›
›

Giáo trình Kĩ thuật đo lường (Phần 1)

pdf 81 trang phuongnguyen 5860
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Kĩ thuật đo lường (Phần 1)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_ki_thuat_do_luong.pdf

Nội dung text: Giáo trình Kĩ thuật đo lường (Phần 1)

  1. LỜI GIỚI THIỆU Quyển sách này nhằm mục đích cung cấp kiến thức cơ bản về thiết bị và phương pháp đo lường các đại lượng điện. Nội dung giáo trình phục vụ cho sinh viên các ngành Điện - Điện tử - Máy tính của các trường đại học. Đồng thời cũng giúp ích cho sinh viên các chuyên ngành khác và các cán bộ kỹ thuật có quan tâm đến lĩnh vực đo điện. Khi viết giáo trình này chúng tôi có tham khảo kinh nghiệm của các nhà giáo đã giảng dạy nhiều năm ở các trường đại học, đồng thời đã cập nhật những nội dung mới, vừa đáp ứng yêu cầu nâng cao chất lượng đào tạo phục vụ sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá, vừa đảm bảo tính sát thực của các thiết bị đo cũng như phương pháp đo mà các cán bộ kỹ thuật đang vận hành trong thực tế. Tuy các tác giả đã có nhiều cố gắng khi biên soạn, nhưng giáo trình sẽ không tránh khỏi những khiêm khuyết. Chúng tôi mong nhận được sự đóng góp ý kiến của quý đồng nghiệp và các bạn sinh viên để giáo trình này được hoàn thiện. Sau hết chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự đóng góp đáng kể của Thạc sỹ Nguyễn Văn Chí, cảm ơn Khoa Điện tử, Trường Đại học Kỹ thuật Công nghiệp, Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho chúng tôi hoàn thành quyển sách này. Tác giả 1
  2. Chương 1 KHÁI NIỆM CHUNG VỀ ĐO LƯỜNG 1.1. Định nghĩa và phân loại thiết bị 1.1.1. Định nghĩa Đo lường là một quá trình đánh giá định lượng đối tượng cần đo để có kết quả bằng số so với đơn vị. Với định nghĩa trên thì đo lường là quá trình thực hiện ba thao tác chính: Biến đổi tín hiệu và tin tức. - So sánh với đơn vị đo hoặc so sánh với mẫu trong quá trình đo lường. - Chuyển đơn vị, mã hoá để có kết quả bằng số so với đơn vị. Căn cứ vào việc thực hiện các thao tác này ta có các phương pháp và hệ thống đo khác nhau. Thiết bị đo và thiết bị mẫu Thiết bị đo là một hệ thống mà đại lượng đo gọi là lượng vào, lượng ra là đại lượng chỉ trên thiết bị (là thiết bị đo tác động liên tục) hoặc là con số kèm theo đơn vị đo (thiết bị đo hiện số). Đôi khi lượng ra không hiển thị trên thiết bị mà đưa tới trung tâm tính toán để thực hiện các Algorithm kỹ thuật nhất định. - Thiết bị mẫu dùng để kiểm tra và hiệu chỉnh thiết bị đo và đơn vị đo. Theo quy định hiện hành thiết bị mẫu phải có độ chính xác lớn hơn ít nhất hai cấp so với thiết bị kiểm tra. Ví dụ: Muốn kiểm định công tơ cấp chính xác 2 thì bàn kiểm định công tơ phải có cấp chính xác ít nhất là 0,5. 1.1.2. Phân loại 1.1.2.1. Thiết bị đo lường Có nhiều cách phân loại song có thể chia thiết bị đo lường thành hai loại chính là thiết bị đo chuyển đổi thẳng và thiết bị đo kiểu so sánh. 2
  3. Thiết bị đo chuyển đổi thẳng Đại lượng cần đo đưa vào thiết bị dưới bất kỳ dạng nào cũng được biến thành góc quay của kim chỉ thị. Người đo đọc kết quả nhờ thang chia độ và những quy ước trên mặt thiết bị, loại thiết bị này gọi là thiết bị đo cơ điện. Ngoài ra lượng ra còn có thể biến đổi thành số, người đo đọc kết quả rồi nhân với hệ số ghi trên mặt máy hoặc máy tự động làm việc đó, ta có thiết bị đo hiện số. Thiết bị đo kiểu so sánh Thiết bị so sánh cũng có thể là chỉ thị cơ điện hoặc là chỉ thị số. Tuỳ theo cách so sánh và cách lập đại lượng bù (bộ mã hoá số tương tự) ta có các thiết bị so sánh khác nhan như: thiết bị so sánh kiểu tuỳ động (đại lượng đo x và đại lượng bù xù luôn biến đổi theo nhau); thiết bị so sánh kiểu quét (đại lượng bù xù biến thiên theo một quy luật thời gian nhất định và sự cân bằng chỉ xảy ra tại một thời điểm trong chu kỳ). Ngoài ra cũng căn cứ vào việc lập đại lượng bù người ta chia thành dụng cụ mã hoá số xung, tần số xung, thời gian xung. Căn cứ vào điều kiện cân bằng người ta chia thành dụng cụ bù không lệch (zero) và dụng cụ bù có lệch (vi sai). Căn cứ vào quan hệ giữa lượng ra và lượng vào, người ta chia thành: thiết bị đo trực tiếp (đại lượng ra biểu thị trực tiếp đại lượng vào), thiết bị đo gián tiếp (đại lượng ra liên quan tới nhiều đại lượng vào thông qua những biểu thức toán học xác định), thiết bị đo kiểu hợp bộ (nhiều đại lượng ra liên quan tới nhiều đại lượng vào thông qua các phương trình tuyến tính). 1.1.2.2. Chuyển đổi đo lường Có hai khái niệm: - Chuyển đổi chuẩn hoá: Có nhiệm vụ biến đổi một tín hiệu điện phi tiêu chuẩn thành tín hiệu điện tiêu chuẩn (thông thường U = 0 ÷ 10V; I = 4 ÷ 20mA). Với loại chuyển đổi này chủ yếu là các bộ phân áp, phân dòng, biến điện áp, biến dòng điện, các mạch khuếch đại đã được nghiên cứu kỹ ở các giáo trình khác nên ta không xét. 3
  4. - Chuyển đổi sơ cấp (S: Sensor): Có nhiệm vụ biến một tín hiệu không điện sang tín hiệu điện, ghi nhận thông tin giá trị cần đo. Có rất nhiều loại chuyển đổi sơ cấp khác nhau như: chuyển đổi điện trở, điện cảm, điện dung, nhiệt điện, quang điện 1.1.2.3. Tổ hợp thiết bị đo Với một thiết bị cụ thể (một kênh): Hình 1.1. Cấu trúc hệ thống đo một kênh + Chuyển đổi đo lường: biến tín hiện cần đo thành tín hiệu điện. + Mạch đo: thu nhận, xử lý, khuếch đại thông tin bao gồm: nguồn, các mạch khuếch đại, các bộ biến thiên A/D, D/A, các mạch phụ + Chỉ thị: thông báo kết quả cho người quan sát, thường gồm chỉ thị số và chỉ thị cơ điện, chỉ thị tự ghi, v.v 1.1.2.4. Với hệ thống đo lường nhiều kênh Trường hợp cần đo nhiều đại lượng, mỗi đại lượng đo ở một kênh, như vậy tín hiệu đo được lấy từ các sensor qua bộ chuyển đổi chuẩn hoá tới mạch điều chế tín hiệu ở mỗi kênh, sau đó sẽ đưa qua phân kênh (multiplexer) để được sắp xếp tuần tự truyền đi trên cùng một hệ thống dẫn truyền. Để có sự phân biệt, các đại lượng đo trước khi đưa vào mạch phân kênh cần phải mã hoá hoặc điều chế (Modulation - MOD) theo tần số khác nhau (thí dụ như f10, f20 ) cho mỗi tín hiệu của đại lượng đo. Tại nơi nhận tín hiệu lại phải giải mã hoặc giải điều chế (Demodulation - DEMOD) để lấy lại từng tín hiệu đo. Đây chính là hình thức đo lường từ xa (TE1emety) cho nhiều đại lượng đo. 4
  5. Hình 1.2. Hệ thống đo lường nhiều kênh 1.2. Sơ đồ cấu trúc thiết bị đo lường 1.2.1. Hệ thống đo hiến đổi thẳng Trong hệ thống đo biến đổi thẳng, đại lượng vào x qua nhiều khâu biến đổi trung gian được biến thành đại lượng ra z. Quan hệ giữa z và x có thể viết: z = f(x) trong đó f() là một toán tử thể hiện cấu trúc của thiết bị đo. 5
  6. Trong trường hợp quan hệ lượng vào và lượng ra là tuyến tính ta có thể viết: z = S.x (1.1) ở đây S gợi là độ nhạy tĩnh của thiết bị. - Nếu một thiết bị gồm nhiều khâu nối tiếp thì quan hệ giữa lượng vực và lượng ra có thể viết: trong đó Si là độ nhạy của khâu thứ i trong thiết bị. 1.2.2. Hệ thống đo kiểu so sánh Trong thiết bị đo kiểu so sánh đại lượng vào x thường được biến đổi thành đại lượng trung gian yX qua một phép biến đổi T: yX = T.x. Hình 1.3. Hệ thống đo kiểu so sánh Sau đó yX được so sánh với đại lượng bù yk Ta có: ∆y = yX - yk Có thể căn cứ vào thao tác so sánh để phân loại các phương pháp đo khác nhau. 1.2.2.1. Phân loại phương pháp đo căn cứ vào điều kiện cân bằng a) Phương pháp so sánh kiểu cân bằng (Hình 1.4) Trong phương pháp này, đại lượng vào so sánh: yX = const; đại lượng bù yk = const. Tại điểm cân bằng: b) Phương pháp so sánh không cân bằng (Hình 1.5) 6
  7. Cũng giống như trường hợp trên song ∆y →ε ≠0 1.2.2.2. Phân loại phương pháp đo căn cứ vào cách tạo điện áp bù a) Phương pháp mã hoá thời gian Trong phương pháp này đại lượng vào yX = const còn đại lượng bù yk cho tăng tỉ lệ với thời gian t: yk = y0.t (y0 = const) Hình 1.6. Phương pháp mã hóa thời gian Tại thời điểm cân bằng yX = yk = y0.tX Đại lượng cần đo yX được biến thành khoảng thời gian tX ở đây phép so sánh phải thực hiện một bộ ngưỡng 7
  8. b) Phương pháp mã hoá tần số xung Trong phương pháp này đại lượng vào yX cho tăng tỉ lệ với đại lượng cần đo x và khoảng thời gian t: yX = t.x, còn đại lượng bù yk được giữ không đổi. Hình 1.7. Phương pháp mã hoá tần số xung Tại điểm cân bằng có: Đại lượng cần đo x đã được biến thành tần số fX. Ở đây phép so sánh cũng phải thực hiện một bộ ngưỡng. c) Phương pháp mã hoá số xung Trong phương pháp này đại lượng vào yX = const, còn đại lượng bù yk cho tăng tỉ lệ với thời gian t theo quy luật bậc thang với những bước nhảy không đổi vo gọi là bước lượng tử. T = const còn gọi là xung nhịp. Ta có: 8
  9. Tại điểm cân bằng đại lượng vào yx được biến thành con số NX yX ≈ NX.y0 (1-6) Để xác định được điểm cân bằng, phép so sánh cũng phải thực hiện một bộ ngưỡng: Ngoài ra còn phương pháp mã hoá số xung ngược, phương pháp đếm xung, phương pháp trùng phùng. 1.3. Các đặc tính của thiết bị đo 1.3.1. Độ nhạy, độ chính xác và các sai số của thiết bị đo 1.3.1.1. Độ nhạy và ngưỡng độ nhạy Ta biết phương trình cơ bản của thiết bị đo là z = f(x). Để có một sự đánh giá về quan hệ giữa lượng vào và lượng ra của thiết bị đo, ta dùng khái niệm về độ nhạy của thiết bị: trong đó: ∆z là biến thiên của lượng ra và ∆x là biến thiên của lượng vào. Nói chung S là một hàm phụ thuộc x nhưng trong phạm vi ∆x đủ nhỏ thì S là một hằng số. Với thiết bị có quan hệ giữa lượng vào và lượng ra là tuyến tính, ta có thể viết: z = S.x, lúc đó S gọi là độ nhạy tĩnh của thiết 9
