra tác động tới đường cung, đường cầu (hoặc có thể cả hai). 2. Xác định hướng dịch chuyển của các đường 3. Sử dụng đồ thị cung cầu để xác định xem sự dịch chuyển tác động tới trạng thái cân bằng như thế nào. Bảng 7. Chương trình ba bước trong quá trình phân tích những thay đổi của trạng thái cân bằng. Khi phân tích cách thức tác động của một sự kiện nào đó tới thị trường, chúng ta tiến hành theo ba bước. Thứ nhất, chúng ta xác định xem sự kiện xảy ra tác động tới đường cung, đường cầu hoặc cả hai (trong một số tình huống). Thứ hai, chúng ta xác định xem các đường này dịch chuyển sang phải hay sang trái. Thứ ba, chúng ta sử dụng đồ thị cung cầu để kiểm tra xem sự dịch chuyển tác động tới giá và lượng cân bằng như thế nào. Bảng 7 tóm tắt các bước này. Để hiểu cách sử dụng bản “thực đơn” này, chúng ta hãy xem xét các sự kiện khác nhau có thể tác động tới thị trường kem. Ví dụ: Sự thay đổi của cầu. Giả sử vào một mùa hè thời tiết rất oi bức. Sự kiện này ảnh hưởng tới thị trường kem như thế nào? Để trả lời câu hỏi này, chúng ta hãy tiến hành theo ba bước đã nói ở trên. 1. Thời tiết oi bức ảnh hưởng tới đường cầu bằng cách làm thay đổi thị hiếu về kem. Nghĩa là thời tiết làm thay đổi lượng kem mà mọi người muốn mua tại mọi mức giá. Đường cung không thay đổi vì thời tiết không trực tiếp tác động tới các doanh nghiệp bán kem. 2. Vì thời tiết làm cho mọi người muốn ăn kem nhiều hơn, nên đường cầu dịch chuyển về bên phải. Hình 10 biểu thị sự gia tăng trong cầu này dưới dạng sự dịch chuyển của đường cầu từ D1 đến D2. Sự dịch chuyển này chỉ ra rằng lượng cầu về kem cao hơn tại mọi mức giá. 3. Như hình 10 cho thấy, sự gia tăng cầu làm tăng giá cân bằng từ 2 lên 2,5 đô la và lượng cân bằng từ 7 lên 10. Nói cách khác, thời tiết nóng làm tăng giá kem và lượng kem bán ra. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
30. Sự dịch chuyển của một đường và sự di chuyển dọc theo một đường. Hãy chú ý rằng khi thời tiết oi bức đẩy giá kem lên, lượng kem mà các doanh nghiệp cung ứng tăng, cho dù đường cung vẫn ở vị trí cũ. Trong một số tình huống, các nhà kinh tế nói rằng có sự gia tăng của “lượng cung” nhưng không có sự thay đổi của “cung”. 1. Thời tiết nóng làm tăng nhu Giá kem cầu về kem Cung Trạng thái cân 2.50 bằng mới 2.00 Trạng thái cân bằng 2 gây ra ban đầu D2 mức giá cao hơn D1 Cầu 0 7 10 Lượng kem 3. và lượng hàng bán ra cao hơn Hình 10. Sự gia tăng của cầu ảnh hưởng đến trạng thái cân bằng như thế nào. Một biến cố làm tăng lượng cầu tại mọi mức giá sẽ làm dịch chuyển đường cầu sang phải. Cả giá và lượng cân bằng đều tăng. Trong ví dụ của chúng ta, mùa hè oi bức bất thường làm cho người mua có cầu cao hơn về kem. Đường cầu dịch chuyển từ D1 tới D2, làm cho giá cân bằng tăng từ 2 lên 2,5 đô la và lượng cân bằng tăng từ 7 cốc kem lên 10 cốc kem. Từ “cung” trong trường hợp này được dùng để ám chỉ vị trí của đường cung, còn từ “lượng cung” được dùng để chỉ lượng hàng mà các nhà cung cấp muốn bán ra. Trong ví dụ của chúng ta, cung không thay đổi vì thời tiết