Giáo trình Điện tử căn bản - Phan Văn Nghĩa

178 trang phuongnguyen 4540

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Điện tử căn bản - Phan Văn Nghĩa", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_dien_tu_can_ban_phan_van_nghia.pdf

Nội dung text: Giáo trình Điện tử căn bản - Phan Văn Nghĩa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT KHOA CÔNG NGHỆ THÔNG TIN GIÁO TRÌNH ĐIỆN TỬ CĂN BẢN THÁNG 1/2005
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT KHOA COÂNG NGHEÄ THOÂNG TIN Giaùo trình ÑIEÄN TÖÛ CAÊN BAÛN Thaùng 1 - 2005
LÔØI NOÙI ÑAÀU Giaùo trình ÑIEÄN TÖÛ CAÊN BAÛN laø taøi lieäu hoïc taäp daønh cho sinh vieân Khoa Coâng ngheä Thoâng tin. Ñieän töû caên baûn trình baøy caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa caùc linh kieän ñieän töû vaø maïch cuûa chuùng. Ñaây laø nhöõng kieán thöùc cô sôû ñeå hieåu bieát caáu truùc maùy tính vaø caùc thieát bò phaàn cöùng cuûa kyõ thuaät coâng ngheä thoâng tin. Noäi dung chuû yeáu cuûa giaùo trình laø moâ taû caáu taïo, ñaëc tröng cuûa caùc linh kieän ñieän töû baùn daãn nhö diode, transistor, IC vaø caùc maïch öùng duïng caên baûn cuûa chuùng. Giaùo trình goàm 11 chöông Chöông 1: Moät soá khaùi nieäm Chöông 2: Diode baùn daãn vaø maïch diode Chöông 3: Transistor Chöông 4: Phaân cöïc transistor Chöông 5: Khuyeách ñaïi transistor Chöông 6: Khuyeách ñaïi coâng suaát Chöông 7: Caùc hieäu öùng taàn soá cuûa maïch khuyeách ñaïi Chöông 8: Caùc linh kieän baùn daãn ñaëc bieät Chöông 9: Khuyeách ñaïi thuaät toaùn Chöông 10: Caùc maïch dao ñoäng Chöông 11: Nguoàn nuoâi Noäi dung cuûa giaùo trình raát roäng maø thôøi gian laïi haïn cheá trong 60 tieát do ñoù moät soá vaán ñeà bò boû qua. Sinh vieân coù theå tham khaûo theâm textbook baèng tieáng Anh sau ñaây taïi thö vieän Khoa Coâng ngheä Thoâng tin. Electronic Principles Malvino, Mc Graw-Hill, 1999 Sinh vieân cuõng coù theå vaøo Website: www.alldatasheet.com ñeå coù theâm caùc thoâng tin chi tieát veà soá lieäu kyõ thuaät cuûa caùc linh kieän. Do trình ñoä ngöôøi vieát coù haïn, chaéc chaén giaùo trình coøn coù nhieàu thieáu soùt. Raát mong ñöôïc söï goùp yù cuûa baïn ñoïc. Ñaø Laït, thaùng 1 naêm 2005 Phan Vaên Nghóa
Chöông I MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM I.1 SÖÏ GAÀN ÑUÙNG Trong cuoäc soáng chuùng ta thöôøng xuyeân duøng söï gaàn ñuùng hay xaáp xæ. Trong kyõ thuaät cuõng vaäy. Chuùng ta thöôøng duøng caùc möùc gaàn ñuùng sau: ♦ Gaàn ñuùng lyù töôûng (ñoâi khi goïi laø gaàn ñuùng baäc 1) ♦ Gaàn ñuùng baäc 2 ♦ Gaàn ñuùng baäc 3 ♦ Moâ taû chính xaùc 1) Gaàn ñuùng lyù töôûng. Moät ñoaïn daây AWG22 daøi 1 inch (2.54cm) coù ñieän trôû thuaàn R=0.016Ω, cuoän caûm L=0.24µH vaø tuï C=3.3pF. Neáu chuùng ta tính tôùi taát caû caùc aûnh höôûng cuûa RLC thì tính toaùn lieân quan ñeán doøng vaø theá seõ maát nhieàu thôøi gian vaø coù theå phöùc taïp. Vì vaäy trong nhieàu tröôøng hôïp, ñeå ñôn giaûn, coù theå boû qua RLC cuûa ñoaïn daây daãn. Söï gaàn ñuùng lyù töôûng, laø maïch töông ñöông ñôn giaûn nhaát cuûa thieát bò. Ví duï, gaàn ñuùng lyù töôûng cuûa moät ñoaïn daây noái laø moät vaät daãn coù trôû khaùng Z=0. Söï gaàn ñuùng naøy laø ñuû cho caùc thieát bò ñieän töû thoâng thöôøng. Tröôøng hôïp ngoaïi leä seõ xaûy ra taïi taàn soá cao. Khi ñoù phaûi xeùt ñeán caûm khaùng vaø dung khaùng. Giaû söû raèng 1 inch daây noái coù L=0.24µH vaø C=3.3pF thì taïi taàn soá f=10MHz caûm khaùng vaø dung khaùng töông ñöông cuûa chuùng laø 15.1Ω vaø 4.82KΩ. Chuùng ta thöôøng duøng gaàn ñuùng lyù töôûng ñoái vôùi daây noái khi taàn soá f<1MHz. Tuy nhieân khoâng coù nghóa laø chuùng ta khoâng caàn ñeå yù ñeán chieàu daøi cuûa daây noái. Treân thöïc teá, caàn laøm cho daây noái ngaén ñeán möùc coù theå. Trong khi tìm hoûng cho maïch hay thieát bò, moät gaàn ñuùng lyù töôûng laø ñuû duøng. Trong giaùo trình naøy chuùng ta duøng gaàn ñuùng lyù töôûng cho caùc thieát bò baùn daãn baèng caùch giaûn löôïc chuùng nhö caùc maïch töông ñöông ñôn giaûn. Baèng caùch duøng gaàn ñuùng lyù töôûng, chuùng ta deã daøng phaân tích vaø hieåu hoaït ñoäng cuûa caùc maïch baùn daãn. 2) Gaàn ñuùng baäc 2. Gaàn ñuùng baäc 2 theâm moät hoaëc nhieàu thaønh phaàn vaøo gaàn ñuùng lyù töôûng. Neáu gaàn ñuùng lyù töôûng cuûa 1 vieân pin laø 1.5V thì gaàn ñuùng baäc 2 cuûa 1 vieân pin laø moät nguoàn theá 1.5V noái tieáp vôùi 1 ñieän trôû 1OΩ. Ñieän trôû naøy goïi laø ñieän trôû trong hay ñieän trôû nguoàn cuûa vieân pin. Neáu ñieän trôû taûi beù hôn 10OΩ, theá treân taûi coù theå beù hôn 1.5V do suït theá qua ñieän trôû nguoàn. Luùc naøy caùc tính toaùn caàn phaûi keøm theo caû ñieän trôû nguoàn cuûa pin. Trang 1
3) Gaàn ñuùng baäc 3 vaø caùc gaàn ñuùng cao hôn. Gaàn ñuùng baäc 3 keøm theo moät soá phaàn töû nöõa vaøo maïch töông ñöông cuûa thieát bò. Thaäm chí caùc gaàn ñuùng cao hôn nöõa caàn phaûi laøm khi phaân tích maïch. Tính toaùn baèng tay ñoái vôùi caùc maïch töông ñöông gaàn ñuùng cao hôn baäc 2 trôû neân raát khoù khaên. Trong tröôøng hôïp naøy chuùng ta seõ duøng chöông trình maùy tính. Ví duï EWB (Electronics Work Bench) hoaëc Pspice laø caùc phaàn meàm maùy tính trong ñoù duøng caùc gaàn ñuùng baäc cao ñeå phaân tích maïch. Toùm laïi, vieäc söû duïng gaàn ñuùng loaïi naøo laø phuï thuoäc vaøo yeâu caàu coâng vieäc maø chuùng ta phaûi laøm. Neáu chuùng ta ñang tìm loãi hay söûa chöõa thieát bò, gaàn ñuùng baäc 1 laø ñuû. Trong nhieàu tröôøng hôïp gaàn ñuùng baäc 2 laø löïa choïn toát vì deã duøng vaø khoâng yeâu caàu maùy tính. Ñoái vôùi caùc gaàn ñuùng cao hôn caàn phaûi duøng maùy tính vaø moät chöông trình. I.2 NGUOÀN THEÁ Moät nguoàn theá lyù töôûng taïo ra moät hieäu ñieän theá laø haèng soá treân taûi. Ví duï ñôn giaûn nhaát cuûa moät nguoàn theá lyù töôûng laø moät acqui hoaøn haûo, moät acqui maø ñieän trôû trong cuûa noù baèng 0. Hình 1-1a laø hình veõ moät maïch, trong ñoù nguoàn theá V1=10V noái vôùi ñieän trôû taûi RL=1Ω. Voân keá chæ 10V, ñuùng baèng giaù trò cuûa nguoàn theá. Hình 1-1a: Nguoàn theá vaø taûi Hình 1-1b cho thaáy giaûn ñoà cuûa hieäu ñieän theá treân taûi vaø ñieän trôû taûi. Theo giaûn ñoà, hieäu ñieän theá treân taûi vaãn 10V khi ñieän trôû taûi thay ñoåi töø 1Ω ñeán 1MΩ. Noùi moät caùch khaùc, moät nguoàn theá lyù töôûng taïo ra moät theá treân taûi laø haèng soá baát chaáp ñieän trôû taûi laø lôùn hay beù. Vôùi moät nguoàn theá lyù töôûng, chæ coù doøng taûi thay ñoåi khi ñieän trôû taûi thay ñoåi. Trang 2
Hình 1-1b: Quan heä giöõa theá taûi vaø trôû taûi Gaàn ñuùng baäc 2 cuûa nguoàn theá. Nguoàn theá lyù töôûng laø thieát bò chæ coù veà maët lyù thuyeát, noù khoâng toàn taïi trong thöïc teá. Vì khi ñieän trôû taûi gaàn baèng 0, doøng taûi seõ gaàn baèng voâ cuøng. Khoâng coù moät nguoàn theá thöïc naøo coù theå taïo ra moät doøng taûi voâ haïn vì nguoàn theá thöïc luoân luoân coù ñieän trôû trong (ñieän trôû nguoàn). Gaàn ñuùng baäc 2 cuûa moät nguoàn theá phaûi keøm theo ñieän trôû trong naøy. Hình 1-2a moâ taû yù töôûng naøy. Ñieän trôû trong 1Ω noái tieáp vôùi boä acqui lyù töôûng. Khi ñoù giaù trò chæ treân Voân keá laø 5V thay vì 10V. Hình 1-2a: Nguoàn theá vôùi ñieän trôû trong Hình 1-2b laø giaûn ñoà cuûa theá treân taûi vaø ñieän trôû taûi cuûa moät nguoàn theá thöïc. Theá treân taûi chæ ñaït ñöôïc giaù trò 10V khi ñieän trôû taûi lôùn hôn ñieän trôû nguoàn nhieàu laàn, lôùn hôn ñeán möùc coù theå boû qua ñieän trôû nguoàn. Nguoàn theá maïnh (Stiff Voltage Source) Chuùng ta coù theå boû qua ñieän trôû nguoàn khi noù nhoû hôn ñieän trôû taûi ít nhaát laø 100 laàn. Taát caû caùc nguoàn theá thoûa maõn ñieàu kieän naøy goïi laø nguoàn theá maïnh. Trang 3
Hình 1-2b: Theá treân taûi vaø trôû taûi ñoái vôùi nguoàn theá thöïc Moät nguoàn theá maïnh neáu thoûa ñieàu kieän: RS < 0.01RL (1-1) Ñieän trôû taûi beù nhaát maø nguoàn theá vaãn maïnh laø: RL(min)=100RS (1-2) Theo (1-2) ñieän trôû taûi beù nhaát phaûi baèng 100 laàn ñieän trôû nguoàn. Trong tröôøng hôïp naøy, sai soá tính toaùn do boû qua ñieän trôû nguoàn laø 1%. Giaù trò sai soá naøy laø ñuû nhoû ñeå boû qua trong gaàn ñuùng baäc 2. Löu yù: • Ñònh nghóa veà nguoàn theá maïnh aùp duïng cho caû nguoàn DC laãn nguoàn AC. • Gaàn ñuùng baäc 2 chæ coù yù nghóa taïi taàn soá thaáp. Taïi taàn soá cao, caùc heä soá caàn phaûi xem xeùt theâm laø caûm khaùng vaø dung khaùng. I.3 NGUOÀN DOØNG Hình 1-3: Nguoàn doøng Trang 4
Moät nguoàn theá DC cung caáp moät theá treân taûi khoâng ñoåi ñoái vôùi caùc ñieän trôû taûi khaùc nhau. Nguoàn doøng DC taïo ra moät doøng taûi laø haèng soá ñoái vôùi caùc ñieän trôû khaùc nhau. Ví duï moät nguoàn doøng lyù töôûng laø moät acqui coù ñieän trôû trong raát lôùn nhö hình 1-3. Trong maïch hình 1-3, doøng taûi tính bôûi: IL=V1/(Rs+RL) vôùi RL=1Ω, Rs =1MΩ , doøng taûi baèng: IL=10V/(1M+1)=10µA Trong tính toaùn treân ñaây, ñieän trôû taûi aûnh höôûng khoâng ñaùng keå leân doøng taûi. Hình 1-4: aûnh höôûng cuûa ñieän trôû taûi ñoái vôùi doøng taûi Hình 1-4 chæ ra aûnh höôûng cuûa ñieän trôû taûi ñoái vôùi doøng taûi. Doøng taûi vaãn laø 10µA trong moät vuøng roäng cuûa ñieän trôû taûi. Khi ñieän trôû taûi lôùn hôn 10KΩ (RL>1% RS) thì doøng taûi baét ñaàu thay ñoåi. Nguoàn doøng maïnh. Chuùng ta coù theå boû qua aûnh höôûng cuûa ñieän trôû nguoàn cuûa moät nguoàn doøng neáu noù lôùn hôn ñieän trôû taûi ít nhaát laø 100 laàn. Moïi nguoàn doøng thoûa ñieàu kieän naøy goïi laø nguoàn doøng maïnh. Nguoàn doøng maïnh neáu thoûa ñieàu kieän: Rs >100RL (1-3) Trong tröôøng hôïp giôùi haïn, ñieän trôû taûi lôùn nhaát maø nguoàn vaãn ñöôïc xem laø nguoàn doøng maïnh khi RL(max)=0.01Rs (1-4) Theo (1-4) ñieän trôû taûi lôùn nhaát baèng 1/100 ñieän trôû nguoàn. Hình 1-5a kyù hieäu moät nguoàn doøng lyù töôûng, trong ñoù thieát bò taïo ra moät doøng haèng Is vôùi ñieän trôû noäi cuûa nguoàn Rs laø voâ cuøng. Hình 1-5b chæ ra gaàn ñuùng baäc 2 cuûa nguoàn doøng. ÔÛ ñoù ñieän trôû trong RS maéc song song vôùi nguoàn doøng lyù töôûng IS . Phaàn cuoái cuûa chöông naøy seõ Trang 5
xem xeùt ñònh lyù Norton, khi ñoù chuùng ta seõ bieát taïi sao Rs laïi maéc song song vôùi nguoàn doøng IS. Hình 1-5: Nguoàn doøng Baûng sau cho thaáy söï khaùc nhau giöõa nguoàn doøng vaø nguoàn theá. Ñaïi löôïng Nguoàn theá Nguoàn doøng Rs Raát beù Raát lôùn RL > 100 Rs < 0.01Rs VL Haèng Phuï thuoäc RL IL Phuï thuoäc RL Haèng I.4 ÑÒNH LYÙ THEVENIN Hình 1-6: Theá Thevenin Trang 6
Ñònh lyù laø moät meänh ñeà coù theå chöùng minh baèng toaùn hoïc. Sau ñaây chuùng ta xem xeùt moät soá khaùi nieäm lieân quan ñeán ñònh lyù Thevenin, teân moät kyõ sö ngöôøi Phaùp. Theá Thevenin (VTH): Treân hình 1-6, theá Thevenin laø theá ño ñöôïc giöõa 2 ñaàu ñieän trôû taûi (hai ñaàu AB) khi khoâng coù ñieän trôû taûi (ñieän trôû taûi hôû maïch). Vì vaäy ñoâi khi theá Thevenin coøn goïi laø theá hôû maïch. Theá Thevenin: VTH =VOC (1-5) Trôû Thevenin (RTH): laø ñieän trôû ño ñöôïc giöõa 2 ñaàu ñieän trôû taûi khi ñieän trôû taûi hôû maïch vaø khi taát caû caùc nguoàn giaûm tôùi 0. Giaûm nguoàn tôùi 0 coù yù nghóa khaùc nhau ñoái vôùi nguoàn doøng vaø nguoàn theá. Cuï theå nhö sau: ♦ Ñoái vôùi nguoàn theá: ngaén maïch ♦ Ñoái vôùi nguoàn doøng: hôû maïch Vaäy ñònh lyù Thevenin ñeà caäp ñeán caùi gì? Theo ñònh lyù Thevenin, moïi hoäp ñen chöùa maïch goàm nguoàn DC vaø caùc ñieän trôû tuyeán tính (laø ñieän trôû khoâng thay ñoåi giaù trò khi thay ñoåi theá treân noù) nhö hình 1-6a coù theå thay theá baèng moät nguoàn theá Thevenin vaø moät ñieän trôû Thevenin töông ñöông nhö hình 1-6b. Khi ñoù doøng qua taûi baèng IL=VTH/(RTH+RL) (1-6) Ñònh lyù Thevenin laø moät coâng cuï maïnh. Noù khoâng chæ giuùp ñôn giaûn caùc tính toaùn maø coøn giuùp giaûi thích hoaït ñoäng cuûa caùc maïch maø neáu chæ duøng caùc phöông trình Kirchhoff thì khoâng theå laøm ñöôïc. Ví duï: Tính theá vaø trôû Thevenin cho maïch hình 1-7. Hình 1-7 Ñeå tính theá Thevenin chuùng ta hôû maïch ñieän trôû taûi RL. Deã daøng thaáy raèng VTH = 24V. Ñeå tính trôû Thevenin caàn hôû maïch taûi vaø ngaén maïch nguoàn 72V. Khi ñoù: Trang 7
