Giáo trình Kinh tế: Hướng dẫn tìm hiểu chung về tín dụng ngân hàng (Phần 5)

Nội dung text: Giáo trình Kinh tế: Hướng dẫn tìm hiểu chung về tín dụng ngân hàng (Phần 5)

1. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 31 - w m w o .c .do k cu-trac Vậy để đáp ứng luồng tiền ra 4.600 ngân hàng đã thực hiện: - Vay Ngân hàng Nhà nước : 500 - Vay ngân hàng khác : 2.100 - Không chia lãi cổ phần : 1.000 - Phát hàng mới cổ phiếu : 1.000 Tổng cộng : 4.600 Như vậy, chưa xét đến ưu nhược điểm của các hình thức huy động vốn đáp ứng nhu cầu thanh khoản, chúng ta thấy các ngân hàng có rất nhiều phương án huy động vốn giải quyết vấn đề thanh khoản mối quan hệ Cho vay – Tiền gửi trở nên không cân xứng. • Giai đoạn 2: tổng cộng luồng tiền ra khỏi ngân hàng là 4.000 dưới các khoản cho vay (2.600), đầu tư vào chứng khoán (1.400). Trong khi tăng trưởng tiền gửi các loại chỉ có 2.200 ngân hàng còn thiếu một lượng tiền ròng là 1.800. Có thể nói rằng đây là giai đoạn ngân hàng phải chịu căng thẳng về thanh khoản bởi lẽ thiếu hụt 1.800 được dễ dàng bù đắp bằng cách vay Ngân hàng Nhà nước 100 và một khoản vay nhỏ từ ngân hàng khác là 700. Và ngân hàng có thể tự do chi trả cổ tức cho các cổ đông, không phải dùng các biện pháp khác như là phát hành mới cổ phiếu. • Giai đoạn 3: Cho vay + đầu tư các loại: 5.700 Luồng tiền ra khỏi Tiền gửi tăng : 2.200 ngân hàng là 3.500 Vì thế, ngân hàng phải tìm cách đáp ứng đủ lượng tiền thiếu hụt 3.500 lượng tiền mặt thiết hụt này được giải quyết bằng cách : - Vay Ngân hàng Nhà nước : 1.000 - Vay ngân hàng khác : 1.500 - Phát hành mới cổ phiếu : 1.000 Tổng cộng 3.500 • Giai đoạn 4: trong giai đoạn này tín dụng và đầu tư chứng khoán vẫn gia tăng đáng kể (4.300) trong khi đó tiền gửi các loại giảm tới 500. Điều này buộc ngân hàng phải vay Ngân hàng Trung ương và vay trên thị trường liên ngân hàng tổng cộng một khoản lên tới 3.500 đồng thời phát sinh mới cổ phiếu (có giá trị là 1.000). Như vậy, qua 4 giai đoạn trên, khi tỷ lệ Tín dụng/Tiền gửi tăng lên thì khả năng thanh khoản của ngân hàng giảm đi tương ứng.Tuy nhiên, chỉ số đo lường thanh khoản này cũng tồn tại một số nhược điểm là nó không phản ánh được thời hạn, chất lượng của các khoản cho vay. Do vậy, mà hai ngân hàng có thểà có cùng tỷ lệ Tín dụng/Tiền gửi nhưng với chất lượng và thời hạn tín dụng khác nhau nên ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
2. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 32 - w m w o .c .do k cu-trac hai ngân hàng không thể cùng có khả năng thanh khoản. Bên cạnh đó còn có nhiều chỉ số đo lường thanh khoản khác như tỷ lệ Ngân quỹ/Tiền gửi, Ngân quỹ + Đầu tư chứng khoán/Tổng tài sản 3.2. Quản lý rủi ro lãi suất: Quản lý rủi ro lãi suất là một nội dung quan trọng trong quản lý ngân hàng. Sự không ổn định của lãi suất ngày càng gia tăng làm cho vai trò của quản lý rủi ro lãi suất càng trở nên quan trọng. Bởi vì rủi ro về lãi suất là rủi ro về thu nhập và lợi tức. Thay đổi bất thường