Giáo trình Đa dạng động vật

148 trang phuongnguyen 1930

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Đa dạng động vật", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giao_trinh_da_dang_dong_vat.pdf

Nội dung text: Giáo trình Đa dạng động vật

Chæång Måí âáöu NHÆÎNG KIÃÚN THÆÏC CHUNG VÃÖ ÂÄÜNG VÁÛT THUÍY SINH I. Caïc Khaïi Niãûm 1. Âäüng váût näøi (zooplankton) Âäüng váût näøi (zooplankton) laì táûp håüp nhæîng âäüng váût säúng trong mäi træåìng næåïc, åí táöng næåïc trong traûng thaïi träi näøi, cå quan váûn âäüng cuía chuïng ráút yãúu hoàûc khäng coï, chuïng váûn âäüng mäüt caïch thuû âäüng vaì khäng coï khaí nàng båi ngæåüc doìng næåïc. Theo phæång thæïc säúng vaì sæû phán trong táöng næåïc maì ngæåìi ta chia thaình caïc daûng sau. a. Pleuston: laì nhæîng sinh váût näøi, säúng åí maìng næåïc (pháön giåïi haûn giæîa næåïc vaì khäng khê). Hçnh B.1: Caïc daûng sinh váût Neuston.
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc b. Neuston: laì nhæîng sinh váût näøi coï kêch thæåïc hiãøn vi, säúng åí maìng næåïc (pháön giåïi haûn giæîa næåïc vaì khäng khê). Trong nhoïm naìy noï âæåüc chia thaình hai loaûi laì (i) Epineuston laì sinh váût daûng neuston nhæng pháön cå thãø tiãúp xuïc våïi khäng khê nhiãöu hån laì tiãúp xuïc våïi næåïc; (ii) Hyponeuston laì sinh váût daûng neuston nhæng pháön cå thãø tiãúp xuïc våïi næåïc nhiãöu hån laì tiãúp xuïc våïi khäng khê. c. Plankton: laì nhæîng sinh váût näøi, säúng trong táöng næåïc, khäng coï khaí nàng båi ngæåüc doìng næåïc, di âäüng thuû âäüng laì chuí yãúu. Trong nhoïm sinh váût näøi naìy ngæåìi ta coìn dæûa vaìo kêch thæåïc âãø phán chia thaình caïc daûng nhæ sau - Sinh váût näøi cæûc låïn (Megaloplankton): coï kêch thæåïc > 1m, âiãøn hçnh laì caïc loaìi sæïa biãøn. - Sinh váût näøi låïn (Macroplankton): coï kêch thæåïc trong khoaíng 1-100cm, âiãøn hçnh laì caïc loaìi sæïa nhoí. - Sinh váût näøi låïn væìa (Mesoplankton): coï kêch thæåïc trong khoaíng 1- 10mm, âiãøn hçnh laì caïc loaìi thuäüc giaïp xaïc chán cheìo (Copepoda), giaïp xaïc ráu ngaình (Cladocera). - Sinh váût näøi nhoí (Microplankton): coï kêch thæåïc tæì 0.05-1.0mm, âiãøn hçnh laì caïc loaûi áúu truìng thuäüc giaïp xaïc chán cheìo (Copepoda), giaïp xaïc ráu ngaình (Cladocera), nhuyãøn thãø (Mollusca) vaì truìng baïnh xe (Rotatoria). - Sinh váût näøi cæûc nhoí (Nanoplankton): coï kêch thæåïc khoaíng vaìi mæåi micro meït, âiãøn hçnh laì caïc loaìi thuäüc âäüng váût nguyãn sinh (Protozoa), vi khuáøn (Bacteria). 2
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 Dæûa vaìo táûp tênh säúng ngæåìi ta cuîng chia âäüng váût näøi ra laìm hai nhoïm sau: - Sinh váût näøi hoaìn toaìn (Holoplankton): laì nhæîng sinh váût trong voìng âåìi cuía noï hoaìn toaìn säúng näøi trong næåïc chè træì giai âoaûn træìng nghé (cyst) laì åí táöng âaïy nhæ åí truìng baïnh xe, giaïp xaïc ráu ngaình, chán cheìo vaì mäüt säú daûng cuía nguyãn sinh âäüng váût. - Sinh váût näøi khäng hoaìn toaìn (Mesoplankton): laì nhæîng sinh váût chè säúng näøi trong mäüt giai âoaûn naìo cuía voìng âåìi nhæ laì khi åí giai âoaûn áúu truìng, pháön låïn cuäüc âåìi coìn laûi säúng âaïy hay säúng baïm nhæ thuíy tæïc, nhuyãøn thãø Dæûa vaìo sæû phán bäú theo âäü sáu (chuí yãúu laì sinh váût biãøn), sinh váût näøi cuîng âæåüc chia thaình hai nhoïm chuí yãúu - Sinh váût näøi táöng màût (Epiplankton): gäöm nhæîng sinh váût åí âäü sáu tæì 0- 200 m, âáy laì vuìng coï sæû xám nháûp cuía aïnh saïng, coï thæûc váût vaì coï quaï trçnh tæû dæåîng. - Sinh váût näøi åí táöng sáu (Nyctoplankton): gäöm nhæîng sinh váût säúng åí âäü sáu hån 200 m, nåi naìy khäng coï aïnh saïng xuyãn tháúu nãn khäng coï thæûc váût phán bäú. 2. Âäüng váût âaïy (zoobenthos). Âäüng váût âaïy laì táûp håüp nhæîng âäüng váût khäng xæång säúng thuíy sinh, säúng trãn màût nãön âaïy (epifauna) hay trong táöng âaïy (infauna) cuía thuíy væûc. Ngoaìi caïc âäúi tæåüng trãn, coï mäüt säú loaìi säúng tæû do trong táöng næåïc nhæng cuîng coï thåìi gian khaï daìi (theo tè lãû thåìi gian säúng) säúng baïm vaìo giaï thãø hay vuìi mçnh trong táöng âaïy thç váùn âæåüc xãúp trong nhoïm âäüng váût âaïy. 3