không làm thay đổi sự sẵn sàng bán kem tại bất kỳ mức giá cho trước nào. Thay vào đó, thời tiết oi bức làm thay đổi nguyện vọng mua kem của người tiêu dùng tại bất kỳ mức giá cho trước nào và bởi vậy nó làm dịch chuyển đường cầu. Sự gia tăng cầu làm cho giá cân bằng tăng. Khi giá tăng, lượng cung tăng. Sự gia tăng của lượng cung này được biểu thị bằng sự di chuyển dọc theo đường cung. Tóm lại, sự dịch chuyển của đường cung được gọi là “sự thay đổi của cung”, còn sự dịch chuyển của đường cầu được gọi là “sự thay đổi của cầu”. Sự di chuyển dọc theo một đường cung cố định được gọi là “sự thay đổi của lượng cung”, còn sự di chuyển dọc theo một đường cầu cố định được gọi là “sự thay đổi của lượng cầu”. Ví dụ: sự thay đổi của cung. Giả sử trong một mùa hè khác, một trận động đất phá hủy nhiều nhà máy kem. Sự kiện này tác động tới thị trường kem như thế nào? Để trả lời câu hỏi này, một lần nữa chúng ta tuân thủ ba bước. 1. Trận động đất ảnh hưởng tới đường cung. Bằng cách làm giảm số người bán, trận động đất làm thay đổi lượng kem mà các doanh nghiệp muốn sản xuất và bán ra tại mọi mức NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
31. giá. Đường cầu không thay đổi vì trận động đất không trực tiếp làm thay đổi lượng kem mà mọi người muốn mua. 2. Đường cung dịch chuyển về bên trái vì tổng số kem mà các doanh nghiệp mong muốn và có khả năng bán ra giảm tại mọi mức giá. Hình 11 biểu thị sự suy giảm của cung này dưới dạng sự dịch chuyển của đường cung từ S1 đến S2. 3. Như hình 11 cho thấy, sự dịch chuyển của đường cung làm tăng giá cân bằng từ 2 lên 2,5 đô la và làm giảm lượng cân bằng từ 7 xuống chỉ còn 4 cốc kem. Do trận động đất, giá kem tăng và lượng kem bán ra giảm. 1. Một trận động đất Giá kem S2 làm giảm cung về Trạng thái cân kem bằng mới S 1 2.50 2.00 Trạng thái cân bằng ban đầu 2. gây ra mức giá cao hơn Cầu 0 4 7 Lượng kem 3. và lượng hàng bán ra thấp hơn Hình 11. Sự suy giảm của cung ảnh hưởng đến trạng thái cân bằng như thế nào. Một biến cố làm giảm lượng cung tại mọi mức giá sẽ làm dịch chuyển đường cung sang trái. Giá cân bằng tăng trong khi lượng cân bằng giảm. Trong ví dụ của chúng ta, vụ động đất làm cho người bán cung ít kem hơn. Đường cung dịch chuyển từ S1 tới S2, làm cho giá cân bằng tăng từ 2 lên 2,5 đô la và lượng cân bằng giảm từ 7 cốc kem xuống chỉ còn 4 cốc kem Ví dụ: sự thay đổi của cả cung và cầu. Bây giờ chúng ta giả sử thời tiết oi bức và trận động đất đồng thời xảy ra. Để phân tích tác động tổng hợp của cả hai sự kiện này, chúng ta vẫn tuân thủ quy tắc ba bước của mình. 1. Chúng ta nhận định rằng cả hai đường đều dịch chuyển. Thời tiết oi bức tác động tới đường cầu vì nó làm thay đổi lượng kem mà các hộ gia đình muốn mua tại mọi mức giá cho trước. Đồng thời, trận động đất làm thay đổi đường cung vì nó làm thay đổi lượng kem mà các doanh nghiệp muốn bán tại mọi mức giá cho trước. 2. Hai đường dịch chuyển theo hướng giống như trong phân tích trên đây của chúng ta: đường cầu dịch sang phải và đường cung dịch sang trái. Hình 12 minh họa cho sự dịch chuyển này. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