của lãi suất có thể dẫn tới suy giảm thu nhập và lợi tức của ngân hàng. Để hiểu rủi ro lãi suất là gì, chúng ta hãy nghiên cứu bảng cân đối kế toán của một ngân hàng. Bảng 3.3 Kết cấu tài sản, nguồn vốn của ngân hàng theo mức độ nhạy cảm với lãi suất TÀI SẢN NGUỒN VỐN 1. Tài sản nhạy cảm với lãi suất: 20.000 1. Nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất: 50.000 - Cho vay lãi suất thay đổi - Chứng chỉ tiền gửi có lãi suất thay đổi - Chứng khoán ngắn hạn -Nguồn vốn huy động trên thị trường tiền tệ 2. Tài sản lãi suất cố định : 80.000 - Vay trên thị trường liên ngân hàng - Tiền dự trữ 2. Nguồn vốn có lãi suất cố định : 50.000 - Cho vay dài hạn - Tiền gửi có thể phát séc - Chứng khoán dài hạn - Tiền gửi tiết kiệm - Chứng chỉ tiền gửi dài hạn - Vốn cổ phiếu Tổng cộng 100.000 Tổng cộng 100.000 Nhìn vào bảng 3.3 ta thấy tài sản nhạy cảm với lãi suất là 20.000 loại này có lãi suất thay đổi nhiều lần (ít nhất là 1 lần/năm). Tài sản lãi suất cố định là: 80.000 – Loại này có lãi suất không thay đổi trong thời gian dài (trên 1 năm). Bên phần nguồn vốn thì tỷ lệ nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất /nguồn vốn lãi suất cố định là 50.000/50.000. Giả sử lãi suất tăng thêm 5% (chẳng hạn từ 10% lên 15% - Như vậy, thu nhập của tài sản tăng lên 5% x 20.000 = 1.000. Trong khi đó chi phí trả lãi cho các nguồn vốn huy động tăng lên 5%x 50.000 = 2.500. Như thế lợi nhuận của ngân hàng giảm mất (2.500 – 1.000) = 1.500. Ngược lại, với suy luận tương tự khi lãi suất giảm 5% từ 10% xuống 5% thì lợi nhuận ngân hàng tăng lên 1.500. Từ trên ta rút ra kết luận rằng: " Tại một ngân hàng khi tài sản nhạy cảm với lãi suất ít hơn nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất thì một sự tăng lãi suất sẽ làm giảm lợi nhuận của ngân hàng. Ngược lại, một sự sụt giảm lãi suất sẽ làm tăng lợi nhuận của ngân hàng đó". ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
3. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 33 - w m w o .c .do k cu-trac 3.3.3 Quản lý lãi suất cơ bản ròng và khe hở lãi suất: - Lãi suất cơ bản ròng là sự chênh lệch giữa mức lãi thu được và số lãi phải chi ra. Nó được thể hiện dưới dạng một tỷ lệ phần trăm của tài sản sinh lãi. Ví dụ: Một ngân hàng có tình hình như sau: Bảng 3.4 Kết cấu tài sản nguồn vốn của ngân hàng theo mức độ sinh lời Giá Lãi Lãi Giá Tài sản trị suất Nguồn vốn suất trị (%) (%) 1. Ngân quỹ 1.400 0 1. Tiền gửi tiết kiệm 4.375 8,5 2.Đầu tư chứng khoán các loại 1.750 9 2. Tiền vay 3.850 5,8 3. Cho vay 5.250 13,5 3. Vốn ngân hàng 525 4. Tài sản khác 350 6 8.750 8.750 Thu lãi từ các tài sản sinh lời: 1.400 x 0% +1.750 x 9% +3250 x 13,5% + 350 x 6% = 887,25 Chia lãi cho các nguồn vốn huy động: 4.375 x 8,5% + 3.850 x 5,8% = 595,175 Chênh lệch thu chi lãi suất : 887,25 – 595,175 = 292,075 Tài sản sinh lời: 8.750 – 1.400 = 7.350 Lãi suất cơ bản ròng: 292,075/7.350 x 100% = 3,97 % Trong lãi suất cơ bản ròng chưa bao gồm các thu nhập và chi phí