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc Âäüng váût âaïy säúng trong mäüt khu væûc, mäüt thuíy væûc khäng nhæîng chëu taïc âäüng cuía caïc yãúu täú lyï hoaï hoüc cuía næåïc maì chuïng coìn chëu taïc âäüng træûc tiãúp våïi cháút âaïy. Theo caïc âàûc tênh phán bäú cuîng nhæ kêch thæåïc maì ngæåìi ta phán chia laìm caïc nhoïm sau a. Dæûa vaìo loaûi hçnh thuíy væûc, nåi maì sinh váût âaïy phán bäú, ngæåìi ta xãúp chuïng vaìo caïc nhoïm nhæ sinh váût âaïy biãøn, sinh váût âaïy ao, sinh váût âaïy häö b. Dæûa vaìo kêch thæåïc maì sinh váût âaïy âæåüc phán chia thaình (i) sinh váût âaïy cåí låïn (Mcrobenthos): nhoïm naìy bao gäöm caïc sinh váût âaïy coï kêch thæåïc >2 mm; (ii) sinh váût âaïy cåí væìa (Mesobenthos): sinh váût trong nhoïm naìy coï kêch thæåïc 0.1-2.00 mm vaì (iii) sinh váût âaïy cåí nhoí (Microbenthos) coï kêch thæåïc nhoí hån 0.1 mm. c. Dæûa vaìo cáúu truïc nãön âaïy nåi chuïng phán bäú maì chia thaình caïc daûng nhæ sinh váût æa âaïy buìn, æa âaïy caït, caït buìn • Theo thaình pháön haût làõng tuû vaì thaình pháön cå hoüc, tênh cháút âáút cuía nãön âaïy thuíy væûc âæåüc chia thaình caïc daûng sau: (i) âaïy buìn nhaío coï thaình pháön haût mën chiãúm hån 50%; (ii) âaïy buìn coï thaình pháön haût mën chiãúm 30-50%; âaïy buìn caït coï thaình pháön haût mën chiãúm 10-30%; âaïy caït buìn coï thaình pháön haût mën chiãúm 5-10%; âaïy caït coï thaình pháön haût mën chiãúm êt hån 5% vaì âaïy âaï khäng coï haût mën. d. Dæûa vaìo táûp tênh säúng maì phán chia chuïng thaình caïc daûng nhæ (i) sinh váût säúng cäú âënh: do âåìi säúng cäú âënh nãn mäüt säú cå quan bë thoaïi hoaï nhæ hãû váûn âäüng, hãû tháön kinh nhæng cuîng coï mäüt säú pháön hay cå quan phaït triãøn âãø thêch nghi nhæ xuïc giaïc, xuïc tu ; (ii) sinh váût säúng âuûc khoeït: chuïng âuûc gäù hay âaï vaì chui vaìo âoï âãø säúng xem nhæ laì täø; (iii) sinh váût 4
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 båi, boì åí âaïy: thæåìng tháúy åí giaïp xaïc; (iv) sinh váût dæåïi âaïy: nhæîng loaìi naìy êt di âäüng vaì phaït triãøn theo hæåïng coï voí âãø baío vãû nhæ da gai (Echinodermata); (v) sinh váût chui sáu dæåïi âaïy: chuïng säúng chui sáu vaìo nãön âaïy, âàûc âiãøm thêch nghi laì cå thãø daìi, coï pháön phuû nhæ äúng huït thoaït næåïc vaì nhoïm cuäúi cuìng laì (vi) sinh váût säúng baïm. 3. Nàng suáút sinh hoüc cuía thuíy væûc. Thuíy sinh váût trong thuíy væûc quan hãû våïi nhau chuí yãúu bàòng con âæåìng dinh dæåîng, chuïng liãn hãû nhau thäng qua chuäøi thæïc àn (food chain) hay maûng thæïc àn (food web); sinh váût naìy laì nguäön thæïc àn cho sinh váût kia kãút quaí laì laìm cho caïc nhoïm sinh váût phaït triãøn vaì coï sæû gia tàng sinh khäúi. Täøng håüp táút caí caïc khäúi læåüng sinh váût trong thuíy væûc goüi laì sinh læåüng vaì sæû gia tàng sinh læåüng trong mäüt thåìi gian naìo âoï cuía thuíy væûc goüi laì nàng suáút sinh hoüc cuía thuíy væûc. Quaï trçnh chuyãøn hoaï váût cháút tæì daûng säúng thaình khäng säúng vaì tæì khäng säúng thaình säúng trong mäüt thuíy væûc goüi laì chu trçnh váût cháút trong thuíy væûc. Nàng suáút sinh hoüc så cáúp hay laì nàng suáút sinh hoüc báûc I laì nàng suáút sinh hoüc cuía thæûc váût thuíy sinh maì trong thuíy væûc chuí yãúu laì cuía taío. Nàng suáút sinh hoüc thæï cáúp hay nàng suáút sinh hoüc báûc II laì nàng suáút sinh hoüc cuía âäüng váût thuíy sinh. 4. Sæû âa daûng Säú loaìi trong quáön xaî (sæû phong phuï vãö thaình pháön loaìi) tàng theo sæû phæïc taûp cuía maûng thæïc àn vaì âiãöu kiãûn sinh thaïi cuía vuìng âoï. Âaïnh giaï sæû âa daûng vãö loaìi thç ráút phæïc taûp do coï nhiãöu quáön xaî, loaìi æu thãú vaì coï ráút nhiãöu loaìi hiãúm (Pielou, 1977). Coï nhiãöu chè säú âa daûng âæåüc sæí duûng nhæng chè säú âæåüc duìng phäø biãún nháút âãø âaïnh giaï sæû xuáút hiãûn thæåìng xuyãn cuîng nhæ laì säú loaìi laì 5