32. (a) Giá tăng, lượng tăng (b) Giá tăng, lượng giảm Giá kem Giá kem Cầu tăng nhẹ S2 Cầu tăng mạnh Cân bằng mới Cung giảm mạnh S2 Cân bằng mới S1 S1 P2 P2 Cung giảm nhẹ P P1 1 D 2 Cân bằng ban đầu Cân bằng ban đầu D2 D1 D 1 0 Q1 Q2 Lượng kem 0 Q2 Q1 Lượng kem Hình 12. Sự dịch chuyển của cả đường cầu và đường cung. Trong tình huống này chúng ta quan sát thấy có cả sự gia tăng của cầu và sự suy giảm của cung. Hai kết cục có thể xảy ra. Trong phần (a), giá cân bằng tăng từ P1 lên P2 và lượng cân bằng tăng từ Q1 lên Q2. Trong phần (b), giá cân bằng vẫn tăng từ P1 lên P2, nhưng lượng cân bằng giảm từ Q1 xuống Q2. 3. Như hình 12 cho thấy hai kết cục có thể xảy ra, tùy thuộc vào quy mô dịch chuyển tương đối của đường cầu và đường cung. Trong cả hai trường hợp, giá cả đều tăng. Trong phần (a), khi cầu tăng mạnh và cung giảm nhẹ, lượng cân bằng vẫn tăng lên. Ngược lại trong phần (b), khi cung giảm mạnh và cầu chỉ tăng không đáng kể, lượng cân bằng giảm. Cho nên, những biến cố này chắc chắn làm tăng giá kem, nhưng ảnh hưởng của nó đối với lượng kem bán ra không rõ ràng. Kết luận. Chúng ta đã tìm hiểu 3 ví dụ về cách sử dụng đường cung và đường cầu để phân tích sự thay đổi trong trạng thái cân bằng. Mỗi khi một sự kiện nào đó làm dịch chuyển đường cung, đường cầu hoặc cả hai, bạn có thể sử dụng các công cụ này để dự báo sự thay đổi của lượng hàng bán ra và giá của nó do sự kiện này gây ra. Bảng 8 nêu ra kết cụ dự báo được cho bất kỳ kết hợp nào do sự dịch chuyển của hai đường gây ra. Để đảm bảo chắc chắn rằng đã hiểu cách sử dụng các công cụ cung và cầu, bạn hãy lấy ra một vài mục trong bảng này và tự mình lý giải tại sao người ta lại đi đến dự báo như vậy. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
33. Không có sự thay đổi Sự gia tăng của cung Sự giảm sút của cung của cung Không có sự thay đổi P như cũ P giảm P tăng của cầu Q như cũ Q tăng Q giảm Sự gia tăng của cầu P tăng P không rõ ràng P tăng Q tăng Q tăng Q không rõ ràng Sự giảm sút của cầu P giảm P giảm P không rõ ràng Q giảm Q không rõ ràng Q giảm Bảng 8. Điều gì xảy ra đối với giá và lượng khi đường cung hoặc đường cầu dịch chuyển. Kiểm tra nhanh. Hãy phân tích xem điều gì xảy ra đối với thị trường bánh pizza nếu giá cà chua tăng. Hãy phân tích xem điều gì xảy ra đối với thị trường bánh pizza nếu giá bánh hambuger giảm. KẾT LUẬN: GIÁ CẢ PHÂN BỔ NGUỒN LỰC NHƯ THẾ NÀO? Chương này đã phân tích cung và cầu trong một thị trường duy nhất. Mặc dù phần trình bày của chúng ta tập trung vào thị trường kem, nhưng những bài học thu được ở đây cũng có thể áp dụng cho hầu hết các thị trường khác. Mỗi khi đến cửa hàng mua một cái gì đó, bạn đóng góp vào cầu về nó. Khi tìm việc làm, bạn đóng góp vào mức cung về dịch vụ lao động. Vì cung và cầu là hiện tượng kinh tế rộng khắp như thế, nên mô hình cung cầu là một công cụ phân tích mạnh mẽ. Chúng ta sẽ sử dụng mô hình này nhiều lần trong các chương sau. Một trong