ngoài lãi suất, chẳng hạn như thu phí dịch vụ ngân hàng, phí tín khác, chi phí trả lương nhân viên, tiền thuê trụ sở, văn phòng, chi phí quản lý ngân hàng.Tuy nhiên, lãi suất cơ bản ròng lại là một chỉ số quan trọng phản ánh ảnh hưởng của thay đổi lãi suất tới hoạt động kinh doanh của ngân hàng. Đối với những ngân hàng có các nguồn vốn như tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi tiết kiệm có lãi suất cố định thì lãi suất cơ bản ròng thay đổi phụ thuộc vào biến động lãi suất trên thị trường cho vay và chứng khoán. Trong thời gian gần đây, chứng chỉ tiền gửi ngắn hạn có lãi suất thay đổi trở thành nguồn vốn quan trọng của ngân hàng thì việc quản lý lãi suất cơ bản ngày càng trở lên phức tạp. Khe hở lãi suất là sự khác biệt giữa các tài sản – nguồn vốn có lãi suất biến đổi. Mức độ thay đổi lãi suất của tài sản và nguồn vốn được gọi là sự nhay cảm lãi suất của tài sản và nguốn vốn đó. Sự nhạy cảm lãi suất của các loại tài sản và nguồn vốn phụ thuộc thuộc vào tính chất và kỳ hạn của chúng. Kỳ hạn càng ngắn thì tính nhạy cảm lãi suất càng cao. Các tài sản và nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất tiêu ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
4. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 34 - w m w o .c .do k cu-trac biểu là: các hợp đồng mua lại, trái phiếu kho bạc, chứng chỉ tiền gửi, các khoản cho vay có lãi suất biến đổi. Một khe hở dương xảy ra khi giá trị của tài sản nhạy cảm với lãi suất lớn hơn giá trị của nguồn vốn nhạy cảm với lãi suất. Khi một ngân hàng dự đoán lãi suất có chiều hướng tăng thì họ sẽ duy trì một khe hở dương. Bởi vì khi lãi suất tăng thì với một khe hở dương ngân hàng sẽ có thu nhập từ tài sản tăng.Tuy nhiên, nếu dự đoán sai tức là lãi suất không tăng mà lại giảm thì việc duy trì khe hở dương sẽ làm cho thu nhập từ tài sản của ngân hàng bị sụt giảm nghiêm trọng. Rõ ràng yếu tố quyết định cơ bản của chiến lược quản lý tài sản, nguồn vốn của ngân hàng chính là tính chính xác của dự báo lãi suất. Hơn nữa, việc quá nhấn mạnh rủi ro lãi suất trong khi không quan tâm tới rủi ro tín dụng (vỡ nợ) có thể dẫn ngân hàng tới một kết cục xấu. Thật vậy, với dự báo lãi suất có xu hướng tăng trong thời gian tới ngân hàng muốn duy trì một khe hở dương. Do đó, ngân hàng buộc người đi vay phải chấp nhận những khoản cho vay có lãi suất thả nổi nếu muốn vay.Việc này đã chuyển rủi ro lãi suất sang người đi vay và khi lãi suất tăng lên người vay mất khả năng hoàn trả nợ và những vụ vỡ nợ xảy ra ảnh hưởng đến nguồn vốn của ngân hàng. 3.4. Sự hợp lý của vốn ngân hàng: Quản lý hiệu quả quỹ vốn sẽ tạo ra khả năng sinh lợi cao của ngân hàng trong khi vẫn duy trì được chức năng an toàn truyền thống. Về mặt lịch sử, để thực hiện mục tiêu khả năng sinh lợi các ngân hàng thương mại chú trọng vào quản lý tài sản hơn là vào nguồn vốn và vốn ngân hàng. Chẳng hạn, thu nhập cao chủ yếu là do ngân hàng chuyển các khoản mục tài sản đầu tư chứng khoán lãi suất