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc n chè säú Shannon, kyï hiãûu laì H’ âæåüc tênh theo cäng thæïc H '= −∑ pi log 2 pi . Våïi pi i=1 n laì tè säú giæîa säú caï thãø loaìi i våïi toaìn bäü säú læåüng loaìi ( p = i ). i N 5. Nàng suáút täúi æu Giaï trë täúi nàng suáút täúi æu (standing crop hay standing stock) laì khäúi læåüng cháút hæîu cå coï thãø thu hoaûch âæåüc taûi mäüt thåìi âiãøm naìo trong mäüt âån vë diãûn têch. Noï laì thuáût ngæî thæåìng âæåüc duìng trong sinh thaïi thuíy sinh vaì âæåüc tênh toaïn nhæ laì sinh læåüng (biomass). Giaï trë naìy vaì sæïc saín xuáút coï sæû khaïc biãût låïn trong mäüt hãû sinh thaïi thê duû thæûc váût näøi trong häö coï sæïc saín xuáút cao nhæng giaï trë nàng suáút täúi æu laûi ráút tháúp; nãúu thæûc váût näøi bë âäüng váût näøi tiãu thuû åí mæïc âäü tháúp nhæng taío laûi khäng bë haûn chãú sæû phaït triãøn do thiãúu aïnh saïng hay cháút dinh dæåîng thç noï váùn taûo ra cháút hæîu cå. Ngæåüc laûi, nãúu máût âäü taío ráút cao gáön âãún giaï trë khaí nàng cuía mäi træåìng vaì sæû haûn chãú vãö nguäön låüi naìy seî gáy háûu quaí laì nàng suáút tháúp hån so våïi giaï cao cuía nàng suáút täúi æu. II. Vai Troì cuía Âäüng Váût Thuíy Sinh. 1. Thaình pháön cuía maûng thæïc àn, thæïc àn tæû nhiãn trong thuíy væûc. Mäúi quan hãû chuí yãúu cuía caïc sinh váût trong thuíy væûc laì quan hãû thæïc àn, thäng qua chu trçnh váût cháút, caïc mäúi quan hãû âoï âæåüc biãøu diãùn theo så âäö dæåïi âáy (Hçnh 2). Sinh váût bàõt laì taío (sinh váût tæû dæåîng) cho âãún sinh váût cuäúi cuìng laì caï (nguäön låüi sinh váût maì con ngæåìi coï thãø sæí duûng). Nguäön dinh dæåîng bàõt âáöu cho taío âæåüc cung cáúp tæì bãn ngoaìi vaì caí quaï trçnh têch tuû bãn trong thuíy væûc âoï (trong chu trçnh naìy coìn coï caí quaï trçnh chuyãøn hoaï cuía vi sinh váût, nhæng noï ngoaìi phaûm vi nghiãn cæïu vãö thuíy sinh váût). Caïc mäúi quan hãû træûc tiãúp hay giaïn tiãúp âæåüc thãø hiãûn thäng qua muîi tãn chè dáùn, træåüc tiãúp âãún hay quaï nhiãöu giai âoaûn âãø 6
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 âãún saín pháùm cáön thiãút. Mäüt âàûc tênh trong chu trçnh váût cháút naìy laì chu trçnh caìng daìi thç nàng læåüng tiãu hao (nàng læåüng khäng sæí duûng) caìng låïn. Hçnh B.2: chu trçnh váût cháút hay maûng thæïc àn trong thuíy væûc 2. Thaình pháön trong nàng suáút sinh hoüc cuía thuíy væûc. Theo quaï trçnh chuyãøn hoaï thç sinh váût træåïc trong chuäøi (hay maûng) thæïc àn seî laì nguäön cung cáúp nàng læåüng cho sinh váût báûc kãú tiãúp, quaï trçnh âoï coï thãø toïm tàõt theo så âäö laì Taío Î Âäüng váût näøi nhoí Î Âäüng váût näøi låïn Î Caï àn âäüng váût näøi Î Caï dæîï. Î Âäüng váût âaïy Î Caï àn âaïy Î Caï dæî. 7
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc Theo så âäö naìy thç sinh váût âæïng træåïc laì nguäön thæïc àn cho sinh váût phêa sau, nãúu máút âi mäüt màõc xêch thç chu trçnh khäng âæåüc hoaìn chènh vaì gáy ra tçnh traûng máút cán bàòng sinh thaïi. 