RTH = 4 + (3//6) = 6KΩ Coù theå duøng Voân keá vaø Ohm keá ñeå ño theá Thevenin vaø trôû Thevenin. Ñoä chính xaùc cuûa caùc pheùp ño phuï thuoäc vaøo loaïi maùy ño ñöôïc söû duïng. Ví duï neáu söû duïng maùy ño theá loaïi chæ thò kim coù ñoä nhaïy 20KΩ/V taïi thang ño 30V thì trôû khaùng vaøo cuûa maùy ño laø 600KΩ. Khi ñoù theá ño ñöôïc seõ beù hôn theá Thevenin moät chuùt. Thöôøng ngöôøi ta duøng voân keá coù trôû khaùng vaøo vaøo lôùn hôn trôû Thevenin ít nhaát laø 100 laàn. Khi ñoù sai soá seõ beù hôn 1%. Ñeå coù trôû khaùng vaøo cao, ngaøy nay ngöôøi ta duøng voân keá soá (Digital Multimeter) vôùi trôû khaùng vaøo côõ 10MΩ. I.5 ÑÒNH LYÙ NORTON Treân hình 1-8a, doøng Norton IN ñöôïc ñònh nghóa laø doøng taûi khi ñieän trôû taûi ngaén maïch. Vì vaäy doøng Norton coøn goïi laø doøng ngaén maïch. IN = ISC (1-7) Ñieän trôû Norton laø ñieän trôû ño giöõa hai ñaàu ñieän trôû taûi khi hôû maïch ñieän trôû taûi vaø taát caû caùc nguoàn giaûm tôùi 0. RN = ROC (1-8) Do ñieän trôû Thevenin cuõng baèng ROC, neân theå vieát: RTH=RN (1-9) nghóa laø ñieän trôû Thevenin vaø ñieän trôû Norton laø baèng nhau. Hình 1-8: Maïch Norton Trang 8
Trong hình 1-8a, hoäp ñen chöùa maïch baát kyø goàm nguoàn DC vaø caùc ñieän trôû tuyeán tính. Ñònh lyù Norton phaùt bieåu raèng, coù theå thay theá maïch hình 1-8a baèng maïch hình 1-8b. Döôùi daïng bieåu thöùc: VL=IN(RN//RL) (1-10) Theo (1-10) theá treân taûi baèng doøng Norton nhaân vôùi ñieän trôû taûi maéc song song vôùi ñieän trôû Norton. Ñònh lyù Norton vaø Thevenin laø töông ñöông. Treân thöïc teá, coù theå bieán ñoåi nguoàn theá Thevenin thaønh nguoàn doøng Norton vaø ngöôïc laïi. Hình 1-9 cho thaáy caùc caùch bieán ñoåi. Hình 1-9: Bieán ñoåi Thevenin - Norton Coù theå thaáy raèng trôû Norton vaø trôû Thevenin laø gioáng nhau. Quan heä giöõa doøng Norton vaø theá Thevenin laø IN = VTH / RTH (1-11) Ví duï: Giaû söû raèng chuùng ta ñaõ ruùt goïn moät maïch thaønh maïch Thevenin nhö hình 1-10. Haõy bieán ñoåi maïch naøy thaønh maïch Norton. Lôøi giaûi: Duøng phöông trình (1-11) ta coù: Trang 9
IN = 10V/2K = 5mA Hình 1-10b veõ maïch Norton töông ñöông cuûa maïch Thevenin treân hình 1-10a. Hình 1-10 Trang 10
Chöông II DIODE BAÙN DAÃN VAØ MAÏCH DIODE II.1 CAÙC LOAÏI CHAÁT BAÙN DAÃN Theo tính chaát daãn ñieän, coù 3 loaïi vaät chaát: ♦ Chaát daãn ñieän ♦ Chaát khoâng daãn ñieän (ñieän moâi) ♦ Chaát baùn daãn Trong chaát daãn ñieän thöôøng chæ coù 1 electron ôû vuøng hoaù trò, trong khi ñoù caùc chaát ñieän moâi coù 8 electron ôû vuøng hoaù trò. Baùn daãn coù tính chaát trung gian giöõa ñieän moâi vaø chaát daãn ñieän, chuùng coù 4 electron ôû vuøng hoaù trò. Germanium (Ge) vaø silicon (Si) laø caùc chaát baùn daãn ñieån hình. ÔÛ traïng thaùi tinh theå tinh khieát (khoâng bò pha taïp), moãi nguyeân töû Ge vaø Si duøng 4 electron hoaù trò cuûa chuùng ñeå lieân keát vôùi 4 electron hoaù trò cuûa 4 nguyeân töû khaùc taïo ra caáu truùc tinh theå beàn vöõng veà maët hoaù hoïc. Khaùi nieäm loã troáng trong chaát baùn daãn. ÔÛ nhieät ñoä treân 0 ñoä tuyeät ñoái (>-2730C) caùc electron trong maïng tinh theå seõ chuyeån ñoäng nhieät. Nhieät ñoä caøng cao thì chuyeån ñoäng nhieät cuûa caùc electron caøng lôùn. Chuyeån ñoäng nhieät naøy coù theå laøm cho 1 electron trong vuøng hoaù trò chuyeån leân caùc quyõ ñaïo coù naêng löôïng cao hôn. Luùc naøy electron laø töï do. Noù di chuyeån trong vuøng daãn. Cuøng vôùi söï taïo thaønh moät electron töï do, seõ xuaát hieän moät loã troáng (mang ñieän tích döông) trong vuøng hoaù trò. Soá electron töï do ñuùng baèng soá loã troáng. Loã troáng laø ñieåm khaùc bieät quan troïng nhaát giöõa baùn daãn vaø vaät daãn. Neáu toàn taïi 1 ñieän tröôøng ngoaøi, thì trong chaát baùn daãn seõ coù doøng chaïy qua. Doøng naøy laø doøng cuûa caùc electron töï do vaø loã troáng ngöôïc chieàu nhau. Ñoä daãn ñieän cuûa baùn daãn tinh khieát taêng theo nhieät ñoä vaø coù giaù trò beù. Ñeå taêng ñoä daãn ñieän cuûa baùn daãn tinh khieát caàn phaûi pha taïp (doping). Coù 2 caùch thöôøng duøng: Pha taïp loaïi N (negative). Ñeå taêng soá electron töï do trong baùn daãn, ngöôøi ta pha taïp nguyeân töû hoaù trò 5 (coøn goïi laø chaát cho, Photpho chaúng haïn) vôùi baùn daãn tinh khieát, taïo thaønh baùn daãn loaïi N. Trong baùn daãn loaïi N, deã daøng thaáy raèng nguyeân töû chaát cho seõ thöøa 1 electron vaø laøm cho soá electron trong baùn daãn loaïi N chieám ña soá. Loã troáng laø phaàn töû thieåu soá trong baùn daãn loaïi N. Pha taïp loaïi P (positive). Ngöôøi ta pha taïp nguyeân töû hoaù trò 3 (coøn goïi laø chaát nhaän, Nhoâm chaúng haïn) vaøo baùn daãn tinh khieát ñeå taïo ra chaát baùn daãn Trang 11
loaïi P. Trong baùn daãn loaïi P, phaàn töû taûi ñieän ña soá laø loã troáng, phaàn töû taûi ñieän thieåu soá laø electron töï do. Baùn daãn loaïi N vaø loaïi P coù theå cheá taïo töø tinh theå Ge hoaëc Si. Coâng ngheä Ge laø coâng ngheä cuûa nhöõng naêm 60 (theá kyû 20). Ngaøy nay, haàu heát caùc chaát baùn daãn laø Si. II.2 TIEÁP XUÙC PN Giaû söû coù moät maãu baùn daãn Si tinh khieát. Ngöôøi ta pha taïp maãu baùn daãn sao cho phiaù beân traùi laø baùn daãn loaïi P, coøn phiaù beân phaûi laø baùn daãn loaïi N. Bieân giôùi giöõa baùn daãn loaïi P vaø baùn daãn loaïi N goïi laø tieáp xuùc PN. Tieáp xuùc PN ñaõ daãn ñeán caùc phaùt minh veà diode, transistor, IC (Integrated Circuits) Vieäc hieåu bieát tính chaát cuûa tieáp xuùc PN laø cô sôû ñeå hieåu bieát hoaït ñoäng cuûa caùc linh kieän vaø thieát bò baùn daãn. Tieáp xuùc PN coøn goïi laø moät diode baùn daãn (töø nay trôû ñi goïi laø diode). Chuùng ta haõy xem xeùt caùc tính chaát cuûa moät diode khi khoâng phaân cöïc. Hình 2-1: Tieáp xuùc PN khoâng phaân cöïc Taïi lôùp tieáp xuùc, seõ hình thaønh moät vuøng ngheøo ñieän tích (depletion layer) do söï khuyeách taùn cuûa electron töø N vaøo P sau ñoù caùc electron naøy taùi hôïp vôùi loã troáng laøm cho soá phaàn töû taûi ñieän taïi vuøng naøy giaûm. Söï khuyeách taùn cuõng taïo ra moät haøng raøo theá naêng höôùng töø N sang P. ÔÛ nhieät ñoä 250C, haøng raøo theá naêng coù giaù trò côõ 0.3V ñoái vôùi Ge vaø 0.7V ñoái vôùi Si. Söï hieän dieän cuûa raøo theá ngaên caûn quaù trình khuyeách taùn tieáp tuïc vaø heä ôû traïng thaùi döøng. Trang 12
II.3 DIODE BAÙN DAÃN COÙ PHAÂN CÖÏC Hình 2-2a cho thaáy kyù hieäu cuûa moät diode. Beân baùn daãn P goïi laø Anode (kyù hieäu laø A), beân baùn daãn N goïi laø Cathode (kyù hieäu laø K). Treân sô ñoà ngöôøi ta kyù hieäu diode nhö moät muõi teân chæ töø P sang N hay töø Anode sang Cathode. Hình 2-2b trình baøy moät maïch diode. Trong maïch naøy diode ñöôïc phaân cöïc thuaän (Va>Vk). Söï phaân cöïc thuaän laøm cho caùc electron töï do beân baùn daãn N vaø loã troáng beân baùn daãn P vöôït qua moái noái taïo thaønh doøng ñieän trong diode (doøng Iak). Hình 2-2: Diode vaø phaân cöïc thuaän diode Trong phoøng thí nghieäm coù theå setup moät maïch nhö hình 2-2b. Baèng caùch ño doøng vaø theá treân diode öùng vôùi phaân cöïc thuaän vaø phaân cöïc nghòch (Va<Vk) coù theå veõ giaûn ñoà quan heä giöõa doøng vaø theá treân diode nhö hình 2-3. Hình 2-3: Giaûn ñoà IV cuûa diode Trang 13
Theo hình 2-3, khi phaân cöïc thuaän, doøng qua diode seõ khoâng ñaùng keå cho ñeán khi Vak > haøng raøo theá naêng (barrier potential). Ngöôïc laïi, khi phaân cöïc ngöôïc, coù 1 doøng ñieän raát beù qua diode cho ñeán ñieän aùp ñaët leân diode vöôït qua ñieän theá ñaùnh thuûng (Breakdown Voltage =BV). Trong vuøng phaân cöïc thuaän, ñieän theá taïi ñoù doøng Iak baét ñaàu taêng nhanh goïi laø ñieän theá moái noái (knee voltage) cuûa diode. Ñieän theá moái noái coù giaù trò baèng haøng raøo theá naêng. Khi phaân tích maïch diode phaân cöïc thuaän chuùng ta thöôøng xeùt xem ñieän theá treân diode laø beù hôn hay lôùn hôn ñieän theá moái noái. Neáu lôùn hôn, diode deã daøng daãn ñieän. Neáu beù hôn, diode khoâng daãn ñieän (daãn ñieän keùm). Chuùng ta ñònh nghóa ñieän theá moái noái cuûa diode silicon laø: Vk≈0.7V (2-1) Ñieän theá moái noái cuûa diode germanium laø 0.3V. Hieän nay diode germanium ít ñöôïc duøng, nhöng ñieän theá moái noái cuûa noù thaáp laø moät öu ñieåm vaø vì vaäy moät soá öùng duïng vaãn duøng diode germanium. Khi ñieän theá treân diode vöôït qua ñieän theá moái noái thì doøng qua diode taêng nhanh vaø theo quy luaät tuyeán tính. Luùc naøy diode ñoùng vai troø nhö ñieän trôû. Chuùng ta goïi ñieän trôû naøy laø ñieän trôû Bulk (RB) cuûa diode. RB= RP+RN (2-2) Trong ñoù RP vaø RN laø ñieän trôû töông öùng cuûa vuøng P vaø vuøng N. Chuùng phuï thuoäc vaøo maät ñoä pha taïp vaø kích thöôùc cuûa caùc vuøng naøy. Thoâng thöôøng RB < 1Ω. Chuùng ta chæ quan taâm ñeán RB cuûa diode trong gaàn ñuùng baäc 3. Trong giaùo trình naøy chuùng ta khoâng xem xeùt ñeán gaàn ñuùng baäc 3. Neáu doøng ñieän qua diode quaù lôùn, söï quaù nhieät seõ phaù huyû diode. Vì vaäy trong baûng soá lieäu kyõ thuaät (data sheet) cuûa nhaø maùy saûn xuaát coù ghi doøng cöïc ñaïi cuûa moät diode. Ñoù laø doøng ñieän toái ña maø diode coù theå hoaït ñoäng bình thöôøng vaø khoâng laøm giaûm tuoåi thoï cuõng nhö caùc ñaëc tröng cuûa noù. Doøng thuaän toái ña cuûa 1 diode thöôøng ñöôïc ghi baèng Imax , IF(max), Io Ví duï diode 1N456 coù Imax =135mA. Coù theå tính coâng suaát tieâu taùn (power dissipation) cuûa moät diode gioáng nhö tính coâng suaát tieâu taùn cuûa moät ñieän trôû. Noù baèng tích giöõa doøng vaø theá treân diode. PD = VD.ID (2-3) Giôùi haïn coâng suaát (power rating) cuûa moät diode laø coâng suaát toái ña maø diode coù theå tieâu taùn vaø khoâng laøm giaûm tuoåi thoï cuõng nhö caùc ñaëc tính khaùc. Neáu kyù hieäu giôùi haïn coâng suaát laø Pmax thì Pmax= Vmax.Imax (2-4) Trang 14
II.4 DIODE LYÙ TÖÔÛNG Hình 2-4 cho thaáy giaûn ñoà doøng theá cuûa moät diode trong vuøng phaân cöïc thuaän. Löu yù raèng doøng qua diode xaáp xæ baèng 0 cho ñeán khi theá treân diode ñaït tôùi giaù trò haøng raøo theá. Trong vuøng laân caän 0.6V ñeán 0.7V doøng qua diode taêng. Khi theá treân diode lôùn hôn 0.8V doøng qua diode taêng raát maïnh vaø ñoà thò laø ñöôøng thaúng. Hình 2-4: Giaûn ñoà doøng theá cuûa diode phaân cöïc thuaän Tuyø thuoäc vaøo kích thöôùc vaät lyù vaø maät ñoä pha taïp, caùc ñaëc tröng cuûa diode nhö doøng thuaän toái ña, giôùi haïn coâng suaát coù theå coù giaù trò raát khaùc nhau. Maëc duø giaù trò doøng vaø theá cuûa caùc diode thì khaùc nhau nhöng daïng cuûa giaûn ñoà quan heä giöõa doøng vaø theá treân moïi diode töông töï nhau nhö hình 2-4. Taát caû caùc diode silicon ñeàu coù ñieän theá moái noái xaáp xæ 0.7V. Trong khi phaân tích maïch, haàu nhö chuùng ta khoâng caàn söï chính xaùc tuyeät ñoái. Do ñoù coù theå duøng gaàn ñuùng cho diode. Chuùng ta haõy baét ñaàu baèng gaàn ñuùng lyù töôûng. Theo ñoù, diode nhö moät thieát bò coù tính chaát sau: noùù daãn ñieän toát (ñieän trôû baèng 0) khi phaân cöïc thuaän, vaø hoaøn toaøn khoâng daãn ñieän (ñieän trôû voâ cuøng) khi phaân cöïc ngöôïc. Hình 2-5a chæ ra giaûn ñoà doøng theá cuûa 1 diode lyù töôûng. Theo ñoù diode lyù töôûng coù ñieän trôû baèng 0 khi phaân cöïc thuaän vaø coù ñieän trôû baèng voâ cuøng khi phaân cöïc ngöôïc. Noùi caùch khaùc, diode lyù töôûng gioáng nhö moät coâng taéc Trang 15
(switch) nhö hình 2-5b. Noù ñoùng (close) khi phaân cöïc thuaän vaø hôû (open) khi phaân cöïc ngöôïc. Hình 2-5: Ñöôøng cong doøng theá cuûa diode lyù töôûng vaø moâ hình Ví duï: Duøng moâ hình diode lyù töôûng tính theá treân taûi vaø doøng taûi treân sô ñoà hình 2-6. Hình 2-6: Maïch diode lyù töôûng Do diode phaân cöïc thuaän, noù nhö coâng taéc ñang ñoùng. Do ñoù toaøn boä nguoàn theá 10V ñaët leân trôû taûi. Vaäy VL=10V Theo ñònh luaät Ohm, doøng taûi baèng: IL=10V/1K = 10mA Trang 16
II.5 GAÀN ÑUÙNG BAÄC 2 CUÛA DIODE Chuùng ta seõ duøng gaàn ñuùng baäc 2 khi muoán tính chính xaùc hôn caùc giaù trò doøng vaø theá treân diode. Hình 2-7a chæ ra giaûn ñoà doøng theá cuûa 1 diode trong gaàn ñuùng baäc 2. Theo ñoù, seõ khoâng coù doøng qua diode chöøng naøo theá treân diode chöa vöôït qua giaù trò 0.7V. Hình 2-7b cho thaáy maïch töông ñöông cuûa diode silicon trong gaàn ñuùng baäc 2. Noù goàm moät coâng taéc noái tieáp vôùi moät haøng raøo theá 0.7V. Neáu theá Thevenin aùp leân diode lôùn hôn 0.7V, diode seõ ñoùng (daãn ñieän thuaän). Khi diode ñang daãn, theá rôi treân diode laø 0.7V ñoái vôùi moïi giaù trò cuûa doøng thuaän. Noùi caùch khaùc, neáu theá Thevenin beù hôn 0.7V, coâng taéc laø hôû vaø khoâng coù doøng qua diode. Hình 2-7: Gaàn ñuùng baäc 2 cuûa diode Ví duï. Duøng gaàn ñuùng baäc 2 cuûa diode ñeå tính doøng, theá vaø coâng suaát tieâu taùn treân diode cho ôû maïch hình 2-8. Trang 17