thấp sang các khoản mục cho vay có lãi suất cao. Việc tăng cường thu hút vốn cũng nhằm vào việc đầu tư vào các khoản mục tài sản tính sinh lời cao. Trong thời gian gần đây, người ta đã thấy một sự thay đổi đáng kể về tầm quan trọng của quản lý vốn ngân hàng. Cụ thể là việc phát hành trái phiếu dài hạn lãi suất thấp sẽ làm tăng vốn bổ sung của ngân hàng đồng thời giúp làm giảm chi phí vốn đó cũng là cách tăng lợi nhuận cho ngân hàng. Hơn nữa, trong điều kiện phải mở rộng tiền gửi và cho vay, ngân hàng phải tăng vốn để đáp ứng yêu cầu quản lý. Nếu có chính sách quản lý vốn hợp lý thì ngân hàng sẽ tránh được tình trạng phải phát hành cổ phiếu ở bất cứ giá nào trên thị trường, điều này được thể hiện ở bảng dưới đây. ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
5. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 35 - w m w o .c .do k cu-trac Bảng 3.5 Ảnh hưởng của các phương pháp nâng cao vốn tới cổ tức Tình hình sau khi mở rộng KHOẢN MỤC Tình hình vốn bằng cách phát hành hiện tại Cổ phiếu Giấy nợ thường (LS 8%) 1. Tổng nguồn vốn 100.000.000 101.000.000 101.000.000 2. Tiền gửi 92.500.000 92.500.000 92.500.000 3. Giấy nợ 0 0 1.000.000 4. Cổ phần thường 7.500.000 8.500.000 7.500.000 5. Thu nhập từ tài sản sinh lời 2.000.000 2.050.000 2.050.000 6. Trả lãi giấy nợ 0 0 80.000 7. Thu nhập trước thuế 2.000.000 2.050.000 1.970.000 8. Thuế thu nhập (thuế suất= 40%) 800.000 820.000 788.000 9. Thu nhập sau thuế 1.200.000 1.230.000 1.182.000 10. Tổng số cổ phần 50.000 56.667 500.000 11. Cổ tức 24 21,70 23,64 12. Sự sụt giảm cổ tức 0 9% 1,5% Rõ ràng việc phát hành mới cổ phiếu đã làm cổ tức giảm 9% trong khi đó phát hành giấy nợ chỉ làm cổ tức giảm 1,5%. Vốn của các ngân hàng thương mại đã gia tăng qua năm tháng cùng với sự gia tăng của tổng tài sản cũng như tiền gửi, điều này đã làm xuất hiện mối quan tâm mới đó là tính hợp lý của cơ cấu vốn ngân hàng. Đặc biệt là cơ cấu vốn ngân hàng so với tổng tài sản và các nguồn vốn khác. Và một loạt các tiêu chuẩn dùng để đánh giá mức độ hợp lý của vốn ngân hàng được hình thành như: tỷ lệ tổng tài sản/vốn ngân hàng, tổng tài sản/vốn cổ phần, tài sản cố định/vốn ngân hàng, cho vay/vốn ngân hàng, vốn ngân hàng/tài sản được điều chỉnh theo mức độ rủi ro, vốn ngân hàng/tổng tiền gửi Trong các chỉ tiêu đánh giá trên chỉ tiêu về tổng tài sản/vốn ngân hàng được xem là có vai trò quan trọng nhất. Theo đánh giá của cơ quan quản lý tiền tệ Mỹ tỷ lệ Vốn ngân hàng/tổng tài sản phù hợp với các ngân hàng thương mại Mỹ là khoảng từ 6,5 – 7,5% . việc quyết định hệ số vốn hợp lý phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó có 8 yếu tố chủ yếu sau: (1) – Chất lượng quản lý (2) – Mức độ thanh khoản của tài sản (3) – Lịch sử của lợi nhuận và việc phân chia lợi nhuận (4) – Chất lượng và đặc điểm của quyền sở hữu (5) – Khả năng đáp ứng chi phí thuê trụ sở ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
6. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 36 - w m w o .c .do k cu-trac (6) – Mức độ bền vững của cơ cấu tiền gửi (7) – Chất lượng của quá trình kinh doanh. (8) – Khả năng đáp ứng các nhu cầu tài chính hiện tại và tương lai của ngân hàng trong lĩnh vực hoạt động của mình có tính đến sự cạnh tranh mà nó phải đối đầu. Mỗi yếu tố này được liên hệ bằng một cách nào đó với các loại rủi ro khác nhau mà một ngân hàng thương mại phải đối đầu. Chẳng hạn ngân hàng thương mại có chất lượng quản lý cao thì hệ số vốn ngân hàng/tài sản sẽ thấp hơn các ngân hàng khác. Bởi do chất lượng quản lý kém làm cho rủi ro tín dụng tăng cao do đó đòi hỏi ngân hàng phải duy trì một mức vốn ngân hàng cao để dự phòng thiệt hại tín dụng. Hoặc một ngân hàng có tình hình lợi nhuận kém cỏi rõ ràng nhiều rủi ro hơn ngân hàng có sự tăng trưởng lợi nhuận đều đặn vì thế mà ngân hàng đó phải duy trì một mức vốn cao hơn ngân hàng có lợi nhuận đều đặn. Tỷ lệ tổng tài sản/Vốn cổ phần cũng là một chỉ tiêu quan trọng. Nó có vai trò quan trọng trong việc gia tăng lợi tức trên vốn cổ phần của ngân hàng. Điều này được minh hoạ trong ví dụ sau: Bảng 3.5 Ảnh hưởng của hệ số tổng tài sản/vốn cổ phần (đòn bẩy tài chính) tới lợi tức trên vốn cổ phần. Công ty Ngân hàng Ngân hàng Ngân hàng KHOẢN MỤC sản xuấtsản xuất thương mại thương mại thương mại ABC ABC XYZ XYZ quy mô nhỏ quy mô lớn 1. Tài sản 1.000 1.000 1.000 1.000 2. Vốn cổ phần 500 60 80 52 3. Thu nhập ròng 70 7 9 6 4. Tỷ lệ Vốn cổ phần -Tổng TS 50% 6,0 % 8,0% 5,2% 5. Lợi tức trên tổng tài sản 7% 0,7% 0,9% 0,6% 6. Số nhân đòn bẩy tài chính 2,0 x 16,6 x 12,5x 19,2 x 7. Lợi tức trên vốn cổ phần 14,0 % 11,6% 11,3% 11,5 % Qua bảng 3.5 ta thấy thu nhập của Công tyABC gấp 10 lần thu nhập ròng của ngân hàng thương mại XYZ, lợi tức trên tổng tài sản của ABC là 7,0% cũng gấp 10 lần của XYZ 0,7% nhưng nhở nhờ số nhân đòn bẩy tài chính 1 (Số nhân đòn bẩy tài chính = ) Tỷ lệ Vốn cổ phần/ Tổng tài sản mà ROE của ngân hàng XYZ tăng xấp xỉ với Công ty ABC. Đồng thời qua so sánh giữa ngân hàng thương mại quy mô lớn thấp hơn ngân hàng thương mại quy mô nhỏ ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
7. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 37 - w m w o .c .do k cu-trac nhờ vậy mà số nhân đòn bẩy cao hơn do đó mà ngân hàng thương mại quy mô lớn có lợi tức cao hơng ngân hàng quy mô nhỏ 11,5% so với 11,3%). Từ trên rút ra kết luận, tỷ lệ vốn cổ phần/tổng tài sản càng thấp thì số nhân đòn bẩy tài chính càng cao do đó lợi tức trên vốn cổ phần (ROE) của ngân hàng được khuyếch đại cao hơn. Tuy nhiên, tỷ lệ vốn cổ phần/ tổng tài sản luôn chịu sự khống chế của cơ quan quản lý tiền tệ. Chỉ những ngân hàng lớn có uy tín cao mới có thể duy trì tỷ lệ vốn cổ phần/tổng tài sản ở mức thấp. Vậy nên những ngân hàng lớn thường có thu nhập trên vốn cổ phần cao. Ngoài những chỉ tiêu quan trọng trên, các nhà quản lý còn quan tâm tới chỉ tiêu khác đó là tỷ lệ tổng vốn ngân hàng/ tài sản điều chỉnh theo hệ số rủi ro. Trong đó mẫu số là giá trị tài