3. Loüc saûch næåïc cuía thuíy væûc. Do âàûc tênh dinh dæåîng cuía tæìng nhoïm sinh váût trong quáön xaî maì tênh cháút naìy âæåüc coi nhæ laì âàûc tênh æu viãût nháút cuía thuíy sinh váût, quaï trçnh loüc saûch âæåüc thãø hiãûn åí caïc daûng nhæ sau - Laìm giaím nguäön hæîu cå gáy ä nhiãùm mäi træåìng: âàûc tênh àn loüc cuía caïc nhoïm sinh váût khäng xæång thuíy sinh nhæ Protozoa, Rotatoria vaì Cladocera ngoaìi ra coìn coï Mollusca seî laìm giaím âi nguäön váût cháút hæîu cå. Sæû phán giaíi váût cháút hæîu cå trong mäi træåìng næåïc thaình váût cháút vä cå cuía vi sinh váût cuîng goïp pháön quan troüng trong viãûc laìm saûch mäi træåìng. - Têch luîy cháút âäüc, kim loaûi nàûng: khaí nàng sinh váût coï thãø têch luîy mäüt læåüng giåïi haûn cháút âäüc trong thåìi gian ngàõn, nhæng trong quaï trçnh sinh træåíng vaì phaït triãøn do sæû háúp thu láu daìi nãn cå thãø coï khaí nàng têch tuû mäüt læåüng cháút âäüc âaïng kãø cao gáúp haìng chuûc hay haìng tràm láön. Quaï trçnh naìy âaî chuyãøn hoaï cháút âäüc tæì mäi træåìng næåïc sang cå thãø sinh váût khiãún cho nguäön næåïc âæåüc saûch hån. - Loaûi boí cháút âäüc, cháút ä nhiãùm ra khoaíi táöng næåïc: quaï trçnh loüc næåïc cuía thuíy sinh váût âaî chuyãøn tæì cháút hæîu cå lå læîng thaình cháút làõng tuû åí nãön âaïy, quaï trçnh naìy chuí yãúu do hoaût âäüng cuía nhoïm Bivalvia, khiãún cho cháút âäüc cháút hæîu cå âæåüc loaûi ra khoaíi táöng næåïc. 4. Laì sinh váût chè thë. 8
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 Sæû täön taûi vaì phaït triãøn cuía mäüt nhoïm sinh váût naìo âoï trong mäüt mäi træåìng naìo âoï laì kãút quaí cuía quaï trçnh thêch nghi. Sæû phaït triãøn maûnh cuía mäüt nhoïm sinh váût naìo âoï seî biãøu hiãûn âæåüc tênh cháút mäi træåìng åí âoï thêch håüp cho sæû phaït triãøn cuía quáön xaî naìy. Thê duû mäi træåìng giaìu cháút hæîu cå seî laì mäi træåìng thuáûn låüi cho nhoïm sinh váût àn loüc nhæ Protozoa, Rotatoria hay Cladocera, tuìy theo mæïc âäü ä nhiãùm seî coï tæìng nhoïm naìo phaït triãøn. Màût khaïc sæû khäng thêch æïng hay sæû máút âi mäüt nhoïm sinh váût naìo âoï trong khu hãû cuîng laì mäüt dáúu hiãûu cho tháúy khuynh hæåïng diãùn biãún cuía mäi træåìng thê duû trong mäüt thuíy væûc coï haìm læåüng âäüc täú cuía näng dæåüc cao seî æïc chãú quaï trçnh phaït triãøn vaì coï thãø tiãu diãût caïc nhoïm sinh váût nhæ Rotatoria, Cladocera. Khi mäi træåìng âæåüc phuûc häöi laûi, haìm læåüng näng dæåüc giaím âi thç nhoïm sinh váût Rotatoria phaït triãøn nhanh choïng vaì tråí laûi tçnh traûng ban âáöu, nãúu mäi træåìng hoaìn toaìn vä âäüc thç nhoïm Cladocera xuáút hiãûn laûi. Toïm laûi sæû xuáút hiãûn hay biãún máút cuía mäüt nhoïm sinh váût naìo âoï thãø hiãûn âæåüc âàûc tênh mäi træåìng thç âoï goüi laì sinh váût chè thë. Âäüng váût thuíy sinh våïi âàûc tênh sinh træåíng nhanh, sæïc sinh saín cao, voìng âåìi ngàõn ráút thêch håüp cho viãûc nghiãn cæïu laìm sinh váût chè thë âàûc tênh cuía mäi træåìng næåïc. II. Lëch Sæí Nghiãn Cæïu Viãûc nghiãn cæïu Thuíy sinh váût bàõt âáöu tæì næîa thãú kyî thæï XIX trãn yãu cáöu saín xuáút, tæì âoï hçnh thaình nãn caïc traûm nghiãn cæïu nhæ + 1831 thaình láûp traûm nghiãn cæïu Svatopon åí USSR. + 1834 taûi Macxen thaình láûp traûm nghiãn cæïu biãøn. + 1872 thaình láûp traûm nghiãn cæïu biãøn åí Neopon. Italia. + 1876 thaình láûp traûm nghiãn cæïu Newpo åí USA. 9
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc + 1890 thaình láûp rtraûm nghiãn cæïu Polun, Âæïc. Âáy laì traûm nghiãn cæïu næåïc ngoüt âáöu tiãn. + 1891 thaình láûp traûm nghiãn cæïu Glubokoie, USSR. Màûc duì âaî coï sæû thaình láûp caïc traûm nghiãn cæïu nhæng chuí yãúu laì pháön p[hán loaûi vaì chè åí caïc sinh váût coï kêch thæåïc låïn, dãø tçm. Dáön âãún cuäúi thãú kyí thæï XIX caïc nghiãn cæïu âaî âi sáu hån vaì phæång phaïp nghiãn cæïu hoaìn thiãûn hån. 1894 thäng baïo cuía Richard âaî mä taí 11 loaìi giaïp xaïc åí Bàõc Viãût nam taûi Laìo cai vaì Caït baì. 1952 Brehm laûi cäng bäú thãm 1 loaìi giaïp xaïc måïi âæåüc phaït hiãûn åí Haíi dæång. Sau caïch maûng thaïng taïm pháön nghiãn cæïu vãö Thuíy sinh Âäüng váût khäng xæång säúng âæåüc âáøy maûnh qua cäng bäú cuía Âàûng Ngoüc Thanh, Thaïi Tráön Baïi vaì Phaûm Vàn Miãn våïi 35 loaìi Copepoda, 35 loaìi Cladocera (1965) vaì maîi âãún 1978 âaî täøng kãút âæåüc 39 loaìi Copepoda, 45 loaìi