Mười Nguyên lý của kinh tế học trình bày trong chương 1 là: thị trường thường là cách tốt để tổ chức hoạt động kinh tế. Cho dù còn quá sớm để đánh giá xem các kết cục của thị trường tốt hay xấu, song trong chương này chúng ta đã bắt đầu nhận thức được phương thức vận hành của thị trường. Trong mọi hệ thống kinh tế, nguồn lực cần được phân bổ cho các mục đích sử dụng khác nhau. Nền kinh tế thị trường điều khiển các lực lượng cung cầu để đạt được mục tiêu này. Cung và cầu cùng nhau quyết định giá của nhiều hàng hóa và dịch vụ khác nhau trong nền kinh tế; và đến lượt nó, giá cả lại là tín hiệu để định hướng sự phân bổ các nguồn lực kinh tế. Chẳng hạn chúng ta hãy xem việc phân bổ đất đai ở bãi biển. Vì đất đai có hạn, nên không phải ai cũng được thưởng thức thú vui xa xỉ là sống trên bãi biển. Ai sẽ nhận được nguồn lực này? Câu trả lời là: ai sẵn sàng và có khả năng trả giá cho nó. Giá của đất đai ở bãi biển điều chỉnh cho đến khi lượng cầu về đất đai đúng bằng lượng cung. Vì vậy, trong nền kinh tế thị trường, giá cả là cơ chế phân phối các nguồn lực khan hiếm. Tương tự, giá cả quyết định ai sản xuất hàng hóa nào và sản xuất bao nhiêu. Chẳng hạn chúng ta hãy xem xét công việc trồng trọt. Vì chúng ta cần thức ăn để sống và vấn đề quan trọng là phải có một số người trồng trọt. Cái gì quyết định ai là trồng trọt và ai không? Trong xã hội tự do, không có cơ quan chính phủ nào đưa ra quyết định này và đảm bảo một lượng cung thực phẩm phù hợp. Thay vào đó, việc phân bổ lao động cho các nông trại được tiến hành trên cơ sở các quyết định của hàng triệu người về việc làm. Hệ thống phi tập trung này hoạt động tốt là vì quyết định của mọi người phụ thuộc vào giá cả. Giá thực phẩm và tiền NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
34. lương của nông dân (tức giá trả cho lao động của họ) điều chỉnh để đảm bảo rằng có đủ số người chọn cách trở thành người trồng trọt. Nếu một cá nhân chưa bao giờ nhìn thấy nền kinh tế thị trường trong thực tế, thì toàn bộ ý tưởng này có vẻ vô lý. Nền kinh tế là một tập đoàn người tham gia vào nhiều hoạt động phụ thuộc lẫn nhau. Cài gì làm cho các quyết định phi tập trung không rơi vào tình trạng hỗn loạn? Cái gì phối hợp hoạt động của hàng triệu con người với năng lực và nguyện vọng khác nhau? Yếu tố nào đảm bảo rằng cái cần làm sẽ thực sự được làm? Câu trả lời là giá cả. Nếu nền kinh tế được dẫn dắt bởi bàn tay vô hình như câu nói nổi tiếng của Adam Smith, thì hệ thống giá cả là cây gậy mà bàn tay vô hình sử dụng để chỉ huy dàn nhạc kinh tế. TÓM TẮT ○ Các nhà kinh tế sử dụng mô hình cung cầu để phân tích các thị trường cạnh tranh. Trong thị trường cạnh tranh có nhiều người bán và người mua, mỗi người chỉ có ảnh hưởng rất nhỏ hoặc không có ảnh hưởng đối với giá thị trường. ○ Đường cầu cho biết lượng cầu về một hàng hóa phụ thuộc vào giá cả như thế nào. Theo luật cầu thì khi giá của một hàng hóa giảm, lượng cầu về nó sẽ tăng. Bởi vậy, đường cầu dốc xuống. ○ Ngoài giá cả, các yếu tố khác quyết định lượng cầu bao gồm thu