Giáo trình môn Thị trường chứng khoán

Nội dung text: Giáo trình môn Thị trường chứng khoán

1. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP. HOÀ CHÍ MINH KHOA KINH TEÁ BOÄ MOÂN TAØI CHÍNH-NGAÂN HAØNG ÑOÀNG CHUÛ BIEÂN: GS.TS. NGUYEÃN THÒ CAØNH-TS. TRAÀN VIEÁT HOAØNG THÒ TRÖÔØNG CHÖÙNG KHOAÙN (Saùch tham khaûo) BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN Thaønh phoá Hoà Chí Minh 2007 BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 1
2. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 2
3. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG LÔØI GIÔÙI THIEÄU Cuøng vôùi söï phaùt trieån khaù maïnh meõ cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn trong naêm vöøa qua, caùc taøi lieäu lieân quan ñeán thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc xuaát baûn khaù phong phuù taïi Vieät Nam. Tuy nhieân, moãi loaïi saùch, taøi lieäu xuaát baûn nhaèm phuïc vuï cho caùc muïc tieâu khaùc nhau, nhö saùch, taøi lieäu phuïc vuï chöông trình ñaøo taïo ngaén haïn, caáp toác cho caùc nhaø ñaàu tö coâng chuùng, loaïi saùch, taøi lieäu phoå bieán thoâng tin phuïc vuï baïn ñoïc coâng chuùng, saùch, taøi lieäu giaùo trình giaûng daïy trong caùc tröôøng ñaïi hoïc cho caùc sinh vieân ngaønh taøi chính-ngaân haøng vaø caùc chuyeân ngaønh kinh teá khaùc Trong khuoân khoå chöông trình ñaøo taïo chuyeân ngaønh Taøi chính-Ngaân haøng, vaø caùc ngaønh kinh teá khaùc cuûa Khoa Kinh Teá-Ñaïi Hoïc Quoác Gia TP.HCM, moân hoïc “Thò tröôøng Chöùng khoaùn” ñöôïc thieát keá vôùi thôøi löôïng ba tín chæ (45 tieát), chuû yeáu chuùng toâi muoán cung caáp cho sinh vieân nhöõng vaán ñeà cô baûn veà thò tröôøng chöùng khoaùn, caáu truùc vaø cô cheá hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn. Tuy nhieân, ñoái vôùi sinh vieân ngaønh Taøi chính - Ngaân haøng ñaõ coù caùc kieán thöùc ñöôïc hoïc veà quaûn trò taøi chính vaø ñaàu tö taøi chính, seõ ñöôïc hoïc caùc chuyeân ñeà chuyeân saâu hôn veà phaân tích chöùng khoaùn, caùc chöùng khoaùn phaùi sinh nhö quyeàn choïn, hôïp ñoàng töông lai, . Do ñoù, muïc tieâu chính cuûa chuùng toâi khi hình thaønh cuoán saùch naøy laø vöøa phuïc vuï taøi lieäu giaûng daïy moân hoïc “Thò tröôøng Chöùng khoaùn” cho ngaønh Taøi chính - Ngaân haøng, vaø caùc chuyeân ngaønh kinh teá khaùc cuûa Khoa Kinh Teá, ÑH Quoác Gia TP.HCM, ñoàng thôøi cuõng laø taøi lieäu tham khaûo cho sinh vieân ñaïi hoïc vaø cao hoïc, chuyeân ngaønh Taøi chính - Ngaân haøng khi löïa choïn vieát caùc chuyeân ñeà moân hoïc, hoaëc chuyeân ñeà thöïc taäp toát nghieäp coù lieân quan ñeán thò tröôøng chöùng khoaùn. Vôùi caùc noäi dung ñöôïc bieân soaïn cuûa cuoán saùch ñeå ñaùp muïc tieâu ñaøo taïo neâu treân, chuùng toâi goïi teân taøi lieäu tham khaûo naøy laø “ Thò tröôøng chöùng khoaùn: Cô caáu vaø Cô cheá hoaït ñoäng”. Trong quaù trình hình thaønh vaø bieân soaïn cuoán saùch tham khaûo naøy, chuùng toâi ñaõ ñoïc vaø tham khaûo khaù nhieàu taøi lieäu veà thò tröôøng taøi chính, thò tröôøng chöùng khoaùn, quaûn trò taøi chính ñaõ xuaát baûn trong vaø ngoaøi nöôùc, ñaëc bieät laø caùc taøi lieäu nguyeân baûn baèng tieáng Anh. Coù theå noùi, ña soá caùc chöông cuûa cuoán saùch naøy ñöôïc bieân soaïn döïa vaøo taøi lieäu chuyeân ñeà chöùng khoaùn khaù noåi tieáng ôû Hoa Kyø ñoù laø cuoán saùch “Chöùng khoaùn ñaïi cöông” , Pass Trak, Series (Taäp) 7 trong haøng loaït caùc series veà caùc nguyeân lyù vaø thöïc haønh taøi chính cuûa hai taùc giaû Kimberly K. Walker-Daniels, do Nhaø xuaát baûn Taøi Chính DearBorn, Hoa Kyø xuaát baûn töø naêm 1996, vaø taùi baûn nhieàu laàn. Keát caáu noäi dung cuoán saùch goàm coù 12 chöông vaø phaàn phuï luïc giôùi thieäu Toång quan veà thò tröôøng khoaùn Vieät Nam. Noäi dung caùc chöông coù theå toùm löôïc bao goàm: Chöong 1 giôùi thieäu toång quan veà thò tröôøng taøi chính. Do thò tröôøng chöùng khoaùn laø moät phaän caáu thaønh cuûa thò tröôøng taøi chính, neân trong chöông naøy seõ ñeà caäp ñeán nhöõng khaùi nieäm coù lieân quan ñeán thò tröôøng taøi chính, caáu truùc vaø haøng hoùa cuûa thò tröôøng taøi chính, moái quan heä giöõa caùc boä phaän cuûa thò tröôøng taøi chính. Chöông 2 trình baøy toång quan veà thò tröôøng chöùng khoaùn bao goàm chöùc naêng, toå chöùc vaø caùc nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn, phaân loaïi thò tröôøng chöùng khoaùn vaø giôùi thieäu ñoâi neùt veà lòch söû hình thaønh thò tröôøng chöùng khoaùn. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 3
4. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Chöông 3 giôùi thieäu coå phieáu-chöùng khoaùn chuû sôû höõu. Chöông naøy naøy seõ giaûi thích caùc tính chaát quan troïng nhaát cuûa daïng chöùng khoaùn coù gaén lieàn vôùi quyeàn chuû sôû höõu doanh nghieäp (coå phieáu vaø coå phieáu öu ñaõi), quyeàn lôïi vaø quyeàn haïn cuûa ngöôøi giöõ coå phieáu, caùc phöông caùch ñònh giaù vaø phaân loaïi coå phieáu, chöùng chæ chöùng khoaùn vaø laøm theá naøo chuyeån giao sôû höõu töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc, caùc chöùng nhaän ñaûm baûo vaø laøm theá naøo ñeå ñaàu tö vaøo caùc coâng ty trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. Chöông 4 giôùi thieäu chöùng khoaùn nôï-traùi phieáu, trong ñoù seõ trình baøy caùc daïng traùi phieáu khaùc nhau bao goàm caùc loaïi traùi phieáu do chính phuû, ñòa phöông vaø caùc coâng ty phaùt haønh ñöôïc xem laø caùc daïng chöùng khoaùn nôï. Trong chöông naøy cuõng giôùi thieäu cô sôû xeáp haïng traùi phieáu nô, lôïi suaát traùi phieáu vaø traùi phieáu chuyeån ñoåi. Chöông 5 ñeà caäp ñeán giao dòch sô caáp-baûo laõnh phaùt haønh, trong ñoù giôùi thieäu nhöõng thaønh phaàn tham gia phaùt haønh, caùc daïng phaùt haønh, nhoùm ngöôøi mua, phaùt haønh ra coâng chuùng, vaø caùc qui trình baûo laõnh phaùt haønh. Chöông 6 trình baøy giao dòch chöùng khoaùn-thò tröôøng thöù caáp. Trong chöông naøy nhaéc laïi moät soá khaùi nieäm cô baûn veà thò tröôøng thöù caáp, thò tröôøng nieâm yeát, thò tröôøng OTC, phaân bieät, so saùnh caùc loaïi thò tröôøng. Ñaëc bieät, chöông 6 trình baøy saâu veà phöông thöùc giao dòch taïi Sôû giao dòch chöùng khoaùn New York (NYSE), phöông thöùc ñaáu giaù Chöông 7 lieân quan ñeán caùc leänh trong giao dòch chöùng khoaùn. Khaùch haøng muoán mua hay baùn chöùng khoaùn coù theå ñöa ra nhieàu loaïi leänh khaùc nhau, vì vaäy chöông naøy seõ giôùi thieäu haøng loaït caùc loaïi leänh nhö leänh thò tröôøng, leänh giôùi haïn, leänh döøng, leänh döøng giôùi haïn, leänh coù giaù trò trong ngaøy ., vaø so saùnh tính chaát cuûa caùc leänh giao dòch. Ngoaøi ra chöông 7 cuõng ñeà caäp ñeán vaán ñeà baùo giaù, caùc loaïi baùo giaù. Chöông 8 ñeà caäp ñeán vaán ñeà baùn khoáng, trong ñoù khaùi nieäm nhö theá naøo laø baùn khoáng coå phieáu, khaùc vôùi baùn coå phieáu coù quyeàn sôû höõu nhö theá naøo, caùc quy ñònh baùn khoáng treân Sôû giao dòch vaø baùn khoáng treân thò tröôøng OTC. Chöông 9 lieân quan ñeán phaân tích chöùng khoaùn. Coù hai phöông phaùp phaân tích chöùng khoaùn ñoù laø phaân tích cô baûn vaø phaân tích kyõ thuaät. Trong chöông naøy seõ giôùi thieäu töøng phöông phaùp, cô sôû lyù thuyeát phaân tích kyõ thuaät, caùc thoâng soá thò tröôøng vaø giôùi thieäu caùc tình huoáng veà xu höôùng giaù vaø quyeát ñònh mua/baùn coå phieáu theo töøng tình huoáng. Ñoái vôùi phöông phaùp phaân tích cô baûn, nhöõng noäi dung ñeà caäp bao goàm phaân tích theo ngaønh, phaân tích taøi chính coâng ty, vaø cho thí duï tình huoáng phaân tích cô baûn chöùng khoaùn moät coâng ty cuï theå. Chöông 10 giôùi thieäu veà hôïp ñoàng quyeàn choïn. Quy ñònh cuûa hôïp ñoàng quyeàn choïn, hoaùn ñoåi quyeàn choïn vaø thò tröôøng quyeàn choïn laø moät lónh vöïc maø möùc ñoä phöùc taïp ngaøy caøng gia taêng. Noù laø moät phöông tieän cho caùc nhaø ñaàu tö kieám lôøi, ñaàu cô chöùng khoaùn, ñaàu cô ngoaïi teä vaø caùc coâng cuï phaùi sinh khaùc, hoaëc laø phoøng ngöøa hay baûo veä vò theá cuûa caùc khoaûn ñaàu tö khaùc. Trong chöông naøy seõ ñöa ra caùc khaùi nieäm veà quyeàn choïn, quyeàn choïn chöùng khoaùn, boán giao dòch quyeàn choïn cô baûn, cô cheá hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng quyeàn choïn, vaø moät soá thí duï cuï theå veà quyeàn choïn. Chöông 11 giôùi thieäu veà hôïp ñoàng töông lai vaø thò tröôøng töông lai. Hôïp ñoàng töông lai (futures contract) vaø hôïp ñoàng kyø haïn (forward contract) gioáng hôïp ñoàng quyeàn choïn ôû choã chuùng quy ñònh vieäc mua vaø baùn taøi saûn taøi chính hoaëc moät loaïi haøng hoaù cô sôû naøo BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 4
5. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG ñoù vaøo moät thôøi ñieåm trong töông lai. Tuy nhieân, ñieåm khaùc bieät laø ngöôøi sôû höõu quyeàn choïn khoâng bò buoäc phaûi mua loaïi haøng hoaù cô sôû vaø cuõng seõ khoâng laøm nhö vaäy neáu vieäc mua laøm cho ngöôøi ñoù bò thieät haïi. Chöông naøy seõ laøm roõ caùc khaùi nieäm coù lieân quan nhö hôïp ñoàng töông lai, sôû giao dòch hôïp ñoàng töông lai vaø thaønh phaàn tham gia, vaø cô cheá hoaït ñoäng cuûa noù. Chöông 12 trình baøy caùc saûn phaåm coâng ty ñaàu tö. Moâït Coâng ty ñaàu tö laø moät coâng ty coå phaàn hay laø quyõ tín thaùc thoâng qua ñoù caùc caù nhaân coù theå ñaàu tö vaøo caùc danh muïc chöùng khoaùn lôùn vaø ña daïng baèng caùch gom tieàn cuûa hoï vaø nhöõng nhaø ñaàu tö khaùc laïi. Baèng caùch ñaàu tö thoâng qua coâng ty ñaàu tö, caùc caù nhaân coù theå coù ñöôïc caùc lôïi ích cuûa caùc nhaø ñaàu tö lôùn ( ña daïng hoaù ñaàu tö, chi phí giao dòch thaáp, ñoäi nguõ quaûn lyù chuyeân nghieäp v.v) maø nhöõng nhaø ñaàu tö nhoû khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Chöông naøy seõ moâ taû caùc loaïi coâng ty ñaàu tö khaùc nhau vaø caùc ñaëc thuø cuûa noù, bao goàm caùch thöùc thaønh laäp vaø quaûn lyù quó ñaàu tö , caáu truùc cuûa quó, caùc ñaëc tính cuûa quó vaø caùc lôïi ích phuø hôïp ñeå thu huùt caùc nhaø ñaàu tö. Ngoaøi giôùi thieäu lyù thuyeát caùc baøi hoïc theo töøng chöông, trong moãi chöông ñeàu coù caâu hoûi thaûo luaän vaø baøi taäp thöïc haønh. Tuy nhieân, do phaàn lyù thuyeát vaø phaàn baøi taäp ñeàu quaù daøi, neân chuùng toâi ñeå phaàn caâu hoûi vaø baøi taäp taùch rieâng, khoâng naèm trong cuoán saùch naøy. Saùch “Thò tröôøng chöùng khoaùn: Caáu truùc vaø cô cheá hoaït ñoäng” do taäp theå giaûng vieân Boä moân Taøi chính-Ngaân haøng, Khoa Kinh Teá-ÑH Quoác Gia TP.HCM bieân soaïn. Nhöõng ngöôøi tham gia bieân soaïn goàm: GS.TS. Nguyeãn Thò Caønh , Tröôûng Boä moân Taøi chính-Ngaân haøng thöïc hieän chöông 1 vaø chöông 2, chuû bieân; TS. Traàn Vieát Hoaøng, Phoù tröôûng Boä moân Taøi chính-Ngaân haøng thöïc hieän chöông 3 vaø chöông 4, ñoàng chuû bieân; ThS. Cung Traàn Vieät, Giaûng vieân Boä moân Taøi Chính-Ngaân haøng thöïc hieän chöông 5; 6;7; ThS. Cao Thò Höông Giang, Giaûng vieân Boä moân Taøi Chính - Ngaân haøng thöïc hieän chöông 8, chöông 9, vaø chöông 12; ThS. Traàn Huøng Sôn, Giaûng vieân Boä moân Taøi Chính-Ngaân haøng thöïc hieän chöông 10 vaø chöông 11. Ñaây laø taøi lieäu bieân soaïn laàn ñaàu, do ñoù chaéc chaén seõ khoâng traùnh khoûi caùc sai soùt. Vì vaäy, chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc caùc yù kieán ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc ñeå cho laàn taùi baûn saùch seõ ñöôïc hoaøn thieän hôn. Moïi ñoùng goùp xin göû i veà: Boä Moân Taøi Chính-Ngaân Haøng Khoa Kinh Teá-ÑH Quoác Gia TP.HCM Tel: 08 7242589; Fax: 08 7220851; Email: ntcanh@vnuhcm.edu.vn BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 5
6. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG TAØI CHÍNH Thò tröôøng chöùng khoùan laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa thò tröôøng taøi chính. Ñeå hieåu roõ chöùc naêng, nguyeân taéc vaø toå chöùc cuûa thò tröôøng chöùng khoùan, trong chöông naøy seõ ñeà caäp ñeán nhöõng khaùi nieäm coù lieân quan ñeán thò tröôøng taøi chính, caáu truùc vaø haøng hoùa cuûa thò tröôøng taøi chính. 1. Khaùi nieäm vaø chöùc naêng cuûa thò tröôøng taøi chính 1.1. Khaùi nieäm veà thò tröôøng taøi chính Trong neàn kinh teá, voán ñoùng moät vai troø quan troïng. Neàn kinh teá phaùt trieån yeâu caàu phaûi coù voán ñeå ñaàu tö. Trong neàn kinh teá thò tröôøng thöôøng coù hai nhoùm ñoái töôïng lieân quan ñeán sôû höõu vaø söû duïng voán. Nhoùm thöù nhaát laø nhöõng ngöôøi coù cô hoäi ñaàu tö ñeå sinh lôøi, töùc coù nhu caàu söû duïng voán. Nhoùm thöù hai goàm nhöõng ngöôøi coù voán, tieàn tieát kieäm nhöng laïi khoâng coù cô hoäi ñaàu tö. Ñeå cho ngöôøi coù voán gaëp ñöôïc ngöôøi coù nhu caàu söû duïng voán ñoøi hoûi phaûi coù moät quaù trình luaân chuyeån voán. Quaù trình luaân chuyeån voán ñöôïc hình thaønh treân cô sôû cô cheá hoïat ñoäng chuyeån ñoåi töø tieát kieäm sang ñaàu tö. Cô cheá chuyeån ñoåi naøy ñöôïc thöïc hieän trong khuoân khoå cuûa thò tröôøng taøi chính. Nhôø coù thò tröôøng taøi chính maø nhöõng ngöôøi thieáu voán coù theå huy ñoäng voán baèng caùch phaùt haønh caùc coâng cuï taøi chính nhö coå phieáu, traùi phieáu. Nhöõng ngöôøi coù voán dö thöøa thay vì ñaàu tö vaøo maùy moùc, thieát bò, nhaø xöôûng ñeå saûn xuaát ra haøng hoùa seõ ñaàu tö qua vieäc mua caùc taøi saûn taøi chính treân thò tröôøng taøi chính do nhöõng ngöôøi coù nhu caàu huy ñoäng voán phaùt haønh. Nhö vaäy, thò tröôøng taøi chính laø nôi luaân chuyeån voán töø nhöõng ngöôøi coù voán tieát kieäm nhaøn roãi sang nhöõng ngöôøi coù nhu caàu veà voán. Noùi caùch khaùc, thò tröôøng taøi chính laø nôi trao ñoåi, mua baùn caùc coâng cuï hay saûn phaåm taøi chính. Trong neàn kinh teá thò tröôøng coù hai keânh huy ñoäng voán goàm huy ñoäng voán giaùn tieáp vaø huy ñoäng voán tröïc tieáp. Keânh huy ñoâng voán giaùn tieáp ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc ñònh cheá taøi chính trung gian. Ngaân haøng ñoùng vai troø trung gian giöõa ngöôøi coù voán vaø ngöôøi caàn voán thoâng qua vieäc huy ñoäng voán nhaøn roãi roài cho vay. Ngaân haøng cuøng vôùi caùc toå chöùc tín duïng khaùc ñaõ laøm cho quaù trình luaân chuyeån voán phaùt trieån nhanh choùng. Keânh huy ñoäng voán tröïc tieáp laø hình thöùc huy ñoäng voán thoâng qua vieäc ngöôøi caàn voán phaùt haønh caùc loïai giaáy coù giaù trò chöùng nhaän chuû quyeàn veà caùc khoûan voán ñöôïc söû duïng cuøng vôùi nhöõng quyeàn lôïi hay lôïi ích maø ngöôøi mua ñöôïc thuï höôûng. Caùc keânh huy ñoäng voán tröïc tieáp hay giaùn tieáp ñeàu ñöôïc dieãn ra chuû yeáu treân moät thò tröôøng coù toå chöùc chính laø thò tröôøng taøi chính. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 6
7. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG 1.2 Chöùc naêng cuûa thò tröôøng taøi chính Chöùc naêng cô baûn nhaát cuûa thò tröôøng taøi chính laø daãn voán töø nhöõng nôi thöøa voán sang nhöõng nôi thieáu voán. Ñaây laø chöùc naêng khôi thoâng caùc nguoàn voán nhaøn roãi ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu ñaàu tö phaùt trieån cuûa neàn kinh teá. Thoâng qua caùc hoïat ñoäng cuûa caùc chuû theå treân thò tröôøng, caùc nguoàn voán ñöôïc luaân chuyeån ñeå cho cung caàu veà voán gaëp nhau. Quaù trình luaân chuyeån voán treân thò tröôøng taøi chính ñaõ laøm cho quaù trình chuyeån caùc nguoàn voán tieát kieäm thaønh ñaàu tö. Quaù trình luaân chuyeån voán coù theå ñöôïc moâ taû qua sô ñoà 1.1 döôùi ñaây. SÔ ÑOÀ 1.1: QUAÙ TRÌNH LUAÂN CHUYEÅN VOÁN TAØI CHÍNH GIAÙN TIEÁP CAÙC VOÁN TRUNG GIAN TAØI CHÍNH VOÁN voán Ngöôøi cho vay voán Ngöôøi ñi vay voán THÒ 1. Hoä gia ñình voán TRÖÔØNG voán 4. Hoä gia ñình 2. Doanh nghieäp TAØI 5. Doanh nghieäp 3. Chính phuû CHÍNH 6. Chính phuû TAØI CHÍNH TRÖÏC TIEÄP Phía traùi cuûa sô ñoà 1.1 theå hieän söï luaân chuyeån voán töø caùc chuû theå laø nhöõng ngöôøi coù voán tieát kieäm nhaøn roãi cho vay. Caùc chuû theå coù voán tieát kieäm cho vay coù theå bao goàm caùc caù nhaân, hoä gia ñình, caùc doanh nghieäp vaø chính phuû. Phía beân phaûi cuûa sô ñoà laø caùc chuû theå caàn voán ñi vay goàm caùc doanh nghieäp, chính phuû vaø keå caû hoä gia ñình vaø nhöõng caù nhaân caàn voán cho ñaàu tö vaø mua saém caùc nhu caàu thieát yeáu (nhaø ôû, xe hôi hay ñoà duøng trong nhaø ). ÔÛ keânh taøi chính giaùn tieáp, caùc chuû theå coù voán tieát kieäm thöøa khoâng tröïc tieáp cung öùng cho nhöõng ngöôøi coù nhu caàu söû duïng voán maø cung öùng giaùn tieáp qua caùc trung gian taøi chính nhö ngaân haøng, caùc quyõ tín duïng ÔÛ keânh taøi chính tröïc tieáp, caùc chuû theå coù voán tieát BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 7
8. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG kieäm nhaøn roãi tröïc tieáp chuyeån voán cho caùc chuû theå coù nhu caàu söû duïng voán baèng caùch mua caùc taøi saûn taøi chính tröïc tieáp do caùc chuû theå coù nhu caàu voán phaùt haønh thoâng qua caùc thò tröôøng taøi chính. Nhö vaäy, thò tröôøng taøi chính ñoùng vai troø laø caàu noái giuùp cho nguoàn voán vaän ñoäng töø nôi thöøa voán sang nôi thieáu voán, laøm cho quaù trình löu chuyeån voán nhanh choùng, giuùp huy ñoäng caùc nguoàn voán nhaøn roãi taïm thôøi ñöa vaøo saûn xuaát kinh doanh, mang laïi lôïi ích cho caùc chuû theå tham gia thò tröôøng, goùp phaàn thuùc ñaåy phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Chöùc naêng thöù hai cuûa thò tröôøng taøi chính ñöôïc theå hieän qua vieäc hình thaønh giaù cuûa caùc taøi saûn taøi chính. Thoâng qua quaù trình trao ñoåi giöõa ngöôøi mua vaø ngöôøi baùn, giaù cuûa caùc taøi saûn taøi chính seõ ñöôïc xaùc ñònh. Giaù cuûa moät taøi saûn taøi chính ñöôïc hieåu laø lôïi töùc cuûa noù. Yeáu toá thuùc ñaåy ñeå caùc doanh nghieäp keâu goïi voán laø möùc lôïi töùc maø caùc nhaø ñaàu tö yeâu caàu. Lôïi töùc cuûa caùc taøi saûn taøi chính treân thò tröôøng taøi chính seõ phaùt ra tín hieäu cho bieát trong neàn kinh teá voán caàn ñöôïc phaân boå nhö theá naøo giöõa caùc taøi saûn taøi chính. Ñaây laø quaù trình hình thaønh giaù cuûa caùc taøi saûn taøi chính. Chöùc naêng thöù ba cuûa thò tröôøng taøi chính laø taïo tính thanh khoûan cho caùc taøi saûn taøi chính. Thoâng qua thò tröôøng taøi chính, caùc nhaø ñaàu tö coù theå baùn caùc taøi saûn taøi chính cuûa mình. Khaû naêng tieâu thuï caùc taøi saûn taøi chính treân thò tröôøng taøi chính ñaõ taïo ra tính thanh khoûan cho neàn kinh teá. Neáu khoâng trao ñoåi, mua baùn ñöôïc töùc thieáu tính thanh khoûan, buoäc nhaø ñaàu tö phaûi naém giöõ caùc coâng cuï nôï cho tôùi khi ñaùo haïn hoaëc phaûi naém giöõ caùc coâng cuï voán cho ñeán khi coâng ty phaù saûn phaûi thanh lyù taøi saûn. Nhìn chung caùc thò tröôøng taøi chính ñeàu coù tính thanh khoûan, nhöng möùc ñoä thanh khoûan giöõa caùc thò tröôøng laø khaùc nhau. Chöùc naêng thöù ba cuûa thò tröôøng taøi chính laø giaûm thieåu chi phí tìm kieám vaø chi phí thoâng tin cho caùc beân giao dòch. Muoán cho moät giao dòch mua baùn coù theå dieãn ra, ngöôøi mua vaø ngöôøi baùn phaûi tìm ñöôïc nhau. Muoán theá caùc beân giao dòch phaûi maát moät khoûan chi phí vaø thôøi gian cho vieäc giôùi thieäu quaûng caùo vaø tìm ñoái taùc. Nhöõng chi phí naøy ñöôïc goïi laø chi phí tìm kieám. Maët khaùc, nhöõng ngöôøi mua cuõng caàn naém ñöôïc thoâng tin nhaän ñònh caùc giaù trò ñaàu tö cuûa moät coâng cuï taøi chính vaø tính chaéc chaén cuûa doøng tieàn döï kieán thu ñöôïc töø ñaàu tö. Muoán naém ñöôïc thoâng tin hoï phaûi maát chi phí goïi laø chi phí thoâng tin. Do thò tröôøng taøi chính coù öu theá veà khoái löôïng vaø giaù trò giao dòch lôùn, caùc thoâng tin ñöôïc cung caáp ñaày ñuû vaø nhanh choùng neân noù coù khaû naêng giaûm thieåu ñöôïc nhöõng chi phí tìm kieám vaø chi phí thoâng tin trong giao dòch cho caùc chuû theå tham gia thò tröôøng. Chöùc naêng thöù tö cuûa thò tröôøng taøi chính laø oån ñònh vaø ñieàu hoøa löu thoâng tieàn teä. Thoâng qua mua, baùn caùc traùi phieáu, tín phieáu chính phuû cuûa ngaân haøng trung öông treân thò tröôøng taøi chính, chính phuû coù theå taïo ra nguoàn thu ñeå buø ñaép moät phaàn thaâm huït ngaân saùch vaø kieåm soùat laïm phaùt. Ngoøai ra, ngaân haøng trung öông cuõng coù theå mua baùn ngoïai teä treân thò tröôøng ngoïai hoái ñeå ñieàu chænh cung caàu ngoïai teä nhaèm giuùp oån ñònh tyû giaù hoái ñoùai. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 8
9. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG 1.3 Caáu truùc vaø haøng hoùa cuûa thò tröôøng taøi chính Tuøy theo caùc tieâu thöùc khaùc nhau, ngöôøi ta coù theå phaân loïai thò tröôøng taøi chính theo nhieàu caùch döôùi ñaây. Thöù nhaát, caên cöù vaøo thôøi haïn luaân chuyeån voán, thò tröôøng taøi chính ñöôïc phaân thaønh thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng voán; Thöù hai, caên cöù vaøo caùch thöùc huy ñoäng voán, thò tröôøng taøi chính ñöôïc chia thaønh thò tröôøng nôï vaø thò tröôøng voán coå phaàn; Thöù ba, caên cöù vaøo tính chaát phaùt haønh caùc coâng cuï taøi chính, ngöôøi ta chia thò tröôøng taøi chính thaønh thò tröôøng sô caáp vaø thò tröôøng thöù caáp. Döôùi ñaây seõ trình baøy khaùi nieäm veà caùc loïai thò tröôøng vaø haøng hoùa cuûa töøng loïai. 1.3.1 Thò tröôøng tieàn teä (Money Market). Thò tröôøng tieàn teä laø moät boä phaän cuûa thò tröôøng taøi chính, trong ñoù chæ mua baùn trao ñoåi caùc coâng cuï taøi chính ngaén haïn (caùc giaáy nôï coù thôøi haïn döôùi moät naêm). Caùc coâng cuï taøi chính löu thoâng treân thò tröôøng tieàn teä hay haøng hoùa cuûa thò tröôøng tieàn teä bao goàm tín phieáu kho baïc, caùc loïai thöông phieáu, kyø phieáu, chöùng chæ göûi tieàn, kyø phieáu ngaân haøng, caùc kheá öôùc cho vay Tín phieáu kho baïc laø moät coâng cuï vay nôï ngaén haïn cuûa chính phuû do kho baïc nhaø nöôùc phaùt haønh theo ñònh kyø 3 thaùng, 6 thaùng hoaëc 9 thaùng. Tín phieáu kho baïc laø coâng cuï naém giöõ chuû yeáu cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi. Caùc ngaân haøng thöông maïi ñaàu tö nguoàn voán ñoùng baêng vaøo tín phieáu kho baïc ñeå thu lôïi töùc vaø duøng noù nhö tieàn döï tröõ caáp hai, töùc chuyeån thaønh tieàn maët baát cöù luùc naøo ñeå giaûi quyeát khoù khaên veà taøi chính cuûa ngaân haøng. Tín phieáu kho baïc thöôøng an toøan vaø coù tính thanh khoûan cao, deã daøng chuyeån nhöôïng treân thò tröôøng tieàn teä. Thöông phieáu hay coøn goïi laø kyø phieáu thöông maïi laø moät loïai giaáy nhaän nôï, ñaëc bieät ngöôøi giöõ noù coù quyeàn ñoøi tieàn khi ñeán haïn. Thöông phieáu goàm coù hoái phieáu, leänh phieáu vaø chöùng chæ löu kho. Hoái phieáu laø phieáu ghi nôï do ngöôøi baùn haøng traû chaäm kyù phaùt trao cho ngöôøi mua haøng traû chaäm, trong ñoù yeâu caàu ngöôøi mua haøng phaûi traû moät soá tieàn nhaát ñònh khi ñeán haïn cho ngöôøi baùn hoaëc baát cöù ngöôøi naøo xuaát trình hoái phieáu naøy (ngöôøi thuï höôûng). Leänh phieáu laø giaáy nhaän nôï do ngöôøi mua haøng traû chaäm kyù phaùt trao cho ngöôøi baùn haøng traû chaäm, trong ñoù ngöôøi mua cam keát traû moät khoûan tieàn nhaát ñònh khi ñeán haïn cho ngöôøi thuï höôûng. Chöùng chæ löu kho laø giaáy do moät coâng ty kinh doanh kho baõi kyù phaùt, thöøa nhaän coù giöõ haøng hoùa cho ngöôøi chuû haøng kyù göûi vaø cam keát giao haøng cho chuû haøng hay moät ngöôøi naøo ñoù do chuû haøng chæ ñònh baèng caùch kyù haäu. Thò tröôøng tieàn teä hoïat ñoäng seõ giuùp huy ñoäng caùc nguoàn voán, cung öùng caùc nguoàn voán ngaén haïn cho caùc chuû theå coù nhu caàu voán ngaén haïn cho ñaàu tö goùp phaàn hieäu quaû nguoàn löïc cuûa xaõ hoäi. Vì vaäy, ñoâi khi ngöôøi ta goïi thò tröôøng tieàn teä laø thò tröôøng voán ngaén haïn (Short-Term Capital Market). Thò tröôøng tieàn teä coù moät soá ñaëc tröng sau ñaây: BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 9
10. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG (1) Caùc coâng cuï cuûa thò tröôøng tieàn teä coù thôøi gian ñaùo haïn trong voøng moät naêm neân coù tính thanh khoûan cao, ñoä ruûi ro thaáp vaø hoïat ñoäng töong ñoái oån ñònh; (2) Hoïat ñoäng cuûa thò tröôøng tieàn teä dieãn ra chuû yeáu laø hoïat ñoäng tín duïng do ñoù giaù caû ñöôïc hình thaønh theå hieän thoâng qua laõi suaát tín duïng ngaân haøng. Caùc chuû theå tham gia treân thò tröôøng tieàn teä goàm ngaân haøng trung öông, kho baïc nhaø nöôùc, caùc ngaân haøng thöông maïi, caùc coâng ty taøi chính, caùc toå chöùc kinh teá vaø caùc caù nhaân trong xaõ hoäi. Thoâng qua thò tröôøng tieàn teä, ngaân haøng trung öông coù theå thöïc thi nghieäp vuï thò tröôøng môû nhaèm kieåm soùat löôïng tieàn döï tröõ cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi vaø ñieàu tieát löôïng tieàn cung öùng. Theo tính chaát hoïat ñoäng, thò tröôøng tieàn teä ñöôïc chia thaønh caùc thò tröôøng boä phaän ñoù laø thò tröôøng tín duïng, thò tröôøng lieân ngaân haøng, thò tröôøng chöùng khoùan ngaén haïn, thò tröôøng ngoïai hoái Thò tröôøng tín duïng bao goàm caùc hoïat ñoäng tín duïng cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi goàm coù hoïat ñoäng huy ñoäng voán vaø cho vay voán ngaén haïn. Thò tröôøng lieân ngaân haøng hoïat ñoäng nhaèm giaûi quyeát nhu caàu voán tín duïng giöõa caùc ngaân haøng vôùi nhau tröôùc khi ngaân haøng thöông maïi ñi vay chieát khaáu taïi ngaân haøng trung öông. Thò tröôøng chöùng khoùan ngaén haïn laø nôi thöïc hieän caùc giao dòch mua baùn, chuyeån nhöôïng vaø trao ñoåi caùc giaáy tôø coù giaù ngaén haïn nhö tín phieáu kho baïc, kyø phieáu ngaân haøng, chöùng chæ tieàn göûi tieát kieäm vaø caùc giaáy tôø coù giaù ngaén haïn khaùc. Thò tröôøng ngoïai hoái (exchange Market) laø nôi dieãn ra caùc giao dòch, mua baùn, chuyeån nhöôïng, vay vaø cho vay baèng ngoïai teä. Thò tröôøng ngoïai hoái laø moät boä phaän quan troïng cuûa thò tröôøng tieàn teä. Taùc ñoäng cuûa cung-caàu ngoïai teä treân thò tröôøng ngoïai hoái seõ aûnh höôûng ñeán vieäc hình thaønh tyû giaù hoái ñoùai, moät trong caùc bieán soá quan troïng cuûa neàn kinh teá. Caùc coâng cuï cuûa thò tröôøng ngoïai hoái goàm coù hôïp ñoàng giao ngay (Spot), hôïp ñoàng giao kyø haïn (Forward), hôïp ñoàng giao hoùan ñoåi (Swap), caùc hôïp ñoàng quyeàn choïn (Option) . Nhôø caùc coâng cuï naøy maø thò tröôøng ngoïai hoái coù theå ñaùp öùng nhu caàu ngoïai teä cho caùc toå chöùc kinh teá, ñoàng thôøi taïo cho thò tröôøng ngoïai hoái hoïat ñoäng oån ñònh. 1.3.2 Thò tröôøng voán (Capital Market) Thò tröôøng voán laø thò tröôøng mua baùn, trao ñoåi caùc coâng cuï taøi chính trung vaø daøi haïn (thöôøng coù thôøi haïn treân 1 naêm). Caùc coâng cuï cuûa thò tröôøng voán bao goàm coå phieáu, traùi phieáu chính phuû, traùi phieáu coâng ty. Thò tröôøng voán bao goàm thò tröôøng chöùng khoùan, thò tröôøng vay nôï daøi haïn, thò tröôøng tín duïng thueâ mua, thò tröôøng caàm coá, thò tröôøng baát ñoäng saûn . So vôùi caùc coâng cuï treân thò tröôøng tieàn teä, caùc coâng cuï treân thò tröôøng voán coù tính thanh khoûan keùm hôn vaø ñoä ruûi ro cao hôn, nhöng coù möùc sinh lôïi cao hôn. Vai troø cuûa thò tröôøng voán laø cung caáp taøi chính cho caùc khoûan ñaàu tö daøi haïn cuûa chính phuû, coâng ty vaø caù nhaân hoä gia ñình. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 10
11. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Caùc coâng cuï treân thò tröôøng voán bao goàm caùc coâng cuï voán vaø caùc coâng cuï nôï coù thôøi haïn ñaùo haïn treân moät naêm. Loaïi coâng cuï naøy coù bieán ñoäng giaù maïnh hôn vaø tính thanh khoaûn thaáp hôn caùc coâng cuï treân thò tröôøng tieàn teä vaø ñöôïc coi laø nhöõng khoaûn ñaàu tö khaù ruûi ro. Nhöõng loaïi coâng cuï chính laø coå phieáu (coâng cuï voán ) vaø traùi phieáu (coâng cuï nôï). Ngoaøi ra coøn coù caùc coâng cuï chuyeån ñoåi hoaëc caùc coâng cuï phaùi sinh. Coå phieáu laø giaáy chöùng nhaän quyeàn sôû höõu vaø lôïi ích hôïp phaùp ñoái vôùi thu nhaäp vaø taøi saûn cuûa moät coâng ty coå phaàn. Coå phieáu bao goàm nhieàu loaïi khaùc nhau nhö coå phieáu thöôøng, coå phieáu öu ñaõi coå töùc, coå phieáu öu ñaõi döï phaàn Traùi phieáu laø giaáy chöùng nhaän vieäc vay voán cuûa moät chuû theå ( chuû theå phaùt haønh) ñoái vôùi moät chuû theå khaùc (chuû theå cho vay voán). Treân traùi phieáu quy ñònh haøng kyø chuû theå phaùt haønh phaûi traû cho ngöôøi naém giöõ traùi phieáu moät khoaûn tieàn nhaát ñònh ( laõi töùc traùi phieáu ) vaø tôùi thôøi ñieåm ñaùo haïn phaûi hoaøn traû khoaûn voán cho vay ban ñaàu. Coù nhieàu loaïi traùi phieáu khaùc nhau nhö traùi phieáu coâng ty, traùi phieáu chính phuû, traùi phieáu ñoâ thò, traùi phieáu coù theå chuyeån ñoåi Caùc khoaûn tín duïng caàm coá laø caùc khoaûn cho vay ñoái vôùi caùc doanh nghieäp hoaëc caùc hoä gia ñình ñeå mua nhaø ôû, ñaát ñai, baát ñoäng saûn vaø duøng chính caùc taøi saûn naøy laøm theá chaáp cho khoaûn voán vay. Caùc khoaûn tín duïng thöông maïi laø caùc khoaûn cho vay trung, daøi haïn cuûa caùc ngaân haøng thöông maïi hoaëc caùc coâng ty taøi chính cho ngöôøi tieâu duøng hoaëc caùc doanh nghieäp coù nhu caàu vay voán. Caùc khoaûn tín duïng naøy thöôøng khoâng ñöôïc giao dòch mua baùn treân thò tröôøng thöù caáp neân tính thanh khoaûn raát thaáp. Chöùng chæ quyõ ñaàu tö laø moät loaïi chöùng khoaùn do coâng ty quaûn lyù quyõ ñaïi dieän cho moät quyõ ñaàu tö chöùng khoaùn phaùt haønh, xaùc nhaän quyeàn höôûng lôïi cuûa ngöôøi ñaàu tö ñoái vôùi quyõ. 1.3.2.1 Thò tröôøng nôï vaø thò tröôøng voán coå phaàn Theo caùch thöùc huy ñoäng voán, thò tröôøng taøi chính ñöôïc chia ra thaønh thò tröôøng nôï vaø thò tröôøng voán coå phaàn. Thò tröôøng nôï Thò tröôøng nôï laø thò tröôøng mua baùn caùc coâng cuï nôï nhö traùi phieáu, caùc khoaûn cho vay, Ñaëc tröng cuûa thò tröôøng nôï laø caùc coâng cuï giao dòch ñeàu coù kyø haïn nhaát ñònh, coù theå laø ngaén haïn, trung haïn hoaëc daøi haïn tuyø theo cam keát nôï giöõa chuû nôï vaø ngöôøi maéc nôï. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng nôï phuï thuoäc raát lôùn vaøo bieán ñoäng cuûa laõi suaát ngaân haøng. Caên cöù vaøo laõi suaát ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh giaù mua baùn, trong tröôøng hôïp laõi suaát bieán ñoäng maïnh seõ aûnh höôûng lôùn ñeán khoái löôïng giao dòch. Thò tröôøng voán coå phaàn Thò tröôøng voán coå phaàn laø thò tröôøng mua baùn caùc coå phaàn cuûa coâng ty coå phaàn. Ñaëc tröng cuûa thò tröôøng coå phaàn laø caùc coâng cuï treân thò tröôøng khoâng coù kyø haïn maø chæ coù thôøi ñieåm BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 11
12. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG phaùt haønh, khoâng coù ngaøy maõn haïn. Ngöôøi mua coå phieáu chæ coù theå laáy laïi tieàn baèng caùch baùn laïi coå phieáu treân thò tröôøng hoaëc tröôøng hôïp coâng ty coå phaàn maø hoï naém coå phieáu tuyeân boá phaù saûn. Khaùc vôùi thò tröôøng nôï, hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng voán coå phaàn chuû yeáu phuï thuoäc vaøo hieäu quaû kinh doanh cuûa caùc coâng ty coå phaàn. Giaù trò coå phieáu taêng khi coâng ty hoïat ñoäng coù hieäu quaû (tyû suaát sinh lôøi) cao vaø ngöôïc laïi. Thò tröôøng sô caáp vaø thò tröôøng thöù caáp Döïa vaøo tính chaát cuûa vieäc phaùt haønh caùc coâng cuï taøi chính, ngöôøi ta chia thò tröôøng taøi chính thaønh thò tröôøng sô caáp vaø thò tröôøng thöù caáp. Thò tröôøng sô caáp Thò tröôøng sô caáp hay coøn goïi laø thò tröôøng phaùt haønh laø thò tröôøng trong ñoù caùc coâng cuï taøi chính ñöôïc phaùt haønh laàn ñaàu vaø ñöôïc baùn cho ngöôøi ñaàu tieân mua chuùng. Bôûi vì phaùt haønh laàn ñaàu neân thò tröôøng naøy coøn ñöôïc goïi laø thò tröôøng caáp moät. Thò tröôøng naøy ít quen thuoäc vôùi coâng chuùng ñaàu tö vì vieäc baùn chöùng khoùan tôùi nhöõng ngöôøi mua ñaàu tieân ñöôïc tieán haønh theo nhöõng thoaû thuaän rieâng vôùi söï trôï giuùp chuû yeáu cuûa caùc ñònh cheá taøi chính laøm nhieäm vuï baûo laõnh phaùt haønh. Thò tröôøng thöù caáp Thò tröôøng thöù caáp hay coøn goïi laø thò tröôøng löu haønh chöùng khoùan laø thò tröôøng giao dòch caùc coâng cuï taøi chính sau khi chuùng ñaõ ñöôïc phaùt haønh treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp coøn ñöôïc goïi laø thò tröôøng caáp hai. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng thöù caáp dieãn ra trong phaïm vi roäng hôn vôùi toång möùc löu chuyeån voán lôùn hôn raát nhieàu so vôùi thò tröôøng sô caáp. Vieäc mua baùn chöùng khoaùn treân thò tröôøng naøy hoøan toøan khoâng laøm thay ñoåi nguoàn voán (taêng hay giaûm) cuûa toå chöùc phaùt haønh maø chæ chuyeån voán töø chuû theå naøy sang chuû theå khaùc. Hay noùi caùch khaùc, ñaây laø hoïat ñoäng chuyeån nhöôïng quyeàn sôû höõu chöùng khoùan töø tay nhaø ñaàu tö naøy sang nhaø ñaàu tö khaùc. Hoïat ñoäng giao dòch chöùng khoùan coù theå xaùc ñònh giaù trò thò tröôøng cuûa coâng ty phaùt haønh ra chöùng khoùan ñoù. Ñaây laø thò tröôøng caïnh tranh töï do. Moái quan heä giöõa thò tröôøng thöù caáp vaø thò tröôøng sô caáp ñöôïc theå hieän ôû choã, thöù nhaát laø thò tröôøng sô caáp taïo tieàn ñeà cho hoïat ñoäng cuûa thò tröôøng thöù caáp vì ñaõ taïo ra haøng hoùa cho thò tröôøng giao dòch. Thöù hai laø thò tröôøng thöù caáp hoaït ñoäng laøm cho caùc coâng cuï taøi chính coù tính loûng cao hôn vaø do ñoù taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc phaùt haønh treân thò tröôøng sô caáp. Vì vaäy, coù theå noùi thò tröôøng thöù caáp laø ñoäng löïc thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng sô caáp. 1.4 Khaùi nieäm veà trung gian taøi chính Trung gian taøi chính laø nhöõng toå chöùc laøm caàu noái giöõa nhöõng ngöôøi caàn voán vaø nhöõng ngöôøi cung caáp voán treân thò tröôøng. Trung gian taøi chính, duø thuoäc loaïi hình naøo ñi nöõa, ñeàu coù chung moät ñaëc ñieåm laø phaùt haønh caùc coâng cuï taøi chính ñeå thu huùt voán. Möùc cheânh leäch maø ngöôøi trung gian nhaän ñöôïc giöõa laõi suaát cho vay (hay lôïi töùc ñaàu tö ) vôùi laõi suaát BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 12
13. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG huy ñoäng voán chính laø chi phí trung gian hay hoa hoàng trung gian. Khi nhöõng ngöôøi coù voán kyù thaùc soá voán cuûa mình vaøo caùc trung gian taøi chính, khoaûn ñaàu tö cuûa hoï laø ñaàu tö giaùn tieáp; coøn khi trung gian taøi chính ñaàu tö soá voán naøy, khoaûn ñaàu tö ñoù laø ñaàu tö tröïc tieáp. 1.4.1 Caùc loaïi hình trung gian taøi chính Caùc toå chöùc trung gian taøi chính coù theå chia thanh ba nhoùm chính goàm caùc toå chöùc nhaän tieàn göûi ( ngaân haøng), caùc toå chöùc tieát kieäm theo hôïp ñoàng vaø caùc trung gian ñaàu tö. Caùc toå chöùc nhaän tieàn göûi. Ñaây laø caùc toå chöùc taøi chính trung gian lôùn nhaát treân thò tröôøng taøi chính xeùt theo phaïm vi hoaït ñoäng vaø khaû naêng veà voán. Caùc toå chöùc naøy huy ñoäng voán baèng caùch môû taøi khoaûn seùc vaø taøi khoaûn tieát kieäm cho khaùch haøng, ñoàng thôøi söû duïng soá voán huy ñoäng ñöôïc ñeå cho vay theo nhieàu hình thöùc khaùc nhau hoaëc ñaàu tö vaøo chöùng khoaùn. Thu nhaäp cuûa caùc toå chöùc naøy ñeán töø hai nguoàn ñoù laø thu nhaäp töø caùc khoaûn cho vay vaø mua chöùng khoaùn; vaø thu nhaäp töø caùc khoaûn phí. Caùc toå chöùc tieát kieäm theo hôïp ñoàng. Caùc toå chöùc tieát kieäm theo hôïp ñoàng nhö coâng ty baûo hieåm vaø quyõ höu trí, an sinh xaõ hoäi laø caùc trung gian taøi chính huy ñoäng voán döïa treân cô sôû hôïp ñoàng theo ñònh kyø. Caùc toå chöùc naøy coù theå ñaàu tö caùc loaïi chöùng khoaùn daøi haïn nhö traùi phieáu, coå phieáu coâng ty, caùc khoaûn cho vay caàm coá. Caùc trung gian ñaàu tö. Caùc trung gian ñaàu tö bao goàm caùc coâng ty taøi chính, quyõ töông hoã vaø quyõ töông hoã thò tröôøng taøi chính. Coâng ty taøi chính huy ñoäng voán baèng caùch baùn caùc thöông phieáu hoaëc phaùt haønh coå phieáu, traùi phieáu. Sau ñoù, coâng ty söû duïng soá voán naøy cho ngöôøi tieâu duøng vay ñeå mua saém nhaø cöûa, trang thieát bò, xe hôi . Quyõ töông hoã laø loaïi hình trung gian taøi chính huy ñoäng voán baèng caùch baùn chöùng chæ quyõ cho caùc caù nhaân vaø duøng voán ñoù ñeå ñaàu tö vaøo danh muïc coå phieáu vaø traùi phieáu ñaõ ñöôïc ña daïng hoaù. Quyõ töông hoã thò tröôøng tieàn teä laø theå cheá taøi chính töông ñoái môùi mang caùc ñaëc tröng cuûa quyõ töông hoã nhöng ñöôïc pheùp môû taøi khoaûn tieàn göûi cho khaùch haøng. Gioáng nhö haàu heát caùc quyõ töông hoã, toå chöùc naøy ñöôïc pheùp baùn coå phieáu ñeå huy ñoäng voán ñoàng thôøi söû duïng soá voán naøy ñeå mua caùc coâng cuï an toaøn vaø coù tính thanh khoaûn cao treân thò tröôøng tieàn teä. Laõi suaát cuûa caùc taøi saûn naøy seõ ñöôïc thanh toaùn ñònh kyø cho coå ñoâng. Maëc duø phöông thöùc hoaït ñoäng cuï theå cuûa caùc trung gian taøi chính laø khaùc nhau, nhöng vai troø trung gian taøi chính cuûa caùc toå chöùc naøy ñöôïc theå hieän qua moät soá maët döôùi ñaây. Thöù nhaát, trung gian taøi chính thöïc hieän chuyeån ñoåi thôøi gian ñaùo haïn cuûa caùc coâng cuï taøi chính. Coù theå nhaän thaáy chöùc naêng naøy roõ nhaát thoâng qua hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc nhaän tieàn göûi, chuû yeáu laø caùc ngaân haøng thöông maïi. Nhôø coù caùc trung gian BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 13
14. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG taøi chính, caû nhaø ñaàu tö (ngöôøi göûi tieàn) vaø ngöôøi ñi vay ñeàu coù theå löïa choïn ñöôïc nhöõng thôøi haïn thích hôïp vôùi muïc tieâu cuûa mình. Thöù hai, trung gia taøi chính coù theå giuùp giaûm thieåu ruûi ro cho caùc nhaø ñaàu tö baèng caùch ña daïng hoaù ñaàu tö. Caùc saûn phaåm cuûa trung gian taøi chính caøng ña daïng giuùp caùc nhaø ñaàu tö ña daïng hoùa ñaàu tö ñeå giaûm thieåu caùc ruûi ro. Thöù ba, thoâng qua trung gian taøi chính caùc nhaø ñaàu tö coù theå giaûm thieåu chi phí hôïp ñoàng vaø chi phí xöû lyù thoâng tin. Caùc nhaø ñaàu tö, ñaëc bieät laø caùc nhaø ñaàu tö caù nhaân thöôøng khoâng coù ñieàu kieän ñeå phaân tích ñaùnh giaù moät khoûan ñaàu tö, khaû naêng sinh lôøi cuõng nhö möùc ñoä ruûi ro cuûa töøng taøi saûn taøi chính. Vì vaäy hoï phaûi thueâ hôïp ñoàng vaø phaûi traû caùc chi phí thöïc hieän hôïp ñoàng naøy. Caùc trung gian taøi chính vôùi tö caùch laø nhaø ñaàu tö chuyeân nghieäp coù theå giaûm thieåu caùc chi phí naøy do hoï coù öu theá veà tính taäp trung, tính chuyeân nghieäp vaø qui moâ ñaàu tö lôùn. Thöù tö, caùc trung gian taøi chính coù theå cung caáp moät cô cheá thanh toùan thuaän tieän. Ngaøy nay, ña soá caùc giao dòch ñöôïc thöïc hieän maø khoâng duøng tieàn maët. Caùc trung gian taøi chính coù theå theå cung caáp caùc phöông thöùc thanh toùan khoâng duøng tieàn maët nhö thaønh toùan qua vieäc söû duïng sec, theû tín duïng, hoaëc chuyeån tieàn ñieän töû. 1.5 Moái quan heä giöõa caùc boä phaän cuûa thò tröôøng taøi chính Qua giôùi thieäu veà caáu truùc cuûa thò tröôøng taøi chính, coù theå nhaän thaáy giöõa caùc thò tröôøng boä phaän caáu thaønh trong thò tröôøng taøi chính coù moái quan heä chaët cheõ vaø bieän chöùng vôùi nhau. Nhöõng bieán ñoäng treân thò tröôøng naøy seõ aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán caùc thò tröôøng khaùc. Döôùi ñaây seõ trình baøy moät soá quan heä giöõa caùc thò tröôøng boä phaän treân thò tröôøng taøi chính. Moái qaun heä giöõa thò tröôøng chöùng khoaùn vaø thò tröôøng ngoaïi hoái. Thò tröôøng ngoaïi hoái vaø thò tröôøng tieàn teä coù quan heä khaêng khieát vôùi nhau thoâng qua caùc taùc ñoäng qua laïi vaø chi phoái laãn nhau. Moãi bieán ñoäng treân thò tröôøng tieàn teä ñeàu coù theå daãn ñeán coù nhöõng thay ñoåi treân thò tröôøng ngoaïi hoái. Caùc moái quan heä hình thaønh giöõa hai thò tröôøng naøy chuû yeáu thoâng qua hai yeáu toá laø laõi suaát vaø tyû giaù. Söï bieán ñoäng cuûa laõi suaát treân thò tröôøng tieàn teä coù theå coù taùc ñoäng ñeán caùc luoàng voán di chuyeån giöõa hai thò tröôøng naøy, laøm aûnh höôûng ñeán moái quan heä cung caàu veà ngoai teä, laøm tyû giaù hoái ñoaùi treân thò tröôøng ngoaïi hoái thay ñoåi. Chaúng haïn, vaøo naêm 2000, Cuïc döï tröõ Lieân bang Myõ ñaõ lieân tuïc taêng laõi suaát 6 laàn. Theo phaûn öùng daây chuyeàn, Ngaân haøng trung öông Chaâu AÂu cuõng naâng laõi suaát vaø laõi suaát treân thò tröôøng lieân ngaân haøng theo ñoù cuõng taêng leân. Taïi Vieät Nam do aûnh höôûng cuûa xu höôùng naøy, caùc ngaân haøng thöông maïi cuõng töøng böôùc naâng laõi suaát huy ñoäng ngoai teä taêng neân. Ñieàu naøy daãn ñeán coù moät khoái löôïng khaù lôùn tieàn göûi ñoàng vieät nam (VNÑ) ñöôïc ruùt ra khoûi taøi khoaûn ngaân haøng ñeå mua ngoaïi teä chuû yeáu laø ñoâ la Myõ (USD) treân thò tröôøng, sau ñoù göûi USD vaøo ngaân haøng ñeå höôûng phaàn laõi suaát cao hôn. Keát quaû laø voán huy ñoäng ngoai teä taêng maïnh ôû moät soá ngaân haøng thöông maïi. Trong moät soá thôøi ñieåm laõi suaát huy ñoäng USD taïi Vieät nam maëc duø ñaõ ñöôïc naâng leân song vaãn thaáp hôn laõi suaát USD treân thò tröôøng quoác teá, ñaõ coù hieän töôïng moät soá ngaân haøng huy ñoäng ngoai teä BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 14
15. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG trong nöôùc vaø chuyeån ra nöôùc ngoaøi ñeå höôûng laõi suaát cao hôn ñeå kieám lôøi. Nhu caàu ngoaïi teä treân thò tröôøng ngoaïi hoái ñaõ gia taêng nhanh choùng sau ñoù vaø keát quaû laø laøm cho tyû giaù coù xu höôùng bò ñaåy leân. Moái quan heä giöõa thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng chöùng khoaùn. Moái quan heä giöõa thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc theå hieän thoâng qua söï taùc ñoäng cuûa hai yeáu toá laø laõi suaát vaø tyû giaù hoái ñoaùi leân giaù cuûa chöùng khoaùn. Tyû giaù hoái ñoaùi laø nhaân toá coù taùc ñoäng maïnh meõ nhaát ñoái vôùi quyeát ñònh ñaàu tö treân thò tröôøng chöùng khoaùn. Caùc nhaø ñaàu tö vaøo chöùng khoùan treân thò tröôøng chöùng khoaùn seõ thay theá taøi saûn ngoaïi teä vì chöùng khoaùn chính laø tieàn. Neáu tieàn bò maát giaù thì giaù trò chöùng khoaùn seõ bò giaûm. Bôûi vì do giaù chöùng khoùan treân thò tröôøng trong nöôùc giaûm, caùc nhaø ñaàu tö naøy coù theå chuyeån voán ñaàu tö ra nöôùc ngoaøi. Nhö vaäy, taùc ñoäng cuûa tyû giaù hoái ñoaùi ñaõ laøm dòch chuyeån ñaàu tö töø thò tröôøng chöùng khoaùn sang thò tröôøng hoái ñoaùi vaø trong tröôøng hôïp ngöôïc laïi, neáu ñoàng tieàn baûn ñòa cao giaù so vôùi ngoïai teä voán seõ chuyeån töø ñaàu tö ngoïai teä sang ñaàu tö chöùng khoùan. Laõi suaát thò tröôøng cuõng laø nhaân toá taùc ñoäng tröïc tieáp tôùi giaù cuûa chöùng khoaùn thoâng qua vieäc thay ñoåi möùc sinh lôøi ñöôïc caùc nhaø ñaàu tö yeâu caàu khi chaáp nhaän ñaàu tö vaøo chöùng khoaùn. Khi thò tröôøng tieàn teä coù daáu hieäu thay ñoåi laõi suaát chieát khaáu vaø laõi suaát taùi chieát khaáu töø ngaân haøng trung öông thì laäp töùc thay ñoåi naøy seõ aûnh höôûng tôùi löôïng tieàn cung öùng vaø taùc ñoäng tôùi cung tín duïng töø phía ngaân haøng thöông maïi, ñoàng thôøi cuõng taùc ñoäng tôùi giaù cuûa chöùng khoaùn. Tuy nhieân, möùc ñoä taùc ñoäng cuûa laõi suaát vaøo giaù traùi phieáu vaø giaù coå phieáu laø khoâng goáng nhau. Laõi suaát coù taùc ñoäng tröïc tieáp tôùi giaù traùi phieáu, khi laõi suaát chieát khaáu taêng (hoaëc giaûm). Ngöôïc laïi, ñoái vôùi coå phieáu, quan heä giöõa laõi suaát vaø giaù khoâng phaûi laø moái quan heä tröïc tieáp vaø cuøng chieàu. Möùc ñoä aûnh höôûng cuûa laõi suaát leân giaù coå phieáu phuï thuoäc vaøo caùc nguyeân nhaân gaây ra thay ñoåi vaø möùc ñoä taùc ñoäng cuûa thay ñoåi naøy leân doøng thu nhaäp töông lai cuûa coå phieáu. Qua moät soá nghieân cöùu thöïc teá cho thaáy moái quan heä giöõa laõi suaát vaø giaù coå phieáu thöôøng laø ngöôïc chieàu. Bôûi vì khi laõi suaát thò tröôøng taêng, giaù traùi phieáu giaûm thì nhaø ñaàu tö coù xu höôùng chuyeån töø ñaàu tö coå phieáu sang ñaàu tö traùi phieáu laøm cho giaù coå phieáu giaûm vaø ngöôïc laïi. Vôùi caáu truùc vaø cô cheá hoïat ñoäng cuûa thò tröôøng taøi chính neâu treân, quaù trình löu chuyeån voán treân thò tröôøng taøi chính coù theå moâ taû qua sô ñoà döôùi ñaây. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 15
16. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG SÔ ÑOÀ 1.2: LÖU CHUYEÅN VOÁN TREÂN THÒ TRÖÔØNG TAØI CHÍNH Thò tröôøng taøi chính: - Thò tröôøng tieàn teä - Thò tröôøng voán Tieàn tieát kieäm Tieàn tieát kieäm Coâng cuï Coâng cuï thò tröôøng thò tröôøng sô caáp sô caáp Cung veà voán: Caàu veà voán: 1. Chính phuû 1. Doanh nghieäp 2. Doanh nghieäp 2. Chính phuû 3. Hoä gia ñình 3. Hoä gia ñình Coâng cuï thò tröôøng Coâng cuï sô caáp thò tröôøng sô caáp Tieàn tieát kieäm Tieàn tieát kieäm Caùc toå chöùc trung gian taøi chính: 1. Ngaân Haøng thöông maïi 2. Baûo hieåm, quyõ höu trí 3. Toå chöùc nhaän tieàn göûi vaø cho vay 4. Ngaân Haøng 5. Caùc quyõ thò tröôøng tieàn teä Sô ñoà 1.2 phaûn aùnh möùc ñoä phaùt trieån cuûa thò tröôøng taøi chính coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi vieäc khuyeán khích tieát kieäm, khuyeán khích ñaàu tö vaø thuùc ñaåy quaù trình voán hoùa trong neàn kinh teá. Ñaëc bieät ôû ñaây phaûi keå ñeán vai troø cuûa caùc toå chöùc trung gian taøi chính, boä phaän ñaõ chuyeån taûi moät khoái löôïng ñaùng keå nguoàn tieát kieäm ñöa vaøo ñaàu tö vaø goùp phaàn tích cöïc trong vieäc ñaåy nhanh toác ñoä löu chuyeån voán. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 16
17. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG CHÖÔNG 2 THÒ TRÖÔØNG CHÖÙNG KHOÙAN: CHÖÙC NAÊNG, TOÅ CHÖÙC VAØ NGUYEÂN TAÉC HOÏAT ÑOÄNG Nhö ñaõ neâu, thò tröôøng chöùng khoùan laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa thò tröôøng taøi chính, noù cuõng thöïc hieän caùc chöùc naêng vaø tuaân thuû caùc nghueân taéc chung cuûa thò tröôøng taøi chính. Tuy nhieân, thò tröôøng chöùng khoùan coù nhöõng ñaëc thuø rieâng, vì vaäy trong chöông naøy seõ trình baøy veà baûn chaát, chöùc naêng cuûa thò tröôøng chöùng khoùan, caùc nguyeân taéc hoïat ñoäng, caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng chöùng khoùan, caáu truùc cuûa thò tröôøng chöùng khoùan vaø ñoâi neùt veà lòch söï hình thaønh thò tröôøng chöùng khoùan. 2.1- Baûn chaát vaø chöùc naêng cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn 2.1.1-Baûn chaát cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn Nhö ñaõ ñeà caäp ôû chöông moät, thò tröôøng chöùng khoaùn laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng giao dòch mua baùn caùc loaïi chöùng khoaùn trung vaø daøi haïn. Vieäc mua baùn naøy ñöôïc tieán haønh ôû thò tröôøng sô caáp khi maø ngöôøi mua mua ñöôïc chöùng khoaùn laàn ñaàu töø nhöõng ngöôøi phaùt haønh, vaø ôû thò tröôøng thöù caáp khi coù hoïat ñoäng mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh ôû thò tröôøng sô caáp. Xeùt veà maët hình thöùc, thò tröôøng chöùng khoaùn chæ laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng trao ñoåi, mua baùn, chuyeån nhöôïng caùc loaïi chöùng khoaùn, qua ñoù thay ñoåi caùc chuû theå hay chuû sôû höõu naém giöõ chöùng khoaùn. Xeùt veà maët baûn chaát thì thò tröôøng chöùng khoaùn laø: (1) Nôi taäp trung vaø phaân phoái caùc nguoàn voán tieát kieäm. Taäp trung caùc nguoàn voán tieát kieäm ñeå phaân phoái laïi cho nhöõng ai muoán söû dung nguoàn voán naøy theo giaù maø ngöôøi söû duïng saün saøng traû vaø theo phaùn ñoaùn cuûa thò tröôøng veà khaû naêng sinh lôøi töø caùc döï aùn cuûa ngöôøi söû duïng. Hay noùi caùch khaùc, ñaây laø söï chuyeån dòch töø tö baûn sôû höõu sang tö baûn kinh doanh. (2) Ñònh cheá taøi chính tröïc tieáp, qua ñoù caû chuû theå cung vaø caàu voán ñeàu tham gia vaøo thò tröôøng moät caùch tröïc tieáp. Ngöôïc vôùi caùch taøi trôï giaùn tieáp ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc trung gian taøi chính, nhöõng ngöôøi coù voán coù khi coù ñuû ñieàu kieän veà moâi tröôøng taøi chính, phaùp lyù seõ tröïc tieáp ñaàu tö vaøo saûn xuaát, kinh doanh khoâng caàn qua caùc trung gian taøi chính maø chuyeån voán thoâng qua thò tröôøng chöùng khoaùn, moät thò tröôøng daãn voán tröïc tieáp töø ngöôøi coù voán sang ngöôøi caàn voán theo nguyeân taéc ñaàu tö. Neáu ñaàu tö qua caùc trung gian taøi chính, caùc chuû theå ñaàu tö khoâng theå theo doõi, kieåm tra, quaûn lyù voán ñaàu tö cuûa mình. Ñieàu ñoù laøm cho quyeàn sôû höõu vaø quyeàn söû duïng voán taùch rôøi nhau, laøm giaûm ñoäng löïc tieàm naêng trong quaûn lyù. Ngöôïc laïi, neáu ñaàu tö qua thò tröôøng chöùng khoaùn, keânh daãn voán tröïc tieáp, caùc chuû theå ñaàu tö ñaõ thöïc söï gaén quyeàn söû duïng vaø quyeàn sôû höõu veà voán, naâng cao khaû naêng quaûn lyù voán. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 17
18. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Chöùng khoùan theå hieän treân thò tröôøng coù theå coi nhö moät tö baûn haøng hoùa. Bôûi vì, thò tröôøng chöùng khoaùn thöïc chaát laø quaù trình vaän ñoäng cuûa tö baûn tieàn teä. Caùc chöùng khoaùn mua baùn treân thò tröôøng chöùng khoaùn coù theå ñem laïi thu nhaäp cho ngöôøi naém giöõ noù sau moät thôøi gian nhaát ñònh vaø ñöôïc löu thoâng treân thò tröôøng chöùng khoaùn theo giaù caû thò tröôøng. Coù theå noùi, thò tröôøng chöùng khoaùn laø nôi mua baùn caùc quyeàn sôû höõu veà tö baûn, laø hình thöùc phaùt trieån cao cuûa neàn saûn xuaát haøng hoùa. Nhöõng ngöôøi sôû höõu chöùng khoùan coù theå mua baùn chöùng khoaùn treân thò tröôøng taïi baát kyø thôøi ñieåm naøo, vì vaäy, caùc chöùng khoaùn trung vaø daøi haïn cuõng coù theå trôû thaønh ñoái töôïng ñaàu tö ngaén haïn. 2.1.2-Chöùc naêng cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn Vai troø quan troïng cuûa thò tröôøng chöùng khoùan ñöôïc theå hieän nhö moät coâng cuï taäp trung voán cho neàn kinh teá, thu huùt caùc nguoàn voán nhaøn roãi trong daân ñeå taøi trôï cho caùc döï aùn ñaàu tö daøi haïn vaø môû roäng saûn xuaát kinh doanh, thuùc ñaåy phaùt trieån kinh teá cuûa moät quoác gia, ñaëc bieät laø vôùi Vieät nam, nôi ñang coù nhu caàu raát lôùn veà voán cho ñaàu tö phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Caùc chöùc naêng cuï theå cuûa thò tröôøng chöùc khoùan ñöôïc theå hieän qua caùc maët döôùi ñaây. Thöù nhaát, chöùc naêng cuûa thò tröôøng chöùng khoøan laø huy ñoäng voán ñaàu tö cho neàn kinh teá. Khi caùc nhaø ñaàu tö mua chöùng khoaùn do caùc coâng ty phaùt haønh, soá tieàn nhaøn roãi cuûa hoï ñöôïc ñöa vaøo hoaït ñoäng saûn xuaát kinh doanh vaø qua ñoù goùp phaàn môû roäng saûn xuaát xaõ hoäi. Baèng caùch hoã trôï caùc hoaït ñoäng ñaàu tö cuûa caùc coâng ty, thò tröôøng chöùng khoaùn ñaõ taïo ra nhöõng taùc ñoäng tích cöïc ñoái vôùi phaùt trieån neàn kinh teá xaõ hoäi. Thoâng qua thò tröôøng chöùng khoaùn, chính phuû vaø chính quyeàn ñòa phöông coù theå huy ñoäng ñöôïc caùc nguoàn voán nhaèm ñaàu tö phaùt trieån cô sôû haï taàng, caùc döï aùn coâng phuïc vuï thöïc hieän caùc muïc tieâu phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Thöù hai, thò tröôøng chöùng khoùan khuyeán khích tieát kieäm vaø thöïc hieän cung caáp moâi tröôøng ñaàu tö cho coâng chuùng. Thò tröôøng chöùng khoaùn laø nôi ñaûm baûo cho coâng chuùng coù ñöôïc moät moâi tröôøng ñaàu tö laønh maïnh vôùi caùc cô hoäi löïa choïn caùc loïai chöùng khoùan ña daïng, phong phuù. Caùc loaïi chöùng khoùan treân thò tröôøng raát khaùc nhau veà tính chaát, thôøi haïn vaø ñoä ruûi ro, cho pheùp caùc nhaø ñaàu tö coù theå löïa choïn loaïi haøng hoùa naøo maø hoï cho laø phuø hôïp vôùi khaû naêng, muïc tieâu vaø sôû thích cuûa mình. Ñieàu naøy ñaõ taïo cô hoäi thuaän tieän ñeå khuyeán khích moïi ngöôøi daân tieát kieäm vaø bieát caùch söû duïng tieàn tieát kieäm moät höõu ích, mang laïi hieäu quaû ñaàu tö qua ñaàu tö vaøo caùc loïai chöùng khoùan. Vôùi chöùc naêng naøy, thò tröôøng chöùng khoaùn goùp phaàn ñaùng keå laøm taêng möùc tieát kieäm quoác gia. Thöù ba, thò tröôøng chöùng khoùan laø coâng cuï taïo tính thanh khoûan cho caùc khoûan tieát kieäm phuïc vuï ñaàu tö daøi haïn. Thò tröôøng chöùng khoaùn ñaûm baûo cho caùc nhaø ñaàu tö coù theå chuyeån ñoåi caùc chöùng khoaùn maø hoï sôû höõu thaønh tieàn maët hoaëc loaïi chöùng khoaùn khaùc khi hoï muoán. Khaû naêng thanh khoûan (khaû naêng chuyeån ñoåi thaønh tieàn maët) laø moät trong nhöõng yeáu toá coù tính haáp daãn cuûa chöùng khoaùn ñoái vôùi nhaø ñaàu tö. Thò tröôøng chöùng khoaùn hoaït ñoäng caøng höõu hieäu, coù tính naêng ñoäng vaø hieäu quaû cao thì khaû naêng thanh khoûan cuûa caùc chöùng khoaùn giao dòch treân thò tröôøng caøng cao. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 18
19. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Thöù tö, thò tröôøng chöùng khoùan coù theå coi laø coâng cuï ño löôøng giaù trò cuûa doanh nghieäp cuõng nhö ñaùnh giaù hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp. Thoâng qua giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp ñöôïc phaûn aûnh moät caùch toång hôïp vaø chính xaùc. Treân thò tröôøng chöùng khoùan, caùc thoâng tin cuûa doanh nghieäp ñöôïc cung caáp cho caùc nhaø ñaàu tö qua baûng ñaùnh giaù naêng löïc saûn xuaát kinh doanh, khaû naêng sinh lôøi vaø trieån voïng cuûa doanh nghieäp ñaõ phaàn naøo löôïng giaù ñöôïc tích saûn cuûa doanh nghieäp. Maët khaùc, vôùi tính chaát ñaëc bieät nhaïy beùn cuûa thò tröôøng chöùng khoùan, vieäc leân xuoáng giaù cuûa chöùng khoùan cuõng phaûn aùnh ñöôïc giaù trò cuûa doanh nghieäp bieán ñoäng taïi baát kyø thôøi ñieåm naøo. Ñieàu naøy cuõng coù theå giuùp cho vieäc ñaùnh giaù vaø so saùnh hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp ñöôïc nhanh choùng vaø thuaän tieän, töø ñoù cuõng taïo ra moät moâi tröôøng caïnh tranh laønh maïnh nhaèm naâng cao hieäu quaû söû duïng voán. Thöù naêm, thò tröôøng chöùng khoùan taïo ñieàu kieän giuùp chính phuû thöïc hieän caùc chính saùch kinh teá vó moâ. Caùc chæ baùo cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn phaûn aùnh ñoäng thaùi cuûa neàn kinh teá moät caùch nhaïy beùn vaø chính xaùc. Chæ baùo cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn taêng leân cho thaáy ñaàu tö ñang môû roäng, neàn kinh teá taêng tröôûng. Ngöôïc laïi, chæ baùo giaù chöùng khoaùn giaûm seõ cho thaáy caùc daáu hieäu tieâu cöïc cuûa neàn kinh teá. Maët khaùc, thoâng qua thò tröôøng chöùng khoaùn, chính phuû coù theå mua vaø baùn traùi phieáu chính phuû ñeå taïo ra nguoàn thu buø ñaép thaâm huït ngaân saùch vaø quaûn lyù laïm phaùt. Ngoaøi ra, chính phuû cuõng coù theå söû dunïg moät soá chính saùch, bieän phaùp taùc ñoäng vaøo thò tröôøng chöùng khoaùn ñeå ñònh höôùng ñaàu tö ñaûm baûo phaùt trieån neàn kinh teá theo muïc tieâu cuûa chính phuû. 2 2 Caùc chuû theå tham gia thò tröôøng chöùng khoaùn Caùc toå chöùc vaø caù nhaân tham gia thò tröôøng chöùng khoaùn coù theå ñöôïc chia thaønh 4 loïai goàm nhaø phaùt haønh, nhaø ñaàu tö, caùc toå chöùc kinh doanh chöùng khoùan vaø caùc toå chöùc khaùc coù lieân quan ñeán chöùng khoaùn (cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc, hieäp hoäi, caùc toå chöùc khaùc). 2.2.1-Nhaø phaùt haønh Nhaø phaùt haønh laø caùc toå chöùc thöïc hieän huy ñoäng voán thoâng qua thò tröôøng chöùng khoaùn. Nhaø phaùt haønh laø ngöôøi cung caáp caùc chöùng khoaùn - haøng hoùa cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn. Nhaø phaùt haønh coù theå bao goàm: (1) Chính phuû vaø chính quyeàn ñòa phöông laø nhaø phaùt haønh caùc traùi phieáu chính phuû vaø traùi phieáu ñòa phöông; (2) Coâng ty laø nhaø phaùt haønh caùc coå phieáu vaø traùi phieáu coâng ty; (3) Caùc toå chöùc taøi chính laø nhaø phaùt haønh caùc coâng cuï taøi chính nhö caùc traùi phieáu, chöùng chæ thuï höôûng phuïc vuï cho hoaït ñoäng cuûa hoï. 2.2.2-Nhaø ñaàu tö Nhaø ñaàu tö laø nhöõng ngöôøi thöïc söï mua vaø baùn chöùng khoaùn treân thò tröôøng chöùng khoaùn. Nhaø ñaàu tö coù theå ñöôïc chia thaønh 2 loaïi laø nhaø ñaàu tö caù nhaân vaø nhaø ñaàu tö laø moät toå chöùc döôùi ñaây goïi laø nhaø ñaàu tö toå chöùc. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 19
20. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Nhaø ñaàu tö caù nhaân. Nhaø ñaàu tö caù nhaân laø nhöõng ngöôøi coù voán nhaøn roãi taïm thôøi, tham gia mua baùn treân thò tröôøng chöùng khoaùn vôùi muïc ñích tìm kieám lôïi nhuaän. Tuy nhieân, trong ñaàu tö thì lôïi nhuaän laïi luoân gaén vôùi ruûi ro, lôïi nhuaän caøng cao thì ruûi ro caøng lôùn vaø ngöôïc laïi. Chính vì vaäy caùc nhaø ñaàu tö caù nhaân phaûi xem xeùt löïa choïn caùc hình thöùc ñaàu tö phuø hôïp vôùi khaû naêng cuõng nhö möùc ñoä chaáp nhaän ruûi ro cuûa chính mình. Nhaø ñaàu tö toå chöùc. Nhaø ñaàu tö toå chöùc thöôøng ñöôïc goïi laø caùc ñònh cheá ñaàu tö, thöôøng xuyeân mua baùn chöùng khoaùn vôùi soá löôïng lôùn treân thò tröôøng. Caùc toå chöùc naøy coù caùc boä phaän chöùc naêng goàm nhieàu chuyeân gia coù kinh nghieäm ñeå nghieân cöùu thò tröôøng vaø ñöa ra caùc quyeát ñònh ñaàu tö. Moät soá nhaø ñaàu tö chuyeân nghieäp chính treân thò tröôøng chöùng khoaùn laø caùc coâng ty ñaàu tö, caùc coâng ty baûo hieåm, caùc quyõ an sinh vaø baûo hieåm xaõ hoäi khaùc. Öu ñieåm noåi baät cuûa ñaàu tö thoâng qua caùc toå chöùc ñaàu tö laø coù theå ña daïng hoùa danh muïc ñaàu tö vaø caùc quyeát ñònh ñaàu tö do caùc chuyeân gia coù kinh nghieäm thöïc hieän. Moät boä phaän quan troïng cuûa caùc toå chöùc ñaàu tö laø caùc coâng ty taøi chính. Caùc coâng ty taøi chính ñöôïc pheùp kinh doanh chöùng khoaùn, coù theå söû duïng nguoàn voán cuûa mình ñeå ñaàu tö vaøo chöùng khoaùn nhaèm muïc ñích thu lôïi. Beân caïnh caùc coâng ty chöùng khoaùn, caùc ngaân haøng thöông maïi cuõng coù theå trôû thaønh nhaø ñaàu tö chuyeân nghieäp khi hoï mua chöùng khoaùn cho chính mình. 2.2.2-Caùc toå chöùc kinh doanh treân thò tröôøng chöùng khoaùn Caùc toå chöùc kinh doanh treân thò tröôøng chöùng khoùan goàm caùc coâng ty chöùng khoùan vaø caùc ngaân haøng thöông maïi. Coâng ty chöùng khoaùn. Coâng ty chöùng khoaùn laø nhöõng coâng ty hoaït ñoäng trong lónh vöïc chöùng khoùan coù theå ñaûm nhaän moät hoaëc nhieàu trong soá caùc nghieäp vuï chính nhö baûo laõnh phaùt haønh, moâi giôùi, töï doanh, quaûn lyù quyõ ñaàu tö vaø tö vaán ñaàu tö chöùng khoaùn. Ñeå coù theå thöïc hieän moãi nghieäp vuï, caùc coâng ty chöùng khoaùn phaûi ñaûm baûo ñöôïc moät soá voán nhaát ñònh (theo qui ñònh cuûa töøng quoác gia) vaø phaûi ñöôïc pheùp cuûa cô quan coù thaåm quyeàn. Caùc ngaân haøng thöông maïi. Taïi moät soá nöôùc, caùc ngaân haøng thöông maïi coù theå söû duïng voán töï coù ñeå taêng vaø ña daïng hoùa lôïi nhuaän thoâng qua ñaàu tö vaøo caùc chöùng khoaùn. Tuy nhieân, caùc Ngaân haøng chæ ñöôïc ñaàu tö vaøo caùc chöùng khoaùn trong nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh ñeå baûo veä ngaân haøng tröôùc nhöõng bieán ñoäng cuûa giaù chöùng khoaùn. Moät soá nöôùc cho pheùp ngaân haøng thöông maïi thaønh laäp caùc coâng ty con ñoäc laäp ñeå kinh doanh chöùng khoaùn vaø thöïc hieän nghieäp vuï baûo laõnh phaùt haønh. 2.2.3- Caùc toå chöùc lieân quan ñeán thò tröôøng chöùng khoaùn Cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc. Cô quan quaûn lyù, giaùm saùt thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc hình thaønh döôùi nhieàu moâ hình hoaït ñoäng khaùc nhau. Coù nöôùc cô quan quaûn lyù, giaùm saùt laø do caùc toå chöùc töï quaûn thaønh laäp, coù nöôùc cô quan naøy tröïc thuoäc chính phuû, nhöng coù nöôùc laïi coù söï keát hôïp quaûn lyù giöõa caùc toå chöùc töï quaûn vaø nhaø nöôùc. Nhìn chung cô quan quaûn lyù, giaùm saùt hoïat ñoäng cuûa thò tröôøng chöùng khoùan laø do chính phuû (nhaø nöôùc) thaønh laäp BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 20
21. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG nhaèm muïc ñích baûo veä lôïi ích cuûa nhaø ñaàu tö vaø baûo ñaûm cho thò tröôøng chöùng khoaùn hoaït ñoäng laønh maïnh, phaùt trieån vöõng chaéc. Chaúng haïn, taïi Trung Quoác coù cô quan Giaùm quaûn chöùng khoaùn cuûa Quoác vuï vieän Trung Quoác. Taïi Anh coù UÛûy ban ñaàu tö chöùng khoaùn (SIB - Securities Investment Board). Taïi Myõ coù UÛy ban Chöùng khoaùn vaø Giao dòch chöùng khoaùn (SEC - Securities and Exchange Commission) laø moät cô quan cuûa lieân bang coù tö caùch phaùp lyù thöïc hieän vieäc kieåm soaùt thò tröôøng chöùng khoaùn. Taïi Nhaät Baûn coù Cô quan giaùm saùt taøi chính (Financial Supervision Agency (FSA)) vôùi chöùc naêng cô baûn laø tieán haønh ñieàu tra vaø xöû lyù caùc giao dòch gian laän treân thò tröôøng chöùng khoaùn Taïi Vieät Nam ñaõ thaønh laäp cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc veà chöùng khoaùn vaø thò tröôøng chöùng khoaùn tröôùc khi hình thaønh thò tröôøng chöùng khoaùn. Ñoù laø UÛy ban Chöùng khoaùn Nhaø nöôùc, thaønh laäp theo Nghò ñònh soá 75/CP ngaøy 28/11/1996 cuûa Chính phuû. UÛy ban Chöùng khoaùn Nhaø Nöôùc laø moät cô quan tröïc thuoäc Chính phuû thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái vôùi thò tröôøng chöùng khoaùn ôû Vieät Nam. Sôû giao dòch chöùng khoaùn. Sôû giao dòch chöùng khoaùn thöïc hieän vaän haønh thò tröôøng thoâng qua boä maùy toå chöùc goàm nhieàu boä phaän khaùc nhau phuïc vuï caùc hoaït ñoäng treân sôû giao dòch. Ngoaøi ra, sôû giao dòch cuõng ban haønh caùc quy ñònh ñieàu chænh caùc hoaït ñoäng giao dòch chöùng khoaùn treân sôû, phuø hôïp vôùi caùc quy ñònh cuûa luaät phaùp vaø caùc qui ñònh cuûa UÛy ban chöùng khoaùn. Hieäp hoäi caùc nhaø kinh doanh chöùng khoaùn. Hieäp hoäi caùc nhaø kinh doanh chöùng khoaùn laø toå chöùc cuûa caùc coâng ty chöùng khoaùn vaø moät soá thaønh vieân khaùc hoaït ñoäng trong ngaønh chöùng khoaùn, ñöôïc thaønh laäp vôùi muïc ñích baûo veä lôïi ích cho caùc coâng ty thaønh vieân noùi rieâng vaø cho toaøn ngaønh chöùng khoaùn noùi chung. Toå chöùc löu kyù vaø thanh toaùn buø tröø chöùng khoaùn. Ñaây laø toå chöùc nhaän löu giöõ caùc chöùng khoaùn vaø tieán haønh caùc nghieäp vuï thanh toaùn buø tröø cho caùc giao dòch chöùng khoaùn. Coâng ty ñaùnh giaù heä soá tín nhieäm. Coâng ty ñaùnh giaù heä soá tín nhieäm laø coâng ty chuyeân cung caáp dòch vuï ñaùnh giaù naêng löïc thanh toùan caùc khoûan voán goác vaø laõi ñuùng thôøi haïn vaø theo nhöõng ñieàu khoûan ñaõ cam keát cuûa coâng ty phaùt haønh ñoái vôùi moät ñôït phaùt haønh cuï theå. Caùc möùc heä soá tín nhieäm vì theá thöôøng ñöôïc gaén cho moät ñôït phaùt haønh, chöù khoâng phaûi cho coâng ty. Do vaäy moät coâng ty phaùt haønh coù theå mang nhieàu möùc heä soá tín nhieäm cho caùc phaùt haønh nôï cuûa noù. Heä soá tín nhieäm ñöôïc bieåu hieän baèng caùc chöõ caùi hay chöõ soá, tuøy theo quy ñònh cuûa töøng coâng ty xeáp haïng. Döïa vaøo caùc heä soá tín nhieäm, caùc nhaø ñaàu tö coù theå caân nhaéc ñöa ra quyeát ñònh ñaàu tö cuûa mình. 2.3-Caùc nguyeân taéc hoaït ñoäng cô baûn cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn Thò tröôøng chöùng khoùan hoïat ñoäng theo ba nguyeân taéc chuû yeáu ñoù laø nguyeân taéc trung gian, nguyeân taéc ñaáu giaù vaø nguyeân taéc coâng khai. 2.3.1-Nguyeân taéc trung gian Theo nguyeân taéc trung gian, caùc giao dòch treân thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc toå chöùc trung gian laø caùc coâng ty chöùng khoaùn. Treân thò tröôøng sô caáp, caùc BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 21
22. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG nhaø ñaàu tö thöôøng khoâng mua tröïc tieáp cuûa caùc nhaø phaùt haønh maø mua töø caùc nhaø baûo laõnh phaùt haønh. Treân thò tröôøng thöù caáp, thoâng qua caùc nghieäp vuï moâi giôùi, kinh doanh caùc coâng ty chöùng khoaùn mua, baùn chöùng khoaùn giuùp caùc khaùch haøng, hoaëc keát noái khaùch haøng vôùi nhau qua vieäc thöïc hieän caùc giao dòch mua baùn chöùng khoaùn treân taøi khoûan cuûa mình. Nguyeân taéc trung gian ñaûm baûo cho caùc loïai chöùng khoùan ñöôïc giao dòch laø caùc loïai chöùng khoùan thöïc. Ñieàu naøy vöøa ñaûm baûo lôïi ích cho caùc nhaø ñaàu tö vöøa giuùp thò tröôøng chöùng khoùan hoïat ñoäng laønh maïnh vaø phaùt trieån tích cöïc. 2.3.2-Nguyeân taéc ñaáu giaù Vieäc xaùc ñònh giaù chöùng khoùan treân thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc thöïc hieän treân nguyeân taéc ñaáu giaù. Nguyeân taéc ñaáu giaù ñöôïc thieát laäp treân cô sôû moái quan heä cung caàu treân thò tröôøng. Caùc loïai ñaáu giaù ñöôïc phaân bieät theo hình thöùc cuõng nhö phöông thöùc thöïc hieän. Caên cöù vaøo caùc hình thöùc ñaáu giaù, caùc loaïi ñaáu giaù goàm coù ñaáu giaù tröïc tieáp, ñaáu giaù giaùn tieáp vaø ñaáu giaù töï ñoäng. Ñaáu giaù tröïc tieáp laø hình thöùc ñaáu giaù trong ñoù caùc nhaø moâi giôùi chöùng khoaùn tröïc tieáp gaëp nhau thoâng qua ngöôøi trung gian (moät chuyeân gia chöùng khoaùn) taïi quaày giao dòch ñeå thöông löôïng giaù. Ñaáu giaù giaùn tieáp laø hình thöùc ñaáu giaù maø caùc nhaø moâi giôùi chöùng khoaùn khoâng tröïc tieáp gaëp nhau, maø chæ thöông löôïng giaù giaùn tieáp qua heä thoáng ñieän thoaïi vaø maïng maùy tính. Ñaáu giaù töï ñoäng laø hình thöùc ñaáu thoâng giaù qua heä thoáng maïng maùy tính noái giöõa maùy chuû cuûa sôû giao dòch chöùng khoùan vôùi heä thoáng maùy cuûa caùc coâng ty thaønh vieân. Caùc leänh mua, baùn ñöôïc truyeàn ñeán maùy chuû, maùy chuû töï ñoäng khôùp caùc leänh mua – baùn coù giaù phuø hôïp vaø thoâng baùo keát quaû cho nhöõng coâng ty chöùng khoaùn coù caùc leänh ñaët haøng ñöôïc thöïc hieän. Caên cöù vaøo phöông thöùc ñaáu giaù, coù hình thöùc ñaáu giaù ñònh kyø vaø ñaáu giaù lieân tuïc. Ñaáu giaù ñònh kyø laø heä thoáng trong ñoù caùc giao dòch chöùng khoaùn ñöôïc tieán haønh taïi moät möùc giaù duy nhaát baèng caùch taäp hôïp taát caû caùc ñôn ñaët mua vaø baùn chöùng khoùan trong moät khoûang thôøi gian nhaát ñònh. Ñaáu giaù ñònh kyø laø phöông thöùc xaùc ñònh möùc giaù caân baèng giöõa cung vaø caàu. Phöông thöùc ñaáu giaù naøy raát coù hieäu quaû trong vieäc haïn cheá caùc bieán ñoäng giaù quaù möùc. Bieán ñoäng naøy coù theå phaùt sinh töø vieäc phoái hôïp nhöõng ñôn ñaët haøng ñöôïc chuyeån tôùi thò tröôøng moät caùch baát thöôøng (trong tröôøng hôïp ñaáu giaù lieân tuïc). Tuy nhieân, phöông thöùc naøy khoâng phaûn aùnh kòp thôøi nhöõng thoâng tin veà thò tröôøng. Do vaäy, hình thöùc naøy chæ thích hôïp vôùi giai ñoaïn ñaàu cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn khi maø soá löôïng khaùch haøng vaø khoái löôïng giao dòch coøn ít, khoâng khí thò tröôøng keùm soâi ñoäng. Ñaáu giaù lieân tuïc laø heä thoáng trong ñoù vieäc mua baùn chöùng khoaùn ñöôïc tieán haønh lieân tuïc baèng caùch phoái hôïp caùc ñôn ñaët haøng cuûa khaùch haøng ngay khi coù caùc ñôn ñaët haøng coù theå phoái hôïp ñöôïc. Ñaëc ñieåm cuûa ñaáu giaù lieân tuïc laø giaù caû ñöôïc xaùc ñònh qua phaûn öùng töùc thôøi cuûa thoâng tin vaø caùc nhaø ñaàu tö coù theå phaûn öùng nhanh choùng tröôùc nhöõng thay ñoåi BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 22
23. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG treân thò tröôøng. Hình thöùc ñaáu giaù naøy thích hôïp vôùi nhöõng thò tröôøng coù khoái löôïng giao dòch lôùn vaø nhieàu ñôn ñaët haøng. Thoâng thöôøng khi thöïc hieän nguyeân taéc ñaáu giaù bao giôø cuõng tuaân thuû theo caùc thöù töï öu tieân. Chaúng haïn öu tieân veà giaù (giaù ñaët mua cao nhaát vaø giaù chaøo baùn thaáp nhaát), öu tieân veà thôøi gian, veà khaùch haøng (öu tieân caùc nhaø ñaàu tö caù nhaân tröôùc), öu tieân veà quy moâ leänh (cuøng moät möùc giaù, öu tieân caùc leänh coù khoái löôïng lôùn hôn). 2.3.3-Nguyeân taéc coâng khai Chöùng khoaùn laø caùc haøng hoùa tröøu töôïng, ngöôøi ñaàu tö khoâng theå kieåm tra tröïc tieáp ñöôïc caùc chöùng khoaùn nhö caùc haøng hoùa thoâng thöôøng maø phaûi döïa treân cô sôû caùc thoâng tin coù lieân quan (giaù caû mua, baùn, tình hình taøi chính vaø keát quaû kinh doanh cuûa caùc coâng ty nieâm yeát). Do ñoù thò tröôøng chöùng khoaùn phaûi ñöôïc xaây döïng treân cô sôû heä thoáng coâng boá thoâng tin coâng khai vaø minh baïch. Theo luaät ñònh, caùc beân phaùt haønh chöùng khoaùn coù nghóa vuï cung caáp ñaày ñuû, trung thöïc vaø kòp thôøi caùc thoâng tin coù lieân quan ñeán toå chöùc phaùt haønh, tôùi ñôït phaùt haønh. Coâng boá thoâng tin ñöôïc tieán haønh khi phaùt haønh laàn ñaàu cuõng nhö theo caùc cheá ñoä thöôøng xuyeân vaø ñoät xuaát. Thoâng tin ñöôïc coâng boá thoâng qua caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng, sôû giao dòch, caùc coâng ty chöùng khoaùn vaø caùc toå chöùc coù lieân quan khaùc. Vieäc coâng khai thoâng tin veà thò tröôøng chöùng khoaùn phaûi thoûa maõn yeâu caàu chính xaùc, kòp thôøi vaø deã tieáp caän. Caùc thoâng tin coâng khai nhöng khoâng xaùc thöïc hoaëc khoâng tin caäy coù theå daãn tôùi nhöõng quyeát ñònh ñaàu tö sai laàm cuûa caùc nhaø ñaàu tö, aûnh höôûng tôùi quyeàn lôïi cuûa caùc nhaø ñaàu tö, vi phaïm nguyeân taéc coâng baèng treân thò tröôøng chöùng khoaùn, do ñoù ñoøi hoûi thoâng tin caàn phaûi chính xaùc. Neáu caùc thoâng tin coâng khai nhöng khoâng kòp thôøi, chaäm treã, laïc haäu thì seõ gaây thieät haïi cho caùc nhaø ñaàu tö. Vieäc coâng khai thoâng tin thò tröôøng chöùng khoaùn nhaèm ñaûm baûo cho taát caû caùc nhaø ñaàu tö coù theå deã daøng tieáp caän ñöôïc. Nguyeân taéc coâng khai nhaèm baûo veä nhaø ñaàu tö, ñoàng thôøi noù cuõng noùi leân raèng moät khi thoâng tin ñaõ ñöôïc cung caáp ñaày ñuû, kòp thôøi vaø chính xaùc thì nhaø ñaàu tö phaûi chòu traùch nhieäm veà caùc quyeát ñònh ñaàu tö cuûa mình. 2.4-Phaân loaïi thò tröôøng chöùng khoaùn Thò tröôøng chöùng khoùan cuõng ñöôïc phaân loïai döïa treân caùc tieâu chí khaùc nhau. Thöù nhaát, caên cöù vaøo tính chaát phaùt haønh hay löu haønh chöùng khoùan, thò tröôøng chöùng khoùan ñöôïc phaân thaønh thò tröôøng sô caáp vaø thò tröôøng thöù caáp. Thò tröôøng sô caáp hay thò tröôøng phaùt haønh. Thò tröôøng sô caáp hay thò tröôøng phaùt haønh laø thò tröôøng mua baùn caùc chöùng khoaùn môùi phaùt haønh. Treân thò tröôøng naøy, voán töø nhaø ñaàu tö seõ ñöôïc chuyeån sang nhaø phaùt haønh thoâng qua vieäc nhaø ñaàu tö mua caùc chöùng khoaùn môùi phaùt haønh. Vai troø cuûa thò tröôøng sô caáp goàm: (1) Chöùng khoaùn hoùa nguoàn voán caàn huy ñoäng, voán cuûa coâng ty ñöôïc huy ñoäng qua vieäc phaùt haønh chöùng khoaùn; BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 23
24. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG (2) Thöïc hieän quaù trình chu chuyeån taøi chính, tröïc tieáp ñöa caùc khoûan tieàn nhaøn roãi taïm thôøi trong daân chuùng vaøo ñaàu tö, chuyeån tieàn sang daïng voán daøi haïn. Ñaëc ñieåm cuûa thò tröôøng sô caáp ñöôïc theå hieän: (1) Thò tröôøng sô caáp laø nôi duy nhaát maø caùc chöùng khoaùn ñem laïi voán cho ngöôøi phaùt haønh (2) Nhöõng ngöôøi baùn treân thò tröôøng sô caáp ñöôïc xaùc ñònh thöôøng laø kho baïc, ngaân haøng nhaø nöôùc, coâng ty phaùt haønh, taäp ñoaøn baûo laõnh phaùt haønh ; (3) Giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng sô caáp do toå chöùc phaùt haønh quyeát ñònh vaø thöôøng ñöôïc in ngay treân chöùng khoaùn. Thò tröôøng thöù caáp hay thò tröôøng löu haønh. Thò tröôøng thöù caáp laø nôi giao dòch caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp ñaûm baûo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn ñaõ phaùt haønh. Ñaëc ñieåm cuûa thò tröôøng thöù caáp ñöôïc theå hieän: (1) Treân thò tröôøng thöù caáp, caùc khoûan tieàn thu ñöôïc töø vieäc baùn chöùng khoaùn thuoäc veà caùc nhaø ñaàu tö vaø caùc nhaø kinh doanh chöùng khoaùn chöù khoâng thuoäc veà nhaø phaùt haønh. Noùi caùch khaùc, caùc luoàng voán khoâng chaûy vaøo nhöõng ngöôøi phaùt haønh chöùng khoaùn maø di chuyeån giöõa nhöõng nhaø ñaàu tö chöùng khoaùn treân thò tröôøng. (2) Giao dòch treân thò tröôøng thöù caáp phaûn aùnh nguyeân taéc caïnh tranh töï do, giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng thöù caáp ñöôïc quyeát ñònh thoâng qua cung vaø caàu; (3) Thò tröôøng thöù caáp laø thò tröôøng hoaït ñoäng lieân tuïc, caùc nhaø ñaàu tö coù theå mua vaø baùn caùc chöùng khoaùn nhieàu laàn treân thò tröôøng thöù caáp. Thöù hai, caên cöù vaøo phöông thöùc hoaït ñoäng, thò tröôøng chöùng khoaùn ñöôïc phaân thaønh thò tröôøng taäp trung (sôû giao dòch chöùng khoaùn) vaø thò tröôøng phi taäp trung (thò tröôøng OTC- Over The Counter) Thò tröôøng taäp trung laø ñòa ñieåm hoïat ñoäng chính thöùc cuûa caùc giao dòch chöùng khoùan coøn goïi laø sôû giao dòch chöùng khoùan (tính chaát taäp trung ôû ñaây laø muoán noùi ñeán vieäc giao dòch ñöôïc caùc toå chöùc taäp trung theo moät ñòa ñieåm vaät chaát). Taïi sôû giao dòch chöùng khoaùn, caùc giao dòch ñöôïc taäp trung taïi moät ñòa ñieåm, caùc leänh ñöôïc chuyeån tôùi saøn giao dòch vaø tham gia vaøo quaù trình gheùp leänh ñeå hình thaønh neân giaù giao dòch. Treân thò tröôøng phi taäp trung (OTC), caùc giao dòch (caû sô caáp laãn thöù caáp) ñöôïc tieán haønh qua maïng löôùi caùc coâng ty chöùng khoaùn phaân taùn treân toøan laõnh thoå cuûa quoác gia vaø ñöôïc noái vôùi nhau baèng maïng ñieän töû. Giaù caû treân thò tröôøng naøy ñöôïc hình thaønh theo phöông thöùc thoûa thuaän. Ñoái vôùi thò tröôøng thöù caáp, caáu truùc thò tröôøng cô baûn ñöôïc hình thaønh döïa treân cô sôû ñaáu giaù vaø ñaáu leänh. Trong thò tröôøng ñaáu giaù, caùc nhaø taïo thò tröôøng ñöa ra giaù ñaët mua vaø giaù chaøo baùn loaïi chöùng khoaùn ñöôïc aán ñònh cuûa hoï. Caùc nhaø ñaàu tö giao dòch nhöõng chöùng khoaùn naøy nhö ñoái taùc cuûa nhaø taïo thò tröôøng. Giaù ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua caïnh BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 24
25. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG tranh giöõa caùc nhaø taïo thò tröôøng. Thò tröôøng naøy thöïc hieän caùc nguyeân taéc ñaáu leänh nhö öu tieân veà giaù, thôøi gian, öu tieân veà khaùch haøng, veà soá löôïng (öu tieân caùc leänh coù soá löôïng lôùn) . Trong thò tröôøng ñaáu leänh, leänh cuûa caùc nhaø ñaàu tö ñöôïc gheùp vôùi nhau khoâng coù söï tham gia cuûa caùc nhaø taïo thò tröôøng. Leänh ñöôïc gheùp taïi möùc giaù thoûa maõn caû hai beân mua vaø baùn. Giaù ñöôïc xaùc ñònh thoâng qua caïnh tranh giöõa caùc nhaø ñaàu tö. Treân thò tröôøng naøy, thöïc hieän phöông thöùc gheùp leänh ñònh kyø hoaëc gheùp leänh lieân tuïc vaø cuõng thöïc hieän ñaày ñuû caùc quyeàn öu tieân trong giao dòch. Trong ñaáu leänh lieân tuïc, leänh ñöôïc thöïc hieän moät caùch lieân tuïc baèng vieäc gheùp leänh ngay khi coù caùc leänh môùi coù theå gheùp ñöôïc. Thöù ba, caên cöù vaøo haøng hoùa treân thò tröôøng, thò tröôøng chöùng khoaùn cuõng coù theå phaân thaønh thò tröôøng coå phieáu, thò tröôøng traùi phieáu, thò tröôøng caùc coâng cuï chöùng khoaùn phaùi sinh. Thò tröôøng coå phieáu laø thò tröôøng giao dòch vaø mua baùn caùc loaïi coå phieáu, bao goàm coå phieáu thöôøng, coå phieáu öu ñaõi. Thò tröôøng traùi phieáu laø thò tröôøng giao dòch vaø mua baùn caùc traùi phieáu ñaõ ñöôïc phaùt haønh, caùc traùi phieáu naøy bao goàm caùc traùi phieáu cuûa coâng ty, traùi phieáu ñoâ thò, traùi phieáu chính phuû. Vieäc vay voán döôùi hình thöùc phaùt haønh traùi phieáu ngaøy caøng trôû neân phoå bieán ôû caùc quoác gia. Vì vaäy, thò tröôøng traùi phieáu ngaøy caøng lôùn veà quy moâ vaø hoaït ñoäng ngaøy caøng soâi ñoäng. Thò tröôøng caùc coâng cuï chöùng khoaùn phaùi sinh. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn, caùc coâng cuï löu thoâng treân thò tröôøng chöùng khoaùn cuõng ngaøy caøng phaùt trieån veà soá löôïng vaø ña daïng veà chuûng loaïi. Beân caïnh caùc giao dòch truyeàn thoáng veà coå phieáu vaø traùi phieáu, caùc giao dòch mua baùn chöùng töø taøi chính khaùc nhö quyeàn mua coå phieáu, chöùng quyeàn, hôïp ñoàng quyeàn choïn ñaõ xuaát hieän. Caùc chöùng töø taøi chính naøy ñöôïc ra ñôøi töø caùc giao dòch chöùng khoaùn (coå phieáu, traùi phieáu) vaø ñöôïc quyeàn chuyeån ñoåi sang caùc chöùng khoaùn qua haønh vi mua baùn theo nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Do ñoù, ngöôøi ta goïi chuùng laø caùc chöùng töø coù nguoàn goác chöùng khoaùn, hay caùc chöùng khoaùn phaùi sinh. Thò tröôøng caùc chöùng khoaùn phaùi sinh laø thò tröôøng phaùt haønh vaø mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn phaùi sinh ñaõ ñöôïc phaùt haønh. Ñaây laø loaïi thò tröôøng cao caáp chuyeân giao dòch nhöõng coâng cuï taøi chính cao caáp, do ñoù thò tröôøng naøy chæ xuaát hieän ôû nhöõng nöôùc coù thò tröôøng chöùng khoaùn phaùt trieån maïnh. 2.5- Sô löôïc veà lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån thò tröôøng chöùng khoaùn Vaøo giöõa theá kyû XV ôû taïi nhöõng thaønh phoá trung taâm buoân baùn lôùn ôû caùc nöôùc Phöông Taây, caùc thöông gia thöôøng tuï taäp taïi caùc quaùn caø pheâ ñeå trao ñoåi mua baùn caùc vaät phaåm haøng hoùa . Luùc ñaàu chæ coù moät nhoùm nhoû, sau ñoù taêng daàn vaø hình thaønh moät khu chôï rieâng. Cuoái theá kyû XV, ñeå thuaän tieän hôn cho vieäc laøm aên, khu chôï ñaõ trôû thaønh “thò tröôøng” vôùi vieäc thoáng nhaát caùc quy öôùc vaø daàn daàn caùc quy öôùc naøy ñöôïc söûa ñoåi hoaøn chænh thaønh nhöõng quy taéc coù giaù trò baét buoäc chung cho moïi thaønh vieân tham gia “thò tröôøng”. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 25
26. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Phieân chôï ñaàu tieân ñöôïc dieãn ra vaøo naêm 1453 treân quaûng tröôøng gaàn ngoâi nhaø cuûa moät nhaø buoân Van Ber Buezo taïi Briugge (Bæ). Taïi ñoù coù moät huy hieäu hình ba tuùi da (ví tieàn) vôùi moät töø tieáng Phaùp laø “Bourse” töùc laø “Maäu dòch thò tröôøng”. Töø ñoù xuaát hieän teân goïi cuûa thò tröôøng chöùng khoùan (Bursa tieáng La Tinh) hay coøn goïi laø “Sôû giao dòch”. Laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1531 taïi Antwerpar ñaõ trieån khai caùc nhieäp vuï veà chöùng khoùan (mua baùn caùc khoûan nôï cuûa chính phuû Haø Lan, Anh, Boà Ñaøo Nha vaø Phaùp). Maäu dòch thò tröôøng naøy phaùt trieån khieán moät quan chöùc taøi chính ñaïi thaàn cuûa Anh quoác ñaõ ñeán taän nôi ñeå quan saùt vaø veà thieát laäp moät maäu dòch thò tröôøng taïi London nôi maø sau naøy ñöôïc goïi laø Sôû giao dòch chöùng khoaùn London. Caùc maäu dòch thò tröôøng khaùc cuõng laàn löôït ñöôïc thaønh laäp taïi Phaùp, Ñöùc vaø Baéc AÂu. Söï phaùt trieån thò tröôøng ngaøy caøng maïnh meõ caû veà löôïng vaø chaát vôùi soá thaønh vieân tham gia ñoâng ñaûo vaø nhieàu noäi dung khaùc nhau, vì vaäy theo tính chaát töï nhieân noù laïi ñöôïc phaân ra thaønh nhieàu thò tröôøng khaùc nhau nhö: thò tröôøng giao dòch haøng hoùa, thò tröôøng hoái ñoaùi, thò tröôøng giao dòch caùc hôïp ñoàng töông lai vaø thò tröôøng chöùng khoaùn vôùi ñaëc tính rieâng cuûa töøng thò tröôøng thuaän lôïi cho giao dòch cuûa nhöõng ngöôøi tham gia trong ñoù. Quaù trình caùc giao dòch chöùng khoùan dieãn ra vaø hình thaønh nhö vaäy moät caùch töï phaùt cuõng töông töï ôû Phaùp, Haø Lan, caùc nöôùc Baéc AÂu, caùc nöôùc Taây AÂu khaùc vaø Baéc Myõ. Caùc phöông thöùc giao dòch ban ñaàu ñöôïc dieãn ra ngoaøi trôøi vôùi nhöõng kyù hieäu giao dòch baèng tay vaø coù thö kyù nhaän leänh cuûa khaùch haøng. Cho ñeán naêm 1921, ôû Myõ, khu chôï ngoaøi trôøi ñöôïc chuyeån vaøo trong nhaø, sôû giao dòch chöùng khoaùn chính thöùc ñöôïc thaønh laäp. Ngaøy nay, cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa coâng ngheä, khoa hoïc kyõ thuaät, caùc phöông thöùc giao dòch taïi caùc sôû giao dòch chöùng khoùan cuõng ñaõ ñöôïc caûi tieán theo toác ñoä vaø khoái löôïng yeâu caàu nhaèm ñem laïi hieäu quaû vaø chaát löôïng cho giao dòch. Caùc sôû giao dòch daàn daàn söû duïng maùy vi tính ñeå truyeàn caùc leänh ñaët haøng vaø chuyeån daàn töø giao dòch thuû coâng keát hôïp vôùi maùy vi tính sang söû duïng hoaøn toaøn heä thoáng giao dòch ñieän töû. Lòch söû phaùt trieån caùc thò tröôøng chöùng khoùan theá giôùi traûi qua moät söï phaùt trieån thaêng traàm luùc leân, luùc xuoáng. Vaøo nhöõng naêm 1875 - 1913, thò tröôøng chöùng khoùan theá giôùi phaùt trieån huy hoaøng cuøng vôùi söï taêng tröôûng cuûa neàn kinh teá theá giôùi luùc ñoù, nhöng roài ñeán “ngaøy thöù naêm ñen toái”, vaøo ngaøy 29/10/1929, thò tröôøng chöùng khoùan Taây AÂu, Baéc AÂu vaø Nhaät Baûn ñaõ khuûng hoaûng. Maõi cho tôùi khi chieán tranh theá giôùi thöù hai keát thuùc, caùc thò tröôøng môùi daàn phuïc hoài vaø phaùt trieån maïnh vaø cho tôùi naêm 1987, moät laàn nöõa caùc thò tröôøng chöùng khoaùn treân theá giôùi ñieân ñaûo vôùi “ngaøy thöù hai ñen toái” do heä thoáng thanh toaùn keùm coûi khoâng ñaûm ñöông ñöôïc yeâu caàu cuûa giao dòch, suït giaù chöùng khoùan maïnh, gaây maát loøng tin vaø phaûn öùng daây chuyeàn maø haäu quaû cuûa noù coøn naëng hôn cuoäc khuûng hoaûng naêm 1929. Cho ñeán nay, caùc nöôùc treân theá giôùi ñaõ coù khoûang treân 160 sôû giao dòch chöùng khoaùn phaân taùn treân khaép caùc chaâu luïc, bao goàm caû caùc nöôùc phaùt trieån trong khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaøo nhöõng naêm 1960 - 1970 vaø nhöõng nöôùc coù neàn kinh teá chuyeån ñoåi nhö Ba BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 26
27. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Lan, Hunggary, Seùc, Nga, Trung Quoác vaøo nhöõng naêm ñaàu 1990. Cho tôùi nay, thò tröôøng chöùng khoùan phaùt trieån ôû möùc coù theå noùi laø khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng kinh teá cuûa nhöõng nöôùc theo cô cheá thò tröôøng vaø nhaát laø nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån ñang caàn thu huùt luoàng voán daøi haïn cho neàn kinh teá quoác daân. Tính ñeán naêm 1997, dung löôïng voán treân trò chöùng khoùan New York (NYSE) laø $ 10,1 nghìn tyû, treân thò tröôøng chöùng khoùan Nhaät Baûn (TSE) laø $ 2,3 nghìn tyû, treân thò tröôøng chöùng khoùan Luaân Ñoân (LSE) laø $2,4 nghìn tyû. Döôùi ñaây seõ giôùi thieäu hai trong soá caùc thò tröôøng chöùng khoùan lôùn nhaát theá giôùi laø thò tröôøng chöùng khoùan Myõ vaø Nhaät Baûn. Thò tröôøng chöng khoùan Myõ Thò tröôøng chöùng khoùan Myõ coù lòch söû phaùt trieån laâu ñôøi vaø ñaõ ñaït ñeán trình ñoä cao veà moïi maët, töø heä thoáng luaät chöùng khoaùn ñeán heä thoáng giao dòch chöùng khoùan vaø ñaëc bieät ñaõ xaây döïng ñöôïc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc maïnh. Chính vì vaäy, moâ hình thò tröôøng chöùng khoùan Myõ ñaõ ñöôïc nhieàu nöôùc hoïc taäp, aùp duïng vaø söûa ñoåi cho phuø hôïp vôùi thöïc traïng, ñieàu kieän kinh teá cuûa töøng nöôùc. Thò tröôøng chöùng khoùan Myõ xuaát hieän töø naêm 1792 vaø ñeán naêm 1800 ñaùnh daáu söï ra ñôøi sôû giao dòch chöùng khoaùn ñaàu tieân. Tieáp theo ñoù laø haøng loaït caùc sôû giao dòch chöùng khoaùn ñöôïc hình thaønh treân khaép nöôùc Myõ. Sôû giao dòch chöùng khoùan New York (NYSE) laø sôû giao dòch lôùn nhaát vaø laâu ñôøi nhaát nöôùc Myõ. Naêm 2000, toång soá coù 262,5 tyû coå phaàn ñöôïc giao dòch treân NYSE, soá coå phaàn giao dòch bình quaân ngaøy ñaït 1.041,6 trieäu, ñaây laø laàn ñaàu tieân coù soá coå phaàn giao dòch bình quaân ngaøy vöôït con soá 1 tyû coå phaàn. Giaù trò giao dòch bình quaân ngaøy cuõng ñaït 43,9 tyû USD, toång giaù trò giao dòch trong naêm 2000 cuûa NYSE ñaït 11,1 nghìn tyû USD. Naêm 2000 cuõng laø naêm hoaøn thieän hôn nöõa heä thoáng giao dòch baèng söï thay ñoåi cuûa caùch yeát giaù (yeát giaù daïng thaäp phaân thay vì daïng phaân soá tröôùc kia). Cuoái naêm 2000 coù 2.862 coå phieáu ñöôïc nieâm yeát treân NYSE vôùi toång giaù trò laø 17,1 nghìn tyû USD. Khaùc vôùi NYSE, sôû giao dòch chöùng khoùan NASDAQ noåi tieáng veà beà daøy lòch söû cuõng nhö phöông thöùc giao dòch truyeàn thoân. NASDAQ- moät sôû xuaát hieän heä thoáng giao dòch chöùng khoùan ñieän töû ñaàu tieân treân theá giôùi. NASDAQ ñaõ ñi tieân phong trong lónh vöïc ñoåi môùi, söû duïng thieát bò coâng ngheä ñeå cho haøng trieäu nhaø ñaàu tö ñöôïc tieáp caän vôùi caùc coâng ty haøng ñaàu treân theá giôùi. Caùc giao dòch chöùng khoùan treân NASDAQ ñöôïc thöïc hieän thoâng qua heä thoáng maïng maùy tính vaø ñieän thoaïi theo moâ hình cuûa thò tröôøng toaøn caàu. Hieän nay treân NASDAQ coù tôùi treân 5000 Coâng ty nieâm yeát. Thò tröôøng chöùng khoùan Nhaät Baûn Thò tröôøng chöùng khoùan Nhaät Baûn thu huùt khoûang 20% taøi saûn caù nhaân cuûa ngöôøi Nhaät, trong ñoù moät nöûa ñaàu tö vaøo coå phieáu, moät nöûa ñaàu tö vaøo caùc chöùng khoùan khaùc (traùi phieáu chính phuû, traùi phieáu coâng ty, ñaàu tö tín khaùc ). Do vaäy, coù theå thaáy raèng thò tröôøng chöùng khoaùn Nhaät Baûn ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc thu huùt voán daøi haïn cho chính phuû vaø caùc coâng ty. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 27
28. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Hieän nay cuõng nhö trong nhieàu naêm qua, sôû giao dòch chöùng khoaùn Tokyo (TSE) laø sôû giao dòch lôùn thöù hai treân theá giôùi veà doanh soá baùn, chæ sau NYSE. Sau khi ñöa heä thoáng giao dòch baèng maùy tính chính thöùc ñi vaøo hoaït ñoäng (ngaøy 18/03/1991), hieän nay, caùc coå phieáu treân TSE vaãn ñöôïc giao dòch theo hai phöông thöùc khaùc nhau laø giao dòch taïi saøn vaø thoâng qua heä thoáng maùy tính. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 28
29. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG CHƯƠNG 3 COÅ PHIEÁU - CHÖÙNG KHOAÙN CHUÛ SÔÛ HÖÕU Trong taát caû caùc daïng coâng cuï ñaàu tö hieän haønh, ngöôøi ta thöôøng quen thuoäc nhaát ñoái vôùi caùc chöùng khoaùn vaø caùc thò tröôøng ña daïng buoân baùn caùc loaïi chöùng khoaùn. Caùc chæ soá chöùng khoaùn (cho thaáy xu höôùng dòch chuyeån chung cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn) laø ñeà taøi thöôøng xuyeân baøn luaän nhaát treân caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng cuõng nhö trong caâu chuyeän haøng ngaøy cuûa giôùi kinh doanh vaø ñaàu tö. Phaàn naøy seõ giaûi thích caùc tính chaát quan troïng nhaát cuûa daïng chöùng khoaùn coù gaén lieàn vôùi quyeàn chuû sôû höõu doanh nghieäp (coå phieáu vaø coå phieáu öu ñaõi), quyeàn lôïi vaø quyøeân haïn cuûa ngöôøi giöõ coå phieáu, caùc phöông caùch ñònh giaù vaø phaân loaïi coå phieáu, chöùng chæ chöùng khoaùn vaø laøm theá naøo chuyeån giao sôû höõu töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc, caùc chöùng nhaän ñaûm baûo vaø laøm theá naøo ñeå ñaàu tö vaøo caùc coâng ty trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi. 3.1 QUYEÀN SÔÛ HÖÕU COÂNG TY VAØ COÅ PHIEÁU THÖÔØNG Quyeàn chuû sôû höõu Coå phieáu ñaïi dieän cho moät phaàn quyeàn chuû sôû höõu trong moät coâng ty. Phaùt haønh chöùng khoaùn laø phöông tieän chuû choát cho coâng ty huy ñoäng voán kinh doanh. Caùc nhaø ñaàu tö mua caùc coå phaàn naøy (caû töø khi phaùt haønh sô caáp hay trong thò tröôøng thöù caáp) chính laø nhöõng ngöôøi chuû sôû höõu cuûa coâng ty. Taát caû moïi taøi saûn maø coâng ty coù tröø ñi caùc phaàn coâng ty vay nôï coøn laïi laø thuoäc veà chuû sôû höõu cuûa doanh nghieäp (caùc coå ñoâng cuûa doanh nghieäp) Coâng ty coøn coù theå phaùt haønh traùi phieáu ñeå huy ñoäng voán nhöng ngöôøi giöõ traùi phieáu khoâng coù quyeàn lôïi veà sôû höõu ñoái vôùi coâng ty. Hoï laø nhöõng ngöôøi cho vay (chủ nợ) chöù khoâng phaûi laø chuû sôû höõu cuûa coâng ty. Ña daïng hoaù quyeàn chuû sôû höõu, taäp trung hoaù quaûn trò. Neáu moät coâng ty phaùt haønh 100 coå phaàn chöùng khoaùn, moãi coå phaàn sẽ ñaïi dieän 1% quyeàn chuû sôû höõu coâng ty vaø cho ngöôøi giöõ coå phaàn (coå ñoâng) moät phieáu bieåu quyeát (one vote) trong quaûn trò coâng ty. Moät ngöôøi coù 10 coå phaàn seõ laø chuû sôû höõu 10% coâng ty vaø 10 phieáu bieåu quyeát. Trong theá giôùi kinh doanh ngaøy nay, chuùng ta thöôøng thaáy caùc coâng ty phaùt haønh haøng vaïn vaø haøng trieäu coå phieáu. Bôûi vì moãi coå phieáu ñeàu mang laïi quyeàn haïn vaø quyeàn lôïi nhö nhau, chuùng ta coù theå töôûng töôïng caùc maâu thuaãn naûy sinh nhö theá naøo trong vieäc quaûn trò coâng ty (do nhieàu ngöôøi giöõ coå phiếu - nhöõng ngöôøi chuû sôû höõu coù ñaày ñuû quyeàn löïc ñieàu haønh).Vì vaäy, phaàn lôùn caùc coâng ty thöôøng toå chöùc sao cho nhöõng ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng kyø baàu ra moät soá löôïng giôùi haïn caùc ñaïi dieän vaøo trong ban giaùm ñoác ñeå ñieàu haønh coâng ty. Baèng caùch baàu ra moät ban giaùm ñoác, caùc coå ñoâng vaãn coù BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 29
30. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG tieáng noùi cuûa mình trong vieäc quaûn trò coâng ty nhöng khoâng phaûi quan taâm lo laéng nhieàu ñeán töøng chi tieát haèng ngaøy cuûa hoaït ñoäng coâng ty. Daïng coå phieáu khaùc nhau, quyeàn lôïi khaùc nhau Ngoaøi coå phieáu thöôøng, coâng ty coøn phaùt haønh daïng coå phieáu öu ñaõi. Ngöôøi naém giöõ coå phieáu öu ñaõi cuõng mua taøi saûn cuûa coâng ty nhöng hoï khoâng coù quyeàn haïn bieåu quyeát gioáng nhö cuûa ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng. Nhöng nhö vôùi teân goïi”öu ñaõi”, hoï ñöôïc höôûng moät soá quyeàn lôïi öu tieân rieâng maø ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng khoâng coù (seõ baøn ñeán trong phaàn sau) 3.2 ÑÒNH GIAÙ COÅ PHIEÁU Gioáng nhö giao dòch haøng hoaù, quy luaät cung vaø caàu treân thò tröôøng xaùc ñònh giaù cuûa chöùng khoaùn. Giaù thò tröôøng cuûa moät chöùng khoaùn khoâng nhöõng chæ laø thöôùc ño duy nhaát cuûa giaù trò, sau ñaây laø caùc thöôùc ño khaùc • Meänh giaù Meänh giaù cuûa coå phieáu (par value) laø giaù trò coâng ty xaùc ñònh cho coå phieáu ñoù töông öùng vôùi ñieàu khoaûn cuûa luaät coâng ty. Neáu moät coå phieáu ñöôïc quy ñònh meänh giaù thì meänh giaù naøy thöôøng ñöôïc in treân tôø phieáu chöùng khoaùn (coå phieáu). Meänh giaù coå phieáu thöôøng beù hôn so vôùi giaù thò tröôøng cuûa coå phieáu vaø thöôøng coù xu höôùng mang giaù trò baèng tieàn maët raát beù (thöôøng chæ 1$ hay 5$, taïi Vieät nam thöôøng laø 10 000 VNÑ). Meänh giaù coù theå thay ñoåi vaøo thôøi ñieåm nhaát ñònh trong töông lai neáu hoäi ñoàng quaûn trò quyeát ñònh toå chöùc phaân chia (split) coå phieáu. Moät soá bang taïi Hoa kyø cho pheùp phaùt haønh chöùng khoaùn khoâng coù meänh giaù (no-par stock). Chæ tröø khi chính quyeàn quy ñònh möùc giaù toái thieåu cho caùc chöùng khoaùn khoâng meänh giaù, caùc chöùng khoaùn naøy coù theå baùn ra thò tröôøng vôùi baát kyø möùc giaù naøo. Moät soá bang ñoøi hoûi caùc chöùng khoaùn khoâng meänh gía ñöôïc giao giaù vaø caùc khoaûn thu vöôït möùc naøy ghi nhaän trong baûng caân ñoái keá toaùn nhö laø thaëng dö voán so vôùi meänh giaù (coøn ñöôïc goïi laø thaëng dö thu vaøo paid-in surplus, thaëng dö voán capital surplus, hay voán thu vaøo paid- in capital). Treân thöïc teá, ñieàu naøy coù nghóa laø ngöoøi naém giöõ coå phieáu khoâng theå ñaùnh giaù söï thieáu huït cuûa voán hoaït ñoäng coâng ty trong moät soá thôøi ñieåm trong töông lai. Neáu meänh giaù khoâng ñöôïc ñaët ra thì coâng ty coù theå duøng giaù trò coâng boá naøy vaøo muïc ñích keá toaùn. • Giaù phaùt haønh (giaù theo soå saùch- book value) Trong khi meänh giaù laø moät giaù trò oån ñònh thì giaù phaùt haønh laïi khoâng oån ñònh. Giaù phaùt haønh treân moãi coå phieáu laø thöôùc ño để ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng coù theå döï tính nhaän ñöôïc bao nhieâu treân moãi coå phieáu neáu coâng ty ñöôïc thanh lyù. Con soá naøy ñöïoc tính döïa treân hieäu soá giöõa giaù trò taøi saûn cuûa coâng ty (bao goàm haøng hoaù, ñaàu tö, tieàn maët vaø caùc trang thieát bò nhaø xöôûng ) vaø phaàn nghóa vuï cuûa coâng ty (tieàn vay, caùc nhaø cung caáp, caùc khoaûn phaûi traû ) chia cho soá coå phieáu hieän haønh • Giaù thò tröôøng BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 30
31. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi thì thöùôc ño quen thuoäc nhaát cuûa giaù trò coå phieáu laø möùc giaù cuûa coå phieáu treân thò tröôøng, ñoù laø giaù thò tröôøng. Giaù thò tröôøng bò aûnh höôûng tröïc tieáp bôûi löôïng cung (soá coå phieáu khaû dó cung caáp cho caùc nhaø ñaàu tö) vaø löôïng caàu (soá coå phieáu caùc nhaø ñaàu tö saün saøng vaø muoán mua). Thoâng tin veà caùc chöùng khoaùn vaø giaù cuûa chuùng (bao goàm caùc möùc giaù cao nhaát thaáp nhaát vaø giaù ñoùng cöûa) chuùng ta coù theå deã daøng tìm thaáy treân caùc phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng. Nhìn chung, khoâng coù moái lieân heä tröïc tieáp giöõa giaù thò tröôøng vaø giaù phaùt haønh cuûa coå phieáu. 3.3 CAÙC QUYEÀN HAÏN CUÛA CHUÛ SÔÛ HÖÕU COÅ PHIEÁU COÂNG TY Quyeàn Bieåu Quyeát Ngöôøi giöõ coå phieáu kieåm soaùt coâng ty baèng caùch baàu choïn ra moät ban giaùm ñoác vaø baèng caùch bieåu quyeát treân caùc chính saùch coâng ty taïi caùc buoåi hoïp haèng naêm. Theâm vaøo ñoù, ngöôøi giöõ coå phieáu coøn ñöôïc quyeàn bieåu quyeát trong caùc söï kieän nhö sau: • Phaùt haønh coå phieáu öu ñaõi hay theâm coå phieáu thöôøng • Chia coå phieáu • Caùc thay ñoåi lôùn trong coâng vieäc kinh doanh cuûa coâng ty Coå ñoâng coù quyeàn bieåu quyeát ñoái vôùi vieäc phaùt haønh coå phieáu öu ñaõi bôûi vì trong tröôøng hôïp coâng ty phaù saûn hay phaân chia, caùc coå phieáu öu ñaõi coù quyeàn öu tieân ñoái vôùi taøi saûn cuûa coâng ty. Coå ñoâng coù quyeàn bieåu quyeát trong tröôøng hôïp chia coå phieáu bôûi vì söï chia coå phieáu coù theå thay ñoåi meänh gía cuûa coå phieáu. Coå ñoâng khoâng coù quyeàn quyeát ñònh ñoái vôùi thôøi ñieåm vaø soá tieàn hay coå töùc seõ chia. Quyeàn naøy laø thuoäc veà hoäi ñoàng quaûn trò. Ñeám soá phieáu bieåu quyeát: Moät coå ñoâng coù quyeàn ñoái vôùi moät phieáu bieåu quyeát cho moãi coå phieáu anh ta sôû höõu. Theo luaät ñònh (luật coâng ty), caùc coå ñoâng coù theå bieåu quyeát baèng hai phöông phaùp sau: 1/ Phieáu bieåu quyeát phaùp quy: theo heä thoáng boû phieáu naøy, moãi coå ñoâng baàu cöû taïi cuoâc baàu cöû caùc thaønh vieân cuûa ban giaùm ñoãc coù theå tính moät phieáu baàu cho moãi coå phieáu anh ta sôû höõu. Ví duï, neáu caàn baàu ra 3 giaùm ñoác, moät coå ñoâng vôùi 100 coå phieáu coù theå baàu cöû vôùi soá phieáu töø 0 ñeán 100 cho moãi vò trí öùng cöû cuûa ban giaùm ñoác. Trong tröôøng hôïp coå ñoâng naøy baøu cöû vôùi soá phieùu nhoû hôn 100 cho moät öùng cöû vieân, soá phieáu coøn laïi khoâng ñöôïc duøng ñeå baø cho caùc öùng cöû vieân khaùc ñoái vôùi cuøng moät vò trí. Ứng cöû vieân chæ caàn ñôn giaûn coù soá phieáu ña soá (lôùn hôn 50% soá phieáu) ñeå ñöôïc baàu vaøo ban giaùm ñốc. Phöông phaùp boû phieáu phaùp quy naøy coù xu hưôùng taïo lôïi theá cho caùc coå ñoâng naém giöõ phaàn lôùn soá coå phieáu. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 31
32. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG 2/ Phieáu bieåu quyeát luyõ keá: phöông phaùp naøy cuõng cho pheùp caùc coå ñoâng coù soá phieáu bieåu quyeát töông öùng vôùi soá coå phieáu hôï sôû höõu nhöng khoâng ñaët ra haïn cheá ñoái vôùi vieäc phaân boû caùc phieáu baàu cho ai vaø nhö theá naøo. Trong ví duï noùi treân, moät coå ñoâng coù taát caû laø 300 phieáu baàu (moãi phieáu töông öùng vôùi moät coå phieáu (100) nhaân vôùi soá öùng cöû vieân laø 3). Trong heä thoáng bieåu quyeát naøy, coå ñoâng coù theå choïn soá phieáu baàu cho caùc öùng cuû vieân tuyø theo yù hoï muoán. Coå ñoâng coù theå duøng taát caû 300 phieáu naøy cho moät öùng cöû vieân maø thoâi, chia cho hai öùng cöû vieân . Heä thoáng bieåu quyeát luyõ keá taïo cho caùc coå ñoâng vôùi soá ít coå phieáu cô hoäi toát hôn ñeå löïa choïn ban giaùm ñoác, do vaäy hoï toái thieåu coù theå ñaït ñöôïc quyeàn ñaïi dieän cho mình trong ban giaùm ñoác (khoâng nhaát thieát laø quyeàn kieåm soaùt coâng ty). Uyû Quyeàn Coå ñoâng taïi caùc taäp ñoaøn lôùn coù theå gaëp khoù khaên trong vieäc tham gia caùc cuoäc hoïp coå ñoâng haèng naêm. Caùc coå ñoâng naøy coù theå bieåu quyeát taïi cuoäc hoïp baèng caùch uyû quyeàn baèng vaên baûn uyû quyeàn cho ngöôøi khaùc bieåu quyeát thay cho hoï. Neáu coå ñoâng naøy coù maët taïi cuoäc hoïp, quyeàn uyû thaùc naøy bò baõi boû. Quyeàn uyû thaùc naøy cuøng töï ñoäng bò huyû boû neáu coù vaên baûn uyû thaùc keá tieáp hay trong tröôøng hôïp coå ñoâng bò cheát. QUYEÀN HAÏN KHAÙC • Nghóa vuï giôùi haïn: Coå ñoâng khoâng theå maát nhieàu hôn soá tieàn hoï ñaàu tö vaøo coå phieáu cuûa moät coâng ty (noùi caùch khaùc, hoï khoâng buoäc phaûi chi traû cho caùc khoaûn nôï cuûa coâng ty trong quaù trình phaù saûn hay hoï khoâng phaûi thanh toaùn nôï neáu taøi saûn thanh lyù cuûa coâng ty vaãn khoâng ñuû traû caùc khoaûn nôï) • Thanh tra soå saùch coâng ty: Coå ñoâng coù quyeàn nhaän danh saùch coå ñoâng, nhaän baùo caùo haèng naêm vaø Quyeàn thanh tra khoâng bao goàm quyeàn kiểm tra soå saùch chi tieát vaø caùc taøi khoaûn, ngoaïi tröø baùo caùo caùc cuoäc hoïp cuûa ban giaùm ñoác vaø baùo caùo taøi chính • Baûo veä coâng ty: Coå ñoâng coù theå kieän quaûn trò cuûa coâng ty (bao goàm caû caùc thaønh vieân hoäi ñoàng quaûn trò) ra toaø neáu hoï cho raèng quaûn trò coâng ty ñaõ laøm nhöõng vieäc gaây thieät haïi ñeán coâng ty • Ngaên ngöøa caùc haønh vi phaïm phaùp: Coå ñoâng coù theå haønh ñoäng ngaên caûn ban giaùm ñoác coâng ty thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng khoâng ñuùng theo caùc ñieàu luaät cuûa coâng ty. • Öu tieân cuoái cuøng treân nghóa vuï ñoái vôùi taøi saûn coâng ty: Khi coâng ty phaù saûn, nhöõng ngöôøi giöõ coå phieáu laø nhöõng ngöôøi chuû sôû höõu, coù quyeàn lôïi vaø nghóa vuï ñoái vôùi taøi saûn coâng ty. Ngöôøi naém giöõ coå phieáu chæ ñöôïc thanh toaùn sau khi nhöõng ngöoøi giöõ chöùng khoaùn khaùc ñaõ ñöôïc thanh toaùn. Do vaäy, caùc coå ñoâng chuû sôû höõu caùc coå phieáu thöôøng laø ôû vò trí cuoái cuøng trong danh saùch öu tieân thanh toaùn. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 32
33. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG 3.5 LÔÏI ÍCH VAØ RUÛI RO CUÛA VIEÄC SÔÛ HÖÕU COÅ PHIEÁU THÖÔØNG Lôïi ích: Trong nhieàu loaïi chöùng khoaùn khaùc nhau do coâng ty phaùt haønh thì cổ phiếu thöôøng coù xu höôùng cung caáp cho nhaø ñaàu tö suaát sinh lôøi tieàm naêng lôùn nhaát. Hai phaàn thöôûng lôùn nhaát maø nhaø ñaàu tö döï tính nhaän ñöôïc khi hoï ñaàu tö vaøo coå phieáu thoâng thöôøng laø: söï taêng tröôûng vaø thu nhaäp • Taêng tröôûng: tieàm naêng khoâng giôùi haïn ñeå taêng tröôûng giaù thò tröôøng cuûa coå phieáu ñöôïc goïi laø söï taêng giaù voán (capital apreciation). Theo kinh nghieäm lòch söû, vieäc sôû höõu caùc coå phieáu thoâng thöôøng ñaõ vaø ñang cung caáp cho nhaø ñaàu tö suaát sinh lôøi lôùn hôn baát kyø daïng ñaàu tö naøo khaùc. • Thu nhaäp: nhieàu coâng ty thöôøng xuyeân phaân phoái moät phaàn lôïi nhuaän döôùi daïng coå töùc. Ñaây coù theå laø moät nguoàn thu nhaäp ñaùng keå vaø cuõng laø nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa vieäc nhieàu ngöôøi ñaàu tö vaøo coå phieáu coâng ty. Khi coå töùc ñöôïc coâng boá, ngöôøi giöõ coå phieáu seõ ñöôïc nhaän soá tieàn coå töùc theo soá löôïng coå phieáu ngöôøi ta ñang giöõ. Ruûi ro: ngöôøi chuû soû höõu coå phieáu thöôøng seõ chaáp nhaän caùc khoaûn ruûi ro coû khaû naêng xaûy ra nhö sau • Giaûm hay khoâng coù thu nhaäp : Ngöôøi giöõ coå phieáu phaûi chaáp nhaän nhöõng ruûi ro nhaát ñònh ñeå ñaùnh ñoåi laáy lôïi nhuaän tieàm naêng cao cuûa vieäc sôû höõu coå phieáu. Moät trong nhöõng ruûi ro ñoù laø xaùc suaát khaû naêng thu nhaäp coå töùc bò giaûm hay bò trieät tieâu trong nhöõng giai ñoaïn khoâng coù lôïi nhuaän cuûa doanh nghieäp (coâng ty thöôøng chæ phaân phoái coå töùc cho coå ñoâng sau khi ñaõ thöïc hieän toaøn boä caùc nghóa vuï ñoái vôùi caùc chöùng khoaùn khaùc ví duï traùi phieáu vaø coå phieáu öu ñaõi). • Möùc ñoä öu tieân thaáp khi coâng ty phaù saûn : ruûi ro thöù hai maø ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng phaûi ñoái phoù laø trong tröôøng hôïp coâng ty phaù saûn, chuû sôû höõu cuûa caùc coå phieáu thöôøng coù möùc ñoä öu tieân thaáp nhaát ñoái vôùi vieäc thanh toaùn nghóa vuï vaø thu nhaäp treân taøi saûn cuûa coâng ty. Trong tröôøng hôïp thanh lyù coâng ty, ngöôøi giöõ coå phieáu öu ñaõi vaø traùi phieáu ñöïôc nhaän phaàn chia treân thu nhaäp vaø taøi saûn cuûa coâng ty tröôùc nhöõng ngöôøi naém giöõ coå phieáu thöôøng. Vôùi öu theá naøy, ngöôøi ta coù theå xeáp haïng caùc loaïi ñaàu tö vaøo traùi phieáu vaø coå phieáu öu ñaõi thaønh loaïi chöùng khoaùn chuû choát. • Giaûm giaù: ruûi ro thöù ba cuûa vieäc sôû höõu coå phieáu thöôøng laø luoân coù khaû naêng nhöõng nhaø ñaào tö khaùc treân thò tröôøng khoâng ñaùnh giaù cao giaù trò cuûa coå phieáu nhö ngöôøi chuû soû höõu coå phieáu töï ñònh giaù. Ñieàu naøy theå hieän raát roõ treân phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng haèng ngaøy khi cung vaø caàu chöùng khoaùn treân thò tröôøng ñaåy giaù chöùng khoaùn leân xuoáng. BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 33
34. ÑHQG HCM - KHOA KINH TEÁ– NGAØNH TAØI CHÍNH NGAÂN HAØNG 3.1 COÅ PHIEÁU ÖU ÑAÕI Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi thì coå phieáu öu ñaõi gaàn nhö laø ñieåm giao nhau giöõa coå phieáu thöôøng vaø traùi phieáu. Maëc duø noù laø chöùng khoaùn chuû sôû höõu vaø theå hieän quyeàn sôû höõu trong coâng ty phaùt haønh, coå phieáu öu ñaõi khoâng cung caáp toaøn boä moïi quyeàn lôïi cuûa chuû soû höõu thöôøng gaén keát vôùi coå phieáu thöôøng. Gioáng nhö moät coâng cuï nôï, coå phieáu öu ñaõi thöôøng ñöôïc phaùt haønh (maëc duø khoâng thöôøng xuyeân) nhö laø moät daïng chöùng khoaùn thu nhaäp coá ñònh vôùi coå töùc ñònh tröôùc. Söï thay ñoåi möùc giaù cuûa noù coù xu höôùng bò taùc ñoäng bôûi thay ñoåi laõi suaát thò tröôøng chöù khoâng phaûi theo cung vaø caàu. Khoâng gioáng nhö coå phieáu thoâng thöôøng, phaàn lôùn caùc coå phieáu öu ñaõi ñöôïc phaùt haønh döôùi daïng caùc coå phieáu khoâng coù quyeàn bieåu quyeát. Maëc duø coå phieáu öu ñaõi khoâng coù ñöôïc tieàm naêng taêng tröôûng nhö coå phieáu thöôøng (bôûi vì giaù cuûa noù bò caùc thay ñoåi laõi suaát taùc ñoäng chöù khoâng phaûi do lôïi nhuaän cuûa coâng ty taùc ñoäng), chuû sôû höõu coå phieáu öu ñaõi nhìn chung coù ñöôïc öu theá hôn coå phieâu thöôøng treân hai phöông dieän sau: • Khi hoäi ñoàng quaûn trò coâng boá coå töùc, chuû sôû höõu coå phieáu öu ñaõi ñöôïc nhaän coå töùc ñaàu tieân • Neáu coâng ty bò phaù saûn, sau khi thanh toaùn heát cho caùc chuû nôï, caùc chuû sôû höõu coå phieáu öu ñaõi ñöôïc öu tieân tröôùc treân soá taøi saûn coøn laïi. Chuû sôû höõu coå phieáu thöôøng laø ngöôøi cuoái cuøng ñöôïc thanh toaùn. Öu ñaõi coå töùc hôn coå phieáu thöôøng Coå töùc (khi ñöôïc hoäi ñoàng quaûn trò coâng boá) phaûi chi traû cho ngöôøi giöõ coå phieáu öu ñaõi tröôùc khi ñöôïc chi traû cho ngöôøi giöõ coå phieáu thöôøng. Ñieàu naøy cho ngöôøi giöõ coå phieáu öu ñaõi xaùc suaát cao hôn nhaän thu nhaäp thöôøng xuyeân so vôùi caùc coå ñoâng giöõ coå phieáu thöôøng. Suaát sinh lôøi coá ñònh (ñònh tröôùc) Ñoái vôùi phaàn lôùn nhöõng ngöôøi soû höõu coå phieáu öu ñaõi thì ñaëc ñieåm haáp daãn nhaát laø coå töùc coá ñònh (caùc coå phieáu öu ñaõi vôùi coå töùc thay ñoåi cuõng toàn taïi nhöng khoâng phoå bieán). Neáu coå phieáu ñaõ ñöôïc quy ñònh meänh giaù (giaù naøy thöôøng cao hôn nhieàu so vôùi meänh giaù cuûa coå phieáu thöôøng), noù quy ñònh chi traû coå töùc haèng naêm döôùi daïng phaàn traêm cuûa meänh giaù. (ñeå ñôn giaûn, baïn coù theå giaû ñònh raèng meänh giaù cuûa moãi coå phieáu öu ñaõi laø $100). Moät coå phieáu öu ñaõi vôùi meänh giaù $100 chi traû coå töùc haèng naêm $6 ñöôïc xem nhö laø ñöôïc öu ñaõi 6%. Coå phieáu öu ñaõi khoâng meänh giaù quy ñònh coå töùc chi traû döôùi daïng soá tieàn. Coå phieáu öu ñaõi khoâng meänh giaù $6 seõ chi traû coå töùc haèng naêm $6. Laõi suaát öu ñaõi coù ñieàu chænh Moät soá coå phieáu öu ñaõi ñöôïc phaùt haønh vôùi tyû leä coå töùc coù ñieàu chænh (hay bieán ñoåi). Coå töùc cuûa moät coå phieáu öu ñaõi coù ñieàu chænh thöôøng gaén lieàn vôùi moät soá daïng laõi suaát khaùc (ví duï laõi suaát traùi phieáu kho baïc hay laõi suaát thò tröôøng tieàn) vaø coù theå ñöôïc ñieàu chænh ñeán haèng quyù. Nghóa vuï öu tieân ñoái vôùi taøi saûn BIÊN SOẠN: NGUYỄN THỊ CÀNH, TRẦN VIẾT HOÀNG, CUNG TRẦN VIỆT, CAO HƯƠNG GIANG, TRẦN HÙNG SƠN 34