  10. bị đo. Trong trường hợp thiết bị đo gồm nhiều khâu biến đổi nối tiếp thì độ n nhạy được tính S = ∏Si , với Si là độ nhạy của khâu thứ i trong thiết bị. i=1 Theo lý thuyết khi xét tới quan hệ giữa z và x thì x có thể nhỏ bao nhiêu cũng được, song trên thực tế khi ∆x < ε nào đó thì ∆z không thể thấy được. Ví dụ 1.1: Khi phụ tải tiêu thụ qua một công tơ một pha 10A nhỏ hơn 10W (chẳng hạn) thì công tơ không quay nữa. Nguyên nhân của hiện tượng này rất phức tạp, có thể do ma sát, do hiện tượng trễ ε được gọi là ngưỡng độ nhạy của thiết bị đo. Có thể quan niệm ngưỡng độ nhạy của thiết bị đo là giá trị nhỏ nhất mà thiết bị đo có thể phân biệt được. Tuy nhiên ngưỡng độ nhạy của các thiết bị đo khác nhau rất khác nhau nó chưa đặc trưng cho tính nhạy của thiết bị. Vì vậy để so sánh chúng với nhau người ta phải xét tới quan hệ giữa ngưỡng độ nhạy và thang đo của thiết bị. Thang đo (D) là khoảng từ giá trị nhỏ nhất tới giá trị lớn nhất tuân theo phương pháp đo lường của thiết bị Từ đó đưa ra khái niệm về khả năng phân ly của thiết bị đo: và so sánh các R với nhau. 1.3.1.2. Độ chính xác và các sai số của thiết bị đo - Độ chính xác là tiêu chuẩn quan trọng nhất của thiết bị đo Bất kỳ một phép đo nào đều có sai lệch so với đại lượng đúng trong đó xi là kết quả của lần đo thứ xđ là giá trị đúng của đại lượng đo 10
  11. δi là sai lệch của lần đo thứ i - Sai số tuyệt đối của một thiết bị đo được định nghĩa là giá trị lớn nhất của các sai lệch gây nên bởi thiết bị trong khi đo: - Sai số tuyệt đối chùn đánh giá được tính chính xác và yêu cầu công nghệ của thiết bị đo. Thông thường độ chính xác của một phép đo hoặc một thiết bị đo được đánh giá bằng sai số tương đối: + Với một phép đo, sai số tương đối được tính + Với một thiết bị đo, sai số tương đối được tính Giá trị, γ % gọi là sai số tương đối quy đổi dùng để sắp xếp các thiết bị đo thành các cấp chính xác. Theo quy định hiện hành của nhà nước, các dụng cụ đo cơ điện có cấp chính xác: 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1; 1,5; 2; 2,5; và 4. Thiết bị đo số có cấp chính xác: 0,005; 0,01; 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1. Khi biết cấp chính xác của một thiết bị đo ta có thể xác định được sai số tương đối quy đổi và suy ra sai số tương đối của thiết bị trong các phép đo cụ thể. Ta có: trong đó γ là sai số tương đối của thiết bị đo, phụ thuộc cấp chính xác và không đổi nên sai số tương đối của phép đo càng nhỏ nếu D/x dần đến 1. Vì vậy khi đo một đại lượng nào đó cố gắng chọn D sao cho: D ≈ x. 1.3.2. Điện trở vào và tiêu thụ công suất của thiết bị đo Thiết bị đo phải thu năng lượng từ đối tượng đo dưới bất kì hình thức 11
  12. nào để biến thành đại lượng đầu ra của thiết bị. Tiêu thụ năng lượng này thể hiện ở phản tác dụng của thiết bị đo lên đối tượng đo gây ra những sai số mà ta thường biết được nguyên nhân gọi là sai số phụ về phương pháp. Trong khi đo ta cố gắng phấn đấu sao cho sai số này không lớn hơn sai số cơ bản của thiết bị. - Với các thiết bị đo cơ học sai số chủ yếu là phản tác dụng của chuyển đổi. Với các thiết bị đo dòng áp, sai số này chủ yếu là do ảnh hưởng của tổng trở vào và tiêu thụ công suất của thiết bị. Tổn hao năng lượng với mạch đo dòng áp là: Vậy ta tạm tính sai số phụ do ảnh hưởng của tổng trở vào là: với RA là điện trở của ampemet hoặc phần tử phản ứng với dòng; RV là điện trở của volmet hoặc phần tử phản ứng với áp; Rt là điện trở tải. Ví dụ 1.2: Phân tích sai số phụ khi đo áp trên Hình 1.9. + Giả sử cần kiểm tra điện áp UA0. Theo lý lịch [ UA0] = 50 ± 2 (V). + Xét khi chưa đo (k mở), ta có ngay: UA0 = 50 V. + Xét khi đo (k đóng). 12
  13. Giả sử RV = 100 kΩ. Vậy điện áp đo được: Uv = UA0 = 33,3 V. Sai số từ 33 V trở lên 50 V chính là sai số phụ về phương pháp do ảnh hưởng điện trở của V sinh ra. 1.3.3. Các đặc tính động của thiết bị đo Khi đo các đại lượng biến thiên ta phải xét đến đặc tính động của dụng cụ đo Đặc tính động của dụng cụ đo thể hiện ở các đặc trưng sau: - Hàm truyền đạt của thiết bị đo hay độ nhạy động của thiết bị đo K(p) tức là quan hệ giữa đại lượng ra và đại lượng vào ở trạng thái động Đặc tính này thể hiện dưới các dạng sau: + Đặc tính quá độ ứng với tín hiệu vào có dạng bước nhảy: + Đặc tính xung hay tín hiệu vào là xung hẹp: + Đặc tính tần lúc tín hiệu vào có dạng hình sin: + Đặc tính tần thể hiện ở hai dạng: đặc tính biên tần A(ω) và đặc tính pha tần θ(ω). Đặc tính còn thể hiện dưới dạng sai số tần số, sai số này thể hiện ở sai số biên tần γA và sai số pha tần γθ: trong đó: A(ω) là biên độ đầu ra phụ thuộc tần số; A0 là biên độ của khâu lý tưởng không phụ thuộc tần số; θ(ω) là góc pha ở đầu ra phụ thuộc tần số; θ0 là góc pha lý tưởng không phụ thuộc tần số. Trong dụng cụ đo các sai số này phải nhỏ hơn một giá trị cho phép 13
  14. quy định bởi nhà nước. Giải tần của dụng cụ đo là khoảng tần số của đại lượng vào để cho sai số không vượt quá giá trị cho phép. Thời gian ổn định hay thời gian đo của thiết bị là thời gian kể từ khi đặt tín hiệu vào của thiết bị cho tới khi thiết bị ổn định có thể biết được kết quả. Chính dựa vào thời gian đo của thiết bị này cho phép ta tự động rời rạc hoá đại lượng cần đo để đo giá trị tức thời, sau đó dùng các phép gia công toán học hoặc dùng phương tiện để phục hồi lại hoàn toàn hiện tượng xảy ra. 1.4. Gia công kết quả đo lường Gia công kết quả đo lường là dựa vào kết quả của những phép đo cụ thể ta xác định giá trị đúng của phép đo đó và sai số của phép đo ấy. Dụng cụ đo nào cũng có sai số và nguyên nhân sai số rất khác nhau, vì vậy cách xác định sai số phải tùy theo từng trường hợp mà xác định. Hiện nay đã dùng nhiều phương pháp khác nhau để phép đo đảm bảo yêu cầu kỹ thuật đề ra. 1.4.1. Tính toán sai số ngẫu nhiên - Để xác định sai số ngẫu nhiên ta dựa vào phương pháp thống kê nhiều kết quả đo lường. Sai số ngẫu nhiên của lần đo thứ i được tính trong đó: xi là kết quả lần đo thứ i; M[x] là kỳ vọng toán học của vô số lần đo đại lượng x. Hình 1.10. Luật phân bố chuẩn 14
  15. - Theo toán học thống kê thì sự phân bố của sai số ngẫu nhiên xung quanh giá trị kỳ vọng toán học theo một quy luật nhất định gọi là luật phân bố xác suất. Trong các thiết bị đo lường và điều khiển thường theo quy luật phân bố chuẩn: trong đó σ là độ lệch quân phương hay phương sai của sai số ngẫu nhiên. Ta có công thức: với D là độ tán xạ. Trong kỹ thuật ta thường dùng khái niệm phương sai σ = D vì nó có cùng thứ nguyên với đại lượng cần đo. Hình 1.11. Kỳ vọng và độ tán xạ của luật phân bố chuẩn Quá trình gia công kết quả như sau: a) Khi số lần đo là rất lớn (n > 30) Sai số ngẫu nhiên được tính: ∆x = k.σ (l-14) trong đó k là hệ số, được tra trong sổ tay kỹ thuật (bảng hoặc đường cong). b) Khi số lần đo có hạn (n ≤ 30) Quá trình gia công được tiến hành như sau: 15
  16. + Kỳ vọng toán học được lấy là trung bình cộng của n lần đo + Phương sai của sai số ngẫu nhiên được tính theo công thức BessE1 Nếu ta lấy kết quả là giá trị trung bình của n lần đo thì phương sai sẽ giảm đi n lần + Sai số ngẫu nhiên được tính: trong đó kst là hệ số Student, nó phụ thuộc vào số lần thu thập n và xác xuất yêu cầu p. Hệ số kst được tra trong các sổ tay kỹ thuật: kst = f(n,p). + Kết quả đo được tính: 2 n ⎛ 1 n ⎞ ⎜ x − x ⎟ x ∑∑i n i x = x ± ∆x = ∑ i ± k i==1 ⎝ i 1 ⎠ (1-18) n st n()n −1 Chú ý: Trong thực tế có những lần thu thập số liệu cho kết quả không đáng tin cậy (và ta thường gọi là nhiễu của tập số liệu), ta phải loại bỏ lần đo này nhờ thuật toán sau: Sau khi tính ơ ta so sánh các |δi| với 3σ với i = 1 đến n, nếu lần đo nào có |δi| ≥ 3σ thì phải loại bỏ lần đo đó và tính lại từ đầu với (n - 1) phép đo còn lại. Có thể chứng minh rằng việc loại bỏ đó đã đảm bảo độ tin cậy 99,7%. Ví dụ 1.3: Tính kết quả đo và sai số ngẫu nhiên với một xác suất 16
  17. đáng tin p = 0,98 của một phép đo điện trở bằng cầu kép với kết quả như sau (đơn vị tính = mΩ): 140,25; 140,5; 141,75; 139,25; 139,5; 140,25; 140; 126,75; 141,15; 142,25; 140,75; 144,15; 140,15; 142,75. Biết sai số ngẫu nhiên có phân bố chuẩn. Bài làm: So sánh các δi = Ri - R với 3σ. Ta thấy lần đo thứ 8 phạm phải sai lầm lớn (δ8 = R8 - R ≥ 3σ) nên ta bỏ qua lần đo này và tính lại từ đầu với 13 lần đo còn lại. Ta lập bảng sau: Bảng 1.1. Ví dụ về tính toán sai số ngẫu nhiên 2 STT Ri δi δi 1 140,25 -0,73 0,5329 2 140,5 -0,48 0,2304 3 141,75 0,77 0,5929 4 139,25 -1,73 2,9929 5 139,5 1,48 2,1904 6 140,25 -0,73 0,5329 7 1 40 -0,98 0,9624 8 141,15 0,17 0,0289 9 142,25 1,27 1,6129 10 140,75 -0,23 0,0529 11 144,15 3,71 13,7641 12 140,15 -0,8t3 0,6889 13 142,75 1,77 3,1329 Tổng: 0 Tổng: 23,64 17
  18. 1.4.2. Tính toán sai số gián tiếp Trong thực tế có nhiều phương pháp đo mà kết quả được tính từ phép đo trực tiếp khác người ta gọi phép đo đó là phép đo gián tiếp. Giả sử có một phép đo gián tiếp đại lượng y thông qua các phép đo trực tiếp x1, x2, xn: y =f(x1, x2, xn) Ta có: Sai số tuyệt đối của phép đo gián tiếp được đánh giá ∆x1,∆x2, ∆xn: sai số tuyệt đối của phép đo các đại lượng trực tiếp x1, x2, xn Sai số tương đối của phép đo gián tiếp được tính là: 18
  19. trong đó: γxl, γx2, .γxn là sai số tương đối của các phép đo trực tiếp x1, x2, xn. Bảng 1.2. Bảng tính sai số tuyệt đối và sai số tương đối của một số hàm y thường gặp Ví dụ 1.4: Người ta sử dụng ampemet và volmet để đo điện trở bằng phương pháp gián tiếp. Ampemet có thang đo là lA, cấp chính xác là 1. Volmet có thang đo là 150V, cấp chính xác 1,5. Khi đo ta được số chỉ của hai đồng hồ là: I = lA, U =100V. Hãy tính sai số tuyệt đối và tương đối của phép đo điện trở trên. Hình 1.12. Ví dụ về tính toán sai số gián tiếp Bài làm: 19