nhập, thị hiếu, kỳ vọng và giá của các hàng hóa thay thế hoặc bổ sung. Nếu một trong các yếu tố này thay đổi, đường cầu sẽ dịch chuyển. ○ Đường cung cho biết lượng cung về một hàng hóa phụ thuộc vào giá cả như thế nào. Theo luật cung thì khi giá của một hàng hóa tăng, lượng cung về nó sẽ tăng. Bởi vậy, đường cung dốc lên. ○ Ngoài giá cả, các yếu tố khác quyết định lượng cung bao gồm giá các đầu vào, công nghệ và kỳ vọng. Nếu một trong các yếu tố này thay đổi, đường cung sẽ dịch chuyển. ○ Giao điểm của đường cung và đường cầu quyết định trạng thái cân bằng của thị trường. Tại mức giá cân bằng, lượng cung bằng lượng cầu. ○ Hành vi của người mua và người bán đương nhiên thúc đẩy thị trường thay đổi theo hướng tiến tới trạng thái cân bằng. Khi giá thị trường nằm trên giá cân bằng, sẽ xuất hiện sự thặng dư hàng hóa và điều này làm cho giá thị trường giảm. Khi giá thị trường nằm dưới giá cân bằng, sẽ xuất hiện sự thiếu hụt hàng hóa và điều này làm cho giá thị trường tăng. ○ Để phân tích xem một biến cố tác động tới thị trường như thế nào, chúng ta sử dụng đồ thị cung cầu để nghiên cứu xem biến cố đó tác động tới giá và lượng cân bằng như thế nào. Trước hết chúng ta xét xem biến cố làm dịch chuyển đường cung hay đường cầu. Thứ hai, chúng ta xét xem đường đó dịch chuyển theo hướng nào. Thứ ba, chúng ta so sánh trạng thái cân bằng mới với trạng thái cân bằng cũ. ○ Trong nền kinh tế thị trường, giá cả là tín hiệu chỉ đạo các quyết định kinh tế và qua đó phân bổ các nguồn lực khan hiếm. Đối với mọi hàng hóa trong nền kinh tế, giá cả đều đảm bảo rằng cung và cầu cân bằng nhau. Khi đó giá cân bằng quyết định người mua sẽ mua bao nhiêu hàng hóa và người bán sẽ bán bao nhiêu hàng hóa. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
35. CÁC THUẬT NGỮ CƠ BẢN Đường cung Supply curve Biểu cầu Demand schedule Biểu cung Supply schedule Giá cân bằng Equilibrium price Hàng bổ sung Complement Hàng cấp thấp Inferior good Hàng hóa thông thường Normal good Hàng thay thế Substitute Lượng cân bằng Equilibrium quantity Lượng cầu Quantity demanded Lượng cung Quantity supplied Luật cầu Law of demand Luật cung Law of supply Những cái khác không thay đổi Ceteris paribus Quy luật cung cầu Law of demand and supply Sự thặng dư Surplus Sự thiếu hụt Shortage Thị trường cạnh tranh Competitive market Thị trường Market Trạng thái cân bằng Equilibrium NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 2 – Các lực lượng cung cầu thị trường 1
36. CHƯƠNG 3 HỆ SỐ CO GIÃN VÀ ỨNG DỤNG Hãy tưởng tượng bạn là một nông dân trồng lúa mỳ ở Kansas. Vì toàn bộ thu nhập mà bạn kiếm được là từ việc bán lúa mỳ, nên bạn dành mọi nỗ lực để làm cho đất đai đạt năng suất cao nhất. Bạn phải nắm vững tình hình thời tiết và độ phì của đất, phải kiểm tra tình hình sâu hại và dịch bệnh, cũng như nghiên cứu các thành tựu mới nhất trong ngành trồng trọt. Bạn biết rằng càng trồng nhiều lúa mỳ, bạn càng bán được nhiều sau khi thu hoạch, nhờ vậy thu nhập và mức sống của bạn càng cao. Đến một ngày, trường Đại