Hình 2-8: Maïch diode gaàn ñuùng baäc 2 Do diode phaân cöïc thuaän, noù töông ñöông moät pin 0.7V. Ñieàu naøy coù nghóa laø theá treân taûi baèng VL=10V-0.7V =9.3V Theo ñònh luaät Ohm, doøng taûi baèng IL=9.3V/1K=9.3mA Coâng suaát tieâu taùn treân diode baèng PD=(0.7V).(9.3mA)= 6.51mW II.6 NAÉN ÑIEÄN NÖÛA CHU KYØ Hình 2-9: Maïch naén ñieän duøng diode Hình 2-9a chæ ra maïch naén ñieän nöûa chu kyø. Nguoàn ac taïo ra moät ñieän aùp xoay chieàu. Giaû söû raèng diode laø lyù töôûng. ÔÛ nöûa chu kyø döông cuûa nguoàn theá, diode phaân cöïc thuaän. Diode seõ nhö moät coâng taéc ñang ñoùng nhö hình 2- 9b. Tín hieäu nöûa chu kyø döông cuûa nguoàn theá seõ xuaát hieän treân ñieän trôû taûi. Trang 18
Vaøo nöûa chu kyø aâm cuûa nguoàn theá, diode nhö coâng taéc hôû maïch, treân taûi seõ khoâng coù 1 ñieän theá naøo (hình 2-9c). Daïng soùng lyù töôûng. Maïch naén ñieän nöûa soùng nhö hình 2-10a seõ chæ laøm cho diode daãn trong nöûa chu kyø döông vaø khoâng daãn trong nöûa chu kyø aâm cuûa nguoàn ac. Hình 2-10b laø giaûn ñoà daïng soùng loái vaøo. Noù laø moät soùng sin coù giaù trò töùc thôøi laø vin vaø giaù trò ñænh laø Vp(in). Do ñoù treân taûi seõ thu ñöôïc tín hieäu daïng nöûa soùng. Ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø doøng qua ñieän trôû taûi laø doøng moät chieàu. Hình 2-10: Daïng soùng cuûa maïch naén ½ chu kyø Tín hieäu loái ra nöûa soùng nhö hình 2-10c laø ñieän theá dc kieåu xung. Noù taêng töø 0 ñeán cöïc ñaïi, roài laïi giaûm veà 0, sau ñoù tieáp tuïc baèng 0 trong nöûa chu kyø aâm. Ñeå coù ñöôïc nguoàn dc duøng cho caùc thieát bò ñieän töû, caàn phaûi loïc daïng tín hieäu nöûa soùng naøy. Trang 19
Giaù trò cuûa theá loái ra lyù töôûng laø: Vp(out)=Vp(in) (2-5) Giaù trò dc cuûa tín hieäu nöûa soùng. Giaù trò dc cuûa 1 tín hieäu laø giaù trò trung bình cuûa tín hieäu ñoù. Neáu ño tín hieäu baèng voân keá dc thì soá chæ chính laø giaù trò trung bình cuûa tín hieäu. Giaù trò dc cuûa moät tín hieäu nöûa soùng baèng: Vdc=Vp/π=0.318Vp (2-6) Theo (2-6) neáu giaù trò ñænh cuûa 1 tín hieäu nöûa soùng laø 100V thì giaù trò dc hay trung bình cuûa noù laø 31.8V. Taàn soá tín hieäu loái ra cuûa maïch naén nöûa chu kyø baèng taàn soá cuûa nguoàn ac loái vaøo. fout = fin (2-7) Coù theå thaáy raèng doøng qua diode baèng doøng qua taûi. Idiode =Idc Gaàn ñuùng baäc 2. Trong gaàn ñuùng baäc 2, theá treân taûi nhoû hôn theá cuûa nguoàn vaøo moät löôïng 0.7V nhö coâng thöùc sau: Vp(out)=Vp(in) - 0.7V (2-84) II.7 BIEÁN THEÁ Taïi Vieät nam, nhaø ñieän cung caáp ñieän aùp löôùi (Line Voltage) danh ñònh 220V, taàn soá 50Hz. Ñieän aùp thöïc maø chuùng ta nhaän ñöôïc coù theå thay ñoåi töø 200V ñeán 240V phuï thuoäc vaøo thôøi ñieåm trong ngaøy, vò trí vaø nhieàu yeáu toá khaùc. Ñieän aùp 220V laø quaù cao ñoái vôùi caùc maïch ñieän trong caùc thieát bò ñieän töû. Ñoù laø lyù do taïi sao phaûi duøng moät bieán theá haï theá trong haàu heát caùc thieát bò ñieän töû. Bieán theá giaûm ñieän aùp löôùi töø 220V xuoáng caùc giaù trò beù hôn vaø an toaøn hôn ñeå duøng vôùi diode, transistor vaø caùc thieát bò baùn daãn khaùc. Hình 2-11 cho thaáy moät bieán theá. Ñieän aùp löôùi ñaët tröïc tieáp vaøo cuoän sô caáp cuûa bieán theá. Goïi N1/N2 laø tyû soá giöõa cuoän sô caáp vaø cuoän thöù caáp. Ñeå bieán theá laø haï theá thì N1>N2. Hình 2-11: Bieán theá Trang 20
Daáu chaám pha. Ñeå bieåu thò quan heä veà pha treân caùc cuoän daây cuûa bieán theá ngöôøi ta duøng daáu chaám pha. Caùc ñaàu daây coù daáu chaám seõ coù cuøng pha. Quan heä giöõa theá vaø soá voøng treân 2 cuoän cuûa bieán theá laø: V2/V1=N2/N1 (2-9) Coù theå duøng coâng thöùc (2-9) cho giaù trò ñænh, giaù trò hieäu duïng vaø giaù trò töùc thôøi. Ví duï: Tính theá taûi cöïc ñaïi vaø theá taûi dc cho maïch hình 2-12. Hình 2-12: Bieán theá vaø maïch naén 1/2 chu kyø Giaûi: Tyû soá bieán theá laø 5:1. Do ñoù theá treân cuoän thöù caáp laø: V2=120/5=24V Ñieän theá ñænh treân cuoän thöù caáp baèng: Vp= 24/0.707 = 34V Vôùi diode lyù töôûng, theá ñænh treân taûi baèng 34V. Theá dc treân taûi baèng: Vdc=Vp/π = 34/ π= 10.8V Neáu duøng xaáp xæ baäc 2 cho diode, theá ñænh treân taûi vaø theá dc treân taûi töông öùng baèng 33.3V vaø 10.6V II.8 NAÉN CAÛ CHU KYØ Hình 2-13: Maïch naén caû chu kyø Trang 21
Hình 2-13 laø moät maïch naén ñieän toaøn soùng (caû chu kyø). Cuoän thöù caáp cuûa bieán theá coù ñieåm giöõa ñöôïc noái ñaát. Maïch naén toaøn soùng töông ñöông 2 maïch naén nöûa soùng gheùp laïi. Vì bieán theá coù ñieåm giöõa, moãi maïch naén coù ñieän theá vaøo chæ baèng ½ ñieän theá cuoän thöù caáp. Diode D1 daãn trong nöûa chu kyø döông trong khi ñoù D2 daãn trong nöûa chu kyø aâm. Trong caû 2 nöûa chu kyø, ñieän theá treân taûi coù cuøng cöïc tính, doøng taûi vì vaäy laø doøng coù höôùng. Chuùng ta seõ phaân tích moät soá ñaëc ñieåm cuûa tín hieäu loái ra toaøn soùng naøy sau ñaây. Giaù trò dc hay trung bình. Do tín hieäu loái ra toaøn soùng goàm 2 laàn tín hieäu nöûa soùng neân giaù trò dc cho bôûi: Vdc=2Vp/ π= 0.63Vp (2-10) Theo (2-6) giaù trò trung bình baèng 63% giaù trò ñænh. Ví duï, neáu ñieän theá ñænh laø 10V thì giaù trò trung bình loái ra laø 6.3V. Taàn soá cuûa tín hieäu loái ra toaøn soùng laø gaáp ñoâi taàn soá nguoàn ac loái vaøo. f(out)=2f(in) (2-11) Doøng qua moãi diode baèng moät nöûa doøng taûi: Idiode= Idc / 2 II.9 NAÉN CAÀU Hình 2-14: Maïch naén caàu Hình 2-14 cho thaáy moät maïch naén caàu. Maïch naén caàu töông töï maïch naén toaøn soùng vì noù taïo ra ñieän theá loái ra toaøn soùng. Maïch duøng 4 diode. D1 vaø D2 daãn trong nöûa chu kyø döông. D3 vaø D4 daãn trong nöûa chu kyø aâm. Maïch naén caàu töông ñöông vôùi hai maïch nöûa soùng noái laïi vôùi nhau. Trong caû hai nöûa chu kyø, theá treân taûi coù cuøng cöïc tính vaø doøng taûi laø doøng moät Trang 22
höôùng. Maïch naøy bieán ñoåi theá ac ôû ñaàu vaøo thaønh theá dc daïng xung (nhaáp nhoâ) ôû loái ra. Giaù trò trung bình vaø taàn soá tín hieäu loái ra. Bôûi vì maïch naén caàu taïo ra tín hieäu toaøn soùng neân phöông trình tính giaù trò dc hay trung bình cho theá ra laø: Vdc=2Vp/ π= 0.63Vp vaø taàn soá tín hieäu loái ra baèng f(out)=2 f(in) Doøng qua diode trong maïch naén caàu baèng moät nöûa doøng taûi Idiode=1/2 Idc Gaàn ñuùng baäc 2 cho thaáy raèng theá ra ñænh baèng theá vaøo ñænh tröø ñi 2 laàn theá rôi treân diode: Vp(out)=Vp(in)-1.4V (2-12) II.10 CAÙC BOÄ LOÏC Loái ra cuûa caùc maïch naén laø theá dc daïng xung (nhaáp nhoâ). Noùi caùch khaùc, theá treân taûi goàm thaønh phaàn dc vaø ac. Coù theå loïc boû thaønh phaàn ac baèng caùc maïch loïc (filter). Coù 2 loaïi maïch loïc ñöôïc duøng phoå bieán laø: ¾ Maïch loïc LC ¾ Maïch loïc RC a) Maïch loïc LC Hình 2-15a cho thaáy maïch loïc duøng cuoän L vaø tuï C. Hình 2-15 Trang 23
Nguoàn ac taïo ra doøng treân cuoän daây, tuï ñieän vaø ñieän trôû. Doøng ac treân caùc linh kieän naøy phuï thuoäc vaøo caûm khaùng cuûa L, dung khaùng cuûa C vaø R. Cuoän L coù trôû khaùng XL= 2πfL Tuï C coù dung khaùng baèng XC=1/2πfC Maïch loïc LC ñöôïc goïi laø thieát keá toát neáu taïi taàn soá tín hieäu vaøo, giaù trò cuûa Xc nhoû hôn RL nhieàu. Khi ñieàu kieän naøy ñöôïc thoûa maõn coù theå boû qua RL nhö maïch hình 2-15b. Maët khaùc ngöôøi ta cuõng thieát keá sao cho taïi taàn soá tín hieäu XL lôùn hôn XC nhieàu. Roõ raøng raèng khi ñoù theá xoay chieàu treân taûi seõ raát beù vaø coù theå xem baèng 0. Vout=(XC/XL)Vin (2-13) Ví duï: taïi taàn soá tín hieäu Xc=100Ω vaø XL=10KΩ thì theá ra chæ baèng 1/100 theá vaøo. Hay maïch loïc ñaõ giaûm theá xoay chieàu 100 laàn. Loïc loái ra cuûa caùc maïch naén Hình 2-16 Hình 2-16 chæ ra maïch loïc naèm giöõa maïch naén vaø taûi. Maïch naén coù theå laø nöûa soùng, toaøn soùng hay naén caàu. Ñeå phaân tích taùc duïng cuûa maïch loïc, chuùng ta duøng nguyeân lyù choàng chaát. Theo ñoù coù theå xem raèng loái ra cuûa maïch naén coù 2 thaønh phaàn: thaønh phaàn dc vaø thaønh phaàn ac nhö hình 2-17. Rectifier Output time Hình 2-17 Trang 24
Nhö vaäy, do taùc duïng cuûa boä loïc thaønh phaàn ac treân taûi raát beù coù theå boû qua. Chæ coøn laïi thaønh phaàn dc. ÔÛ taàn soá dc, trôû khaùng cuûa L raát beù, chæ coøn laïi ñieän trôû Rs cuûa L maéc noái tieáp vôùi taûi RL. Neáu nhö Rs raát beù so vôùi RL thì toaøn boä theá DC ñöôïc ñaët leân taûi. Nhöôïc ñieåm cuûa maïch loïc LC laø do L coù ñieän trôû noäi vaø laøm giaûm ñaùng keå thaønh phaàn dc neáu maïch yeâu caàu doøng taûi lôùn. Tuy nhieân trong caùc boä nguoàn oån aùp kieåu xung duøng cho maùy tính vaø caùc thieát bò ñieän töû khaùc, boä loïc LC vaãn ñöôïc duøng vì ôû taàn soá cao (f=20Khz) coù theå thieát keá caùc cuoän caûm nhoû maø vaån ñaûm baûo heä soá loïc thaønh phaàn ac raát cao. Trong caùc maïch coù doøng taûi beù, ngöôøi ta coù theå thay theá maïch loïc LC baèng maïch loïc RC. b) Maïch loïc RC Hình 2-18 cho thaáy maïch goàm tuï C, diode vaø nguoàn ac. Hình 2-18 Ban ñaàu tuï C khoâng tích ñieän. Taïi ¼ chu kyø ñaàu tieân, diode ñöôïc phaân cöïc thuaän vaø daãn, tuï C ñöôïc naïp qua D. Theá cöïc ñaïi treân tuï C baèng vôùi theá nguoàn vaøo thôøi ñieåm cuoái ¼ chu kyø ñaàu tieân. Sau khi ñaït ñeán giaù trò ñænh Vp, theá vaøo baét ñaàu giaûm, nhöng theá treân C vaãn giöõ nguyeân haèng soá vaø baèng Vp. Löu yù raèng maïch naøy khoâng coù taûi. AÛnh höôûng cuûa ñieän trôû taûi. Hình 2-19: Maïch loïc coù taûi Trang 25
Chuùng ta noái song song vôùi maïch loïc moät trôû taûi RL nhö hình 2-19. Khi ñoù diode D vaãn naïp ñieän cho tuï ôû ¼ chu kyø ñaàu tieân. Trong thôøi gian coøn laïi cuûa chu kyø, tuï C phoùng qua R vôùi haèng soá thôøi gian RLC. Neáu thoûa maõn ñieàu kieän RLC > T (chu kyø tín hieäu ac) thì theá treân taûi döôøng nhö vaãn laø haèng soá, maëc duø coù moät chuùt xoay chieàu treân taûi maø chuùng ta goïi laø theá gôïn soùng (ripple voltage). Coâng thöùc tính giaù trò ñænh-ñænh cuûa theá gôïn soùng laø: VR = I / fC (2-14) Trong ñoù I laø doøng taûi, f laø taàn soá gôïn soùng. Neáu doøng taûi baèng 0 thì theá gôïn soùng VR=0. Ví duï, neáu doøng taûi I=10mA, tuï C=20µF vaø maïch naén caàu (f=100Hz) thì VR = 10mA/(100.20µF)= 0.5Vpp II.11 DIODE ZENER Caùc diode tín hieäu beù vaø naén ñieän chæ hoaït ñoäng ôû vuøng phaân cöïc thuaän maø khoâng hoaït ñoäïng ôû vuøng ñaùnh thuûng vì ñieàu naøy seõ laøm hoûng chuùng. Trong phaàn naøy chuùng ta seõ xem xeùt diode Zener, moät diode silicon ñöôïc cheá taïo ñeå hoaït ñoäng ôû vuøng ñaùnh thuûng. Diode zener laø thaønh phaàn chính cuûa maïch oån aùp. Ñoù laø maïch giöõ ñieän aùp ra gaàn nhö laø haèng soá baát chaáp söï thay ñoåi cuûa theá vaøo vaø trôû taûi. Hình 2-20: Diode Zener Giaûn ñoà IV cuûa diode Zener. Hình 2-20 cho thaáy hình veõ cuûa moät diode Zener, kyù hieäu laø Vz. Baèng caùch thay ñoåi maät ñoä pha taïp, nhaø maùy coù theå taïo ra caùc Zener coù ñieän aùp ñaùnh thuûng töø 2V ñeán 1000V. Caùc diode naøy coù theå hoaït ñoäng ôû 3 vuøng: phaân cöïc thuaän, ñaùnh thuûng vaø doøng roø. Trang 26
Hình 2-21: Giaûn ñoà IV cuûa diode Zener Hình 2-21 laø giaûn ñoà IV cuûa 1 diode Zener. Trong vuøng phaân cöïc thuaän, khi theá treân diode lôùn hôn 0.7V noù daãn ñieän nhö moät diode silicon loaïi thöôøng. Trong vuøng roø, chæ coù moät doøng roø raát nhoû qua diode. Ñaëc tuyeán cuûa vuøng ñaùnh thuûng gaàn nhö thaúng ñöùng. Khi diode Zener bò ñaùnh thuûng, Vz gaàn nhö haèng soá. Trong baûng soá lieäu cuûa nhaø saûn xuaát ngöôøi ta thöôøng ghi Vz taïi doøng test IZT naøo ñoù. Hình 2-21 cuõng cho bieát doøng Zener toái ña IZM. Trong thieát keá maïch diode Zener phaûi ñaûm baûo diode Zener hoaït ñoäng ôû doøng ñaùnh thuûng nhoû hôn IZM. Ñieän trôû Zener. Ñieän trôû noäi cuûa diode goïi laø ñieän trôû Zener. Ñieän trôû Zener coù giaù trò raát beù. Ñieän trôû naøy phaûn aùnh söï kieän doøng Zener taêng thì theá Zener taêng. Tuy nhieân söï taêng naøy raát ít, côõ vaøi phaàn cuûa Voân. Ñaëc tuyeán vuøng ñaùnh thuûng caøng doác thì ñieän trôû Zener caøng beù. Trong caùc phaân tích cuûa chuùng ta, ñieän trôû Zener bò boû qua. OÅn aùp Zener. Diode Zener ñoâi khi ñöôïc goïi laø diode oån aùp vì noù coù ñaëc tính giöõ ñieän aùp giöõa anode vaø cathode (Vz) laø haèng soá baát chaáp söï thay ñoåi cuûa doøng qua diode. Ñeå söû duïng tính chaát naøy cuûa Zener caàn phaûi phaân cöïc ngöôïc noù nhö hình 2-22a. Maët khaùc Vs phaûi lôùn hôn ñieän aùo ñaùnh thuûng Vz. Moät ñieän trôû noái tieáp Rs ñöôïc söû duïng ñeå haïn cheá doøng qua Zener, khoâng cho pheùp noù vöôït quaù giaù trò giôùi haïn toái ña. Trang 27