  20. + Sai số tuyệt đối của ampemet là: + Sai số tuyệt đối của volmet là: + Giá trị điện trở theo phép đo là: + Sai số tuyệt đối của phép đo điện trở là: + Sai số tương đối của phép đo điện trở 20
  21. Chương 2 CÁC CƠ CẤU CHỈ THỊ 2.1. Cơ cấu chỉ thị cơ điện 2.1.1. Cơ sở chung 2.1.1.1. Khái niệm Cơ cấu chỉ thị là dụng cụ đo mà số chỉ của nó là đại lượng tỉ lệ với đại lượng đo liên tục. Chỉ thị cơ điện là cơ cấu chỉ thị có tín hiệu vào là dòng điện và tín hiệu ra là góc quay của kim chỉ thị. Đại lượng cần đo sẽ trực tiếp biến đổi thành góc quay của kim chỉ thị, tức là thực hiện việc chuyển đổi năng lượng điện từ thành năng lượng cơ học làm quay kiến chỉ thị đi một góc α: α = f(x), x là đại lượng vào. Cơ cấu chỉ thị cơ điện bao gồm hai phần: phần tĩnh và phần quay. Tùy theo phương pháp biến đổi năng lượng điện từ người ta chia thành cơ cấu chỉ thị kiểu từ điện, điện từ, điện động, cảm ứng và tĩnh điện. 2.1.1.2. Các chi tiết cơ khí chung của chỉ thị cơ điện a) Trục và trụ Trục và trụ là bộ phận quan trọng trong các chi tiết cơ khí của các cơ cấu chỉ thị cơ điện, đảm bảo cho phần động quay trên trục có gắn các chi tiết của phần động như kim chỉ thị, lò so phản, khung dây. b) Bộ phận phản kháng Bộ phận phản kháng bao gồm lò so phản kháng hoặc dây căng hoặc dây treo. Mục đích để tạo ra mômen phản kháng. c) Kim chỉ thị góc quay α Kim chỉ thị góc quay α được gắn với trục quay. Độ di chuyển của kim trên thang chia độ tỉ lệ với góc quay α. Ngoài ra có thể chỉ thị góc quay bằng ánh sáng. 21
  22. d) Thang chia độ Thang chia độ là mặt khắc độ thang đo, để xác định giá trị đo e) Bộ phận cản dịu Bộ phận cản dịu có tác dụng rút ngắn quá trình dao động của phần động, xác lập vị trí nhanh chóng trong cơ cấu chỉ thị. Thông thường có hai loại cản dịu được sử dụng, đó là cản dịu kiểu không khí và cản dịu kiểu cảm ứng. 2.1.2. Phương trình đặc tính của cơ cấu cơ điện 22
  23. 2.1.2.1. Các mômen tác đọng lên phần cơ cấu a) Mômen quay Khi có dòng điện chạy trong cơ cấu chỉ thị, thì trong nó sẽ tích luỹ một năng lượng điện từ, năng lượng này được biến thành cơ năng làm quay phần động đi một góc nào đó, có nghĩa là thực hiện một công cơ học: dA = Mqdα trong đó: dA là lượng vi phân của công cơ học; Mq là mômen quay; dα là lượng vi phân của góc quay. Theo định luật bảo toàn năng lượng: dWe = dA dWe là lượng vi phân của năng lượng điện từ dW Vậy M = e q dα b) Mômen phản Dưới tác dụng của mômen quay, nếu không có gì cản lại thì phần động của cơ cấu sẽ quay đi một góc lớn nhất có thể có được. Vì vậy người ta tạo ra các mômen phản tỷ lệ với góc quay α nhờ các bộ phận phản kháng là lò so xoắn, dây căng hoặc dây treo. Ta có: Mp = Dα; với D là hệ số phụ thuộc vào kích thước vật liệu chế tạo lò so, dây căng hoặc dây treo. Khi mômen quay cân bằng với mômen phản thì phần động đứng yên Mq = Mp = Dα. c) Mômen ma sát Đối với các dụng cụ dùng trục quay ta phải xét đến ảnh hưởng của lực ma sát giữa trục và ổ, mômen ma sát được tính theo công thức kinh nghiệm n Mms = K.G 23
  24. trong đó K là hệ số tỷ lệ, G là trọng lượng phần động, n = (1,3 ÷ l,5) d) Mômen cản dịu Khi trục quay dẫn đến kim chỉ thị quay theo cho tới vị trí cân bằng rồi mới dừng lại, do phần động có quán tính và lò so bị kẻo nên kim sẽ dao động rồi mới đứng yên cho nên phải có bộ phận ổn định dao động kim hay bộ phận cản dịu. Mômen cản dịu được chế tạo sao cho có trị số tỷ lệ với tốc độ quay của phần động với p là hệ số tỷ lệ phụ thuộc vào đặc điểm cấu tạo của bộ phận cản dịu. Từ biểu thức trên ta thấy khi phần động ở vị trí cân bằng dα thì = 0 , như vậy mômen cản dịu không dt làm ảnh hưởng đến kết quả đo. 2.1.2.2. Phương trình cân bằng phần động của cơ cấu đo Theo định luật cơ học đối với một chuyển động quay, đạo hàm bậc nhất của mômen động lượng theo thời gian bằng tổng các mômen tác động lên vật quay ấy. trong đó: J là mômen quán tính phần động; ΣMi là tổng các mômen tác động lên phần động của cơ cấu, bao gồm: Thay các đại lượng trên vào phương trình, ta có: 24
  25. Phương trình này chính là phương trình mômen chuyển động của cơ cấu Giải phương trình này ta tìm được α(t). Tuỳ theo quan hệ giữa J, P, D mà cơ cấu dao động hay không dao động và quyết định tính ổn định và thời gian đo của cơ cấu. 2.1.3. Cơ cấu đo từ điện 2.1.3.1. Loại có một khung dây động 1. Cấu tạo Phần tĩnh gồm: nam châm vĩnh cửu, cực từ, lõi sắt non, trong đó khe hở không khí giữa cực từ và lõi sắt là đều nhau. Phần động gồm: khung dây, lò so phản, kiến chỉ thị. 2. Nguyên lý làm việc - Khi ta cho dòng điện một chiều I chạy vào khung dây, dưới tác dụng của từ trường nam châm vĩnh cửu trong khe hở không khí, các cạnh 25
  26. của khung dây sẽ chịu tác dụng một lực: F = BlWI trong đó: B là trị số cảm ứng từ trong khe hở không khí; l là chiều dài tác dụng của khung dây; W là số vòng dây; I là trị số dòng điện. Ta thấy hai cạnh của khung dây cùng chịu tác dụng của lực F nhưng ngược chiều nhau nên sẽ tạo ra mômen quay: trong đó: d là kích thước ngang của khung dây; S = dl là thiết diện bề mặt khung dây. Mômen phản của lò so: MP = D.α. Vậy phần động sẽ cân bằng khi: B.S.W Ở đây SI = = const là độ nhạy của cơ cấu theo dòng điện. D Ta thấy α tỷ lệ bậc nhất với I. 3. Đặc điểm và ứng dụng Đặc điểm: - Ưu điểm: + Dụng cụ có độ nhạy cao và không đổi trong toàn thang đo; + Độ chính xác cao, ít chịu ảnh hưởng của từ trường ngoài, tiêu thụ năng lượng ít; + Vì α tỷ lệ bậc nhất với I nên thang chia độ của cơ cấu đều. - Nhược điểm: + Chế tạo khó khăn, giá thành đắt; + Do khung dây ở phần động nên phải quấn bằng dây có kích thước nhỏ nên khả năng quá tải kém; + Chỉ đo được dòng một chiều. Thật vậy, khi ta cho dòng xoay chiều i = Imsinωt vào khung dây, ta có mômen quay tức thời theo thời gian: 26
  27. mq(t) = B.S.W.i Vậy muốn đo các đại lượng xoay chiều ta phải kết hợp với bộ chỉnh lưu. Ứng dụng: Dùng chế tạo ampemet, volmet, ommet, điện kế có độ nhạy cao, dùng làm cơ cấu chỉ không trong các đồng hồ vạn năng, trong các cầu đo 2.1.3.2. Loại có hai khung dây động (Logomet từ điện) 1. Cấu tạo Phần tĩnh giống như cơ cấu một khung dây nhưng khe hở không khí giữa cực từ và lõi sắt non là không đều nhau. - Phần động ta đặt hai cuộn dây chéo nhau 60o, gắn cứng trên trục quay và lần lượt cho dòng điện I1 và I2 chạy qua sao cho chúng sinh ra hai mômen quay ngược chiều nhau. Phần động không có lò so phản. 2. Nguyên lý làm việc 27
  28. Khi ta cho các dòng một chiều I1, I2 chạy vào các cuộn dây động, dưới tác dụng của từ trường nam châm vĩnh cửu sẽ tạo ra các mômen quay M1, M2 với: M1 = B1.S1.W1.I1 M2 = B2.S2.W2.I2 Vì khe hở không khí là không đều nên cảm ứng từ B phụ thuộc vị trí của khung dây động. Vì không có lò so phản nên phần động sẽ cân bằng khi M1 = M2. Ta có: Vậy ⎛ I1 ⎞ Giải phương trình này ta tìm được quan hệ: α = f ⎜ ⎟ ⎝ I2 ⎠ 3. Đặc điểm và ứng dụng Đặc điểm: Tương tự như cơ cấu một khung dây ở trên không có độ chính xác cao hơn, công suất tổn thất thấp, độ nhạy rất cao, ít bị ảnh hưởng của từ trường ngoài. Góc lệch α tỷ lệ với tỷ số hai dòng điện đi qua các khung đây, điều này thuận lợi khi đo các đại lượng vật lý thụ động phải cho thêm nguồn ngoài. Nếu nguồn cung cấp thay đổi nhưng tỷ số hai dòng điện vẫn được giữ nguyên do vậy mà tránh được sai số. Ứng dụng: Được dùng chế tạo các ommet, megommet. 2.1.4. Cơ cấu đo điện từ 28
  29. 2.1.4.1. Cấu tạo Cơ cấu gồm hai loại chính: kiểu cuộn đây dẹt (cơ cấu chỉ thị điện từ loại hút) và kiểu cuộn dây tròn (cơ cấu chỉ thị điện từ loại đẩy). Cơ cấu cuộn dây dẹt có phần tĩnh là cuộn dây dẹt cho dòng điện cần đo đi qua, còn phần động là một lá thép đặt lệch tâm có thể quay trong khe hở cuộn dây tĩnh. Kiểu cuộn dây tròn có phần tĩnh là cuộn dây tròn bên trong gắn một lá thép. Phần động cũng là một lá thép gắn trên trục. Ngoài ra còn có bộ phận cản dịu, lò so phản, kim chỉ thị 29
  30. 2.1.4.2. Nguyên lý làm việc Khi có dòng điện chạy vào cuộn dây tĩnh, trong lòng cuộn dây sẽ có một từ trường. Đối với cuộn dây dẹt từ trường này hút lá thép vào trong lòng cuộn dây tĩnh, còn đối với cuộn dây tròn thì từ trường sẽ từ hoá hai lá thép, khi đó hai lá thép có cùng cực tính nên đẩy nhau. Cả hai trường hợp trên sẽ làm cho phần động quay đi một góc α. 30
  31. - Khi cho dòng điện một chiều chạy vào cuộn dây: Ta có mômen quay: với We là năng lượng điện từ trường tích luỹ ở cuộn dây trong đó L phụ thuộc α. Vậy mômen quay: - Khi cho dòng điện xoay chiều vào cuộn dây: Giả sử i = ImaXsinωt. Lúc đó mômen quay Mq theo t sẽ là: Mômen quay trung bình: với I là trị hiệu dụng của dòng hình sin. Tại vị trí cân bằng Mq = MP; Vậy cơ cấu chỉ thị điện từ có thể đo được cả dòng một chiều và dòng xoay chiều. 2.1.4.3. Đặc điểm và ứng dụng Đặc điểm: - Ưu điểm: 31
  32. + Có cuộn dây ở phần tĩnh nên có thể quấn bằng dây kích thước lớn nên khả năng quá tải tốt. + Dễ chế tạo, giá thành hạ. + Có thể đo được cả đại lượng một chiều và xoay chiều. - Nhược điểm: + Góc quay tỷ lệ với bình phương của dòng điện và thang đo chia dL không đều (hình dáng lá thép được chế tạo sao cho giảm theo góc dα quay α để thang chia độ có thể tương đối đều). + Độ chính xác thấp do có tổn hao trong lõi thép. Ứng dụng: Chủ yếu đo dòng, áp xoay chiều tần số công nghiệp. 2.1.5. Cơ cấu đo điện động 2.1.5.1. Loại có một khung dây động a) Cấu tạo Cơ cấu gồm hai cuộn đây. Cuộn dây tĩnh có tiết diện lớn, ít vòng dây và thường chia làm hai phân đoạn. Phần động là một khung dây có nhiều vòng dây và tiết diện nhỏ. Ngoài ra còn có kim chỉ thị, bộ phận cản dịu, lò so phản. b) Nguyên lý làm việc 32