học Tổng hợp Kansas công bố một phát minh lớn. Các nhà nghiên cứu thuộc bộ môn Nông nghiệp của trường này đã tạo ra một giống lúa mỳ mới cho phép làm tăng sản lượng mà người nông dân có thể sản xuất trên mỗi mẫu thêm 20%. Bạn sẽ phản ứng thế nào trước thông tin này? Bạn có sử dụng giống mới đó không? So với trước đây, phát hiện này làm lợi hay gây thiệt hại cho bạn? Trong chương này, chúng ta sẽ thấy các câu hỏi như vậy có thể dẫn đến những câu trả lời rất đáng ngạc nhiên. Sự ngạc nhiên xuất phát từ việc ứng dụng những công cụ cơ bản nhất của kinh tế học là cung và cầu vào thị trường lúa mỳ. Chương trước đã giới thiệu về cung và cầu. Ở bất kỳ thị trường cạnh tranh nào, chẳng hạn thị trường lúa mỳ, đường cung dốc lên biểu thị hành vi của người bán và đường cầu dốc xuống biểu thị hành vi của người mua. Giá hàng hóa điều chỉnh làm cho lượng cung và cầu cân bằng nhau. Để ứng dụng phương pháp phân tích cơ bản này vào mục đích tìm hiểu ảnh hưởng của phát minh trong nông nghiệp nêu trên, trước hết chúng ta phát triển thêm một công cụ nữa: khái niệm hệ số co giãn. Hệ số co giãn - một công cụ phản ánh mức độ phản ứng của người mua và người bán trước những thay đổi của thị trường - cho phép chúng ta phân tích cung và cầu với độ chính xác cao hơn. HỆ SỐ CO GIÃN CỦA CẦU Khi phân tích các yếu tố quyết định cầu trong chương 4, chúng ta đã thấy rằng cầu về một hàng hóa nào đó của người mua cao hơn nếu giá của nó thấp hơn, thu nhập của họ cao hơn, giá của những hàng hóa thay thế cao hơn, hoặc giá của những hàng hóa bổ sung cho nó thấp hơn. Phân tích này mới chỉ mang tính chất định tính, chứ chưa phải là định lượng. Nghĩa là chúng ta mới phân tích về hướng thay đổi của lượng cầu, chứ chưa phân tích quy mô thay đổi. Để tính toán quy mô thay đổi của cầu trước những thay đổi của các yếu tố quyết định nó, các nhà kinh tế sử dụng khái niệm hệ số co giãn. Hệ số co giãn giá của cầu và các yếu tố quyết định nó Luật cầu nói rằng sự giảm giá của một hàng hóa làm tăng lượng cầu về nó. Hệ số co giãn giá của cầu phản ánh mức độ phản ứng của cầu trước sự thay đổi của giá. Cầu về một hàng hóa được coi là co giãn với giá cả nếu lượng cầu thay đổi mạnh khi giá thay đổi. Cầu được coi là không co giãn nếu lượng cầu chỉ thay đổi rất ít khi giá thay đổi. Những yếu tố nào quyết định cầu về một hàng hóa co giãn hay không co giãn? Do cầu về một hàng hóa bất kỳ phụ thuộc vào sở thích của người tiêu dùng, nên hệ số co giãn giá của cầu phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố kinh tế, xã hội và tâm lý - những yếu tố tạo ra nguyện vọng cá NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 3 – Hệ số co giãn và ứng dụng 1