Hình 2-22: oån aùp duøng Zener Hình 2-22b cho thaáy moät caùch veõ khaùc cuûa hình 2-22a, trong ñoù maïch coù ñieåm noái ñaát (Ground). Khi ñoù ñeå ño hieäu ñieän theá giöõa caùc ñieåm, coù theå ño theá cuûa chuùng so vôùi ñaát roài tính ra hieäu ñieän theá giöõa caùc ñieåm caàn ño. Hình 2-22c cho thaáy hình veõ loái ra cuûa moät boä nguoàn noái tôùi ñieän trôû Rs vaø Zener. Maïch naøy goïi laø maïch oån aùp Zener hay maïch Zener. Doøng chaûy qua Rs baèng: Is = (Vs-Vz)/Rs (2-15) Is cuõng chính laø doøng chaûy qua Zener. Phaûi choïn Rs sao cho Is < IZM Gaàn ñuùng lyù töôûng cuûa Zener laø moät pin, hay moät nguoàn theá coù giaù trò baèng Vz. II.12 OÅN AÙP ZENER COÙ TAÛI Hình 2-23: oån aùp Zener coù taûi Trang 28
Hình 2-23a chæ ra moät maïch oån aùp Zener coù taûi. Hình 2-23b chæ ra moät maïch nhö theá vaø coù ñieåm noái ñaát. Vì Zener hoaït ñoäng ôû vuøng ñaùnh thuûng, do ñoù noù giöõ ñieän aùp treân taûi laø haèng soá baát chaáp söï thay ñoåi cuûa theá vaøo vaø doøng taûi. Giaû söû diode Zener khoâng noái vaøo maïch hình 2-23b. Khi ñoù theá Thevenin treân taûi RL laø: VTH = Vs. (RL/RS+RL) (2-16) Theá Thevenin phaûi lôùn hôn Vz, neáu khoâng söï ñaùnh thuûng seõ khoâng xaûy ra. Treân maïch hình 2-23, doøng qua Rs baèng: IS= (Vs-Vz)/Rs (2-17) Theá treân taûi baèng theá Zener VL=VZ (2-18) Doøng taûi baèng: IL= VL/RL (2-19) Doøng Zener. Theo ñònh luaät Kirchhoff, ta coù: IS=IL+IZ (2-20) hay doøng qua Zener baèng: IZ=IS – IL (2-21) II.13 GAÀN ÑUÙNG BAÄC 2 CUÛA DIODE ZENER Trang 29
Hình 2-24 Hình 2-24a cho thaáy gaàn ñuùng baäc 2 cuûa diode Zener. Khi ñoù Zener nhö moät nguoàn theá lyù töôûng Vz noái tieáp vôùi trôû Zener RZ. Toång ñieän theá treân Zener baèng theá ñaùnh thuûng Vz coäng vôùi suït theá qua ñieän trôû Zener. Vaäy aûnh höôûng cuûa trôû Zener leân theá loái ra nhö theá naøo? Chuùng ta haõy xeùt sô ñoà hình 2-24b vaø 2-24c. Theo hình 2-24c, theá taûi baèng: VL= VZ + IZRZ Söï thay ñoåi cuûa theá treân taûi so vôùi tröôøng hôïp lyù töôûng laø: ∆V= IZRZ (2-22) Thöôøng ∆V nhoû, côû vaøi phaàn cuûa 1 Voân. Ñieän trôû Zener cuõng aûnh höôûng ñeán theá nhaáp nhoâ treân taûi. Maïch töông ñöông khi xeùt ñeán RZ cho treân hình 2-24c. Thaønh phaàn xoay chieàu cuûa theá ra baèng: VR(out)=VR(in)RZ/(RZ+RS) Trang 30
= RZVR(in)/RS (2-23) II.14 CAÙC THIEÁT BÒ OPTOELECTRONICS Optoelectronics laø coâng ngheä keát hôïp ñieän töû vaø quang hoïc. Lónh vöïc naøy bao goàm caùc thieát bò hoaït ñoäng döïa treân tính chaát cuûa moät tieáp xuùc PN. Ví duï caùc LED, photodiodes vaø optocouplers. a) LED (Light Emitting Diode) Hình 2-25 Hình 2-25a veõ moät LED noái vôùi nguoàn theá qua ñieän trôû RS. Caùc muõi teân höôùng ra ngoaøi kyù hieäu cho aùnh saùng phaùt ra töø LED. Khi phaân cöïc thuaän, caùc electron töï do khi qua moái noái PN bò baét bôûi loã troáng. Nhöõng electron naøy chuyeån töø möùc coù naêng löôïng cao veà möùc naêng löôïng thaáp hôn vaø vì vaäy giaûi phoùng naêng löôïng. Ñoái vôùi diode thöôøng naêng löôïng naøy phaùt ra döôùi daïng nhieät. Nhöng ñoái vôùi LED, naêng löôïng giaûi phoùng döôùi daïng caùc böùc xaï aùnh saùng. Trong nhieàu öùng duïng, LED ñöôïc duøng thay cho caùc ñeøn neâon vì hoaït ñoäng ôû ñieän theá thaáp, tuoåi thoï cao vaø taét môû nhanh. Baèng caùch duøng caùc vaät lieäu khaùc nhau, nhaø maùy coù theå taïo ra caùc LED maøu ñoû, luïc , lô, vaøng, cam hoaëc hoàng ngoaïi (khoâng nhìn thaáy). Caùc LED phaùt ra maøu thaáy ñöôïc thöôøng duøng trong caùc boä chæ thò nhö maøn hình cuûa maùy tính tay, ñoàng hoà. Caùc LED hoàng ngoaïi duøng trong caùc thieát bò baùo ñoäng, caùc oå ñóa CD. Doøng vaø theá cuûa LED. Ñieän trôû RS treân hình 2-25b nhaèm haïn cheá doøng qua LED khoâng vöôït qua giôùi haïn cho pheùp. Theo ñònh luaät Ohm: IS =(VS -VD)/RS (2-24) Trang 31
Haàu heát caùc diode thöông maïi coù VD töø 1.5V ñeán 2.5V vôùi doøng töø 10mA ñeán 50mA. Giaù trò chính xaùc cuûa theá rôi treân LED phuï thuoäc vaøo doøng qua LED, maøu LED vaø moät soá yeáu toá khaùc. Tröø khi ñöôïc chuù thích, chuùng ta seõ duøng VD =2V ñeå phaân tích caùc maïch coù lieân quan ñeán LED trong giaùo trình naøy. Theá ñaùnh thuûng cuûa LED raát beù, chæ côõ 3-5V. LED thöôøng duøng ñeå chæ thò tình traïng coù hay khoâng coù nguoàn cuûa thieát bò vaø goïi laø power LED. Khi ñoù moät diode chænh löu ñöôïc maéc song song ngöôïc vôùi LED ñeå baûo veä LED khoûi bò ñaùnh thuûng khi phaân cöïc ngöôïc. b) Seven - Segment Display. Hình 2-26a trình baøy moät boä chæ thò duøng ñeøn 7 ñoaïn. Noù chöùa 7 ñoaïn LED, ñaùnh soá töø A ñeán G. Moãi LED laø 1 ñoaïn vì noù laø 1 thaønh phaàn cuûa kyù töï maø noù chæ thò. Hình 2-26b laø sô ñoà cuûa moät boä chæ thò 7 ñoaïn. Caùc ñieän trôû duøng ñeå haïn cheá doøng qua LED. Caùc LED ñöôïc noái theo kieåu anode chung (cuõng coù ñeøn 7 ñoaïn noái cathode chung). Baèng caùch noái ñaát moät hoaëc nhieàu ñieän trôû, chuùng ta seõ nhaän ñöôïc caùc soá töø 0 ñeán 9 vaø caùc kyù töï nhö A,b,C,d, E vaø F. Hình 2-26: Chæ thò 7 ñoaïn c) Photodiode Trong caùc phaàn tröôùc chuùng ta bieát raèng, moät thaønh phaàn trong doøng ngöôïc cuûa diode laø doøng caùc haït mang thieåu soá. Caùc haït mang naøy toàn taïi vì naêng löôïng nhieät coù theå laøm baät (dislodging) moät electron hoaù trò khoûi quõy ñaïo cuûa noù taïo ra moät electron töï do vaø moät loã troáng. Thôøi Trang 32
gian soáng cuûa caùc haït maïng thieåu soá naøy ngaén, nhöng trong khi toàn taïi, chuùng taïo ra doøng ngöôïc cuûa diode. Khi chieáu saùng moái noái PN, naêng löôïng cuaû aùnh saùng (naêng löôïng nhieät) coù theå laøm baät electron hoaù trò ra khoûi quyõ ñaïo vaø taïo ra moät caëp electron - loã troáng. Photodiode laø moät diode ñöôïc cheá taïo sao cho noù nhaïy vôùi aùnh saùng. Trong photodiode, moät cöûa soå daãn aùnh saùng ñeán moái noái PN. AÙnh saùng caøng maïnh, soá caëp electron -loã troáng caøng nhieàu vaø do ñoù, doøng ngöôïc trong photodiode caøng lôùn. Hình 2-27: Photodiode Hình 2-27 trình baøy kyù hieäu cuûa moät photodiode. Caùc muõi teân duøng ñeå bieåu thò cho aùnh saùng tôùi. Photodiode thöôøng ñöôïc öùng duïng khi gheùp noù vôùi LED nhö phaàn sau ñaây. d) Optocoupler Optocoupler coøn goïi laø optoisolator goàm moät LED vaø moät photodiode ñaët trong moät voû nhöïa vôùi 4 chaân ra, nhö hình 2-28. Hình 2-28 Nguoàn theá beân traùi taïo ra moät doøng qua LED. AÙnh saùng cuûa LED taïo ra doøng ngöôïc trong photodiode. Neáu nhö theá loái vaøo thay ñoåi thì doøng qua photodiode thay ñoåi. Nghóa laø chuùng ta ñaõ duøng moät theá (ôû beân traùi hình veõ - ñaàu vaøo) ñeå ñieàu khieån moät doøng (ôû beân phaûi hình veõ - ñaàu ra). Trang 33
Öu ñieåm chuû yeáu cuûa optocoupler laø söï caùch ñieän giöõa ñaàu vaøo vaø ñaàu ra cuûa heä. Ñieän trôû giöõa ñaàu vaøo vaø ra cuûa optocoupler coù theå ñeán haøng ngaøn MΩ. Optocoupler coù theå duøng trong caùc öùng duïng cao theá, ôû ñoù theá giöõa ñaàu vaøo vaø ra coù theå khaùc nhau ñeán haøng ngaøn voân. e) Laser diode (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) Söï chuyeån ngaãu nhieân töø möùc naêng löôïng cao veà möùc naêng löôïng thaáp cuûa caùc electron töï do trong LED laøm cho aùnh saùng phaùt ra töø moät LED coù pha thay ñoåi trong moät vuøng roäng töø 0 ñeán 3600. Nguoàn saùng coù pha thay ñoåi goïi laø nguoàn saùng khoâng keát hôïp (Incoherent). Trong diode laser thì khaùc. Noù coù theå taïo ra moät nguoàn saùng keát hôïp (Coherent), nghóa laø nguoàn saùng maø taát caû caùc soùng aùnh saùng ñeàu cuøng pha vôùi nhau. Trong diode laser ngöôøi ta duøng buoàng coäng höôûng ñeå kích thích caùc aùnh saùng böùc xaï taïi moät taàn soá vôùi pha duy nhaát. Ñaëc ñieåm cuûa nguoàn saùng do diode laser phaùt ra laø ñôn saéc, cuøng pha vaø vì vaäy coù theå hoäi tuï toát vaø coù cöôøng ñoä lôùn. Caùc diode laser cuõng ñöôïc goïi laø caùc laser baùn daãn. Chuùng coù theå taïo ra aùnh saùng nhìn thaáy cuõng nhö khoâng nhìn thaáy (hoàng ngoaïi). Diode laser ñöôïc duøng nhieàu trong caùc öùng duïng coâng ngheä thoâng tin vaø truyeàn thoâng. Trang 34
Chöông III TRANSISTOR Naêm 1951 William Schockley ñaõ phaùt minh ra transistor, coøn goïi laø transistor löôõng cöïc. Transistor laø moät thieát bò baùn daãn maø noù coù theå khuyeách ñaïi caùc tín hieäu ñieän töû (doøng hoaëc theá). Söï khaùm phaù ra transistor ñaõ daãn ñeán vieäc taïo ra haøng loaït caùc thieát bò ñieän töû vaø caùc maïch tích hôïp maø chuùng ta thöôøng goïi laø caùc IC (Integrated Circuits). Nhôø coù IC maø ngaøy nay chuùng ta coù maùy tính, truyeàn hình, ñieän thoaïi di ñoäng, ngöôøi maùy vaø v.v III.1 CAÁU TAÏO VAØ CAÙC DOØNG ÑIEÄN TRONG TRANSISTOR Hình 3-1: Caáu taïo cuûa transistor Moät transistor coù 3 vuøng baùn daãn NPN nhö hình 3-1. Vuøng döôùi cuøng laø vuøng Emitter (phaùt), vuøng giöõa goïi laø vuøng Base (goác), vuøng treân cuøng goïi laø vuøng Collector (goùp). Transistor nhö hình 3-1 goïi laø transistor NPN. Transistor cuõng ñöôïc cheá taïo döôùi daïng PNP. Hoaït ñoäng cuûa transistor NPN vaø transistor PNP veà cô baûn gioáng nhau. Trong chöông naøy chuùng ta seõ chæ phaân tích transistor NPN. Trong transistor vuøng emitter ñöôïc pha taïp nhieàu. Vuøng base pha taïp raát ít. Vuøng collector pha taïp trung bình. Transistor trong hình 3-1 goàm 2 moái noái PN: moái noái base-emitter vaø moái noái base-collector. Vì vaäy coù theå xem nhö transistor goàm 2 diode noái ngöôïc nhau. Caáu hình naøy chæ ñuùng khi transistor khoâng phaân cöïc. Ngöôøi ta thöôøng duøng caáu hình naøy khi ño thöû transistor. Neáu 2 diode trong transistor coøn toát thì nhieàu khaû naêng transistor cuõng coøn toát. Trang 35
Transistor khoâng phaân cöïc gioáng nhö 2 diode noái ngöôïc. Moãi diode coù moät haøng raøo theá côõ 0.7V (ñoái vôùi transistor Si). Khi noái transistor vôùi nguoàn ngoaøi, seõ coù caùc doøng ñieän qua caùc vuøng khaùc nhau trong transistor. Hình 3-2: phaân cöïc transistor Trong hình 3-2 daáu tröø bieåu thò caùc electron töï do trong vuøng emitter. Nguoàn VBB phaân cöïc thuaän diode base - emitter. Trong khi nguoàn Vcc phaân cöïc ngöôïc diode base - collector. Do emitter ñöôïc pha taïp maïnh, noù phaùt caùc electron vaøo base. Söï pha taïp ít cuûa base coù yù nghóa laø laøm cho haàu heát caùc electron töø emitter khoâng bò taùi hôïp maø seõ ñeán collector. Collector coù nghóa laø thu goùp. Cöïc collector coù nhieäm vuï thu caùc electron töø emitter. Khi ñöôïc phaân cöïc, neáu theá VBB lôùn hôn haøng raøo theá, caùc electron töø emitter seõ vaøo vuøng base. Veà maët lyù thuyeát caùc electron naøy seõ ñi theo 2 höôùng. Thöù nhaát laø vaøo vuøng base qua RB ñeå ñeán cöïc döông cuûa nguoàn VBB. Thöù hai laø vaøo collector. Do söï pha taïp cuûa vuøng base raát ít, neân haàu heát caùc electron di chuyeån leân vuøng collector. Taïi ñaây noù bò huùt veà cöïc döông cuûa nguoàn Vcc qua ñieän trôû Rc. Hình 3-3: Kyù hieäu vaø caùc doøng ñieän trong transistor Trang 36
Hình 3-3 chæ ra kyù hieäu treân sô ñoà cuûa moät transistor. Theo ñònh luaät Kirchhoff, ta coù: IE = I B + IC (3-1) Ñieàu naøy chöùng toû raèng: Doøng cöïc e baèng toång cuûa doøng cöïc c vaø doøng cöïc b. Vì doøng cöïc b raát beù neân coù theå xem raèng IE ≈ IC (3-2) Ngöôøi ta ñònh nghóa Heä soá αdc cuûa transistor nhö sau: αdc = IC / IE (3-3) α lôùn hôn 0.99 ñoái vôùi caùc transistor coâng suaát beù, coøn ñoái vôùi caùc transistor coâng suaát α lôùn hôn 0.95. Ngöôøi ta cuõng ñònh nghóa Heä soá khuyeách ñaïi doøng moät chieàu βdc = IC / IB (3-4) Ví duï: moät transistor coù doøng Ic =10mA, doøng Ib = 40µA thì βdc = 10mA/ 40µA = 250 III.2 NOÁI EMITTER CHUNG Coù 3 caùch noái transistor thöôøng duøng laø: • Noái E chung (Common Emitter - CE) • Noái C chung (Common Collector - CC) • Noái B chung (Common Base - CB) Hình 3-4: Noái CE Trang 37
Trong hình 3-4, phaàn chung laø emitter vì noù ñöôïc noái vôùi phaàn ñaát (Ground - GND) cuûa 2 nguoàn VBB vaø VCC. Vì vaäy maïch naøy goïi laø maïch chung emitter. Maïch coù 2 voøng kín: voøng base vaø voøng collector. Trong maïch voøng base, diode base - emitter ñöôïc phaân cöïc bôûi nguoànVBB. Ñieän trôû RB ñeå haïn cheá doøng base. Baèng caùch thay ñoåi VBB hoaëc RB chuùng ta coù theå thay ñoåi doøng base vaø vì vaäy coù theå thay ñoåi doøng collector. Noùi caùch khaùc chuùng ta coù theå ñieàu khieån doøng collector baèng caùch ñieàu khieån doøng base. Ñieàu naøy raát quan troïng vì chuùng ta coù theå duøng moät doøng beù (doøng base) ñeå ñieàu khieån moät doøng lôùn (doøng collector). Löu yù: Caùc chæ soá döôùi duøng trong maïch transistor coù yù nghóa nhö sau: • Chuùng ta duøng cuøng chæ soá döôùi ñeå bieåu thò nguoàn nuoâi. Ví duï VBB hoaëc VCC. • Ngöôïc laïi chuùng ta duøng chæ soá döôùi khaùc nhau ñeå bieåu thò hieäu ñieän theá giöõa caùc ñieåm. Ví duï VCE laø hieäu ñieän theá giöõa cöïc C vaø cöïc E. Ta coù: VCE = VC - VE VCB = VC -VB VBE = VB -VE Trong caùch noái CE, do VE = 0 neân VCE = VC VBE = VB III.3 ÑAËC TUYEÁN BASE Ñaëc tuyeán base cuûa moät transistor gioáng nhö cuûa moät diode thöôøng nhö hình veõ 3-5. Vì vaäy coù theå duøng caùc gaàn ñuùng cuûa diode khi phaân tích maïch base cuûa transistor. Hình 3-5: Ñaëc tuyeán base cuûa transistor Trang 38