sản được điều chỉnh theo hệ số rủi ro. Chỉ tiêu này cho biết một đơn vị giá trị tài sản rủi ro được bảo đảm bằng bao nhiêu vốn ngân hàng. Sự hợp lý của vốn ngân hàng đó chính là việc đản bảo sự an toàn cho kinh doanh ngân hàng và đảm bảo hiệu quả kinh doanh cao. Việc xác định mức hợp lý của vốn ngân hàng được thực hiện chủ yếu qua hệ thống chỉ tiêu có mối quan hệ chặt chẽ với nhau.Tuy nhiên, hệ thống chỉ tiêu không phải là hoàn hảo tuyệt đối, đôi khi vẫn xảy ra vụ phá sản ngân hàng mà nguyên nhân là do cơ cấu vốn bất hợp lý. Vậy nên, vấn đề quản lý vốn ngân hàng ngày càng được quan tâm đúng mức hơn. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Trình bày khái quát cấu trúc bảng cân đối kế toán của ngân hàng thương mại? Phân biệt với bảng cân đối kế toán của doanh nghiệp thông thường? 2. Những vấn đề cơ bản trong nghiệp vụ quản lý tài sản của ngân hàng thương mại? 3. Nêu khái quát ba lý thuyết cơ bản trong quản lý tài sản của ngân hàng thương mại? 4. Thế nào là vốn của ngân hàng? Cơ cấu vốn của ngân hàng trong tổng nguồn vốn khác gì so với cơ cấu này của các doanh nghiệp thông thường? 5. Tiền gửi giao dịch là gì? Tiền gửi phi giao dịch là gì? 6. Thanh khoản là gì? Nêu nội dung của nghiệp vụ quản lý thanh khoản của ngân hàng thương mại? 7. Nêu nội dung của nghiệp vụ quản lý rủi ro lãi suất của ngân hàng? 8. Lãi suất cơ bản ròng là gì? Khe hở lãi suất là gì? Nội dung của nghiệp vụ quản lý lãi suất cơ bản ròng và khe hở lãi suất? 9. Phân tích tính hợp lý của vốn của ngân hàng? ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
8. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 39 - w m w o .c .do k cu-trac CHƯƠNG III: THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT I. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT 1. Sự ra đời của Thanh toán không dùng tiền mặt Trong nền sản xuất hàng hoá, hàng hoá sản xuất ra được đem trao đổi trên thị trường và tiền tệ đóng vai trò vật ngang giá giúp hàng hoá trao đổi thuận lợi từ đó thúc đảy sản xuất phát triển. Ban đầu tiền tệ tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau nhưng sau cố định tại một số loại nhất định như vàng, bạc Cùng với sự phát triển của nền sản xuất hàng hoá tiền giấy ra đời dần dần thay thế tiền kim loại. Tuy nhiên, tiền giấy hay tiền kim loại đều tồn tại dưới những hình thức vật chất cụ thể. Mỗi loại có những ưu nhược điểm nhất định nhựng tựu chung lại chúng đều là tiền mặt. Có nghĩa là trong quan hệ trao đổi hàng hoá (H-T-H) nếu sử dụng tiền mặt làm phương tiện thanh toán thì cần phải có một lượng tiền cụ thể xuất hiện trong thanh toán. Điều đó có nghĩa nếu đặt quan hệ trao đổi hàng hoá trong điều kiện nền kinh tế hàng hoá phát triển ở trình độ cao theo đó bên mua và bên bán trong quan hệ trao đổi hàng hoá nói trên thực hiện trao đổi một lượng hàng hoá có giá trị quá lớn thì việc mang một lượng tiền mặt lớn như vậy tham gia trao đổi là rất không phù hợp hoặc trong điều kiện người mua và bán cách