  33. - Xét khi cho các dòng điện một chiều I1 và I2 vào các cuộn dây phần tĩnh và động, trong lòng cuộn dây tĩnh sẽ tồn tại một từ trường. Từ trường này sẽ tác động lên dòng điện chạy trong cuộn dây động và tạo ra mômen quay: Năng lượng từ trường tích luỹ trong lòng cuộn dây là: trong đó L1, L2 là diễn cảm của các cuộn dây và chúng không phụ thuộc vào góc quay α; M12 là hỗ cảm của hai cuộn dây, thay đổi khi phần động quay. Mômen quay - Xét khi hai dòng điện đưa vào các cuộn dây là dòng điện xoay chiều thì: Do phần động có quán tính mà không kịp thay đổi theo giá trị tức thời cho nên thực tế lấy theo giá trị trung bình trong một chu kỳ: Với ψ là góc lệch pha giữa hai dòng điện; I1, I2 là các giá trị hiệu dụng của dòng điện lần lượt chạy trong các cuộn dây tĩnh và động. Tóm lại, trong mọi trường hợp ta đều có: 33
  34. c) Đặc điểm và ứng dụng Đặc điểm: - Ưu điểm: + Độ chính xác cao vì không có tổn hao trong lõi thép. + Có thể đo được cả đại lượng một chiều và xoay chiều. - Nhược điểm: + Dễ chịu ảnh hưởng của từ trường ngoài. + Khả năng quá tải kém vì khung dây phần động kích thước nhỏ. + Cấu tạo phức tạp, đắt tiền. + Thang chia độ không đều (trừ khi chế tạo wattmet). Ứng dụng: + Chế tạo các đồng hồ đo dòng, áp xoay chiều có tần số cao hoặc yêu cầu độ chính xác cao. + Chủ yếu chế tạo đồng hồ đo công suất tác dụng và phản kháng. 2.1.5.2. Loại có hai khung dây động (logomet điện động) a) Cấu tạo Phần tĩnh gồm một cuộn dây được chia làm hai nửa. Trong lòng cuộn dây tĩnh có hai cuộn dây động gắn trên trục quay cùng với kim chỉ thị, không có lò so phản. b) Nguyên lí làm việc Khi cho hai dòng điện xoay chiều i, i1, i2 lần lượt chạy vào cuộn dây tĩnh và các cuộn dây động, trong lòng cuộn dây tĩnh sẽ có một từ trường. Từ trường này sẽ tác động lên dòng điện chạy trong các cuộn dây động 34
  35. sinh ra các mômen Mq1, Mq2 với M1, M2 là hệ số hỗ cảm giữa cuộn dây tĩnh và lần lượt các cuộn dây động. Người ta bố trí sao cho các mômen này ngược chiều nhau, vậy khi cân bằng phần động, ta có Mq1 = Mq2 với I1, I2 là các giá trị hiệu dụng của các dòng điện i1, i2; β1 β2 là góc lệch pha giữa dòng điện i, i1 và i, i2 35
  36. c) Đặc điểm và ứng dụng Giống như cơ cấu một khung dây động nhưng chủ yếu để chế tạo đồng hồ đo cosϕ 1 pha, 3 pha cho lưới điện xoay chiều. 2.1.5.3. Cơ cấu sắt điện động và logomet sắt điện động a) Cơ cấu sắt điện động Gồm cuộn dây tĩnh, mạch từ nhằm tạo ra từ trường trong khe hở không khí. Khung dây động được gắn với trục quay cùng kim chỉ thị, lò so phản và bộ phận cản dịu. Góc quay được tính: b) Logomet sắt điện động Gồm mạch từ có cấu tạo sao cho tạo nên khe hở không khí không đều, phần động gồm hai khung dây đặt chéo nhau 60o và gắn trên trục quay cùng với kim chỉ thị. Góc quay được tính: c) Đặc điểm ứng dụng - Có thể đo dòng một chiều hoặc xoay chiều. Từ trường qua khung dây lớn nên ít chịu ảnh hưởng của từ trường ngoài. - Tổn hao sắt từ lớn, độ chính xác không cao. - Thường dùng để chế tạo các dụng cụ đo dòng, đo áp, công suất và góc lệch pha. 36
  37. 2.1.6. Cơ cấu đo cảm ứng 2.1.6.1. Cấu tạo Cơ cấu cảm ứng được cấu tạo như hình 2.1 1. Hình 2.11. Cơ cấu chỉ thị cảm ứng 1. Cuộn dây 1 ; 2. Cuộn dây 2; 3. Cơ cấu cản dịu ; 4. Đĩa nhôm và trục quay 2.1.6.2. Nguyên lý làm việc Khi cho dòng điện i1 vào cuộn dây 1 thì cuộn dây 1 tạo ra từ thông φ1 xuyên qua đĩa nhôm, dòng điện i2 vào trong cuộn dây 2 tạo ra từ thông φ2 cũng xuyên qua đĩa nhôm. Từ thông φ1 cảm ứng trên đĩa nhôm sức điện động e1 chậm pha hơn φ1 một góc π/2. Từ thông φ2 cảm ứng trên đĩa nhôm sức điện động e2 chậm pha hơn φ2 một góc π/2. Vì đĩa nhôm được coi như rất nhiều vòng dây đặt sát nhau, cho nên E1, E2 sẽ tạo ra trên địa nhôm các dòng điện xoáy iX1 và iX2 chậm pha hơn so với e1 và e2 các góc α1 và α2 vì ngoài điện trở thuần còn có thành phần cảm ứng, tuy nhiên do các thành phần cảm ứng đó rất nhỏ nên ta giả thiết các góc α1 và 37
  38. α2 ≈ 0. Do có sự tương hỗ giữa từ thông φ1, φ2 với các dòng điện iX1 và iX2 mà sinh ra các lực F1 và F2 và các mômen tương ứng làm quay đĩa nhôm. Ta xét các mômen thành phần như sau: M11 là mômen sinh ra do φ1 tác động lên iX1 M12 là mômen sinh ra do φ1 tác động lên iX2 M21 là mômen sinh ra do φ2 tác động lên iX1 M22 là mômen sinh ra do φ2 tác động lên iX2 Giá trị tức thời của mômen quay M1t do sự tác động tương hỗ giữa φ1 và dòng tức thời iX1 là: M1t = Cφ1iX1 với C là hệ số tỷ lệ. với γ là góc lệch pha giữa φ1 và iX1, ta có: Vì phần động có quán tính cho nên ta có mômen là đại lượng trung bình trong một chu kỳ T: Như vậy mômen quay sẽ là tổng các mômen thành phần: Mq = M12 + M21 38
  39. M12 và M21 có dấu ngược nhau do vậy mômen tổng sẽ kéo đĩa nhôm về một phía duy nhất: Nếu dòng điện tạo ra φ1 và φ2 là hình sin và đĩa nhôm là đồng nhất (chỉ có điện trở thuần) thì các dòng điện xoáy IX1 và IX2 sẽ tỷ lệ với tần số và từ thông sinh ra nó, tức là: với C = C12C4 + C21C3 là hằng số của cơ cấu chỉ thị cảm ứng. 2.1.6.3. Đặc điểm và ứng dụng Điều kiện để có mômen quay là phải có hai từ trường, mômen quay cực đại khi sinϕ = 1, có nghĩa là góc lệch pha giữa hai từ thông φ1 và φ2 là π/2. Cơ cấu phụ thuộc tần số, độ chính xác thấp vì khi làm việc dòng điện xoáy trong đĩa nhôm gây tổn hao công suất. Cơ cấu được ứng dụng chủ yếu để chế tạo công tơ đo năng lượng tác dụng và phản kháng trong lưới điện xoay chiều. 2.2. Cơ cấu chỉ thị số 2.2.1. Khái niệm và nguyên lý cơ bản của cơ cấu chỉ thị số Trong những năm gần đây xuất hiện và sử dụng rộng rãi các chỉ thị số, ưu việt của cơ cấu chỉ thị số là thuận lợi cho việc đọc ra kết quả, phù hợp với các quá trình đo lường xa, quá trình tự động hoá sản. xuất, thuận lợi cho những đối thoại giữa máy và người Sơ đồ khối của cơ cấu chỉ thị số có thể tóm tắt như sau: Hình 2.13. Sơ đồ khối của cơ cấu chỉ thị số 39
  40. Đại lượng đo xin qua bộ biến đổi thành xung (BĐX), số xung N tỷ lệ với độ lớn x(t) được đưa vào bộ mã hoá (MH), bộ giải mã (GM) và bộ hiện số. Các khâu mã hoá, giải mã, bộ hiện số tạo thành bộ chỉ thị số. 2.2.2. Chỉ thị số Có nhiều loại chỉ thị số khác nhau nhưng phổ biến hiện nay vẫn dùng chỉ thị số đèn phóng điện nhiều cực và chỉ thị số ghép 7 thanh bằng một phát quang hoặc tinh thể lỏng. 2.2.2.1. Chỉ thị đèn phóng điện nhiều cực Chỉ thị là một đèn nê ông có một quật và 10 katot. Anot thường đặt ở điện áp 220V - 250V. Katot được chế tạo bằng dây Cr-Ni uốn thành hình các chữ số từ 0 - 9. Mỗi katot là một con số. Khi có điện áp giữa quật và một katot nào đó đèn sẽ phóng điện, katot đó sẽ sáng lên và con số xuất hiện. - Ưu điểm của chỉ thị này là hình dáng các con số đẹp. - Nhược điểm: Kích thước cồng kềnh, nguồn điện áp cung cấp cao, chỉ phù hợp trong công nghiệp. 2.2.2.2. Chỉ thị số ghép 7 thanh Chỉ thị này được ghép bằng 7 thanh dùng một phát quang (LED: Light Emitting Diode) hoặc tinh thể lỏng (LCD: Liquiđ Crystal Display). 40
  41. Điốt phát quang là những chất bán dẫn mà phát ra ánh sáng dưới tác dụng của dòng điện một chiều. Tinh thể lỏng là những màng mỏng làm bằng chất tinh thể lỏng. Đó là những chất dưới tác dụng của điện áp một chiều chuyển pha từ dạng lỏng sang dạng tinh thể và ngược lại. Khi ở dạng tinh thể thanh này trở nên trong suốt, ta có thể nhìn thấy màu sắc ở nền đằng sau. Một ưu điểm cơ bản tinh thể lỏng tiêu thụ dòng điện rất nhỏ: 0,1µA/thanh, trong khi đó một phát quang cỡ: 10mA/thanh. Trong thực tế còn chỉ thị số 16 thanh, ma trận điểm 2.2.3. Mã và các mạch biến đổi mã 2.2.3.1. Mã Mã số là những ký hiệu về một tập hợp số, từ tổ hợp của các ký hiệu ta có thể mô tả được các con số khác nhau. Có các loại mã số sau: - Mã cơ số 10, đó là hệ đếm thập phân có 10 ký tự từ 0, 1, 2, , 9. - Mã cơ số 2 là loại mã có hai trạng thái được ký hiệu từ 0 và 1 (còn gọi là mã nhị phân). - Mã 2 - 10 (còn gọi là mã BCD) là sự liên hệ giữa mã cơ số 2 và mã cơ số 10 để dễ quan sát và dễ đọc. Đối với cơ cấu chỉ thị số thì hiện nay chủ yếu người ta sử dụng mã cơ số 2. 2.2.3.2. Các mạch biến đổi mã Hình 2.15. Mạch giải mã từ mã nhị phân sang chỉ thị 7 thanh 41
  42. Mạch biến đổi mã là thiết bị dùng đề biến đổi từ mã cơ số 2 hoặc mã 2 - 10 thành mã cơ số 10, nghĩa là thể hiện dưới dạng số thập phân. Ngày nay các bộ giải mã được chế tạo dưới dạng vi mạch. Ví dụ như vi mạch SN74247 có các đầu ra hở cực góp dùng để điều khiển LED có chung anốt 5V. Các điện trở R1, R2, , R7 để hạn chế dòng. Phần sau đây sẽ trình bày nguyên lý một số mạch biến đổi từ mã. Dựa vào nguyên lý của các mạch biến đổi mã này mà người ta chế tạo thành các vi mạch chuyên dụng. a) Mạch biến đổi từ mã thập phân sang nhị phân Tổng quát có m đầu vào tương ứng với m số thập phân từ 0, 1, 2 m-1 và n đầu ra tương ứng với n bít của mã số nhị phân. Người ta thường tổng hợp bộ biến đổi mã với số đầu vào m = 10 tức là gồm x0, x1, x9 ứng với các số thập phân từ 0, 1, 2, 9. Như vậy bộ biến đổi mã sẽ có bốn đầu ra tương ứng y8, y4, y2, y1 ứng với bốn bít của mã nhị phân có trọng số 8, 4, 2, 1. Ta có bảng trạng thái như sau: Bảng 2.1. Bảng trạng thái biến đổi từ số thập phân sang nhị phân Mã nhị phân Số thập phân Y8 Y4 Y2 Y1 X0 (0) 0 0 0 0 X1 (1) 0 0 0 1 X2 (2) 0 0 1 0 X3 (3) 0 0 1 1 X4 (4) 0 1 0 0 X5 (5) 0 1 0 1 X6 (6) 0 1 1 0 X7 (7) 0 1 1 1 X8 (8) 1 0 0 0 X9 (9) 1 0 0 1 Từ bảng trạng thái ta có: 42
  43. Vậy ta có thể thành lập mạch biến đổi mã từ thập phân sang nhị phân như sau: Hình 2.16. Mạch tuần đổi mã từ thập phân sang nhi phân b) Mạch biến đổi mã từ nhị phân sang thập phân Nhiệm vụ của mạch này ngược với mạch trên. Với bảng trạng thái 2.1 ta có X0÷ X9 là các biến phụ thuộc còn Y1 ÷ Y8 là các biến độc lập. Vì vậy ta có các phương trình logic và sơ đồ mạch logic tương ứng: 43