AÙp duïng ñònh luaät Ohm cho maïch voøng base, chuùng ta thu ñöôïc: IB = (VBB-VBE)/ RB (3-5) Xem diode lyù töôûng thì VBE=0. Trong gaàn ñuùng baäc 2,VBE=0.7V. Hình 3-6 Ví duï: Duøng gaàn ñuùng baäc 2 ñeå tính doøng base trong hình 3-6. Suït theá qua RB baèng bao nhieâu? Tính doøng collector bieát βdc =200. Giaûi: Theá suït qua RB laø VB = VBB-VBE = 2V – 0.7V = 1.3V Doøng base baèng IB = (VBB -VBE)/ RB = (2V – 0.7V)/ 100KΩ = 13µA Vôùi heä soá khueách ñaïi βdc =200, doøng collector baèng IC =βdc IB = 200x13µA = 2.6mA III.4 ÑAËC TUYEÁN COLLECTOR Ñaëc tuyeán collector laø ñöôøng cong moâ taû quan heä giöõa doøng IC vaø ñieän aùp rôi treân transistor VCE. Treân hình 3-7a, baèng caùch thay ñoåi VBB hoaëc VCC coù theå taïo ra caùc theá vaø doøng khaùc nhau treân transistor. Chaúng haïn, coá ñònh VBB ñeå IB =10µA, thay ñoåi VCC , ño IC vaø VCE töông öùng, chuùng ta coù theå veõ ñaëc tuyeán collector nhö hình 3-7b. Soá lieäu ñöôïc laáy öùng vôùi transistor 2N3904. Caùc transistor khaùc coù theå coù soá lieäu khaùc nhöng daïng cuûa ñöôøng cong laø töông töï. Khi VCE baèng 0 diode collector khoâng phaân cöïc neân doøng collector baèng 0. Khi taêng VCE taêng thì doøng IC cuõng taêng. Doøng IC ñaït giaù trò baõo hoaø 1mA khi VCE lôùn hôn côû vaøi phaàn cuûa moät voân. Trang 39
Hình 3-7 Vuøng doøng haèng cuûa transistor treân hình 3-7b lieân quan ñeán caáu taïo cuûa transistor. Sau khi diode collector phaân cöïc ngöôïc, caùc electron töï do phaùt xaï töø emitter ñeàu bò collector thu goùp. Giaù trò cuûa doøng naøy chæ phuï thuoäc soá electron phaùt xaï töø emitter hay chæ phuï thuoäc maïch base. Khi taêng VCE leân quaù 40V, diode CB bò ñaùnh thuûng. Khi ñoù doøng collector taêng voït. Hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa transistor ñaõ bò phaù huûy. Caùc transistor khoâng ñöôïc pheùp hoaït ñoäng ôû cheá ñoä naøy vì noù seõ bò hoûng. Caùc baûng soá lieäu cuûa nhaø saûn xuaát ghi giaù trò theá ñaùnh thuûng collector-emitter laøVCE(max) hoaëc BVCE. Ñieän aùp collector vaø coâng suaát. AÙp duïng ñònh luaät Kirchhoff cho maïch voøng collector, ta coù VCE = VCC - ICRC (3-6) Coâng suaát tieâu taùn treân transistor baèng PD = VCE.IC (3-7) Coâng suaát tieâu taùn PD laøm cho nhieät ñoä moái noái CB taêng nhanh. Coâng suaát tieâu taùn caøng cao, nhieät ñoä moái noái CB caøng cao. Transistor seõ hoûng neáu nhieät ñoä moái noái vöôït quaù 150OC. Trong baûng soá lieäu cuûa nhaø saûn xuaát coù ghi PD(max) laø coâng suaát tieâu taùn toái ña. Ñeå transistor hoaït ñoäng bình thöôøng thì PD tính theo (3-7) phaûi beù hôn PD(max). Trang 40
Theo ñöôøng ñaëc tuyeán collector, transistor coù 3 vuøng hoaït ñoäng: ♦ Vuøng taùc ñoäng (active region) coøn goïi laø vuøng hoaït. ♦ Vuøng ñaùnh thuûng (breakdown region). ♦ Vuøng baõo hoaø (saturation region). Vuøng taùc ñoäng cuûa transistor laø vuøng coù IC laø haèng soá.Vuøng ñaùnh thuûng öùng vôùi VCE> 40V. Vuøng baõo hoaø cuûa transistor laø vuøng coù theá VCE beù hôn 1V. Ngöôøi ta söû duïng transistor ôû vuøng taùc ñoäng ñeå khuyeách ñaïi tín hieäu. Neáu veõ nhieàu ñöôøng ñaëc tuyeán collector treân cuøng moät ñoà thò chuùng ta coù hình veõ 3-8. Hình 3-8 Treân hình 3-8 coù moät ñöôøng cong ñaëc bieät. Ñoù laø ñöôøng ôû döôùi cuøng, ôû ñoù IB=0 nhöng vaãn coù doøng IC beù chaûy qua transistor. Ñoù laø doøng ræ cuûa transistor do caùc haït mang thieåu soá taïo ra. Mieàn giôùi haïn bôûi ñöôøng cong coù IB=0 vaø truïc hoaønh goïi laø vuøng ngöng daãn cuûa transistor. Toùm laïi, transistor coù 4 vuøng hoaït ñoäng: taùc ñoäng, ngöng daãn, baõo hoaø vaø ñaùnh thuûng. Vuøng taùc ñoäng thöôøng öùng duïng ñeå khuyeách ñaïi tín hieäu beù. Vuøng taùc ñoäng coøn goïi laø vuøng tuyeán tính vì söï thay ñoåi cuûa doøng IC (tín hieäu ra) tyû leä tuyeán tính vôùi söï thay ñoåi cuûa doøng IB (tín hieäu vaøo). Trong caùc thieát bò kyõ thuaät soá vaø maùy tính, transistor thöôøng hoaït ñoäng ôû vuøng ngöng daãn hoaëc baõo hoaø hay coøn goïi laø cheá ñoä khoaù (switching mode). Ví duï: Transistor treân hình 3-9 coù βdc =300. Tính IB , IC ,VCE vaø PD. Giaûi: IB = (VBB-VBE)/ RB = (10V – 0.7V)/ 1MΩ = 9.3µA Doøng collector baèng IC=βdc IB = 300.(9.3µA)= 2.79mA Theá collector baèng VCE = VCC - ICRC =10V-(2.79mA)(2KΩ)=4.42V Trang 41
Hình 3-9 Coâng suaát tieâu taùn PD = VCE.IC = (4.42V).(2.79mA)= 12.3mW III.5 CAÙC GAÀN ÑUÙNG CHO TRANSISTOR Hình 3-10 Trang 42
Hình 3-10a veõ sô ñoà transistor. VBE laø theá treân diode emitter. VCE laø theá giöõa caùc cöïc collector vaø emitter. Chuùng ta haõy xem xeùt caùc maïch töông ñöông cuûa transistor naøy. a) Gaàn ñuùng lyù töôûng. Hình 3-10b laø maïch töông ñöông cuûa moät transistor trong gaàn ñuùng lyù töôûng. Moâ hình naøy thöôøng duøng khi phaân tích maïch vôùi nguoàn VBB lôùn. Luùc naøy chuùng ta duøng gaàn ñuùng lyù töôûng cho diode emitter khi tính doøng base. b) Gaàn ñuùng baäc 2. Hình 3-10c laø maïch töông ñöông cuûa moät transistor trong gaàn ñuùng baäc 2. Moâ hình naøy thöôøng duøng khi phaân tích maïch vôùi nguoàn VBB beù. Luùc naøy chuùng ta duøng xaáp xæ baäc 2 cho diode emitter khi tính doøng base. Ñoái vôùi transistor Si, VBE=0.7V. Transistor Ge coù VBE=0.3V. Trong gaàn ñuùng baäc 2, doøng base vaø vì vaäy doøng collector khaùc moät chuùt so vôùi gaàn ñuùng lyù töôûng. c) Xaáp xæ cao hôn. Ñieän trôû noäi cuûa diode emitter trôû neân quan troïng chæ trong caùc öùng duïng coâng suaát cao maø ôû ñoù doøng raát lôùn. AÛnh höôûng cuûa ñieän trôû noäi emitter laø ôû choã theá VBE coù theå ñeán côõ 1V khi doøng base lôùn. Cuõng nhö diode base, ñieän trôû noäi cuûa diode collector coù aûnh höôûng ñaùng keå trong moät soá öùng duïng. Cuøng vôùi ñieän trôû noäi emitter vaø collector, transistor coù moät soá caùc hieäu öùng baäc cao khaùc laøm cho vieäc tính toaùn baèng tay trôû neân khoù khaên. Vì lyù do naøy, caùc tính toaùn sau gaàn ñuùng baäc 2 caàn phaûi söû duïng maùy tính. Hình 3-11 Ví duï 1: Duøng gaàn ñuùng lyù töôûng tính theá VCE cuûa transistor trong maïch hình 3-11. Transistor lyù töôûng coù nghóa laø VBE=0. Do ñoù doøng base baèng IB = 15V/ 470KΩ = 31.9µA Doøng collector baèng IC= 100(31.9µA)= 3.19mA Theá collector-emitter cuûa transistor baèng Trang 43
VCE = 15V – (3.19mA)(3.6KΩ)= 3.52V Trong caùc tính toaùn, ít khi phaûi tính doøng emitter. ÔÛ ñaây, chuùng ta thöû tính doøng emitter. Noù baèng IE=IC+IB= 3.19mA + 31.9µA = 3.2mA Coù theå thaáy raèng IE ≈ IC Ví duï 2: Duøng gaàn ñuùng baäc 2 tính theá VCE cuûa transistor trong maïch hình 3-11. Transistor gaàn ñuùng baäc 2 coù VBE=0.7V, do ñoù doøng base baèng IB = 14.3V/ 470KΩ = 30.4µA Doøng collector baèng IC= 100(30.4µA) = 3.04mA Theá collector - emitter cuûa transistor baèng VCE = 15V - (3.04mA)(3.6KΩ) = 4.06V Nhaän xeùt: Söï khaùc nhau cuûa VCE trong gaàn ñuùng lyù töôûng vaø gaàn ñuùng baäc 2 laø côõ 0.5V. Tuyø thuoäc vaøo öùng duïng maø chuùng ta söû duïng gaàn ñuùng hôïp lyù. III.6 SÖÏ THAY ÑOÅI CUÛA HEÄ SOÁ KHUYEÁCH ÑAÏI DOØNG ÑIEÄN Heä soá khuyeách ñaïi doøng ñieän cuûa transistor phuï thuoäc vaøo 3 yeáu toá: ♦ loaïi transistor ♦ doøng collector ♦ nhieät ñoä Vì vaäy Baûng soá lieäu cuûa transistor 2N3904 cho thaáy hfemin=100 vaø 0 hfemax=300 taïi nhieät ñoä 25 C vaø doøng collector 10mA. Neáu chuùng ta laép raùp haøng ngaøn maïch transistor 2N3904 chuùng ta seõ nhaän ñöôïc heä soá khuyeách ñaïi doøng beù nhaát laø 100 vaø lôùn nhaát laø 300. AÛnh höôûng cuûa doøng collector vaø nhieät ñoä ñoái vôùi heä soá khuyeách ñaïi coù theå thaáy roõ qua baûng soá lieäu sau: IC (mA) hFE (min) hFE (max) 0.1 40 - 1 70 - 10 100 300 50 60 - 100 30 - Trang 44
Roõ raøng raèng 2N3904 seõ hoaït ñoäng toát nhaát taïi doøng IC=10mA. III.7 ÑÖÔØNG TAÛI (LOAD LINE) Hình 3-12 laø maïch transistor noái CE. Cho caùc giaù trò cuûa RB, βdc chuùng ta coù theå tính doøng IC vaø theá VCE . Hình 3-12 Söï phaân cöïc base. Hình 3-12 laø moät ví duï veà maïch phaân cöïc base maø noù coù nghóa laø taïo ra moät doøng base coá ñònh. Ví duï, neáu RB=1MΩ thì doøng base baèng 14.3µA (gaàn ñuùng baäc 2). Doøng naøy luoân xaáp xæ giaù trò 14.3µA khi chuùng ta thay theá transistor khaùc vaø ngay caû khi nhieät ñoä thay ñoåi. Neáu βdc=100 thì doøng collector xaáp xæ 1.43mA vaø theá collector - base baèng: VCE = VCC - ICRC =15V – (1.43mA).(3KΩ)=10.7V Vaäy ñieåm tónh Q (quiescent) xaùc ñònh doøng vaø theá treân transistor laø IC = 1.43mA vaø VCE=10.7V Phöông phaùp ñoà thò. Chuùng ta coù theå tìm ñieåm Q baèng phöông phaùp ñoà thò döïa treân ñöôøng taûi (load line) cuûa transistor. Ñöôøng taûi laø ñöôøng cong cho quan heä IC vaø VCE cuûa moät transistor theo phöông trình sau VCE = VCC - ICRC Hay IC = (VCC -VCE)/ RC (3-8) (3-8) laø moät phöông trình tuyeán tính vaø ñoà thò cuûa noù laø moät ñöôøng thaúng. Ñöôøng naøy goïi laø ñöôøng taûi vì noù phaûn aùnh söï aûnh höôûng cuûa RC leân IC vaø VCE. Theo (3-8), vôùi VCC =15V, RE = 3KΩ ñöôøng taûi caét truïc tung taïi IC = VCC/RE = 15V/3KΩ = 5mA vaø caét truïc hoaønh taïi VCE =VCC =15V Hình 3-13 cho thaáy ñöôøng thaúng naøy. Trang 45
Hình 3-13 Ñöôøng taûi cho thaáy ñieåm tónh Q coù theå nhaän nhöõng giaù trò khaû dó naøo. Noùi caùch khaùc, ñöôøng taûi cho bieát taát caû caùc khaû naêng khaû dó cuûa ñieåm Q. Ñieåm baõo hoaø. Khi RB beù doøng IC raát lôùn laøm cho theá VCE cuûa transistor ñaït giaù trò xaáp xæ 0V. Trong tröôøng hôïp naøy, transistor ñaõ ôû traïng thaùi baõo hoaø, nghóa laø doøng IC ñaõ taêng ñeán giaù trò cöïc ñaïi khaû dó. Ñieåm baõo hoaø laø ñieåm maø ôû ñoù ñöôøng taûi tieäm caän vôùi vuøng baõo hoaø cuûa transistor. Vì VCE raát beù neân ñieåm baõo hoaø naèm gaàn ñaàu treân cuûa ñöôøng taûi. Ñieåm baõo hoaø cho thaáy doøng collector ñaõ ñaït ñöôïc giaù trò cöïc ñaïi khaû dó ñoái vôùi maïch ñang xeùt. Ví duï, treân maïch hình 3-14a transistor ôû vaøo traïng thaùi baõo hoaø khi IC =5mA, luùc naøy VCE xaáp xæ 0V. Ñeå tìm ra doøng IC baõo hoaø chuùng ta hình dung ngaén maïch cöïc C vaø cöïc E cuûa transistor nhö hình 3-14b. Vì VCE = 0V neân toaøn boä nguoàn VCC=15V ñöôïc ñaët leân RC. Vaäy doøng IC baõo hoaø baèng 5mA. Bieåu thöùc tính doøng baõo hoaø cuûa transistor laø IC(sat) = VCC / RE (3-9) Ñieåm ngöng daãn (CUTOFF POINT). Ñieåm ngöng daãn laø ñieåm maø taïi ñoù ñöôøng taûi tieäm caän vôùi vuøng ngöng daãn cuûa transistor. Vì doøng collector taïi ñieåm cutoff raát beù neân ñieåm cutoff gaàn vôùi ñaàu cuoái phiaù döôùi cuûa ñöôøng taûi nhö hình 3-13. Ñieåm cutoff cho thaáy theá VCE cöïc ñaïi ñoái vôùi moät maïch. Ñeå tìm ñieåm cutoff chuùng ta hình dung transistor hôû maïch giöõa cöïc C vaø cöïc E nhö hình 3-14c, khi ñoù theá VCE cöïc ñaïi khaû dó laø 15V, baèng giaù trò cuûa nguoàn cung caáp VCC. Khoâng coù doøng IC neân nguoàn VCC ñaët heát leân cöïc C vaø E cuûa transistor. Trang 46
VCE(cutoff) = VCC (3-10) Hình 3-14: Tìm 2 ñieåm ñaàu cuoái cuûa ñöôøng taûi Ví duï: Tính doøng baõo hoaø vaø theá cutoff cho maïch hình 3-15 Hình 3-15 IC(sat) = VCC / RE = 30V / 3KΩ = 10mA VCE(cutoff) = VCC =30V Trang 47
III.8 ÑIEÅM LAØM VIEÄC VAØ CAÙC CHEÁ ÑOÄ CUÛA TRANSISTOR Moãi maïch transitor coù moät ñöôøng taûi. Cho moät maïch transistor baát kyø coù theå tính doøng baõo hoøa vaø theá ngöng daãn. Chuùng chính laø caùc ñieåm töông öùng treân truïc tung (IC(sat) ) vaø treân truïc hoaønh (VCC ) cuûa ñöôøng gaùnh. Hình 3-16 chæ ra moät maïch phaân cöïc base vôùi RB=500KΩ. Ñöôøng taûi ñi qua IC(sat) = 5mA vaø VCC = 15V (theá giöõa C vaø E khi transistor ngöng daãn). Giaû söû transistor laø lyù töôûng, doøng base baèng IB=15V/500KΩ = 30µA. Hình 3-16 Neáu heä soá khueách ñaïi doøng laø 100 thì doøng collector baèng IC=100.30µA= 3mA Theá VCE cuûa transitor baèng VCE= 15V-(3mA)(3KΩ) = 6V Vaäy transistor treân maïch hình 3-16 coù ñieåm laøm vieäc Q xaùc ñònh bôûi hai tham soá IC= 3mA vaø VCE= 6V Goïi laø ñieåm Q (quiscent) vì noù xaùc ñònh bôûi theá vaø doøng DC (tónh) cuûa transistor. Ñieåm Q cuûa transistor coù theå thay ñoåi vì nhieàu lyù do. Chaúng haïn heä soá khuyeách ñaïi doøng thay ñoåi töø 50 ñeán 150 nhöng IB khoâng ñoåi vaø baèng 30µA thì doøng IC thay ñoåi töø 1.5mA ñeán 4.5mA vaø vì vaäy theá VCE seõ thay ñoåi töø 10.5V ñeán 1.5V. Neáu βdc thay ñoåi nhieàu hôn nöõa, ñieåm Q coù theå rôi vaøo vuøng baõo hoaø hoaëc ngöng daãn vaø transistor trong maïch seõ khoâng coøn khuyeách ñaïi tín hieäu nöõa. Roõ raøng laø ñieåm Q cuûa maïch phaân cöïc base raát nhaïy vôùi söï thay ñoåi cuûa βdc . Ngöôøi ta coù theå khaéc phuïc nhöôïc ñieåm naøy baèng caùc maïch phaân cöïc loaïi khaùc. Coù 2 cheá ñoä laøm vieäc cuûa caùc transistor laø: ♦ Cheá ñoä khuyeách ñaïi Trang 48