Cladovcera vaì 54 loaìi Rotatoria. Riãng pháön nghiãn cæïu Thuíy sinh váût åí miãön Nam Viãût nam coï nhiãöu haûn chãú nhæng cuîng coï âæåüc mäüt säú thaình quaí nháút âënh + Stingetin (1905) vaì Daday (1907) cäng bäú 11 loaìi Cladocera. + A. Shirota vaì Hoaìng Quäúc Træång (1966) cäng bäú danh saïch loaìi plankton åí miãön Nam Viãût nam nháút laì caïc thuíy væûc næåïc ngoüt våïi 151 loaìi Protozoa, 72 loaìi Rotatoria, 49 loaìi Cladocera, 30 loaìi Copepoda vaì ráút nhiãöu loaìi sinh váût näøi biãøn. + Âàûng Ngoüc Thanh vaì Phaûm Vàn Miãn (1978) âaî cäng bäú 18 loaìi Copepoda vaì 30 loaìi Cladocera åí caïc thuíy væûc næåïc ngoüt Nam Viãût nam. 10
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 Tæì sau 1975 cho âãún nay âaî coï nhiãöu cäng trçnh nghiãn cæïu vãö Thuíy sinh váût trong caí næåïc nhæng chè táûp trung nghiãn cæïu trãn lénh væûc nàng suáút sinh hoüc, pháön khu hãû hiãûn nay chè thiãn vãö pháön sinh váût chií thë vaì caïc loaìi æu thãú. III. Phæång Phaïp Nghiãn Cæïu 1. Choün âiãøm thu máùu. Âãø coï nhæîng quyãút âënh âuïng âàõn trong cäng taïc nghiãn cæïu thç viãûc xaïc âënh vë trê thu máùu coï mäüt vai troì hãút sæïc quan troüng. Chuáøn bë cho cäng viãûc naìy phaíi coï mäüt chuyãún khaío saït tçnh hçnh âëa lyï nãúu mäüt vuìng quaï räüng låïn thç coï thãø sæí duûng baín âäö våïi tè lãû 1/25000. Âiãøm âiãöu tra, thu máùu phaíi âàûc træng cho toaìn bäü khu væûc, nãúu khu væûc hay thuíy væûc coï âëa hçnh phæïc taûp thç ta choün nhiãöu màût càõt. Khi khaío saït caïc chè tiãu sinh hoüc thç cuîng phaíi chuï yï âãún caïc yãúu lyï hoüc vaì hoaï hoüc cuía næåïc, cuîng cáön læu yï âãún yãúu täú cå hoüc (thuíy væûc næåïc chaíy). 2. Thåìi gian vaì chu kyì thu máùu. Thåìi gian thu máùu: haìng ngaìy vaìo buäøi saïng trong khoaíng tæì 6-10 giåì laì thuáûn låüi nháút. Chu kyì thu máùu: tuìy theo muûc âêch nghiãn cæïu maì âënh ra chu yï thu máùu cho thêch håüp. Cáön chuï yï âãún caïc yãúu täú liãn quan âãún sæû phaït triãøn cuía quáön xaî thuíy sinh váût nhæ chãú âäü canh taïc, thuíy triãöu , cuîng coï thãø xaïc âënh sæû phán bäú theo âäü sáu hay muìa vuû maì âàût ra chu kyì thu máùu. 3. Kyî thuáût thu máùu a. Âäüng váût näøi Duûng cuû thu máùu laì læåïi phiãu sinh, coï daûng hçnh choïp (hçnh 2). Læåïi naìy laìm bàòng tå hay nylon. 11
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc Hçnh B.3: hçnh daûng mäüt læåïi phiãu sinh Tuìy theo nhoïm sinh váût maì choün loaûi læåïi coï kêch thæåïc màõt læåïi khaïc nhau. Kyï hiãûu vãö caïc loaûi âæåüc thãø hiãûn trong baíng 1. Baíng 1: kyï hiãûu læåïi vaì kêch cåí màõt læåïi. Maî säú læåïi tå Cåí màõt læåïi (µm) Maî säú læåïi täøng håüpCåí màõt læåïi (µm) 000 1024 1050 1050 0 569 571 571 5 282 253 253 10 158 130 130 15 94 86 86 20 76 75 75 25 64 67 67 + Thu máùu âënh tênh: våïi phæång thæïc naìy ta coï thãø thu tháûp âæåüc háöu hãút thaình pháön loaìi coï trong thuíy væûc hay khu væûc nghiãn cæïu. Tiãún haình: duìng læåïi (hçnh 3) våït xung quanh ao hay theo âæåìng cheïo cuía thuíy væûc, âäúi våïi säng thç thu máùu åí hai bãn båì vaì giæîa doìng (hçnh 4). Sinh váût thu tháûp âæåüc seî chuyãøn sang loü læu træî våïi viãûc cäú âënh máùu bàòng formalin coï näöng âäü 2%. + Thu máùu âënh læåüng: cuîng våïi phæång thæïc vaì duûng thu máùu nhæ pháön âënh tênh, pháön âënh læåüng cuîng âæåüc tiãún haình tæång tæû nhæng cuîng cáön phaíi xaïc âënh læåüng næåïc âaî âi qua læåïi. Máùu váût thu âæåüc cuîng chuyãøn sang loü læu træî vaì cäú âënh bàòng formalin våïi näöng âäü baío quaín laì 2%. 12