37. nhân. Song dựa vào kinh nghiệm, chúng ta có thể nêu ra một vài nguyên tắc chung về các yếu tố quyết định hệ số co giãn giá của cầu. Hàng thiết yếu và hàng xa xỉ. Cầu thường không co giãn theo giá cả đối với hàng hóa thiết yếu, nhưng lại co giãn đối với hàng xa xỉ. Khi giá của dịch vụ khám bệnh tăng, mọi người không giảm đáng kể số lần đi khám bệnh, mặc dù họ có thể đi khám ít hơn đôi chút. Ngược lại, khi giá du thuyền tăng, lượng cầu về du thuyền giảm đáng kể. Lý do là hầu hết mọi người đều coi việc đi khám bệnh là dịch vụ thiết yếu, còn du thuyền là một mặt hàng xa xỉ. Tất nhiên, việc một hàng hóa được coi là thiết yếu hay xa xỉ không phụ thuộc vào các thuộc tính cố hữu của nó, mà tùy thuộc vào sở thích của người mua nó. Ví dụ một thủy thủ không có vấn đề gì về sức khỏe có thể coi du thuyền là hàng thiết yếu và cầu của anh ta không co giãn, còn khám bệnh là hàng xa xỉ và cầu của anh ta lại co giãn. Sự sẵn có của các hàng hóa thay thế gần. Những hàng hóa có hàng thay thế gần thường có cầu co giãn mạnh hơn, vì người mua rất dễ dàng chuyển từ việc sử dụng chúng sang các hàng hóa khác. Ví dụ, bơ động vật và bơ thực vật là hai loại hàng hóa dễ thay thế cho nhau. Nếu giá bơ thực vật không thay đổi, mức tăng nhỏ của giá bơ động vật có thể dẫn tới sự giảm sút đáng kể của lượng bơ động vật bán ra. Ngược lại, do trứng là loại thực phẩm không có hàng hóa thay thế, nên cầu về trứng có thể ít co giãn hơn so với cầu về bơ động vật. Định nghĩa về thị trường. Hệ số co giãn của cầu trên bất kỳ thị trường nào cũng phụ thuộc vào cách xác định phạm vi của thị trường đó. Những thị trường có phạm vi hẹp thường có cầu co giãn mạnh hơn so với thị trường có phạm vi rộng, bởi vì người ta dễ tìm được hàng hóa thay thế gần gũi cho những hàng hóa có phạm vi hẹp. Ví dụ thực phẩm, một nhóm hàng rộng, có cầu tương đối ít co giãn vì không có hàng thay thế gần gũi. Kem là một mặt hàng hẹp hơn nên có cầu co giãn mạnh hơn vì người ta dễ dàng tìm được loại thức ăn tráng miệng khác thay cho kem. Kem va ni là một mặt hàng hẹp hơn nữa, nên cầu về nó co giãn rất mạnh, do các hương vị khác của kem hầu như có thể thay thế hoàn hảo cho va ni. Giới hạn thời gian. Hàng hóa thường có cầu co giãn hơn trong khoảng thời gian dài hơn. Khi giá xăng tăng, cầu về xăng giảm chút ít trong một vài tháng đầu. Nhưng về lâu về dài, người ta mua những loại xe tiết kiệm nhiên liệu hơn, chuyển sang sử dụng phương tiện giao thông công cộng hoặc chuyển nhà về gần nơi làm việc hơn. Trong vòng vài năm, cầu về xăng giảm đáng kể. Tính toán hệ số co giãn giá của cầu Sau khi phân tích khái niệm hệ số co giãn giá của cầu theo ý nghĩa chung, bây giờ chúng ta xem xét kỹ hơn về cách tính toán nó. Các nhà kinh tế tính hệ số co giãn giá của cầu bằng cách lấy phần trăm thay đổi của lượng cầu chia cho phần trăm thay đổi của giá. Nghĩa là: Phần trăm thay đổi của lượng Hệ số co giãn theo giá của cầu = ầ Phần trăm thay đổi của giá Giả sử sự gia tăng 10 phần trăm của giá một cốc kem làm cho lượng kem mà bạn mua giảm 20 phần trăm. Chúng ta tính toán hệ số co giãn giá của cầu trong trường hợp này như sau: Hệ số co giãn của cầu = 20 phần trăm /10 phần trăm = 2 NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 3 – Hệ số co giãn và ứng dụng 2