♦ Cheá ñoä coâng taéc (switch) Trong cheá ñoä khuyeách ñaïi, ñieåm Q phaûi ôû trong vuøng taùc ñoäng döôùi moïi ñieàu kieän. Trong cheá ñoä switch, transistor chuyeån giöõa 2 traïng thaùi baõo hoaø vaø ngöng daãn. Vieäc phaân tích hoaït ñoäng cuûa transistor ôû cheá ñoä switch seõ ñöôïc trình baøy trong phaàn sau ñaây. III.9 TRANSISTOR SWITCH Maïch phaân cöïc base thöôøng ñöôïc duøng trong caùc maïch soá (digital circuits) vì chuùng ñöôïc thieát keá ñeå transistor laøm vieäc ôû vuøng baõo hoaø vaø ngöng daãn. Ñieåm Q cuûa caùc transistor trong maïch soá chuyeån giöõa vuøng baõo hoaø vaø ngöng daãn maø khoâng ôû trong vuøng khuyeách ñaïi. Trong tröôøng hôïp naøy söï thay ñoåi cuûa Q khoâng quan troïng. Hình 3-17 laø sô ñoà moät maïch transistor laøm vieäc ôû cheá ñoä khoaù. Trong ñoù transistor ñöôïc phaân cöïc base ôû cheá ñoä baõo hoaø saâu (doøng phaân cöïc base lôùn vì vaäy laøm cho doøng collector lôn hôn doøng collector baõo hoøa). Hình 3-17 Khi SW ñoùng, doøng base xaáp xæ 1mA (lôùn hôn doøng base caàn thieát ñeå transistor baõo hoøa) vaø laøm cho transistor baõo hoøa saâu. Vì vaäy theá VCE=0. Khi SW hôû, khoâng coù doøng base vaø vì vaäy VCE=VCC Theá loái ra (Vout) cuûa maïch transistor trong cheá ñoä SW coù 2 traïng thaùi: ñieän theá cao (baèng VCC) vaø ñieän theá thaáp (0V). Löu yù raèng giaù trò chính xaùc cuûa theá loái ra trong maïch switch khoâng quan troïng maø quan troïng laø ôû choã 2 traïng thaùi naøy phaûi khaùc nhau (phaân bieät ñöôïc). Trang 49
Maïch khoaù coøn goïi laø maïch 2 traïng thaùi töông öùng vôùi 2 traïng thaùi cuûa loái ra. Ví duï: neáu nguoàn VCC trong maïch 3-17 giaûm coøn 5V vaø doøng roø collector laø 50nA. Tính theá loái ra ôû 2 traïng thaùi bieát raèng theá baõo hoaø cuûa transistor laø VC (sat)=0.15V. Khi transistor ngöng daãn theá treân transistor baèng VCE=5V- (50nA)(1KΩ)=4.99995V Khi transistor baõo hoaø, theá VCE=VCE(sat) =0.15V Tröø khi laø nhaø thieát keá, chuùng ta seõ khoâng quan taâm ñeán giaù trò chính xaùc cuûa theá ra trong caùc maïch soá. Vaán ñeà laø ôû choã theá ra phaûi coù 2 giaù trò phaân bieät (gaàn 5 V khi ngöng daãn vaø xaáp xæ 0V khi baõo hoaø). III.10 PHAÂN CÖÏC EMITTER Trong caùc maïch khuyeách ñaïi chuùng ta caàn maïch transistor maø ñieåm Q coù khaû naêng oån ñònh hay khoâng bò aûnh höôûng bôûi söï thay ñoåi cuûa βdc. Hình 3-18 Hình 3-18 cho thaáy moät maïch phaân cöïc emitter trong ñoù ñieän trôû ñaõ ñöôïc chuyeån töø maïch base sang maïch emitter. Ñieåm Q cuûa maïch naøy raát oån ñònh. Noù haàu nhö khoâng thay ñoåi khi βdc thay ñoåi töø 50 ñeán 150. Nguoàn VBB baây giôø aùp tröïc tieáp vaøo base. Theá cöïc E cho bôûi phöông trình VE=VBB-VBE (3-11) Neáu VBB > 20VBE , gaàn ñuùng lyù töôûng seõ cho keát quaû chính xaùc. Neáu VBB < 20VBE , seõ phaûi duøng gaàn ñuùng baäc 2. Trang 50
Chuùng ta haõy tính caùc thoâng soá cuûa maïch phaân cöïc emitter treân hình 3-19. Vì VBB =5V, chuùng ta seõ duøng xaáp xæ baäc 2. Khi ñoù VE = 5V - 0.7V = 4.3V Doøng emitter baèng IE = 4.3V/2.2KΩ = 1.95mA Ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø IC xaáp xæ 1.95mA. Hình 3-19 Doøng IC naøy seõ taïo moät suït theá 1.95V treân RC. Do ñoù theá taïi C so vôùi ñaát baèng: VC = 15V –1.95V = 13.1V Töø nay trôû ñi, chuùng ta goïi theá cuûa collector so vôùi ñaát laø theá collector. Hieäu ñieän theá rôi treân transistor baèng VCE = 13.1V – 4.3 V = 8.8V Vaäy maïch phaân cöïc emitter treân hình 3-19 coù ñieåm Q xaùc ñònh nhö sau: IC= 1.95mA vaø VCE=8.8V Chuùng ta haõy xem maïch choáng laïi söï thay ñoåi cuûa heä soá khuyeách ñaïi doøng ra sao? Quaù trình tính toaùn ñeå tìm ra ñieåm Q ñaõ cho thaáy ñieàu ñoù. Thöïc vaäy, ñeå tìm ra ñieåm Q cuûa maïch phaân cöïc emitter chuùng ta ñaõ: ♦ tính theá emitter ♦ tính doøng emitter ♦ tìm theá collector ♦ tröø theá collector cho theá emitter ñeå coù ñöôïc theá VCE. Trong quaù trình tính Q chuùng ta khoâng söû duïng βdc. Ñieàu ñoù coù nghóa laø giaù trò βdc khoâng aûnh höôûng ñeán giaù trò cuûa Q. Treân thöïc teá chuùng ta ñaõ coá ñònh theá emitter vaø do ñoù coá ñònh doøng emitter. Vì vaäy keát quûa laø ñieåm Q khoâng thay ñoåi khi βdc thay ñoåi. Moät caùch chính xaùc thì βdc coù aûnh höôûng tôùi ñieåm Q nhö phaân tích sau ñaây. Trang 51
AÛnh höôûng cuûa heä soá khuyeách ñaïi doøng βdc coù aûnh höôûng nhoû leân doøng collector. Döôùi moïi ñieàu kieän hoaït ñoäng, caùc doøng trong transistor quan heä vôùi nhau bôûi phöông trình IE=IC+IB hay IE=IC+IC/βdc Vaäy IC =(βdc / (βdc +1))IE Ñaïi löôïng βdc /(βdc +1) goïi laø heä soá sai soá. Neáu βdc =100 thì doøng IC baèng 99% doøng IE . Vaäy khi ta noùi doøng IC baèng doøng IE thì sai soá laø 1%. III.11 PHOTOTRANSISTOR Phototransistor gioáng heät nhö photodiode nhöng raát nhaïy. Doøng ra cuûa phototransistor lôùn hôn doøng vaøo βdc laàn. Hình 3-20 Nhöng phototransistor coù toác ñoä chaäm hôn photodidoe. Moät photodiode coù doøng ra côõ nA nhöng coù theå on/off côõ ns. Trong khi ñoù doøng ra cuûa phototransistor côõ mA nhöng toác ñoä on/off côõ µs. Hình 3-20 laø sô ñoà moät phototransistor noái vôùi moät LED. Thieát bò naøy goïi laø Optocoupler hay coøn goïi laø isolator. Noù caùch ly giöõa ñaàu vaøo vaø ñaàu ra nhöng moïi söï thay ñoåi cuûa theá vaøo Vs ñeàu phaûn aùnh ôû theá ra treân collector cuûa transistor. Thaät vaäy, nguoàn Vs thay ñoåi laøm cho doøng qua LED thay ñoåi vaø vì vaäy löôïng aùnh saùng ñeán cöïc B phototransistor thay ñoåi. Keát quûa laø doøng IC cuûa transistor thay ñoåi vaø theá VC thay ñoåi. Trang 52
Ví duï: Hình 3-21 laø sô ñoà nhaän bieát thôøi ñieåm theá xoay chieàu qua giaù trò 0V (zero crossing) nhaèm ñoàng boä hoaït ñoäng cuûa 1 soá thieát bò vôùi taàn soá ñieän löôùi. Öu ñieåm cuûa sô ñoà laø khoâng caàn bieán theá caùch ly giöõa ñaàu vaøo vaø ñaàu ra. Phototransistor chính laø maïch caùch ly. Boû qua suït theá treân caùc diode naén, doøng qua LED baèng ILED = 1.411(115V)/16KΩ = 10.2mA Giaù trò baõo hoøa cuûa doøng phototransistor laø IC(sat) = 20V/ 10KΩ = 2mA Hình 3-21 Khi xaûy ra zero crossing, doøng qua LED baèng 0 vaø vì vaäy phototransistor ngöng daãn. Taïi collector chuùng ta thu ñöôïc theá cao baèng nguoàn cung caáp. Trang 53
Chöông IV PHAÂN CÖÏC TRANSISTOR IV.1 PHAÂN CÖÏC BAÈNG CAÀU CHIA THEÁ Hình 4-1a laø maïch phaân cöïc transistor ñöôïc duøng raát phoå bieán trong caùc öùng duïng: phaân cöïc baèng caàu chia theá. Maïch phaân cöïc laø caàu chia theá goàm 2 ñieän trôû R1 vaø R2. Vì vaäy maïch goïi laø maïch phaân cöïc baèng caàu chia theá. Tieáng Anh laø Voltage Divider Bias (VDB). a) b) c) Hình 4-1: Phaân cöïc VDB Phaân tích ñôn giaûn (simplified analysis). Trong maïch VDB ñöôïc thieát keá toát doøng base nhoû hôn doøng chaûy qua caàu chia theá. Do ñoù doøng base aûnh höôûng khoâng ñaùng keå leân caàu chia theá. Vì vaäy coù theå ngaét maïch base khoûi caàu chia theá ñeå coù maïch töông ñöông nhö hình 4-1b. Trong maïch naøy, theá ra cuûa caàu chia theá baèng VTH = (R2VCC)/(R1+R2) Lyù töôûng thì VTH chính laø nguoàn nuoâi maïch base VBB nhö hình 4-1c. Phaân cöïc baèng caàu chia theá thöïc chaát laø phaân cöïc emitter. Noùi caùch khaùc hình 4-1c laø maïch töông ñöông cuûa hình 4-1a. Vaäy maïch phaân cöïc VDB taïo ra doøng emitter coá ñònh. Do ñoù maïch phaân cöïc VDB coù ñieåm Q khoâng phuï thuoäc βdc. Trang 54
Coù moät sai soá nhoû trong caùch tieáp caän ñôn giaûn naøy. Chuùng ta seõ phaân tích noù trong caùc phaàn sau. Ñieåm maáu choát (crucial) ôû ñaây laø: trong moät maïch VDB ñöôïc thieát keá toát, sai soá khi söû duïng maïch töông ñöông hình 4-1c laø raát beù. Noùi caùch khaùc, caùc nhaø thieát keá choïn löïa coù caân nhaéc caùc giaù trò linh kieän sao cho maïch hình 4-1a gioáng nhö maïch hình 4-1c. Keát luaän: Trong maïch phaân cöïc VDB, sau khi tính VBB, phaàn tính toaùn coøn laïi gioáng heät nhö caùc böôùc tính cho maïch phaân cöïc emitter ôû chöông 3. ÔÛ ñaây chuùng ta lieät keâ ra caùc phöông trình coù theå duøng khi phaân tích maïch VDB. VBB=(R2/(R1+R2))VCC (4-1) VE=VBB -VBE (4-2) IE=VE/RE (4-3) IC ≈ IE (4-4) VC = VCC - ICRC (4-5) VCE = VC - VE (4-6) Caùc böôùc phaûi laøm laø: • Tính theá VBB cuûa caàu chia theá • Tröø 0.7V ñeå coù theá emitter • Chia cho ñieän trôû emitter ñeå coù doøng emitter • Giaû söû doøng collector xaáp xæ doøng emitter • Tính theá collector so vôùi ñaát baèng caùch tröø VCC cho suït theá treân RC • Tính theá VCE baèng caùch tröø VC cho VE Ví duï: Tính VCE cho maïch hình 4-2. Hình 4-2 Caàu chia theá taïo ra theá khoâng taûi baèng VBB= (2.2KΩ / (10KΩ+2.2KΩ) )10V = 1.8V VE= 1.8V - 0.7V =1.1V Doøng emitter baèng IE = 1.1V/1KΩ = 1.1mA Trang 55
Vì doøng collector xaáp xæ doøng emitter neân theá collector so vôùi ñaát baèng VC = 10V – (1.1mA)(3.6KΩ)= 6.04V Hieäu theá giöõa collector vaø emitter baèng VCE = 6.04V – 1.1V = 4.94V IV.2 PHAÂN TÍCH CHÍNH XAÙC MAÏCH VDB Chuùng ta baét ñaàu phaàn naøy baèng ñònh nghóa maïch VDB ñöôïc thieát keá toát. Ñoù laø maïch maø trong ñoù caàu chia theá toû ra maïnh (stiff) ñoái vôùi trôû khaùng vaøo cuûa maïch base. Ñieän trôû nguoàn. Trong chöông 1 chuùng ta ñaõ noùi ñeán nguoàn theá maïnh nhö sau: Nguoàn theá maïnh coù RS<0.01RL. Neáu thoûa ñieàu kieän naøy thì theá treân taûi chæ khaùc giaù trò lyù töôûng 1%. Baây giôø chuùng ta môû roäng yù töôûng naøy cho caàu chia theá. Tröôùc heát tính trôû Thevenin cuûa caàu chia theá treân hình 4-3a. Noù baèng RTH = R1//R2 Hình 4-3 Do coù RTH neân caùc phaân tích chính xaùc hôn cho maïch VDB phaûi tính ñeán RTH nhö hình 4-3b. Doøng chaûy qua ñieän trôû RTH laøm giaûm theá VBB. Vaäy theá base giaûm bao nhieâu so vôùi giaù trò lyù töôûng? Theo hình 4-3c, nhìn töø cöïc base chuùng ta thaáy moät ñieän trôû vaøo RIN. Ñeå caàu chia theá maïnh ñoái vôùi base thì theo qui taéc 100:1 chuùng ta coù R1//R2 < 0.01RIN (4-7) Moät maïch VDB ñöôïc goïi laø thieát keá toát neáu thoûa maõn (4-7) Trang 56
Caàu chia theá maïnh Neáu transistor treân maïch hình 4-3c coù βdc =100 thì doøng collector lôùn hôn doøng base 100 laàn hay doøng emitter cuõng lôùn hôn doøng base 100 laàn. Nhìn töø phiaù base, trôû emitter 100 laàn lôùn hôn. Toång quaùt, khi nhìn töø base ñieän trôû emitter lôùn hôn βdc laàn. RIN=βdcRE (4-8) Phöông trình (4-7) coù theå vieát laïi nhö sau R1//R2<0.01βdcRE (4-9) Khi coù theå, caùc nhaø thieát keá choïn caùc giaù trò cuûa maïch theo qui taéc 100:1 bôûi vì noù taïo ra maïch coù ñieåm Q sieâu oån ñònh. Caàu chia theá yeáu (firm) Ñoâi khi thieát keá caàu chia theá maïnh taïo ra keát quûa laø caùc ñieän trôû R1 vaø R2 quaù beù do ñoù gaây ra moät soá heä quûa khaùc. Trong tröôøng hôïp naøy caùc nhaø thieát keá phaûi thoûa hieäp baèng quy taéc caàu chia theá yeáu nhö sau: Caàu chia theá yeáu neáu thoûa ñieàu kieän R1//R2<0.1βdcRE (4-10) Moïi caàu chia theá thoûa maõn qui taéc 10:1 laø caàu chia theá yeáu. Trong tröôøng hôïp xaáu nhaát, duøng caàu chia theá yeáu coù theå laøm doøng collector giaûm 10% so vôùi giaù trò caàu chia theá maïnh. Ñieàu naøy laø chaáp nhaän ñöôïc trong nhieàu öùng duïng bôûi vì maïch VDB vaãn coù ñieåm Q ñuû oån ñònh. Xaáp xæ gaàn hôn Ñeå tính chính xaùc giaù trò cuûa doøng IE coù theå duøng phöông trình sau: IE = (VBB-VBE) / (RE + (R1//R2)/βdc) (4-11) Phöông trình (4-11) cho giaù trò IE chính xaùc hôn. Nhöng (4-11) khaù phöùc taïp. Vì vaäy khi coù yeâu caàu tính toaùn chính xaùc maïch VDB ngöôøi ta duøng EWB. Ví duï: Caàu chia theá treân hình 4-4 coù laø caàu chia theá maïnh? Tính giaù trò chính xaùc cuûa IE duøng (4-11). Caàu chia theá maïnh neáu thoõa ñieàu kieän R1//R2<0.01βdcRE Treân hình 4-4, ñieän trôû Thevenin cuûa caàu chia theá baèng R1//R2=10KΩ//2.2KΩ=1.8KΩ Ñieän trôû vaøo cuûa base baèng RIN = βdcRE = 200(1KΩ)=200KΩ Trang 57