xa nhau về mặt địa lý thì tiền mặt gần như không thể thực hiện chức năng nói trên. Với những hạn chế của tiền mặt, các phương tiện thay thế tiền mặt trong quan hệ trao đổi đã ra đời tạo ra bước phát triển mới của hệ thống thanh toán. Ngày nay, hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt đang phát triển mạnh mẽ tạo ra nhiều lợi ích cho nền sản xuất hàng hoá. Thanh toán không dùng tiền mặt được hiểu là tổng hợp tất cả các khoản thanh toán tiền tệ giữa các đơn vị, được thực hiện bằng cách trích chuyển tiền trên tài khoản hoặc bù trừ lẫn nhau thông qua ngân hàng mà không trực tiếp sử dụng tiền mặt trong khoản thanh toán đó. Thanh toán không dùng tiền mặt ra đời thoả mãn nhu cầu giao dịch thương mại của nền sản xuất hàng hoá phát triển ở trình độ cao, giảm bớt lượng tiền mặt trong lưu thông (điều này rất có ý nghĩa đối với việc thực thi chính sách tiền tệ), giảm bớt chi phí lưu thông xã hội, tăng tốc độ chu chuyển hàng hoá, chu chuyển vốn từ đó nâng cao tính hiệu quả của nền sản xuất xã hội. 2. Đặc điểm của thanh toán không dùng tiền mặt • Đặc điểm 1: Hàng hoá và Tiền tệ vận động độc lập với nhau cả về không gian lẫn thời gian. ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
9. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 40 - w m w o .c .do k cu-trac Đây là đặc điểm lớn nhất cho thấy sự khác biệt cơ bản giữa thanh toán không dùng tiền mặt và thanh toán tiền mặt. • Đặc điểm 2: Tiền tệ trong thanh toán không dùng tiền mặt xuất hiện dưới hình thức tiền tệ kế toán (bút tệ) • Đặc điểm 3: Ngân hàng có vai trò rất quan trọng trong thanh toán không dùng tiền mặt đó là vai trò của người tổ chức và làm trung gian thực hiện các khoản thanh toán. Cùng với sự phát triển của các quan hệ kinh tế, do yêu cầu đặc thù của các quan hệ thanh toán, với vai trò của mình ngân hàng thương mại đã cho ra đời các phương thức thanh toán không dùng tiền Mặt khác, như: uỷ nhiệm chi, uỷ nhiệm thu, thư tín dụng và thẻ thanh toán. Ngân hàng thương mại tham gia vào quá trình thanh toán với tư cách bên thứ 3 (cùng với bên mua và bên bán) với chức năng thực hiện toàn bộ các khâu liên quan đến kỹ thuật nghiệp vụ thanh toán. Việc tổ chức, thực hiện thanh toán tốt hay không có liên quan mật thiết đến vai trò của ngân hàng thương mại. Thông qua đó ngân hàng thương mại có thể huy động thêm nguồn vốn tập trung cho việc mở rộng tín dụng đầu tư vào quá trình tái sản xuất. Mặt khác, cũng thông qua nghiệp vụ này ngân hàng thương mại còn có thể tập hợp được các thông tin quan trọng cho việc theo dõi, kiểm tra, giám sát các quan hệ thanh toán tạo điều kiện thuận lợi cho công tác quản lý tiền tệ. II. CÁC PHƯƠNG THỨC THANH TOÁN KHÔNG DÙNG TIỀN MẶT Hiện nay, Việt nam đang tồn tại những hình thức thanh toán không dùng tiền mặt sau đây: (1) Thanh toán bằng séc (2) Thanh toán bằng uỷ nhiệm chi - chuyển tiền (3) Thanh toán bằng uỷ nhiệm thu (4) Thanh toán bằng thư tín dụng (5) Thanh toán bằng thẻ Mỗi loại thanh toán trên có