  44. c) Mạch biến đổi từ số thập phân sang chỉ thị 7 thanh Đầu vào là các số tự nhiên từ 0 ÷ 9, đầu ra là trạng thái các thanh sáng của chỉ thị 7 thanh bằng một phát quang hoặc tinh thể lỏng. Xuất phát từ thực tế ta có bảng trạng thái như sau: Bảng 2.2. Bảng trạng thái biến đổi từ số nhi phân sang thập phân Trạng thái các phần tử Số thập phân Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Y7 X0 (0) 1 1 1 1 1 1 0 X1 (1) 0 1 1 0 0 0 0 X2 (2) 1 1 0 1 1 0 1 X3 (3) 1 1 1 1 0 0 1 X4 (4) 0 1 1 0 0 1 1 X5 (5) 1 0 1 1 0 1 1 X6 (6) 1 0 1 1 1 1 1 44
  45. X7 (7) 1 1 1 0 0 0 0 X8 (8) 1 1 1 1 1 1 1 X9 (9) 1 1 1 1 0 1 1 Từ bảng trạng thái ta có thể viết được phương trình như sau (với số thứ tự các thanh như phần trước) Từ đây ta có thể thiết lập mạch logic sau: 45
  46. d) Mạch biến đổi mã từ mã nhị phân sang chỉ thị 7 thanh Đầu vào là mã số nhị phân (8 4 2 1) ta gán các tên biến là X8, X4, X2, X1. Đầu ra là trạng thái các thanh sáng của chỉ thị 7 thanh. Ta có bảng trạng thái sau: 46
  47. Bảng 2.3. Bảng trạng thái biến đổi từ số nhi phân sang chỉ thị 7 thanh Số thập phân Số nhị phân Trạng thái các thanh sáng X8 X4 X2 X1 Y1 Y2 Y3 Y4 Y5 Y6 Y7 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 2 0 0 1 0 1 1 0 1 1 0 0 3 0 0 1 1 1 1 1 1 0 0 1 5 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 5 0 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 6 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 7 0 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 8 1 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 9 1 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 Từ bảng trạng thái ta viết được các phương trình logic quan hệ giữa đầu ra Y1, , Y7 với các đầu vào X8, X4, X2, X1. Tuy nhiên các phương trình này phức tạp và đòi hỏi phải tối giản bằng bìa các nô (tối giản hàm). Ví dụ: 47
  48. Chương 3 ĐO DÒNG ĐIỆN VÀ ĐIỆN ÁP 3.1. Những yêu cầu cơ bản của việc đo dòng điện và điện áp 3.1.1. Yêu cầu về điện trở 3.1.1.1. Khi đo dòng điện Ampemet là một phần tử đặc trưng cho nhóm các phần tử phản ứng với dòng điện như: cuộn dòng của công tơ, wattmet; các rơle dòng điện nên khi xét tới yêu cầu đối với ampemet là xét chung cho cả nhóm. Khi đo dòng, ampemet được mắc nối tiếp với tải (như Hình 3.1) nên điện trở ampemet sẽ ảnh hưởng đến kết quả đo như sau: Giả sử phụ tải có điện trở là Rt, trước khi mắc A vào mạch thì dòng U diện được tính: I = . R t Khi mắc A nối tiếp vào mạch, do ảnh hưởng của điện trở A, dòng U điện được tính: IA = . R t + R A Với IA là dòng điện chỉ bởi ampemet, RA là điện trở của ampemet, Rt là điện trở tải. Sai số phụ trong quá trình đo lường sẽ được tính: Ta thấy sai số do A gây ra đối với mạch tải càng nhỏ nếu điện trở của ampemet càng nhỏ so với điện trở tải. Vì thế yêu cầu đối với ampemet đo dòng điện là điện trở của ampemet càng nhỏ càng tốt. Với một phụ tải có điện trở là Rt cấp chính xác của ampemet sử dụng là y (hoặc độ chính xác yêu cầu của mạch lấy tín hiệu dòng là lỡ thì điện trở của ampemet phải đảm bảo điều kiện sao cho: 48
  49. Nếu không đảm bảo điều kiện trên, sai số phụ gây ra sẽ lớn hơn sai số yêu cầu lúc đó ta phải sử dụng công thức hiệu chỉnh: Trong trường hợp điện trở trong của nguồn cung cấp đáng kể so với điện trở tải, thì Rt được tính là điện trở tải cộng thấm với điện trở nguồn. Ví dụ 3.1: Tính điện trở của (A) khi thí nghiệm đo điện trở một chiều cuộn dây thứ cấp của MBA 560KVA, 10/0,4 KV như Hình 3.2, biết độ chính xác yêu cầu γ% = 0,5%. Theo lý lịch, điện trở một chiều của cuộn dây thứ cấp là Rt=50 (mΩ). Như vậy điều kiện cần của việc lấy tín hiệu dòng qua tải đảm bảo sai số nhỏ hơn 0,5% là RA ≤ 0,25 (mΩ). Trong thực tế không có (A) nào thoả mãn nên sơ đồ thí nghiệm này không có ý nghĩa. 3.1.1.2. Khi đo điện áp Volmet là một phần tử đặc trưng cho nhóm các phần tử phản ứng với điện áp như: cuộn áp của công tơ, wattmet; các rơle điện áp, các mạch khuếch đại điện áp nên khi xét tới yêu cầu đối với volmet là xét chung cho cả nhóm. Khi đo điện áp, volmet được mắc song song với tải như Hình 3.3. Như vậy ta thấy điện trở của tải được mắc song song thêm với điện trở của volmet và làm thay đổi điện áp trên tải và gây ra sai số phụ trong quá trình đo lường. Xét khi chưa mắc volmet vào mạch, điện áp trên tải được tính: 49
  50. trong đó: E là sức điện động của nguồn, Rt là điện trở tải, Rn là nội trở của nguồn. Xét khi mắc volmet vào mạch, điện áp Uv do volmet đo được sẽ là: Sai số phụ γP do volmet gây ra được tính: Ta thấy sai số phụ do volmet gây ra càng nhỏ nếu điện trở của nó càng lớn so với điện trở tải. Vì thế yêu cầu đối với volmet là điện trở càng lớn càng tốt. Thực tế trên các thiết bị đo hiện đại hoặc trên đồng hồ vạn năng người ta ghi tổng trở vào của nó. Với một phụ tải có điện trở Rt đặt trong mạch có điện trở nguồn Rn nếu dùng volmet cấp chính xác γ (hoặc độ chính xác yêu cầu của mạch lấy tín hiệu áp là γ) thì điện trở của volmet phải đảm bảo điều kiện sao cho γP < γ hay ta có: Nếu không đảm bảo điều kiện trên, sai số phụ do voìmet gây ra lớn hơn sai số của bản thân cơ cấu chỉ thị và ta phải dùng công thức hiệu chỉnh. Ví dụ 3.2: Tính tổng trở vào yêu cầu của mạch khuếch đại của một máy điện tim như Hình 3.4. Biết u1 = 7mv, Rd = 100kΩ. (điện trở trung bình da người), độ chính xác yêu cầu γ% = 1%. 50
  51. Bài làm: Ta có γ% = 1% nên γ = 0,01. 3.1.2. Yêu cầu về đặc tính tần Ngoài yêu cầu về điện trở các ampemet và volmet xoay chiều phải có đặc tính tần thích hợp với dải tần số cần đo. Làm việc ở ngoài dải tần số đó sẽ gây sai số phụ do tần số. Sai số này phải tính đến ảnh hưởng của các mạch đo lường đi theo chỉ thị như Shunt, biến dòng, biến áp, chỉnh lưu, khuếch đại v.v. Cũng vì vậy trong nhiều ampemet và volmet, lúc cần đảm bảo sai số do tần số nhỏ hơn giá trị quy định (thường là bé hơn cấp chính xác quy định cho dụng cụ) ta phải sử dụng trong mạch đo có những những khâu bù tần số. Có trường hợp người ta phải sử dụng những linh kiện đặc biệt để đảm bảo tần số làm việc của dụng cụ. Trên các dụng cụ đo dòng và áp xoay chiều có ghi tần số hay giải tần số làm việc. 3.2. Đo dòng điện trung bình và lớn bằng các loại ampemet 3.2.1. Phương pháp sử dụng Người ta sử dụng một số cơ cấu chỉ thị cơ điện để chế tạo ampemet đo trong mạch một chiều và xoay chiều. Ampemet từ điện: Chế tạo dựa trên cơ cấu chỉ thị từ điện, có đặc điểm là rất nhạy, tiêu thụ ít năng lượng nên thường dùng để chế tạo ampemet có cấp chính xác từ (0,5 ÷ 2). Đối với ampemet từ điện, khi nhiệt độ thay sẽ làm cho điện trở của cuộn dây thay đổi dẫn tới sai số. Để giảm sai số người ta thường dùng phương pháp bù nhiệt, tức là dùng một nhiệt điện trở có hệ số nhiệt điện trở âm mắc nối tiếp trong mạch của 51
  52. ampemet, vì vậy sẽ làm cho điện trở của ampemet gần như không thay đổi theo nhiệt độ. Ampemet từ điện chỉ có thể đo dòng điện một chiều. Ampemet điện từ. Được chế tạo dựa trên cơ cấu chỉ thị điện từ. Loại này có độ chính xác thấp hơn nhưng nó bền chắc, dễ sử dụng và rẻ tiền nên được sử dụng rộng rãi hơn trong công nghiệp. Ampemet điện từ có thể đo được cả dòng một chiều và dòng xoay chiều nhưng chủ yếu là đo dòng xoay chiều. Có nhiều loại ampemet điện từ, chúng giống nhau về nguyên lý làm việc song chỉ khác nhau về hình thức, số vòng dây và kích thước cuộn dây đặt ở phần tĩnh. Ampemet điện động: Có cấu tạo phức tạp và đắt tiền nên chỉ dùng trong những trường hợp cần độ chính xác cao, hoặc tín hiệu đo có tần số cao hơn. Sai số tần số trong dải từ một chiều tới 3000Hz được xem như không đáng kể. Với các ampemet điện động khi dòng định mức I ≤ 0,5A thì cuộn dây động và cuộn dây tĩnh nối tiếp nhau, còn khi dòng định mức lớn hơn thì cuộn dây động và cuộn dây tĩnh mắc song song với nhau như hình vẽ: Ampemet chỉnh lưu: Khi đo dòng có tần số cao hàng kHz hoặc mạch đo dòng trong các đồng hồ vạn năng người ta thường dùng các ampemet từ điện chỉnh lưu. Các ampemet chỉnh lưu có thể sử dụng chỉnh lưu một nửa hay hai nửa chu kỳ. Tuy nhiên số chỉ của ampemet chỉnh lưu là giá trị trung bình của dòng xoay chiều, nhưng thông thường các dụng cụ đo điện từ hoặc điện động lại chỉ giá trị hiệu dụng của đòng 52
  53. xoay chiều. Vì thế để thống nhất sử dụng người ta quy ước khắc vạch các dụng cụ chỉnh lưu theo các giá trị hiệu dụng, với điều kiện dòng điện là hình sin. Vậy nếu đem dụng cụ chỉnh lưu đo dòng không sin sẽ phạm thêm sai số về hình dáng, ta phải xác định để hiệu chỉnh. Nếu chỉnh lưu một nửa chu kỳ thì giá trị dòng điện trung bình qua cơ cấu là: với I là giá trị hiệu dụng của dòng điện xoay chiều. Nếu chỉnh lưu hai nửa chu kỳ thì 3.2.2. Các phương pháp mở rộng thang đo 3.2.2.1. Đối với ampemet một chiều Ta đã biết cơ cấu chỉ thị từ điện dùng chế tạo các ampemet cho mạch một chiều. Khung dây được quấn bằng dây đồng có kích thước nhỏ từ 0,02 ÷ 0,04 mm. Vì vậy dòng điện chạy qua khung dây thông thường nhỏ hơn hoặc bằng 20mA. Vì vậy khi cần đo dòng điện lớn hơn ta phải dùng Rs (điện trở Shunt) đó là điện trở được chế tạo bằng hợp kim của magan có độ ổn định cao so với nhiệt độ. Điện trở Shunt được mắc song song với cơ cấu đo như Hình 3.7 (Shunt = rẽ nhánh). Ta gọi I là dòng điện cần đo, I0 là dòng điện chạy qua cơ cấu, Is là dòng chạy qua điện trở Shunt Rs, R0 điện trở của cơ cấu đo. Ta có: 53