Hình 4-4 Ñieän trôû Thevenin cuûa caàu laø 1.8KΩ nhoû hôn 2KΩ (1% cuûa RIN) do ñoù caàu chia theá laø maïnh. Theo (4-11), doøng IE baèng IE = (1.8V-0.7V)/ (1KΩ+1.8KΩ/200) = 1.09mA Giaù trò naøy gaàn vôùi 1.1mA laø giaù trò tính baèng phaân tích ñôn giaûn. Vaäy khi caàu chia theá laø maïnh thì chuùng ta khoâng duøng coâng thöùc (4-11) ñeå tính IE . Töø nay veà sau caùc tính toaùn cuûa chuùng ta ñoái vôùi maïch VDB laø theo phaân tích ñôn giaûn. IV.3 ÑÖÔØNG TAÛI VDB VAØ ÑIEÅM Q Treân hình 4-5, vì caàu chia theá laø maïnh neân theá emitter giöõ giaù trò 1.1V trong caùc phaân tích sau ñaây. Ñieåm Q Ñieåm Q ñaõ ñöôïc tính trong baøi IV-1. Noù coù doøng IC =1.1mA vaø VCE=4.94V. Ñieåm Q nhö theá ñöôïc veõ treân hình 4-5. Do phaân cöïc VDB laø bieán theå cuûa phaân cöïc emitter neân ñieåm Q khoâng phuï thuoäc βdc. Ñeå thay ñoåi ñieåm Q treân hình 4-5 coù theå thay ñoåi RE. Ví duï, neáu RE thay ñoåi ñeán 2.2KΩ thì doøng IE vaø theá VC thay ñoåi nhö sau IE = 1.1V/2.2KΩ = 0.5mA VC = 10V-(0.5mA)(3.6KΩ)=8.2V VCE = 8.2V-1.1V = 7.1V Trang 58
Hình 4-5 Ñieåm Q môùi laø Q L (0.5mA,7.1V) Ngöôïc laïi neáu giaûm RE coøn 510Ω thì doøng emitter vaø theá collector môùi laø: IE = 1.1V/ 510Ω = 2.15mA VC = 10V –(2.15mA)(3.6KΩ)=2.26V VCE= 2.26V-1.1V = 1.16V Trong tröôøng hôïp naøy ñieåm Q môùi laø QH (2.15mA, 1.16V) Ñieåm Q ôû giöõa ñöôøng taûi. Caùc giaù trò VCC, R1, R2, RC ñeàu coù aûnh höôûng ñeán ñieåm Q. Trong thieát keá thöôøng ngöôøi ta choïn caùc giaù trò naøy theo yeâu caàu cho tröôùc. Khi ñoù neáu RE thay ñoåi seõ laøm cho Q dòch chuyeån treân ñöôøng taûi. Neáu RE quaù lôùn ñieåm Q seõ dòch ñeán vuøng ngöng daãn. Neáu RE quaù beù ñieåm Q seõ dòch ñeán vuøng baõo hoøa. Ñeå ñaït ñöôïc söï oån ñònh, ñieåm Q thöôøng ñöôïc choïn ôû giöõa ñöôøng taûi cho maïch khuyeách ñaïi. IV.4 PHAÂN CÖÏC EMITTER DUØNG 2 NGUOÀN NUOÂI Moät soá thieát bò ñieän töû coù boä nguoàn 2 cöïc tính: nguoàn döông vaø nguoàn aâm. Ví duï, maïch hình 4-6 chæ ra moät transistor coù 2 nguoàn nuoâi: +10V vaø –2V. Nguoàn aâm –2V phaân cöïc thuaän cho diode emitter. Nguoàn döông +10V phaân cöïc ngöôïc cho diode collector. Maïch phaân cöïc naøy laø maïch phaân cöïc emitter. Do ñoù noù coù teân laø maïch phaân cöïc emitter 2 nguoàn nuoâi (Two Supply Emitter Bias = TSEB). Trang 59
Hình 4-6 Trong caùc maïch TSEB thieát keá ñuùng, doøng base raát beù vì vaäy theá base xaáp xæ 0V nhö hình 4-7. Hình 4-7 Hieäu theá giöõa 2 ñaàu RE laø RE = -0.7V- (-2V)= +1.3V Doøng IE baèng IE = 1.3V/ 1KΩ = 1.3mA Doøng IC xaáp xæ IE chaûy qua RC do ñoù theá taïi cöïc C cuûa transistor baèng VC = 10V –(1.3mA)(3.6KΩ) = 5.32V Theá VCE= VC-VE = 5.32V-(-0.7V)=6.02V Toùm laïi, khi moät maïch TSEB thieát keá toát, noù töông ñöông vôùi maïch phaân cöïc VDB vaø neáu thoûa maõn qui taéc 100:1 töùc laø RB <0.01βdcRE (4-12) Khi ñoù coù theå duøng caùc phöông trình sau ñeå phaân tích maïch TSEB Trang 60
VB = 0V (4-13) IE =(VEE - 0.7V)/RE (4-14) VC =VCC -ICRC (4-15) VCE=VC +0.7V (4-16) IV.5 CAÙC PHAÂN CÖÏC KHAÙC Trong phaàn naøy chuùng ta xem xeùt moät soá kieåu phaân cöïc khaùc. Vieäc phaân tích chi tieát caùc kieåu phaân cöïc naøy laø khoâng caàn thieát vì chuùng ít ñöôïc duøng trong caùc thieát keá môùi. a) Phaân cöïc phaûn hoài emitter Nhöôïc ñieåm chính cuûa phaân cöïc base treân hình 4-8a laø Q thay ñoåi theo βdc. Ñeå khaéc phuïc ngöôøi ta duøng maïch phaân cöïc phaûn hoài emitter nhö hình 4- 8b. YÙ töôûng chính laø ñöa vaøo ñieän trôû emitter ñeå choáng laïi söï troâi cuûa Q khi βdc thay ñoåi. Cuï theå laø khi IC taêng laøm cho VE taêng -> VB taêng -> IB giaûm -> IC giaûm. Söï phaûn hoài naøy laø phaûn hoài aâm (negative feedback). Goïi laø phaûn hoài vì söï thay ñoåi theá emitter ñöôïc phaûn hoài trôû laïi theá base. Maëc khaùc, phaûn hoài laø aâm vì sau quaù trình phaûn hoài, doøng IC thay ñoåi ngöôïc laïi vôùi söï thay ñoåi ban ñaàu. Vaäy phaûn hoài aâm taïo ra söï oån ñònh. Hình 4-8: Phaân cöïc phaûn hoài emitter Sau ñaây laø caùc phöông trình duøng cho maïch phaân cöïc phaûn hoài emitter. Trang 61
IE= (VCC-VBE)/(RE+RB/βdc) (4-17) VE=REIE (4-18) VB=VE+0.7V (4-19) VC=VCC-RCIC (4-20) YÙù ñònh cuûa phaân cöïc phaûn hoài emitter laø loaïi boû βdc khoûi phöông trình (4-17) baèng caùch choïn RE>RB/βdc. Neáu ñieàu kieän naøy thoûa thì (4-17) khoâng phuï thuoäc βdc. Hình 4-9 laø moät maïch phaân cöïc phaûn hoài emitter cuï theå. Treân thöïc teá phaân cöïc naøy khoâng toát hôn phaân cöïc base. Hình 4-9 b) Phaân cöïc phaûn hoài collector Hình 4-10: Phaân cöïc phaûn hoài collector Hình 4-10 chæ ra maïch phaân cöïc phaûn hoài collector, coøn goïi laø maïch töï phaân cöïc. YÙ töôûng cô baûn laø coá oån ñònh ñieåm Q baèng caùch phaûn hoài moät ñieän theá veà base ñeå buø laïi söï thay ñoåi cuûa doøng collector. Ví duï IC taêng -> VC giaûm -> VB giaûm -> IB giaûm –> IC giaûm. Trang 62
Sau ñaây laø caùc phöông trình duøng cho maïch phaân cöïc phaûn hoài collector IE= (VCC-VBE)/(RC +RB/βdc) (4-21) VB=0.7V (4-22) VC=VCC-ICRC (4-23) Ñieåm Q naèm giöõa ñöôøng taûi neáu choïn RB=βdcRC (4-24) Maïch phaân cöïc phaûn hoài collector coù taùc duïng oån ñònh ñieåm Q toát hôn phaân cöïc phaûn hoài emitter. Maëc duø vaãn coù söï troâi cuûa Q theo βdc nhöng maïch phaân cöïc naøy thöôøng ñöôïc duøng vì söï ñôn giaûn. c) Phaân cöïc phaûn hoài collector vaø emitter Phaân cöïc phaûn hoài emitter vaø phaûn hoài collector laø nhaèm oån ñònh ñieåm Q. Maëc duø yù töôûng laø toát nhöng söï phaûn hoài laïi khoâng ñuûû ñeå oån ñònh Q theo βdc. Hình 4-11 laø moät maïch phaân cöïc trong ñoù söû duïng caû 2 loaïi phaûn hoài: phaûn hoài emitter vaø phaûn hoài collector nhaèm caûi thieän ñoä oån ñònh cuûa Q. Hình 4-11 Sau ñaây laø caùc phöông trình duøng cho maïch phaân cöïc phaûn hoài emitter - collector. IE= (VCC -VBE)/(RC +RB/βdc) (4-25) VE=REIE (4-26) VB=VE + 0.7V (4-27) VC=VCC-RCIC (4-28) IV.6 TRANSISTOR PNP Trang 63
Hình 4-12: Transistor PNP Hình 4-12 chæ ra caáu truùc , kyù hieäu vaø moâ hình töông ñöông cuûa transistor PNP. Cuõng gioáng nhö transistor NPN, toång doøng trong transistor tuaân theo ñònh luaät Kirchhoff. Maïch cho transitor PNP (xem hình 4-13) hoaøn toaøn gioáng maïch cho transistor NPN. Chæ coù 2 ñieàu khaùc bieät: • Transistor laø loaïi PNP • Nguoàn aâm Hình 4-13: Maïch transistor PNP Trang 64
Chöông V CAÙC CHEÁ ÑOÄ AC CUÛA TRANSISTOR V.1 KHUYEÁCH ÑAÏI PHAÂN CÖÏC BASE Trong phaàn naøy chuùng ta seõ phaân tích maïch khuyeách ñaïi phaân cöïc base. Maëc duø maïch khuyeách ñaïi base khoâng phoå bieán trong caùc saûn phaåm ñieän töû nhöng caùc yù töôûng cô baûn cuûa noù ñöôïc duøng nhieàu trong caùc maïch khuyeách ñaïi phöùc hôïp khaùc. TUÏ NOÁI Hình 5-1 Hình 5-1a laø moät nguoàn theá ac ñöôïc noái tôùi ñaàu vaøo cuûa moät maïch RC. Caáu hình naøy laø maïch töông ñöông ôû ñaàu vaøo cuûa nhieàu maïch khuyeách ñaïi. Vì trôû khaùng cuûa tuï tyû leä nghòch vôùi taàn soá neân tuï C ngaên caûn hoaøn toaøn thaønh phaàn dc cuûa nguoàn vaø chæ truyeàn thaønh phaàn ac. ÔÛ taàn soá ñuû cao thì trôû khaùng cuûa tuï beù do ñoù haàu heát thaønh phaàn ac cuûa nguoàn xuaát hieän treân R. Trong tröôøng hôïp naøy tuï C goïi laø tuï noái vì noù noái hoaëc chuyeån tín hieäu ac ñeán R. Vai troø cuûa tuï C laø cho pheùp truyeàn thaønh phaàn ac töø nguoàn ñeán maïch khuyeách ñaïi maø khoâng laøm thay ñoåi ñieåm Q cuûa maïch. Ñeå cho moät tuï C coù theå xem laø tuï noái thì taïi taàn soá tín hieäu thaáp nhaát, trôû khaùng cuûa tuï phaûi beù hôn nhieàu so vôùi R. Ngöôøi ta ñònh nghóa Tuï noái toát neáu thoûa ñieàu kieän: XC < 0.1R (5-1) Nghóa laø trôû khaùng cuûa tuï C phaûi beù hôn 10 laàn R taïi taàn soá hoaït ñoäng thaáp nhaát. Khi thoaû maõn qui taéc 10:1, hình 5-1a coù theå thay baèng hình 5-1b. Noùi caùch khaùc ñoái vôùi caùc maïch thoûa qui taéc 10:1 coù theå thay theá taát caû caùc tuï noái C baèng moät ngaén maïch ñoái vôùi thaønh phaàn ac. Trang 65
Maët khaùc nguoàn dc coù taàn soá baèng 0 neân trôû khaùng cuûa C ñoái vôùi thaønh phaàn dc laø voâ cuøng. Bôûi vaäy, chuùng ta seõ duøng gaàn ñuùng sau cho tuï C: ♦ Ñoái vôùi thaønh phaàn dc tuï C xem nhö hôû maïch ♦ Ñoái vôùi thaønh phaàn ac tuï C xem nhö noái taét CHEÁ ÑOÄ DC Hình 5-2 Chuùng ta haõy xeùt maïch phaân cöïc base treân hình 5-2a. Theá dc taïi base laø 0.7V, trong gaàn ñuùng baäc 1, doøng IB baèng: IB=30µA Vôùi heä soá khuyeách ñaïi doøng 100 thì doøng IC baèng IC=3mA Theá collector baèng VC=30V-(3mA)(5KΩ)=15V Ñieåm Q coù toaï ñoä 3mA vaø 15V. MAÏCH KHUYEÁCH ÑAÏI Hình 5-2b cho thaáy moät maïch khuyeách ñaïi transistor phaân cöïc base. Caùc tuï noái ñöôïc duøng ôû ñaàu vaøo vaø ñaàu ra nhaèm caùch ly thaønh phaàn dc cuûa maïch vôùi nguoàn ac vaøo vaø vôùi taûi RL. Muïc ñích chính laø khoâng cho nguoàn ac vaø trôû taûi RL thay ñoåi ñieåm Q. Treân hình 5-2b, nguoàn theá ac coù giaù trò 100µV. Do tuï noái ngaén maïch ñoái vôùi thaønh phaàn ac neân toaøn boä thaønh phaàn ac cuûa nguoàn theá vaøo xuaát hieän taïi base. Theá ac naøy seõ taïo ra doøng base xoay chieàu maø noù coäng theâm vaøo vôùi doøng base moät chieàu do phaân cöïc. Noùi caùch khaùc, doøng base toång coäng bao goàm doøng dc vaø ac. Trang 66
Hình 5-3a moâ taû tình hình naøy. Thaønh phaàn ac ñöôïc coäng vôùi thaønh phaàn dc. Trong nöûa chu kyø döông, doøng base ac coäng vôùi doøng 30µA cuûa doøng base dc. Trong nöûa chu kyø aâm doøng base bò tröø ñi. Söï thay ñoåi cuûa doøng base laøm cho doøng IC cuõng thay ñoåi theo cuøng qui luaät nhöng lôùn hôn βdc laàn. Hình 5- 3b cho thaáy thaønh phaàn dc cuûa doøng collector laø 3mA. Söï choàng chaát cuûa doøng collector dc vaø ac taïo ra tín hieäu nhö hình 5-3b. Do ñieän trôû taûi RC, theá taïi collector cuûa transistor coù daïng nhö nguoàn theá ñaàu vaøo nhöng ngöôïc pha nhö hình 5-3c. Hình 5-3 DAÏNG SOÙNG Hình 5-4 laø maïch khuyeách ñaïi phaân cöïc base vaø daïng soùng (wave form) cuûa noù. Nguoàn theá ac laø moät hieäu theá ñieàu hoaø coù bieân ñoä beù. Noù ñöôïc noái tôùi base, taïi ñaây noù choàng chaát vôùi thaønh phaàn dc 0.7V. Söï bieán ñoåi cuûa theá base taïo ra söï bieán ñoåi doøng base, doøng collector vaø vì vaäy caû theá collector. Keát quûa theá collector laø moät theá daïng sin coù thaønh phaàn dc laø 15V. Do taùc duïng cuûa tuï noái, treân taûi RL chæ coù thaønh phaàn ac. Trang 67
Hình 5-4 HEÄ SOÁ KHUYEÁCH ÑAÏI THEÁ Heä soá khuyeách ñaïi theá cuûa moät maïch khuyeách ñaïi laø tyû soá theá ac loái ra chia cho theá ac loái vaøo. A=Vout / Vin (5-2) Ví duï, neáu theá treân taûi laø 50mV trong khi theá vaøo laø 100µV thì A= 50mV/ 100µV = 500 A=500 coù nghóa laø theá ra lôùn hôn theá vaøo 500 laàn. V.2 KHUYEÁCH ÑAÏI PHAÂN CÖÏC EMITTER TUÏ THOÂNG DAÃN Hình 5-5 Tuï thoâng daãn töông töï tuï noái bôûi vì noù haønh xöû nhö laø hôû maïch ñoái vôùi thaønh phaàn dc vaø ngaén maïch ñoái vôùi thaønh phaàn ac. Nhöng tuï thoâng daãn khoâng duøng ñeå noái tín hieäu giöõa 2 ñieåm maø noù duøng ñeå taïo ra moät ñaát ac. Hình 5-5a cho thaáy moät nguoàn theá ac ñöôïc noái tôùi moät ñieän trôû vaø moät tuï. ÔÛ taàn soá cao, trôû khaùng cuûa tuï raát beù vì vaäy toaøn boä nguoàn theá ac coi nhö Trang 68
ñöôïc ñaët treân R. Noùi caùch khaùc, ñieåm E laø ñöôïc noái ñaát veà maët ac. Trong tröôøng hôïp naøy tuï C goïi laø tuï thoâng daãn vì noù cho pheùp noái ñieåm E vôùi ñaát veà maët ac. Tuï thoâng daãn cho pheùp chuùng ta noái moät ñieåm naøo ñoù vôùi GND maø khoâng laøm thay ñoåi Q. Ñieàu kieän ñeå moät tuï ñöôïc xem laø thoâng daãn toát laø XC < 0.1R (5-3) Khi (5-3) thoûa thì maïch hình 5-5a coù theå thay baèng maïch hình 5-5b. KHUYEÁCH ÑAÏI VDB Hình 5-6 Hình 5-6 cho thaáy moät maïch khuyeách ñaïi VDB. Ñeå tính theá vaø doøng DC, chuùng ta töôûng töôïng raèng taát caû caùc tuï ñeàu hôû maïch. Khi ñoù maïch töông ñöông nhö maïch phaân cöïc VDB. Giaù trò dc hay giaù trò tónh cho maïch naøy nhö sau: VB=1.8V VE=1.1V VC=6.04V IC=1.1mA Nhö ñaõ phaân tích treân ñaây, chuùng ta duøng caùc tuï noái ñeå noái theá nguoàn vôùi base, noái theá collector vôùi taûi. Chuùng ta cuõng duøng tuï thoâng daãn giöõa emitter vaø ñaát. YÙ nghóa cuûa tuï naøy laø ôû choã: Noù laøm taêng heä soá khuyeách ñaïi theá cuûa transistor so vôùi khi khoâng coù tuï (caùc phaàn sau seõ phaân tích roõ hôn). Trong hình 5-6, nguoàn theá ac laø 100µV. Noù ñöôïc ñöa vaøo base. Do tuï thoâng daãn CE toaøn boä theá naøy ñöôïc ñaët leân diode base emitter. Taïi collector chuùng ta thu ñöôïc theá base nhöng ñaõ ñöôïc khuyeách ñaïi. Trang 69