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 b. Âäüng váût âaïy. + Thu máùu âënh tênh: máùu âënh tênh âæåüc thu nhàòm xaïc âënh thaình pháön loaìi âäüng váût âaïy phán bäú nåi âoï do váûy coï nhiãöu biãûn phaïp vaì duûng cuû âãø thu tháûp. Hçnh B.4: Hçnh daûng gaìu Petersen vaì nguyãn tàõc hoaût âäüng cuía noï Trong nghãö nuäi thuíy saín viãûc thu máùu âënh tênh âæåüc dæûa vaìo muûc tiãu laì xaïc âënh loaìi æu thãú, loaìi tham gia chuí yãúu vaìo chu trçnh váût cháút trong thuíy væûc vaì nhàòm vaìo viãûc xaïc âënh nàng suáút sinh hoüc cuía thuíy væûc nãn duìng gaìu Petersen thu máùu laì thêch håüp nháút. Trong mäüt thuíy væûc nãn thu tháûp nhiãöu âiãøm, nhiãöu vë trê âàûc træng seî thãø hiãûn âæåüc sæû phán bäú cuía caïc nhoïm sinh váût naìy. Máùu thu âæåüc seî âæåüc saìng så bäü bàòng saìng coï màõt læåïi 0.5 mm âãø loaûi boí buìn vaì mäüt êt raïc räöi cho vaìo tuïi nylon, cäú âënh máùu trong formalin våïi näöng âäü 8%. + Thu máùu âënh læåüng: duìng gaìu petersen âãø thu máùu, quaï trinh cuîng âæåüc tiãún haình tæång tæû nhæ âaî thu máùu âënh tênh nhæng cáön xaïc âënh roí diãûn 13
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc têch miãûng gaìu cuîng nhæ säú láön láúy máùu âãø tênh toaïn diãûn têch nãön âaïy âaî thu âæåüc. Hçnh B.5: Baín âäö thãø hiãûn vë trê thu máùu trãn säng 4. Phæång phaïp phán têch Máùu váût thu âæåüc seî chuyãøn vãö phoìng thê nghiãûm âãø phán têch. 14
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 a. Phán têch âënh tênh. Láúy máùu âënh tênh ra quan saït dæåïi kênh hiãøn vi hay kênh luïp våïi âäü phoïng âaûi thêch håüp nhàòm xaïc âënh caïc âàûc âiãøm hçnh thaïi cáúu taûo vaì caïc âàûc âiãøm phán loaûi, trãn cå såí âoï âënh danh theo taìi liãûu phán loaûi thêch håüp. Trong quaï trçnh phán têch cáön chuï yï âãún sæû xuáút hiãûn cuía caïc loaìi âaî âënh danh trong máùu, âaïnh dáúu +, ++, +++ âãø biãøu thë sæû xuáút hiãûn êt, væìa hay nhiãöu trong caïc láön quan saït tæì âáy coï thãø coi nhæ laì cå såí âãø xaïc âënh loaìi æu thãú cho nghiãn cæïu âënh læåüng. b. Phán têch âënh læåüng + Âäüng váût näøi: âãúm toaìn bäü säú âäüng váût coï trong máùu âënh læåüng bàòng X buäöng âãúm Bogorov sau âoï xaïc âënh máût âäü theo cäng thæïc D = 1000 våïi D laì V máût âäü hay säú læåüng âäüng váût näøi (ct/m3); X laì säú læåüng sinh váût âãúm âæåüc trong máùu; V laì thãø têch máùu næåïc âaî thu (L). Hçnh B. 6: hçnh aính mäüt baìn phán têch âënh tênh tiãu chuáøn. + Âäüng váût âaïy: âãúm vaì cán toaìn bäü säú âäüng váût âaïy coï trong máùu âënh læåüng, chuï yï nãn phán thaình tæìng nhoïm sinh váût, sau âoï xaïc âënh máût âäü hay 15
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc X khäúi læåüng theo cäng thæïc D = våïi D laì máût âäü hay käúi læåüng âäüng váût âaïy S (ct/m2); X laì säú læåüng hay khäúi læåüng sinh váût âaî xaïc âënh âæåüc trong máùu; S laì diãùn têch máùu âaî thu (m2), dæûa vaìo diãûn têch gaìu vaì säú gaìu theo cäng thæïc S = n.d våïi n laì säú læåüng gaìu âaî thu máùu, d laì diãûn têch miãûng gaìu (m2). 5. Phæång phaïp xæí lyï kãút quaí. Sau khi phán têch xong, kãút quaí âæåüc thãø hiãûn thaình baíng, trãn cå såí âoï âaïnh giaï tênh âa daûng, sinh læåüng a. Baíng âënh tênh. Baíng âënh tênh seî liãût kã thaình pháön loaìi âaî thu tháûp âæåüc trong caïc khu væûc nghiãn cæïu, thê duû våïi 3 thuíy væûc (a, b, c) vaì 4 âåüt thu máùu ta coï thãø thaình láûp âæåüc baíng kãút quaí âënh tênh. Tæì kãút quaí trãn baíng naìy seî thãø âæåüc muûc âêch cuía ngæåìi trçnh baìy âoï laì sæû biãún âäüng thaình pháön loaìi trong mäüt thuíy væûc vaì sæû khaïc biãût cuía chuïng giæîa caï thuíy væûc. Mäúi quan hãû naìy xem nhæ mäüt ma tráûn. Baíng xx: Biãún âäüng thaình pháön loaìi zooplankton theo thåìi gian vaì khäng gian. Stt Thaình pháön loaìi Âåüt I Âåüt II Âåüt III Âåüt IV Abcabcabcabc Protozoa 1 Arcella vulgaris ++++ ++ 2 Difflugia acuminata +++++ . . Rotatoria . Brachionus urceus ++++++++++++++ . Lecan luna +++++++ . Cladocera . Diaphanosoma sarsi +++ +++ 16