  54. Khi biết R0 dòng điện định mức lệch toàn thang đo I0 dòng cần đo I, ta có thể tính được: Một ampemet một chiều có thể có nhiều giới hạn đo, thay đổi giới hạn đo bằng cách thay đổi giá trị Rs Cần chú ý rằng trên Shunt có cấp chính xác, có ghi giá trị dòng định mức, giá trị điện trở và thường phân thành các cực dòng và cực áp riêng như Hình 3.8. Ví dụ 3.3: Tính điện trở Shunt cho một bể điện phân có dòng cần đo là I = 10kA. Biết dòng định mức qua cơ cấu là I0 = 20mA, điện trở cơ cấu là R0 = 1Ω. Bài làm: 54
  55. 3.2.2.2. Đối với ampemet xoay chiều a) Phương pháp chia nhỏ cuộn dây Với anlpemet xoay chiều để mở rộng thang đo người ta không dùng Rs, vì như thế sẽ cồng kềnh, đắt tiền, gây tổn thất năng lượng, mất an toàn. Thông thường cuộn dây tĩnh được cấu tạo thành nhiều phân đoạn có số vòng như nhau, thay đổi giới hạn đo bằng cách đổi nối các phân đoạn ấy theo kiểu song song hoặc nối tiếp, tuy nhiên phải đảm bảo điều kiện sức từ động tổng trong thiết bị bằng hằng số. b) Phương pháp dùng biến dòng điện Biến dòng điện (BI) là một máy biến áp đặc biệt có cuộn sơ cấp rất ít vòng cho dòng phụ tải trực tiếp chạy qua. Cuộn thứ cấp quấn rất nhiều vòng, dây nhỏ và được nối kín mạch với một ampemet (hoặc cuộn dòng của công tơ, wattmet ). Vì điện trở của ampemet rất nhỏ cho nên có thể coi máy biến dòng luôn làm việc ở chế độ ngắn mạch. Ta có: 55
  56. KI gọi là hệ số máy biến dòng. Thông thường, để dễ dàng cho việc chế tạo và sử dụng, W1 chỉ có một vòng, ứng với dòng điện I1 ở chế độ định mức theo một dãy số ưu tiên nào đó; W2 nhiều vòng hơn ứng với dòng I2 ở chế độ định mức là: I2đm = 1A hoặc I2đm = 5A. Ví dụ: máy biến dòng: 100/5 ; 200/5; 300/5 Trong trường hợp ampemet nối hợp bộ với biến dòng điện thì số chỉ của ampemet được khắc độ theo giá trị dòng điện I1 phía sơ cấp. Cần chú ý rằng biến dòng điện là phần tử có cực tính, có cấp chính xác, và phải được kiểm định trước khi lắp đặt. 3.3. Đo dòng điện nhỏ Đo dòng điện nhỏ được đặt ra khi dòng điện cần đo nhỏ hơn dòng định mức của cơ cấu. Cho tới nay việc nâng cao độ nhạy của dụng cụ và hạ thấp ngưỡng nhạy của dụng cụ và các mạch khuếch đại là rất khó khăn, sau đây là một số phương pháp. Người ta sử dụng phương pháp cơ khí để tăng độ nhạy của các điện kế, đáng chú ý nhất là điện kế từ điện. Điện kế từ điện sử dụng cơ cấu chỉ thị từ điển có độ nhạy cao. Biện pháp nâng cao độ nhạy là tăng từ cảm trong khe hở không khí và giảm hệ số phản kháng của dây treo. Tăng từ cảm trong khe hở không khí bằng cách dùng nam châm vĩnh cửu có kích thước lớn, tuy nhiên tới nay độ từ cảm trong khe hở không khí của cơ cấu chỉ thị từ điện vẫn chưa vượt quá 0,1T. Giảm hằng số phản kháng của dây treo, tuy nhiên nếu giảm quá dẫn 56
  57. đến kéo dài thời gian dao động của cơ cấu gây khó khăn cho việc đo người ta tìm cách dung hoà giữa hai yếu tố trên. Biện pháp quang học: Là sử dụng khoảng cách từ thang chia độ đến gương quay của điện kế để tăng độ nhạy, gương gắn trên trục của phần động, có một nguồn sáng chiếu vào gương, lia phản xạ của gương chiếu lên thang đo như hình vẽ a là khoảng di chuyển của vật sáng trên khoảng chia độ, l là khoảng cách từ gương tới thang chia độ. Sử dụng gương quay sẽ tăng độ quay của tia phản chiếu khi gương quay đi một góc α so với tia tới, lúc đó tia phản xạ quay đi một góc 2α. Như vậy độ nhạy được tăng lên gấp hai lần. 3.4. Đo điện áp trung bình và lớn bằng các loại volmet 3.4.1. Phương pháp sử dụng Người ta sử dụng các chỉ thị cơ điện để chế tạo các loại volmet đo điện áp như volmet từ điện, volmet điện từ, volmet điện động. Volmet từ điện: Volmet từ điện được cấu tạo từ cơ cấu chỉ thị từ điện, loại này thường dùng để đo các điện áp một chiều, có độ nhạy cao, cho phép dòng nhỏ đi qua, cũng có thể sử dụng kèm với bộ chỉnh lưu để đo điện áp trong mạch xoay chiều (trong trường hợp cần nâng cao độ chính xác hoặc nâng cao dải tần số của tín hiệu đo). Tuy nhiên giống như ampemet ta phải chú ý tới hệ số hình dáng của dòng hình sin. Volmet điện từ: Volmet điện từ có cuộn dây bố trí ở phần tĩnh nên có thể quấn nhiều vòng dây để tạo nên điện trở lớn khá dễ dàng, tuy nhiên nếu quấn nhiều vòng dây quá mà khi đo ở mạch xoay chiều thì xuất hiện dòng điện cảm ứng sinh ra bởi tần số của dòng điện, do đó sẽ ảnh hưởng đến trị số trên thang đo của volmet. Khắc phục điều này bằng cách mắc song song với cuộn dây một tụ điện bù. Volmet điện động: Khi đo điện áp ở tần số cao hơn tần số công nghiệp hoặc khi cần nâng cao độ chính xác của phép đo ta dùng volmet điện động, trong volmet điện động bao giờ cuộn dây tĩnh và cuộn dây 57
  58. động cũng được mắc nối tiếp nhau. Khi đo điện áp có tần số quá cao, sẽ có những sai số phụ do tần số, vì vậy phải bố trí thêm tụ bù cho các cuộn dây tĩnh và động. 3.4.2. Phương pháp mở rộng giới hạn đo 3.4.2.1. Phương pháp dụng điện trở phụ Yêu cầu cơ bản của volmet là điện trở của nó càng lớn càng tốt vì thế để mở rộng thang đo trong các volmet cách đơn giản nhất là nối thêm điện trở phụ vào cơ cấu đo như Hình 3.13. Hình 3.13. Mở rộng thang đo cho volmet với: R0 điện trở của cơ cấu đo RP là điện trở phụ U0 điện áp đặt lên cơ cấu UX điện áp cần đo. Ta có: 58
  59. Các điện trở phụ thường được chế tạo bằng hợp kim của ma ngan có độ chính xác cao và ít thay đổi theo nhiệt độ. Để chế tạo volmet nhiều thang đo thì người ta dùng nhiều điện trở phụ mắc nối tiếp với cơ cấu cần đo. Ví dụ: Sơ đồ điện của một volmet có ba giới hạn đo 3.4.2.2. Phương pháp dùng biến điện áp Khi cần đo điện áp cỡ lớn hàng KV trở lên, nếu dùng điện trở phụ sẽ cồng kềnh và đắt tiền, tổn hao công suất và mất an toàn, do đó ta phải dùng biến điện áp đo lường BU. Biến điện áp đo lường là một máy biến áp đặc biệt mà cuộn sơ cấp quấn rất nhiều vòng được nối với điện áp cần đo, cuộn thứ cấp quấn ít vòng hơn được nối với volmet điện từ hoặc điện động (hoặc cuộn áp của công tơ, wattmet ). Vì volmet có điện trở lớn nên có thể coi biến điện áp luôn làm việc ở chế độ không tải. Ta có: 59
  60. Để tiện trong quá trình sử dụng và chế tạo người ta quy ước điện áp định mức của biến điện áp phía thứ cấp bao giờ cũng là 100V. Còn phía sơ cấp được chế tạo tương ứng với các cấp của điện áp lưới Khi lắp hợp bộ giữa biến điện áp và volmet người ta khắc độ volmet theo giá trị điện áp phía sơ cấp. Giống như biến dòng điện, biến điện áp là phần tử có cực tính, có cấp chính xác, và phải được kiểm định trước khi lắp đặt. 3.5. Đo dòng điện và điện áp bằng phương pháp so sánh 3.5.1. Khái niệm Các biện pháp đo dòng và áp kể trên sử dụng chỉ thị cuối cùng là những cơ cấu cơ điện làm quay kim chỉ trên thang chia độ, như vậy sai số không thể nhỏ hơn sai số của các chỉ thị dùng vào dụng cụ và chưa kể đến sai số gây ra do các mạch đo sử dụng. Cấp chính xác cao nhất của các dụng cụ đo cơ điện hiện nay chưa vượt quá 0,01 nên phép đo trực tiếp trên cũng không vượt qua cấp chính xác ấy. Để nâng cao độ chính xác về phép đo điện áp, để tăng tổng trở vào, người ta dùng phương pháp so sánh hay còn gọi là phương pháp bù tức là so sánh điện áp cần đo với điện áp mẫu. Đây là nguyên lý của tất cả các điện thế kế, các volmet số có độ chính xác cao nhất hiện nay. Nguyên tắc cơ bản của phương pháp so sánh được tóm tắt như sau: 60
  61. Điện áp cần đo UX được so sánh với điện áp bù Uk là điện áp rơi trên điện trở Rk. Rk là điện trở mẫu có độ chính xác rất cao và rất ít thay đổi theo nhiệt độ. Trong quá trình so sánh nếu ∆U = 0 ta có so sánh cân bằng, nếu ∆U ≠ 0 ta có so sánh không cân bằng hay là so sánh kiểu vi sai. U được xác định bằng dụng cụ có độ nhạy cao hay dụng cụ tự động phát hiện sự chênh lệch hay còn gọi là cơ quan zero. Các loại phương pháp so sánh khác nhau chỉ khác nhau ở cách tạo đại lượng bù Uk. Độ chính xác của điện áp bù và các yêu cầu khác cùng với độ nhạy, ngưỡng độ nhạy của dụng cụ cân bằng hay cơ quan zero đều do sai số yêu cầu của phép đo quyết định. Sau đây ta xe tìm hiểu một số dụng cụ đo dùng phương pháp so sánh. 3.5.2. Điện thế kế một chiều 3.5.2.1. Điện thế kế một chiều điện trở lớn Sơ đồ của điện thế kế một chiều điện trở lớn như Hình 3.17. Rk, Rđc là các biến trở, EN là nguồn pin mẫu, Ucc là điện áp cung cấp cho mạch, UX là điện áp cần đo, G điện kế chỉ không. Điện thế kế một chiều điện trở lớn gồm hai mạch chính là mạch tạo dòng công tác và mạch đo. Khi đo ta tiến hành hai thao tác: + Điều chỉnh dòng công tác Khi điều chỉnh dòng công tác ta đóng khoá K sang vị trí 1,1 để nối 61
  62. điện kế vào mạch tạo dòng công tác, ta điều chỉnh Rác để điện kế G chỉ không, khi đó xảy ra quan hệ: EN = URN = IP.Rđc Giá trị dòng công tác: + Tiến hành đo điện áp cần đo UX Ta đóng khoá K sang vị trí 2,2 để nối điện áp cần đo UX vào mạch đo, sau đó ta điều chỉnh con trượt trên điện trở Rk cho đến khí điện kế G chỉ không. Lúc đó ta có quan hệ sau: Vậy điện áp UX được xác định theo quan hệ trên. Trên sơ đồ nguồn pin mẫu EN được chế tạo với độ chính xác các 0,001% ÷ 0,01% và có hệ số nhất định (EN = 101863V). Tuy nhiên giá từ của pin mẫu bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ của môi trường xung quanh. Quan hệ giữa giá trị của phi mẫu với nhiệt độ của môi trường như sau: o o trong đó EN20 C là giá trị của pin mẫu ở nhiệt độ chuẩn 20 C, thường o EN20 C = 1,0186V, t là nhiệt độ tại nơi sử dụng điện thế kế. Chú ý: Thông thường người ta điều chỉnh sao cho RN = 10186Ω để dòng công tác IP = 0,1A, thuận lợi cho quá trình tính điện áp cần đo UX. Sơ đồ điện thế kế một chiều loại này giá trị điện trở Rk tương đối lớn, điện áp cần đo UX cỡ V cho nên ảnh hưởng của điện trở tiếp xúc và sức điện động tiếp xúc không đáng kể, ngược lại nếu đo điện áp cỡ rất nhỏ ta phải dùng điện thế kế một chiều điện trở nhỏ. 3.5.2.2. Điện thế kế một chiều điện trở nhỏ 62