DAÏNG SOÙNG VDB Treân hình 5-6, nguoàn theá ac ñaàu vaøo laø ñieàu hoaø vaø thaønh phaàn dc baèng 0. Theá base laø choàng chaát cuûa theá ac loái vaøo vaø thaønh phaàn dc 1.8V. Theá ac ôû collector laø theá ñaàu vaøo ñaõ ñöôïc khuyeách ñaïi ñaûo pha choàng chaát vôùi thaønh phaàn dc baèng 6.04V. Theá treân taûi gioáng nhö theá collector vôùi thaønh phaàn dc baèng 0. V.3 CHEÁ ÑOÄ TÍN HIEÄU BEÙ Hình 5-7 Hình 5-7 chæ ra giaûn ñoà doøng theá cuûa diode base emitter. Khi nguoàn theá ac ñöôïc noái tôùi cöïc base cuûa transistor, moät theá ac seõ xuaát hieän treân diode base. Ñieàu naøy taïo ra söï bieán thieân tuaàn hoaøn treân VBE nhö hình 5-7. ÑIEÅM LAØM VIEÄC TÖÙC THÔØI. Khi theá vaøo thay ñoåi, ñieåm laøm vieäc töùc thôøi di chuyeån töø vò trí Q ban ñaàu leân phía treân hoaëc xuoáng phía döôùi. Theá base emitter toång coäng goàm theá ac vaø thaønh phaàn dc. Bieân ñoä cuûa theá ac quy ñònh bieân ñoä thay ñoåi cuûa Q. Theá base ac lôùn taïo ra söï bieán ñoäng lôùn cuûa Q, theá base beù taïo ra söï bieán ñoäng beù cuûa Q. SÖÏ SAÙI DAÏNG Theá base taïo ra doøng emitter cuøng taàn soá nhö hình 5-7. Neáu nguoàn theá base ac laø ñieàu hoaø, doøng emitter cuõng ñieàu hoaø. Nhöng doøng emitter khoâng laø Trang 70
ñieàu hoaø lyù töôûng vì quan heä doøng emitter theá base khoâng hoaøn toaøn laø ñöôøng thaúng. Ñieàu naøy taïo ra söï saùi daïng (meùo) tín hieäu maø chuùng ta khoâng mong muoán trong caùc heä thoáng Hi-Fi (High Fidelity). Ñeå giaûm thieåu söï saùi daïng ngöôøi ta duøng caùc caùch sau: ♦ Giöõ theá base beù. Khi ñoù quan heä base- emitter cuûa transistor laø tuyeán tính. ♦ Qui taéc 10:1. Toång doøng emitter baèng IE= IEQ+ ie Trong ñoù IEQ laø doøng emitter phaân cöïc coøn ie laø doøng emitter ac. Ñeå giaûm thieåu söï saùi daïng, giaù trò ñænh cuûa doøng ie phaûi beù hôn doøng emitter tónh 10 laàn theo qui taéc 10:1 sau ñaây. Tín hieäu beù: iepp<0.1 IEQ (5-4) Caùc boä khuyeách ñaïi thoûa ñieàu kieän (5-4) laø boä khuyeách ñaïi tín hieäu beù. Chuùng thöôøng ñöôïc duøng trong caùc maïch tieàn khuyeách ñaïi cuûa caùc maïch xöû lyù tín hieäu. V.4 HEÄ SOÁ BETA AC VAØ ÑIEÄN TRÔÛ AC CUÛA DIODE EMITTER Heä soá khuyeách ñaïi maø chuùng ta söû duïng töø tröôùc ñeán nay laø heä soá khuyeách ñaïi doøng moät chieàu. βdc = IC / IB (5-5) βdc phuï thuoäc vò trí ñieåm Q do söï cong cuûa ñaëc tuyeán IC, IB. Ngöôøi ta ñònh nghóa heä soá beta xoay chieàu laø β = ic / ib (5-6) Theo (5-6), heä soá khuyeách ñaïi doøng ac baèng tyû soá giöõa doøng collector ac chia cho doøng base ac. Treân hình 5-8, tín hieäu ac thay ñoåi quanh ñieåm Q, do ñoù giaù trò cuûa βdc vaø β coù khaùc nhau. Veà maët ñoà thò, β chính laø ñoä doác cuûa ñöôøng cong IC, IB taïi ñieåm Q. Trong baûng soá lieäu cuûa nhaø saûn xuaát, βdc ñöôïc kyù hieäu laø hFE coøn β ñöôïc kyù hieäu laø hfe. Chuùng ta löu yù raèng caùc kyù hieäu veà doøng vaø theá, neáu vieát hoa laø dc, coøn vieát thöôøng laø ac. Trang 71
Hình 5-8 Hình 5-9 Hình 5-9 cho thaáy quan heä doøng theá cuûa diode emitter. Ta coù: IE=IEQ+ie VBE= VBEQ+vbe Trang 72
ÑIEÄN TRÔÛ AC CUÛA DIODE EMITTER Treân hình 5-9 söï thay ñoåi ñieàu hoøa cuûa VBE taïo ra söï thay ñoåi ñieàu hoaø cuûa IE. Giaù trò ñænh – ñænh cuûa ie phuï thuoäc ñieåm Q. Do quan heä doøng theá emitter laø ñöôøng cong neân vôùi vbe coá ñònh, doøng ie lôùn hôn neáu ñieåm phaân cöïc Q naèm ôû phía cao hôn. Noùi caùch khaùc, ñieän trôû ac cuûa emitter giaûm khi doøng emitter dc taêng. Ñieän trôû emitter ac ñöôïc ñònh nghóa nhö sau: r’e = vbe / ie (5-7) Theo vaät lyù chaát raén, ñieän trôû ac cuûa emitter coù theå tính qua coâng thöùc ñôn giaûn sau: r’e = 25mV / IE (5-8) Sau naøy seõ thaáy, giaù trò cuûa r’e coù aûnh höôûng ñeán heä soá khuyeách ñaïi theá cuûa maïch transistor. V.5 HAI MOÂ HÌNH CUÛA TRANSISTOR Ñeå moâ taû hoaït ñoäng cuûa maïch khuyeách ñaïi transitor ôû cheá ñoä ac, caàn moät maïch töông ñöông cho transistor. Noùi caùch khaùc chuùng ta caàn moät moâ hình cho transistor maø noù moâ phoûng ñöôïc hoaït ñoäng cuûa transitor khi coù tín hieäu ac. Moät trong nhöõng moâ hình transistor sôùm nhaát do Ebers Moll ñeà xuaát laø moâ hình treân hình veõ 5-10. Moâ hình naøy coøn goïi laø moâ hình chöõ T. Hình 5-10: Moâ hình chöõ T cuûa transistor Trang 73
Hình 5-11 Theo moâ hình chöõ T, khi moät theá ac xuaát hieän ôû loái vaøo boä khuyeách ñaïi thì moät theá ac xuaát hieän treân diode base emitter nhö hình 5-11. Theá naøy taïo ra doøng base ac. Noùi caùch khaùc nguoàn theá ac vaøo ñaõ ñöôïc taûi treân trôû khaùng vaøo cuûa base. Nhìn vaøo base cuûa transistor, ta thaáy moät trôû khaùng vaøo zin(base). Taïi taàn soá thaáp, trôû khaùng naøy baèng: zin(base) = vbe / ib (5-9) Aùp duïng ñònh luaät Ohm cho diode emitter, coù theå vieát vbe= ie.r’e zin(base) = ie.r’e / ib Vì ie ≈ ic neân zin(base) = βr’e (5-10) Hình 5-12: Moâ hình chöõ π cuûa transistor Trang 74
Moät moâ hình khaùc cuûa transistor cuõng ñöôïc söû duïng, ñoù laø moâ hình chöõ π. Hình 5-12a cho thaáy sô ñoà moâ hình π cuûa transistor. So vôùi moâ hình chöõ T (hình 5-12b) moâ hình chöõ π deã duøng hôn. Chuùng ta coù theå duøng moät trong hai moâ hình, moâ hình chöõ T hoaëc moâ hình chöõ π, khi phaân tích maïch transistor ôû cheá ñoä ac. V.6 PHAÂN TÍCH MOÄT KHUYEÁCH ÑAÏI DUØNG TRANSISTOR Phaân tích moät maïch khuyeách ñaïi laø phöùc taïp vì caû thaønh phaàn ac laãn dc ñeàu toàn taïi trong maïch. Chuùng ta coù theå phaân tích cheá ñoä dc vaø phaân tích cheá ñoä ac moät caùch rieâng reõ. Hoaït ñoäng thöïc cuûa maïch laø choàng chaát cuûa 2 cheá ñoä dc vaø ac. MAÏCH TÖÔNG ÑÖÔNG DC Trong phaân tích dc chuùng ta tính doøng vaø theá dc cuûa maïch. Ñeå laøm vieäc naøy chuùng ta töôûng töôïng hôû maïch ñoái vôùi taát caû caùc tuï. Maïch coøn laïi laø maïch töông ñöông dc. Trong phaân tích dc, quan troïng nhaát laø tính IE vì noù lieân quan ñeán r’e trong phaân tích ac. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NGUOÀN DC Hình 5-13 Hình 5-13a laø sô ñoà maïch goàm coù caû nguoàn ac vaø dc. Ñoái vôùi tín hieäu ac, nguoàn dc laø ngaén maïch. Ñieàu naøy laø ñuùng vì trôû noäi cuûa nguoàn dc beù do ñoù noù khoâng gaây suït theá ac naøo. Vaäy khi phaân tích ac chuùng ta ngaén maïch taát caû caùc nguoàn dc. MAÏCH TÖÔNG ÑÖÔNG AC Sau khi phaân tích dc, chuùng ta seõ baét ñaàu phaân tích ac baèng caùch ngaén maïch taát caû caùc tuï vaø nguoàn dc. Transistor coù theå thay theá baèng moâ hình T hay Trang 75
moâ hình π. Sau ñaây chuùng ta seõ daãn ra caùc maïch töông ñöông ac cuûa caùc maïch khuyeách ñaïi phaân cöïc base vaø phaân cöïc VDB. a) MAÏCH KHUYEÁCH ÑAÏI PHAÂN CÖÏC BASE Hình 5-14 Hình 5-14a laø moät maïch khuyeách ñaïi phaân cöïc base. Ñeå coù maïch töông ñöông ac, chuùng ta ngaén maïch taát caû caùc tuï. Ñieåm coù nhaõn Vcc cuõng ñöôïc noái ñaát veà maët ac. Hình 5-14b cho thaáy maïch töông ñöông ac. Transistor ñaõ ñuôïc thay theá bôûi moâ hình π. Trong maïch base, theá ac loái vaøo ñaët treân RB song song vôùi βr’e . Trong maïch collector, nguoàn doøng ic chaûy qua RC vaø RL maéc song song. b) MAÏCH KHUYEÁCH ÑAÏI VDB Hình 5-15a laø moät maïch khuyeách ñaïi VDB. Hình 5-15b cho thaáy maïch töông ñöông ac. Transistor ñaõ ñuôïc thay theá bôûi moâ hình π. Trong maïch base, theá ac loái vaøo ñaët treân R1 song song vôùi βr’e vaø vôùi R2. Trong maïch collector, nguoàn doøng ic chaûy qua RC vaø RL maéc song song. Trang 76
Hình 5-15 c) MAÏCH KHUYEÁCH ÑAÏI CE Caùc maïch khuyeách ñaïi treân hình 5-14, hình 5-15 laø caùc ví duï veà maïch khuyeách ñaïi chung emitter (common emitter = CE). Maïch khuyeách ñaïi naøy goïi laø maïch khuyeách ñaïi chung emitter vì emitter ñöôïc noái GND veà maët ac. Trong maïch khuyeách ñaïi chung emitter tín hieäu caàn khuyeách ñaïi ñöôïc ñöa ñeán cöïc base, tín hieäu ñaõ ñöôïc khuyeách ñaïi xuaát hieän ôû collector. Coù 2 kieåu maïch khuyeách ñaïi transistor khaùc laø maïch khuyeách ñaïi chung base (CB) vaø maïch khuyeách ñaïi chung collector (CC). Chuùng ñöôïc duøng trong moät soá öùng duïng nhöng khoâng phoå bieán baèng maïch khuyeách ñaïi CE. Toùm laïi, ñeå coù ñöôïc maïch töông ñöông veà maët ac, chuùng ta phaûi laøm maáy vieäc chuû yeáu sau: ♦ Ngaén maïch taát caû caùc tuï ♦ Töôûng töôïng taát caû caùc nguoàn dc laø GND xoay chieàu ♦ Thay theá transistor baèng moâ hình T hoaëc moâ hình π ♦ Veõ maïch töông ñöông ac Trang 77
V.7 HEÄ SOÁ KHYUEÁCH ÑAÏI THEÁ Hình 5-16 Hình 5-16a cho thaáy moät maïch khuyeách ñaïi VDB. Heä soá khuyeách ñaïi ñieän theá cuûa maïch ñöôïc ñònh nghóa laø tyû soá giöõa theá ac loái ra vaø theá ac loái vaøo. Phaàn naøy seõ daãn ra bieåu thöùc cho heä soá khuyeách ñaïi theá. Hình 5-16b laø sô ñoà töông ñöông ac cuûa maïch hình 5-16a theo moâ hình π. Doøng base chaûy qua trôû khaùng vaøo cuûa maïch base, do ñoù coù theå vieát: vin = ibβr’e Treân collector, doøng ic chaûy qua RC//RL do ñoù vout = ic(RC//RL) Heä soá khuyeách ñaïi theá baèng: A = vout / vin = ( RC//RL)/ r’e (5-11) Ñieän trôû collector ac. Trôû taûi ac nhìn töø collector laø RC//RL. Neáu chuùng ta ñaët rc = RC//RL (5-12) thì (5-11) trôû thaønh A = rc / r’e (5-13) Trang 78
Theo (5-13) heä soá khuyeách ñaïi theá baèng ñieän trôû ac collector chia cho ñieän trôû ac cuûa diode emitter. Hình 5-16 Coù theå thaáy raèng töø maïch töông ñöông 5-16c chuùng ta cuõng seõ thu ñöôïc keát quaû töông töï. Hình 5-17 Ví duï: Cho maïch hình 5-17. Tính A vaø theá treân taûi RL. Giaûi: Trôû collector ac baèng rc = RC//RL = (3.6K//10K)=2.65K Giaû söû transistor coù r’e =22.7Ω, ta coù A=rc/r’e = 2.65K/ 22.7 = 117 Theá treân taûi baèng vout = Avin = 117.(2mV) = 234mV Trang 79
V.8 AÛNH HÖÔÛNG CUÛA TRÔÛ KHAÙNG VAØO Hình 5-18 Cho ñeán luùc naøy chuùng ta vaãn giaû söû nguoàn theá ac vaøo laø lyù töôûng vôùi trôû khaùng noäi baèng 0. Trong phaàn naøy chuùng ta seõ xem xeùt aûnh höôûng cuûa trôû khaùng noäi cuûa caùc nguoàn theá thöïc (laø caùc nguoàn theá coù trôû khaùng noäi khaùc khoâng). Treân hình 5-18a, moät nguoàn theá ac kyù hieäu laø vin coù trôû khaùng noäi Rg. Khi ñoù coù moät suït theá ac ngang qua Rg. Ñieàu naøy laøm cho theá base beù hôn giaù trò lyù töôûng. Hình 5-18 Trang 80
Trôû khaùng vaøo cuûa maïch kyù hieäu laø zin(stage) baèng zin(stage) = R1 // R2 // βr’e vin = zin(stage) vg / (Rg + zin(stage) ) (5-14) Phöông trình (5-14) coù giaù trò ñoái vôùi moïi maïch khuyeách ñaïi. Löu yù raèng nguoàn vg laø maïnh neáu Rg <0.01 zin(stage) Phöông trình (5-14) cuõng cho thaáy raèng do Rg maø theá vaøo maïch khuyeách ñaïi beù hôn theá cuûa nguoàn caàn khuyeách ñaïi. V.9 KHUYEÁCH ÑAÏI NHIEÀU TAÀNG Ñeå thu ñöôïc heä soá khuyeách ñaïi lôùn, chuùng ta noái hai hoaëc nhieàu taàng khuyeách ñaïi vôùi nhau. Ñieàu naøy coù nghóa laø loái ra cuûa taàng thöù nhaát laø loái vaøo cuûa taàng thöù hai vaø cöù theá tieáp tuïc Hình 5-19 Trang 81
Hình 5-19a cho thaáy moät maïch khuyeách ñaïi goàm 2 taàng. Tín hieäu ra cuûa taàng thöù nhaát (ñaûo pha so vôùi tín hieäu vaøo) ñöôïc ñöa vaøo taàng thöù hai. Treân taûi RL chuùng ta thu ñöôïc tín hieäu cuøng pha vôùi tín hieäu loái vaøo nhöng ñaõ ñöôïc khuyeách ñaïi nhieàu laàn. Hình 5-19b cho thaáy maïch töông ñöông ac. Trôû khaùng collector ac cuûa taàng thöù nhaát laø rc = RC // zin(stage) Heä soá khuyeách ñaïi cuûa taàng thöù nhaát baèng A1 = (RC // zin(stage) )/ r’e Heä soá khuyeách ñaïi cuûa taàng thöù hai baèng A2 = (RC // RL)/ r’e Heä soá khuyeách ñaïi cuûa toaøn maïch baèng A=A1A2 (5-15) V.10 KHUYEÁCH ÑAÏI CE CAÛI TIEÁN Heä soá khuyeách ñaïi theá A cuûa maïch khuyeách ñaïi CE phuï thuoäc vaøo doøng tónh, söï thay ñoåi cuûa nhieät ñoä vaø baûn thaân transistor. Moät phöông phaùp nhaèm oån ñònh heä soá A laø cheøn moät ñieän trôû re trong maïch emitter nhö hình veõ 5-20a. Hình 5-20a Trang 82
Löu yù raèng re khoâng coù tuï maéc song song. Khi doøng ie chaûy qua maïch emitter seõ taïo ra moät theá ac treân re. Ñieàu naøy taïo ra söï phaûn hoài aâm ñeå oån ñònh heä soá A. Chaúng haïn, neáu doøng collector ac taêng do nhieät ñoä taêng thì theá treân re cuõng seõ taêng. Ñieàu naøy laøm giaûm vbe vaø do ñoù giaûm ib -> giaûm ic. Quaù trình naøy dieãn ra theo chieàu höôùng ngöôïc laïi vôùi söï taêng cuûa doøng collector maø chuùng ta goïi laø söï phaûn hoài aâm. Hình 5-20b laø sô ñoà töông ñöông cuûa maïch hình 5-20a theo moâ hình T. Hình 5-20 Theá vaøo baèng vin = ie(re+r’e) Heä soá khuyeách ñaïi theá A trong tröôøng hôïp naøy baèng A = icrc / ie (re + r’e ) Xem raèng ie ≈ ic thì A = rc / (re + r’e ) (5-16) Neáu re >> r’e thì (5-16) trôû thaønh A = rc / re (5-17) Ñaây laø ví duï veà maïch khuyeách ñaïi CE caûi tieán. Giaù trò re lôùn ñaõ loaïi boû aûnh höôûng cuûa r’e vaø laøm cho A khoâng phuï thuoäc r’e. Trôû khaùng vaøo cuûa maïch khuyeách ñaïi CE caûi tieán laø zin(base) = vin / ib (5-18) trong ñoù vin = ie(re + r’e) do ie ≈ ic chuùng ta nhaän ñöôïc zin(base) = vin / ib = β (re + r’e) (5-19) Nhaän xeùt: maïch khuyeách ñaïi CE caûi tieán coù 3 öu ñieåm: ♦ Heä soá A oån ñònh ♦ Taêng trôû khaùng vaøo ♦ Giaûm saùi daïng khi tín hieäu lôùn (do A khoâng phuï thuoäc r’e) Trang 83