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2001 . Moina dubia +++++++++ . . Copepoda . Neodiaptomus visnu ++ +++++ . Microcyclops varicans + . . Khaïc . Heterocypris anomala ++ ++ . . b. Baíng âënh læåüng. Tæì kãút quaí nghiãn cæïu vãö âënh læåüng ta coï thãø láûp thaình baíng täøng kãút cuîng nhæ kãút quaí âënh tênh, baíng naìy seî thãø hiãûn âæåüc säú læåüng cuía tæìng nhoïm sinh váût trong tæìng thuíy væûc åí tæìng thäöi âiãùm khaío saït. Sæû biãún âäüng naìy laì cå såí âãø âaïnh giaï âàûc tênh thuíy væûc. Baíng xx: Biãún âäüng säú læåüng (ct/m3) zooplankton åí vuìng nghiãn cæïu Stt Caïc nhoïm sinh váût Âåüt I Âåüt II Âåüt III Âåüt IV Abcabcabcabc 1 Protozoa 13 14 15 17 19 20 22 25 27 29 30 33 2 Rotatoria 1211 3 Cladocera 1516 4 Copepoda 197 5 Nauplius 129 6 Khaïc 1713 Täøng 8870 Baíng xxx: Biãún âäüng säú læåüng (ct/m2) zoobenthos åí vuìng nghiãn cæïu Stt Caïc nhoïm sinh váût Âåüt I Âåüt II Âåüt III Âåüt IV Abcabcabcabc 1 Oligochaeta 1.3 1.4 15 17 19 20 22 25 27 29 30 33 2 Polychaeta 1.21.1 3 Gastropoda 1.51.6 17
Chæång måí âáöu: Nhæîng kiãún thæïc 4 Bivalvia 1.90.7 5 Crustacea 1.20.9 6 Insecta 1.71.3 Täøng 8.87.0 Taìi Liãûu Tham Khaío 1. Carpenter, S.R. and J.F. Kitchell, 1993. The trophic cascade in lakes. Cambridge University Press, Cambridge. 2. Holme, N.A and A.D. Mclntyre, 1984. Methods for the study of marine benthos. Blackwell Scientific publications. 3. Horne, A.J and C.R. Goldman, 1994. Limnology, second edition. McGraw- Hill, New York 4. McCafferty. W.P and A.V provonsha. 1981. Aquatic entomology. The fishermen’s and ecologist’ illustrated guide to insects and their relatives. Science books international, Boston, Massachusetts. 5. Âàûng Ngoüc Thanh vaì Nguyãùn Troüng Nho, 1980. Nàng suáút sinh hoüc væûc næåïc. Nhaì xuáút baín Khoa hoüc Kyî thuáût Haì näüi. 6. Âàûng Ngoüc Thanh, 1976. Thuíy sinh hoüc Âaûi cæång. Nhaì xuáút baín Âaûi hoüc vaì Trung hoüc Chuyãn nghiãûp. 18
Chæång I NGAÌNH ÂÄÜNG VÁÛT NGUYÃN SINH (PROTOZOA) I. Âàûc Âiãøm Chung - Xuáút hiãûn såïm nháút trong giåïi âäüng váût vaì åí nhiãöu vuìng sinh säúng khaïc nhau. Nhoïm säúng tæû do âæåüc tçm tháúy trong næåïc, nhoïm kyï sinh thç phaït hiãûn åí háöu hãút sinh váût âa baìo - Laì loaûi sinh váût âån baìo nhæng cuîng coï khi taûo quáön laûc (colony) coï âãún haìng ngaìn tãú baìo, nhæng mäùi tãú baìo coï cáúu truïc, chæïc nàng vaì nhiãûm vuû nhæ nhau. 1. Hçnh daûng vaì kêch thæåïc Protozoa ráút âa daûng nhæng phäø biãún laì daûng hçnh cáöu, oval, cáöu keïo daìi vaì håi deûp. Coï âuí caïc kiãøu âäúi xæïng nhæ âäúi xæïng toía troìn, âäúi xæïng hai bãn, khäng âäúi xæïng Miãûng nàòm åí màût buûng. Kêch thæåïc cå thãø trong khoaíng 0.005 -5.00 µm daìi, âa säú coï chiãöu daìi trong khoaíng tæì 30-300µm, 2. Váûn âäüng a. Nhoïm truìng chán giaí (Sarchodina) di âäüng nhåì vaìo pháön dæ ra cuía tãú baìo goüi laì chán giaí (pseudopodia), tuìy theo hçnh daûng cuía chán giaí maì chia thaình caïc daûng sau
Chæång I: Ngaình âäüng váût Chán daûng thuìy läöi: loaûi naìy chia thaình 4 daûng laì (i) chán giäúng ngoïn tay, (ii) chán giäúng læåîi, (iii) hçnh troìn vaì (iv) hçnh phán nhaïnh. Daûng µ chán naìy váûn âäüng nhanh nháút våïi täúc âäü 0.5-3.0 /s Chán daûng såi: coï nhiãöu hay êt såi tuìy theo loaìi, thæåìng daûng nhoün vaì chè coï ngoaûi cháút. Chán daûng tuïi hay daûng rãø: cuîng laì daûng såüi vaì laì håüp pháön cuía ngoaûi cháút nhæng phán nhaïnh vaì. Chán âäúi xæïng: loaûi naìy baïn taûm thåìi, coï liãn quan âãún truûc thán, moüi chán daûng naìy âãöu coï pháön cuäúi åí bãn trong laì mäüt tuyãún naìo âoï. b. Nhoïm truìng roi (Flagellata) coï roi daìi, maînh. Âoï laì cháút nguyãn sinh keïo daìi ra thaình roi, khi xoàõn laûi laìm con váût di chuyãøn vãö phêa træåïc theo hçnh trän äúc hay læåün soïng. Pháön gäúc cuía roi cæïng vaì êt cæí âäüng, thæåìng thç 1 roi chè cæí âäüng khoaíng /2 vãö phêa ngoaìi. Coï loaìi coï hai roi duìng âãø di âäüng nhæng coï loaìi coï thãm mäüt roi phuû nhæng