  63. Điện thế kế một chiều điện trở nhỏ được chế tạo dựa trên nguyên tắc giữ nguyên giá trị điện trở mẫu Rk thay đổi dòng công tác IP qua Rk để thay đổi điện áp Uk = IPRk bù lại với điện áp UX. Sơ đồ nguyên lý của điện thế kế một chiều điện trở nhỏ như hình vẽ: Hình 3.18. Sơ đồ điện thếkếmột chiều điện trở nhỏ Người ta tạo nguồn dòng mẫu IP qua điện trở mẫu Rk bằng khuếch đại thuật toán. Đặt ở đầu vào khuếch đại thuật toán một gìn mẫu EN để bù với điện áp rơi trên các điện trở mắc song song ở đầu vào khuếch đại. Nếu EN và điện áp rơi trên các điện trở mắc song song Ug bù hoàn toàn nhau: Mặt khác từ đầu ra của khuếch đại thuật toán ta có: n với gg =∑gi , gi là các điện dẫn mắc song song ở đầu vào khuếch đại. i=1 Vậy: Ta điều chỉnh công tắc K để thay đổi các giá trị dòng công tác IP cho đến khi kim điện kế chỉ không, ta có: 63
  64. Trong mạch tạo điện áp bù không có đầu tiếp xúc cho nên loại trừ được sai số do sức điện động tiếp xúc và điện trở tiếp xúc. Sai số chủ yếu là do ngưỡng vào và hệ số khuếch đại của bộ khuếch đại quyết định. 3.5.3. Điện thế kế xoay chiều Về nguyên lý thì điện thế kế xoay chiều cũng so sánh điện áp cần đo với điện áp rơi trên điện trở mẫu khi có dòng điện công tác chạy qua. Song đối với tín hiệu xoay chiều thì việc tạo mẫu và điều chỉnh cân bằng khó khăn và phức tạp. Để hiệu chỉnh dòng công tác trong mạch xoay chiều người ta không dùng gìn mẫu (vì không có pin xoay chiều) mà phải chỉnh định nhờ ampemet có độ chính xác cao. Do đó cấp chính xác của điện thế kế xoay chiều không thể vượt quá cấp chính xác của ampemet, mặt khác muốn cho UX và Uk Cân bằng thì phải điều chỉnh cân bằng cả về modun và về góc pha, tức là thoả mãn ba điều kiện là điện áp UX và điện áp Uk phải cùng tần số, cùng bằng nhau về trị số và UX và Uk phải ngược pha nhau. Để thực hiện điều kiện thứ nhất người ta mắc điện áp UX và Uk vào nguồn cùng tần số. Dùng bộ chỉ thị không để thực hiện điều kiện thứ hai o và phải tách Uk thành hai thành phần lệch nhau 90 tạo UX ngược Uk Có hai loại điện thế kế xoay chiều đó là: - Điện thế kế xoay chiều toạ độ cực; - Điện thế kế xoay chiều toạ độ vuông góc (Đề các). 3.5.3.1. Điện thế kế xoay chiều toạ độ cực 64
  65. Trong điện thế kế xoay chiều loại này, điện áp cần đo UX được cân bằng với điện áp rơi trên điện trở R (xác định bởi các con trượt D1 và D2) Môđun UX = IPR. Dòng công tác IP được xác định nhờ ampemet chính xác cao và điện trở R điều chỉnh (Rđc). Bộ điều chỉnh pha dùng để cân bằng về pha, đồng thời cũng làm nguồn cung cấp cho mạch tạo dòng công tác Ip, bộ điều chỉnh pha này chính là nhược điểm của điện thế kế xoay chiều vì khó xác định chính xác vị trí ổn định của phần quay ứng với góc quay khi điều chỉnh pha và dòng IP thay đổi làm cho việc điều chỉnh cân bằng khó khăn. 3.5.3.2. Điện thế kế xoay chiều toạ độ vuông góc Trong điện kế sử dụng hai cuộn dây đặt gần nhau và dùng hỗ cảm M o của chúng tạo Uk thành hai thành phần lệch nhau 90 và UX sẽ cân bằng với tổng hai véc tơ thành phần. 65
  66. Sơ đồ gồm hai mạch công tác và một mạch đo. Mạch công tác thứ nhất gồm biến trở dây quấn đã được chuẩn hoá AB có điểm giữa là O, cuộn sơ cấp w1 của biến áp không lõi thép, ampemet A và điện trở (Rđc). Dòng điện I1 từ nguồn cung cấp xoay chiều (được xác định nhờ ampemet) tạo trên biến trở AB một điện áp UAB. Điện áp Uk1 được xác định bởi dòng I1 và vị trí con trượt D1 trên biến trở AB. Vì dòng I1 không thay đổi trong quá trình đo nên thang chia độ được khắc theo giá trị điện áp trên biến trở AB. Mạch công tác thứ hai gồm biến trở dây quấn đã được chuẩn hoá A'B' có điểm giữa O' nối với điểm O ở giữa của biến trở AB, cuộn thứ cấp w2 của biến áp không lõi và hộp điện trở Rf để bù tần số. Dòng điện o I2 trong mạch công tác lệch pha với I1 góc 90 (vì điện cảm L2 không lớn lắm nên có thể coi như I2 trung pha với E2 mà E2 lệch pha với E1 một góc o 90 ). Trong mạch thứ nhất I1 có giá trị xác định nên I2 cũng có giá trị xác định: 66
  67. M là hỗ cảm của w1 và w2 Ta xác định Uk2 = I2R2 (R2 là một phần điện trở của AB được xác định nhờ vị trí của con trượt D2 trên A'B'). Vì Ukl = I1R1 và Uk2 = I2R2 mà o o I1 và I2 lệch nhau một góc 90 nên Ukl và Uk2 cũng lệch pha nhau 90 . Chú ý rằng khi tần số f thay đổi ω = 2πf, như vậy khi ω thay đổi dẫn tới I2 thay đổi và giá trị khắc độ trên AB cũng thay đổi. Để khắc phục người ta dùng hộp điện trở phụ Rf để bù cho tần số không đổi (tức là Rf thay đổi phụ thuộc vào sự thay đổi của tần số nguồn cung cấp). Mạch đo là mạch chủ yếu của điện thế kế bao gồm nguồn tín hiệu cần đo UX, điện thế kế chỉ không G, các phần của biến trở dây quấn chuẩn D1O, D2O'. Đồ thị biểu diễn các giá trị Uk như Hình 3.19. Điều chỉnh các con trượt Uk1 và Uk2 trên các biến trở dây quấn AB và AB thông qua tính toán ta sẽ được trị hiệu dụng và góc pha của điện áp UX cần đo Sai số chủ yếu của điện thế kế xoay chiều là sai số của ampemet (nhỏ nhất là 0,1) 3.5.3.3. Điện thế kế tự động tự ghi Loại này thường dùng đo nhiệt độ lò tôi, ram, nhiệt luyện, dùng nhận 67
  68. dạng các đối tượng là lò gia nhiệt. - Sơ đồ tóm tắt nguyên lý như Hình 3.23. Sơ đồ gồm các khối như sau: + Cặp nhiệt điện có nhiệm vụ biến đổi từ nhiệt độ tx sang suất điện động một chiều Ex. Với hệ thống thực thường có thêm mạch bù nhiệt độ đầu tự do. + Cầu so sánh gồm EP, RP và các điện áp mẫu khác như: R0, R1, R2, R3, R4. Nhiệm vụ là tạo ra các điện áp mẫu một chiều với độ chính xác cao (Trong thiết bị thực tế EP được lấy từ nguồn điện áp xoay chiều 220V qua bộ chỉnh lưu, qua ổn áp một chiều với chất lượng cao). + Bộ biến đổi một chiều, xoay chiều có nhiệm vụ biến đổi điện áp một chiều ∆U thành điện áp xoay chiều tần số 50Hz. Mạch này có thể là con rung cơ học hoặc rung điện tử. + Mạch khuếch đại có nhiệm vụ khuếch đại tín hiệu xoay chiều với công suất đủ lớn để cung cấp cho cuộn dây điều khiển động cơ KĐB. Tầng cuối của mạch khuếch đại sẽ là khuếch đại công suất nhạy pha + Hai động cơ gồm một động cơ không đồng bộ có nhiệm vụ kẻo con trượt trên các biến trở RP, R0 và một động cơ đồng bộ có nhiệm vụ 68
  69. kẻo băng giấy chuyển động trong chế độ tự ghi. Quá trình đo được chia làm hai bước: Kiểm tra độ chính xác của các điện áp mẫu Lúc này khoá K ở vị trí H trục hộp giảm tốc của động cơ KĐB được đưa vào ăn khớp với đầu biến trở RP. Khi đó nguồn suất điện động chuẩn Ec được so sánh với điện áp U4 là điện áp rơi trên điện trở R4 Ta có: ∆U= Ec - U4 trong đó Ec là một nguồn chuẩn với độ chính xác rất cao có sẵn trong thiết bị. ∆U được đưa vào mạch biến đổi một chiều, xoay chiều sau đó được đưa tới mạch khuếch đại và tín hiệu được khuếch đại lên với công suất đủ lớn để cung cấp cho cuộn dây điều khiển của động cơ KĐB. Vì tầng cuối của mạch khuếch đại là khuếch đại công suất nhạy pha nên pha của điện áp trên cuộn dây điều khiển sẽ phụ thuộc vào dấu của ∆U. Tóm lại, khi ∆U ≠ 0, động cơ KĐB sẽ quay kẻo con trượt trên đầu biến trở RP để thay đổi điện áp Uk theo chiều hướng sao cho ∆U → 0. Lúc đó mất tín hiệu điều khiển và dừng lại. Các điện áp mẫu trên các nhánh của cầu coi như đạt yêu cầu về độ chính xác. Quá trình đo nhiệt độ Lúc này khoá K ở vị trí X, trục hộp giảm tốc của động cơ KĐB được đưa về ăn khớp với đầu biến trở R0 Nhờ cặp nhiệt điện, nhiệt độ cần đo biến thành suất điện động một chiều Ex. Khi đo Ex ta so sánh với U12 là điện áp rơi trên các điện trở mẫu R1, R2 và một phần R0. Ta có: ∆U= Ex - U12 Khi ∆U ≠ 0 thì theo nguyên lý ở phần trên, động cơ KĐB sẽ quay, kéo con trượt trên đầu biến trở R0 để thay đổi U12 có xu hướng sao cho ∆U → 0 thì mất tín hiệu điều khiển và dừng lại. Lúc đó ta xác định được Ex = U12. Vậy căn cứ vào vị trí của con trượt trên biến trở R0 ta xác định được U12 rồi ta suy ra Ex. Thực tế trên R0 người ta có sẵn các vạch chia theo đơn vị nhiệt độ nên ta đọc được kết quả. 69
  70. Quá trình tự ghi Lúc này trên đầu biến trở R0 ta gắn sẵn một ngòi ghi, ngòi ghi tỳ lên băng giấy (một cách liên tục hoặc gián đoạn hoặc bằng nhiệt). Trong chế độ tự ghi băng giấy được động cơ đồng bộ kẻo chuyển động với tốc độ không đổi. Như vậy sẽ tạo ra trục thời gian t. Ta thấy khi to thay đổi, ngòi ghi sẽ chuyển động từ trái sang phải nhờ động cơ KĐB, còn băng giấy thì chuyển động với tốc độ không đổi từ dưới lên trên nhờ động cơ đồng bộ nên ngòi ghi sẽ vẽ trên băng giấy biểu đồ nhiệt độ theo thời gian. 3.6. Đo điện áp bằng các volmet chỉ thị số Ngày nay volmet số được sử dụng rộng rãi trong đo lường vì khả năng chính xác khá cao, gọn nhẹ, thuận tiện cho người sử dụng. Tuỳ theo cách biến đổi điện áp thành các đại lượng để chỉ thị số mà người ta chia ra thành ba loại volmet số như sau: - Volmet số chuyển đổi thời gian; - Volmet số chuyển đổi tần số; - Volmet số chuyển đổi trực tiếp (chuyển đổi bù). 3.6.1. Volmet số chuyển đổi thời gian Nguyên lý chung là biến đổi điện áp cần đo thành khoảng thời gian, sau đó lấp đầy khoảng thời gian bằng các xung có tần số chuẩn (f0) sau đó dùng bộ đếm để đếm số lượng xung (N) tỷ lệ với Ux để suy ra Ux Sơ đồ cấu trúc chung của volmet số như sau: 70