38. Trong ví dụ này, hệ số co giãn bằng 2 cho chúng ta biết rằng sự thay đổi của lượng cầu lớn gấp hai lần sự thay đổi của giá cả. Do lượng cầu về một hàng hóa có quan hệ tỷ lệ nghịch với giá của nó, nên phần trăm thay đổi của lượng cầu luôn trái dấu với phần trăm thay đổi của giá. Trong ví dụ trên, phần trăm thay đổi của giá là dương 10% (phản ánh sự tăng lên), phần trăm thay đổi của lượng là âm 20% (phán ánh sự giảm đi). Do đó, hệ số co giãn giá của cầu thường được ghi bằng số âm. Ở đây, chúng ta thống nhất bỏ qua dấu âm và ghi tất các hệ số co giãn giá bằng số dương (các nhà toán học gọi đó là giá trị truyệt đối). Như vậy theo quy ước, hệ số co giãn giá càng lớn, mức độ phản ứng của lượng cầu đối với giá càng mạnh. Phương pháp trung điểm: cách tốt hơn để tính toán phần trăm thay đổi và hệ số co giãn Nếu tính hệ số co giãn giá của cầu giữa hai điểm trên một đường cầu, bạn sẽ vấp phải một vấn đề khó chịu, đó là hệ số co giãn từ điểm A đến điểm B có thể khác với hệ số co giãn từ điểm B đến điểm A. Ví dụ, chúng ta hãy xem xét các số liệu sau: Tại A: Giá = 4 đô la Lượng = 120 Tại B: Giá = 6 đô la Lượng = 80 Từ điểm A đến điểm B, giá tăng 50% và lượng giảm 33%, nên hệ số co giãn giá của cầu bằng 33/50 hay 0.66. Ngược lại, từ điểm B đến điểm A, giá giảm 33% và lượng tăng 50%, vì vậy hệ số co giãn giá của cầu bằng 50/33 hay 1,5. Một cách để tránh trục trặc này là sử dụng phương pháp trung điểm khi tính hệ số co giãn. Thay vì tính phần trăm thay đổi theo cách thông thường, phương pháp trung điểm tính phần trăm thay đổi bằng cách chia mức thay đổi cho giá trị trung bình giữa mức đầu và mức cuối. Ví dụ giá trị trung bình của 4 đô la và 6 đô la là 5 đô la. Do đó theo phương pháp trung điểm, sự thay đổi từ 4 đô la lên 6 đô la được coi là bằng 40%, vì ( 6 - 4 )/5 x 100 = 40%. Tương tự, sự thay đổi từ 6 đô la xuống 4 đô la được là giảm 40%. Do phương pháp trung điểm mang lại câu trả lời giống nhau cho cả hai trường hợp, mặc dù sự thay đổi có hướng khác nhau, nên nó thường được sử dụng khi phải tính hệ số co giãn giá của cầu giữa hai điểm. Trong ví dụ của chúng ta, trung điểm giữa A và B là: Trung điểm: Giá = 5 đô la Lượng = 100 Theo phương pháp trung điểm, khi đi từ điểm A đến điểm B, giá tăng 40% và lượng giảm 40%. Tương tự, từ B đến A giá giảm 40% và lượng tăng 40%. Như vậy trong cả hai trường hợp, hệ số co giãn giá của cầu đều bằng 1. Chúng ta có thể trình bày phương pháp trung điểm bằng công thức tính hệ số co giãn giá của cầu giữa hai điểm (Q1, P1) và (Q2, P2) như sau: (Q − Q ) /[(Q + Q ) / 2] Hệ số co giãn giá của cầu = 2 1 2 1 (P2 − P1 ) /[](P2 + P1 ) / 2 Tử số trong công thức trên là phần trăm thay đổi của lượng tính theo phương pháp trung điểm, mẫu số là phần trăm thay đổi của giá tính theo phương pháp trung điểm. Nếu cần tính toán hệ số co giãn, bạn nên sử dụng công thức này. Song trong cuốn sách này, ít khi chúng ta cần thực hiện những tính toán như vậy. Đối với mục đích nghiên cứu chúng ta, thì điều quan trọng không phải là cách toán hệ số co giãn, mà ý nghĩa của nó - tức mức độ phản ứng của lượng cầu đối với giá. NGUYÊN LÝ KINH TẾ HỌC Chương 3 – Hệ số co giãn và ứng dụng 3