những đặc thù riêng, mỗi chủ thể khi tham gia thanh toán không dùng tiền mặt phải căn cứ vào điều kiện cụ thể của mình mà lựa chọn cho mình hình thức phù hợp. 1. Thanh toán bằng Séc (Check) 1.1. Khái niệm về Séc: Séc là lệnh trả tiền của chủ tài khoản, được lập trên mẫu do ngân hàng nhà nước qui định, yêu cầu đơn vị thanh toán trích một số tiền trên tài khoản tiền gửi của mình để trả cho người thụ hưởng có tên ghi trên séc hoặc trả cho người cầm séc ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh
10. Change V -X ie F w e D r P w Click to buy NOW! Nghiệp vụ ngân hàng thương mại - 41 - w m w o .c .do k cu-trac 1.2. Những quy tắc chung trong thanh toán Séc: • Séc trắng: được ban hành theo mẫu thống nhất của ngân hàng nhà nước. Séc trắng chỉ được bán cho khách hàng có mở tài khoản thanh toán séc. • Người ký phát hành séc: là chủ tài khoản hoặc là người được chủ tài khoản uỷ quyền, chỉ được quyền ký phát séc trong phạm vi số dư tài khoản hoặc trong phạm vi uỷ nhiệm (đối với trường hợp uỷ quyền) • Người thụ hưởng: là người có quyền hưởng số tiền ghi trên tờ séc. Người thụ hưởng có tên ghi trên tờ séc hoặc là người cầm tờ séc. Người thụ hưởng khi nhận được tờ séc từ người ký phát trong thời hạn quy định chuyển tờ séc tới đơn vị thanh toán yêu cầu chi trả. Để được thanh toán một tờ séc khi chuyển tới phải hội đủ những điều kiện sau: - Hợp lệ: tức là có đày đủ nội dung và hình thức theo quy định. - Được nộp trong thời hạn hiệu lực thanh toán - Không có lệnh đình chỉ thanh toán - Chữ ký và con dấu (nếu có) của người phát hành séc khớp đúng với mẫu đã đăng ký tại đơn vị thanh toán - Số dư tài khoản của chủ tài khoản đủ để thanh toán mệnh giá tờ séc - Không ký phát vượt mức được uỷ quyền - Các chữ ký chuyển nhượng đối với séc ký danh phải liên tục • Người chuyển nhượng: là cá nhân hoặc đại diện theo pháp luật của pháp nhân đứng tên chuyển nhượng quyền thụ hưởng séc cho người khác • Đơn vị thanh toán: là đơn vị giữ tài khoản tiền gửi thanh toán của chủ tài khoản. • Đơn vị thu hộ: là đơn vị được phép nhận tờ séc với tư cách cho người thụ hưởng séc để thu hộ tiền • Thời hạn hiệu lực: là khoảng thời gian tính từ thời điểm tờ séc được ký phát. Trong thời gian đó, tờ séc nếu được nộp vào đơn vị thanh toán sẽ được thanh toán ngay • Bảo chi séc: là việc đơn vị thanh toán xác nhận tờ séc có đủ tiền thanh toán • Các chủ thể tham gia thanh toán bằng séc nếu vi phạm kỷ luật thanh toán thì tuỳ vào trường hợp cụ thể mà có những biện pháp trừng phạt cụ thể. Ví dụ: Nếu chủ tài khoản ký phát vượt quá số dư thì có thể bị xử lý từ mức phạt tiền, đình chỉ thanh toán tạm thời đến đình chỉ thanh toán vĩnh viễn 1.3. Phân loại Séc: • Căn cứ vào tính chuyển nhượng séc gồm có: - Séc ký danh: là loại séc ghi rõ người thụ hưởng. Với loại séc này người thụ hưởng có quyền chuyển nhượng quyền sở hữu số tiền ghi trên séc cho một người khác thông qua việc ký hậu chuyển nhượng (endorsement) ___ Lê Trung Thành Khoa Quản Trị Kinh Doanh