  71. Hình 3.25. Sơ đồ cấu trúc volmet số chuyển đổi thời gian một nhịp Biểu đồ thời gian: Nguyên lý làm việc: Khi mở máy tại thời điểm t1, máy phát xung chuẩn qua bộ chia tần khởi động máy phát xung răng cưa, đầu ra máy phát xung răng cưa có Urc (Uk) ới tiến bộ so sánh để so sánh với điện áp Ux cần đo ở đầu vào. Đồng thời cũng từ đầu ra của bộ phát điện áp răng cưa có xung thứ nhất đến trigơ và đặt trigơ ở trạng thái kích hoạt để mở khoá K cho phép các xung mang tần số chuẩn (f0) từ phát xung qua khoá K đến bộ đếm và chỉ thị số. Tại thời điểm t2 khi Ux = Urc thiết bị so sánh phát xung thứ 2 tác động vào trigơ và khoá khoá K, thời gian từ t1 đến t2 tương ứng với tx. Từ đây ta có mối quan hệ: 71
  72. Với một máy phát điện áp răng còn cố định thì tế và trẻ là hằng số, vì vậy Ux tỷ lệ với tx số lượng xung đến bộ đếm trong khoảng thời gian tx sẽ là: Số lượng xung đi qua khoá K trong một chu kỳ của điện áp răng cưa tỷ lệ với điện áp cần đo. Sai số chủ yếu là do máy phát điện áp răng cưa gây ra, tức là tế và trẻ khác hằng số, tiếp theo là sai số lượng tử. Chú ý: Khi Ux biến thiên với một tốc độ nào đó thì không thể đo được vì đường cong điện áp răng cưa không cắt Ux. Do vậy sự biến thiên của điện áp Ux Phải đảm bảo điều kiện sau: 3.6.2. Volmet số chuyển đổi tần số Nguyên lý làm việc của volmet số chuyển đổi tần số dựa trên nguyên tắc biến điện áp thành tần số rồi dùng các máy đo tần số để chỉ thị theo điện áp. Sơ đồ cấu trúc của volmet số chuyển đổi tần số như sau 72
  73. Điện áp cần đo Ux được đưa đến đầu vào, qua khâu tích phân sẽ được điện áp U1. U1 được so sánh với điện áp U2 (điện áp U2 có độ ổn định cao Khi U1 = U2 thiết bị so sánh phát xung qua khuếch đại 2 (tại thời điểm từ thông khoá K1 và K để đến bộ đếm, chỉ thị số. Khi K1 thông, điện áp U0 (ngược dấu với U1) qua K1 đến bù với điện áp U1 (đây là mạch phóng điện của tụ C) trong khoảng thời gian Tk (từ t1 đến t2) tại t2 điện áp U0 bù hoàn toàn U1 73
  74. Vậy tần số fx tỷ lệ với điện áp cần đo Ux Để chỉ thị số ta dùng phần tạo gốc thời gian và các khoá, bộ đếm và chỉ thị số giống như một máy đo tần số nhưng hiển thị theo điện áp. Cụ thể bộ tạo gốc thời gian là máy phát xung chuẩn T0 để tạo thời gian Tc = kT0 điều khiển khoá cho các xung mang tần số fx qua nó. Số lượng xung mang tần số fx qua khoá K trong khoảng thời gian Tc đến chỉ thị số được xác định như sau: Để đảm bảo chính xác thì nguồn tạo điện áp U0 phải ổn định, sai số của volmet loại này có hai loại đó là sai số do chuyển từ điện áp sang tần số khoảng 0,2% và sai số lượng tử khoảng 0,01%. 3.6.3. Volmet số chuyển đổi trực tiếp 74
  75. Ta so sánh điện áp cần đo Ux với điện áp chuẩn Uk phụ thuộc vào việc gia công đại lượng bù Uk và quy trình so sánh với Ux mà người ta phân ra thành volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu bù quét và volmet số biến đổi trực tiếp kiểu tuỳ động. 3.6.3.1. Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu bù quét Điện áp bù Uk thay đổi lặp lại theo chu kỳ, trong mỗi chu kỳ biến thiên của Uk ta lấy số do một lần tức là tại thời điểm Ux, Uk ta đọc kết quả của phép đo. Điện áp bù Uk có thể thay đổi tuyến tính hoặc thay đổi theo bậc thang. Nếu thay đổi theo bậc thang thì có bậc thang bằng nhau và bậc thang không bằng nhau. Sơ đồ cấu trúc gồm hai phần: phần chuyển đổi điện áp Ux thành khoảng thời gian Tx và phần đo khoảng thời gian. Thực chất gồm hai phần là phần biến đổi điện áp cần đo thành số lượng xung N1 và phần tiếp theo làm nhiệm vụ biến đổi số lượng xung N1 thành mã thập phân N10 để điều khiển các phần tử hiện số. 75
  76. Nguyên lý làm việc: Khi mở máy, bộ phát xưng chuẩn bắt đầu làm việc, các xung f0 đến bộ đếm 1 và khoá K; sau một tập xung f0 tương ứng với thời điểm t0 thì bộ đếm 1 phát xung đến thông khoá K, trong thời gian K thông các xung mang f0 qua K đến bộ đếm 2 và chỉ thị số. Đồng thời cứ mỗi xung f0 đến D/A sẽ tăng điện áp ra của nó Uk lên một mức ∆U (các mức ∆U bằng nhau). Quá trình tiếp tục cho đến khi Uk ≈ Ux (tại thời điểm trị bộ so sánh tác động vào bộ khuếch đại tạo tín hiệu khoá khoá K. Quá trình đo kết thúc và bộ phận chỉ thị hiện kết quả. Nếu tất cả các mức điện áp ∆U tạo nên Uk liệu bằng nhau thì số lượng xung N1 sẽ tỷ lệ với điện áp cần đo Ux tức là Ux ≈ Uk = N1∆U. Đây là giá trị tức thời của điện áp cần đo tại thời điểm t1. Nếu muốn đo Ux tại thời điểm khác thì quá trình đo sẽ lặp lại từ đầu. Đối với volmet chỉ thị bù quét với đại lượng Uk thay đổi theo các bậc thang không bằng nhau. Trong các volmet này các mức bậc thang ∆U không như nhau, có thể tạo các ∆U theo từng hàng đếm của con số ở hệ đếm nhất định. Do đó có thể dựa vào hệ đếm nhị phân, nhị thập phân và thập phân để gia công điện áp bù Uk. Ví dụ 3.4: Quá trình gia công điện áp bù Uk theo hệ đếm thập phân. 76
  77. Hình 3.31. Quá trình gia công điện áp bù Quá trình so sánh từ hàng lớn nhất, với Ux = 43V. Con số thập phân có hai hàng đếm là hàng chục và hàng đơn vị. Nguyên lý của quá trình so sánh như sau: + Nếu Uk > Ux thì mã sẽ ghi là 0. + Nếu Uk ≤ Ux thì mã sẽ ghi là một số tương ứng với hàng đếm của Uk và khi hiệu |Uk - Ux| < ∆U (mức của hàng đếm) thì quá trình so sánh sẽ chuyển sang hàng đếm nhỏ hơn). Cụ thể ở đây ta bắt đầu so sánh Ux với Uk = 90 ta sẽ được mã ra là 0, Uk = 80 ta sẽ được mã ra là 0, cho đến khi Uk = 40 tức là: Lúc này mã ra sẽ là 4 (ở hàng chục nên ghi là 40) tiếp tục quá trình so sánh sẽ diễn ra ở hàng đơn vị với giá trị lớn nhất của hàng là 9 và mỗi mức ∆U = 1 Quá trình gia công Uk kết thúc ta sẽ được tổng giá trị Ở đây Uk10 là mã hàng chục, Uk1 là mã hàng đơn vị. 3.6.3.2. Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động Trong các volmet này đại lượng bù Uk thay đổi luôn bám theo sự biến thiên của đại lượng cần đo Ux. Vì vậy trong câu trúc của nó có bộ chuyển đổi A/D, D/A tác động theo hai chiều thuận nghịch. Đặc điểm cơ bản của dụng cụ đo là khả năng cho kết quả liên tục tại thời điểm bất kỳ. Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động có hai loại bao gồm loại gia công đại lượng bù Uk thay đổi theo bậc thang bằng nhau và loại gia 77
  78. công đại lượng bù Uk thay đổi theo bậc thang không bằng nhau. a) Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động có Uk thay đổi theo bậc thang bằng nhau. Nguyên lý cơ bản Điện áp Ux được so sánh với điện áp bù Uk bắt đầu từ thời điểm t1 điện áp Uk tăng liên tục, mỗi mức tăng là ∆Uk (là nhưng bậc thang bằng nhau) cho đến thời điểm t2 khi Ux ≈ Uk. Xuất hiện bất phương trình Ux - Uk < ∆Uk sẽ kết thúc quá trình đo và cho ra kết quả ở chỉ thị số. Thời gian gia công được xác định bởi số mức lượng tử lớn nhất (Ndm) và thời gian ∆t của một mức lượng tử. t0 = Ndm∆t Dựa vào sai số lượng tử yêu cầu để xác định Ndm. + Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động với bộ đếm thuận nghịch có cấu trúc như sau: 78
  79. Khi bắt đầu làm việc bộ phát xung chuẩn phát liên tục đến chờ ở khoá (K). Tại thời điểm Ux = 0 hoặc Ux = Uk thì khoá (K) khoá, các xung mang tần số f0 không thể đến bộ đếm thuận nghịch. Khi Ux > Uk tức là Ux - Uk = ∆U > 0, tín hiệu ∆U qua khuếch đại có lệch đến thông khoá K và điều khiển bộ đếm làm việc ở chế độ cộng. Mã ra của bộ đếm điều khiển bộ chuyển đổi D/A tăng dần Uk cho đến khi Ux ≈ Uk thì khoá K sẽ khoá, kết thúc quá trình đo, bộ phận chỉ thị số cho kết quả đo. Khi Ux < Uk tức là Ux - Uk = ∆U < 0 thì khuếch đại có lệch tạo xung thông khoá K, điều khiển bộ đếm làm việc ở chế độ trừ. Mã ra của bộ đếm điều khiển chuyển đổi A/D giảm Uk cho đến khi Ux ≈ Uk thì khoá K sẽ khoá, bộ phận chỉ thị số cho kết quả đo. + Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động với động cơ thuận nghịch. Sơ đồ khối như sau: Ta mã hoá góc quay α của động cơ (tức là ∆U đã được biến thành 79
  80. góc α của động cơ). Dụng cụ thường có hai đầu ra, một đầu là mã số, một đầu khác là tín hiệu tương tự (sau động cơ) có thể ghi hoặc chỉ thị bằng kim trên thang chia độ. Khâu A/D của dụng cụ là chuyển đổi không gian dùng mặt nạ hoặc thước mã hoá để biến đổi góc quay α thành mã Gray rồi từ mã Gray thành mã nhị phân, giải mã, chỉ thị số. b) Volmet số chuyển đổi trực tiếp kiểu tuỳ động có Uk thay đổi theo bậc thang không bằng nhau. Volmet gồm hai loại với hai phép gia công Uk như sau: + Gia công Uk từ hàng đếm lớn nhất Trạng thái ban đầu, tất cả các hàng đếm (Đề các) đều bằng 0 tức là Uk = 0. Trong mỗi hàng bắt đầu từ số nhỏ nhất của hàng đếm tăng dần Uk cho đến khi hiệu Ux - Uk < ∆Uk của hàng đó thì chuyển sang hàng đếm nhỏ hơn và quá trình lặp lại như trên. Quá trình đo (gia công) kết thúc khi: hàng nhỏ nhất, thiết bị so sánh sẽ thông báo điều này. Nếu Ux = const thì Uk sẽ tăng liên tục hoặc giảm liên tục, số mức lượng tử không lớn lắm. Nếu Ux biến thiên, Uk sẽ thay đổi cho phù hợp với sự biến thiên của Ux sơ đồ điều khiển sẽ phức tạp hơn, số lượng nhịp thực hiện gia công Uk được xác định: trong đó: n là số lượng nhịp; a1, a2 a3, là số mức của các Đề các tạo thành giá trị số của đại lượng cần đo. Thời gian cực đại gia công theo phương pháp này: t0 = k.9.∆t k là số Đề các, 9 là chữ số trong một Đề các. + Gia công Uk từ hàng nhỏ nhất Trạng thái ban đầu Uk = 0 và bắt đầu từ giá trị nhỏ nhất của hàng nhỏ nhất. Ví dụ hàng đơn vị: Uk = 0, 1, 2, 3, , 9. Nếu gia công hết hàng nhỏ 80
  81. mà hiệu Ux - Uk > ∆Uk1 (∆Uk1 là mức giá trị của hàng nhỏ nhất) thì tiếp tục gia công đến hàng lớn hơn khi xuất hiện Uk > Ux tức là hiệu Ux - Uk đổi dấu thì quay trở về hàng đếm nhỏ nhất và giảm dần từng mức ∆Uk1 để giảm Uk cho đến khi Uk ≈ Ux. Quá trình đo kết thúc và kết quả hiện ra ở chỉ thị số. Ưu điểm của phương pháp này là sơ đồ điều khiển tương đối đơn giản, nhược điểm là thời gian gia công dài, nhất là trường hợp dùng bốn Đề các đếm số 9090 phải thực hiện 90 nhịp. Thời gian gia công số có bốn chữ số: t0 = 90.∆t. 81