khäng cæí âäüng âæåüc. Nhiãûm vuû cuía roi phuû laì cå quan âënh hæåïng cho váûn âäüng, nhæng cuîng coï khi xoàõn hay váûn âäüng nheû âáøy con váût âi tåïi træåïc. Såüi naìy gäöm 9 såüi nhoí xãúp thaình hai låïp song song nhau nàòm trong mäüt maìng moíng. Gäúc cuía roi gàõn vaìo pháön âáöu cuía tãú baìo, nåi baïm vaìo tãú baìt phæïc taûp, âäi khi phán thaình hai. Gäúc roi laì tuyãún ngoaûi biãn, tå nhoí trong roi näúi våïi tuyãún ngoaûi biãn naìy, bãn caûnh cuía µ nhán tãú baìo. Läúi di âäüng bàòng roi coï täúc âäü 15-300 /s. c. Nhoïm truìng coí (Ciliata) tæång tæû nhæ truìng roi nhæng coï nhiãöu âiãøm khaïc biãût. Tå ngàõn vaì nhiãöu vaì chè coï mäüt tuyãún gäúc, noï xãúp theo chiãöu daìi, theo âæåìng cheïo hay haìng quanh co, sæû váûn âäüng cuía noï theo nhëp læåüng soïng âãöu doüc theo cå thãø con váût. Dæåïi kênh hiãøn âiãûn tæí thç tå xuáút hiãûn thaình âaïm gäöm 11 såüi, mäùi såüi dao âäüng tæû do hay theo chiãöu qua laûi. Truìng µ coí laì nhoïm âäüng váût nguyãn sinh váûn âäüng nhanh nháút täúc âäü 200-1000 /s. 20
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Ngoaìi ra sæû váûn âäüng thæûc sæû cuía âäüng váût nguyãn sinh coìn laì sæû co giaín cuía cå thãø, âoï laì do sæû co cuía caïc haût âàûc biãût trong tãú baìo hay hoaût âäüng co daîn cuía maìng tãú baìo. Âa pháön Protozoa säúng baïm vaìo giaï thãø nhæng thäng thæåìng khi chuïng åí giai âoaûn táûp âoaìn thç âoï chè laì giai âoaûn taûm thåìi chåì khi di chuyãøn âãún vuìng måïi coï giaï thãø thêch håüp våïi tênh cháút baïm cuía cå thãø. 3. Dinh dæåîng vaì tiãu hoaï a. Dinh dæåîng Coï nhiãöu hçnh thæïc dinh dæåîng åí Protozoa. Chuí yãúu åí caïc daûng sau - Thæûc baìo: Protozoa coï thãø láúy pháön thæïc àn nhoí nhæ taío, vi khuáøn kãø caí protozoa nhoí khaïc, âäüng váût âa baìo cåí nhoí, vuûn hæîu cå. - Quang håüp: Nhiãöu loaìi truìng roi coï luûc laûp, coï haût maìu coï khaí nàng quang håüp. - Háúp thu muäúi dinh dæåîng hoìa tan: mäüt säú loaìi coï khaí nàng háúp thu váût cháút hoaì tan nhæ muäúi dinh dæåîng hay cháút hæîu cå âån giaín âãø täøng håüp cháút dæû træí (kiãøu náúm). - Kyï sinh: cuîng thæûc hiãûn åí hçnh thæïc hoaûi sinh kiãøu náúm hay thæûc baìo. - Nhiãöu loaìi cuîng coï daûng dinh dæåîng häøn håüp tæïc laì hai daûng dinh dæåîng âäöng thåìi nhæ thæûc baìo vaì hoaûi sinh, tæû dæåüng vaì dë dæåîng b. Tiãu hoaï Âäúi våïi sinh váût bë thæûc baìo chuïng seî chãút sau vaìi giáy trong khäng baìo tiãu hoaï hay coï thãø täön taûi trong âoï sau vaìi giåì. Men tiãu hoaï tæì nguyãn sinh cháút âæåüc tiãút vaìo khäng baìo tiãu hoaï, coï nhiãöu loaûi enzyme phán giaíi protein, glucid nhæng chæa xaïc âënh âæåüc enzyme phán giaíi lipid. Mäi træåìng tiãu hoaï åí daûng acid våïi pH trong khoaíng 4.0-7.6. 21
Chæång I: Ngaình âäüng váût Khäng baìo tiãu hoaï sau khi tiãu hoaï xoüng thç tråí nãn nhoí laûi do váût cháút tháúm qua maìng vaìo tãú baìo cháút, sau âoï khäng baìo våí ra vaì biãún máút. Thæïc àn âæåüc têch træí vaìo cå thãø nhiãöu hay êt tuìy thuäüc vaìo âiãöu kiãûn sinh thaïi mäi træåìng vaì sinh lyï cå thãø. Daûng cháút dæû træí laûi phuû thuäüc nhiãöu vaìo phæång thæïc dinh dæåîng nhæ boün dë dæåîng (thæûc baìo vaì hoaûi sinh) thç cháút dæû træî laì glycogen hay paraglycogen, boün tæû dæåîng coï cháút dæû træî laì tinh bäüt, paramylum (giäúng nhæ tinh bäüt nhæng khäng laìm chuyãøn maìu iod) vaì cháút beïo. 4. Hä háúp Âa pháön sinh váût trong ngaình protozoa laì sinh váût hiãúu khê, chuïng háúp thu oxy hoìa tan trong mäi træåìng qua maìng tãú baìo vç thãú chuïng coï khaí nàng phaït triãøn täút åí vuìng chè coï haìm læåüng oxy laì 10% baío hoìa. Cuîng coï mäüt säú khäng êt loaìi säúng kyñ khê åí vuìng næåïc thaíi, vuìng coï nhiãöu hæîu cå trong buìn nåi næåïc ténh hay âaïy häö trong luïc máút oxy nhæng khaí nàng naìy chè taûm thåìi, coï thãø cho ràòng nàng læåüng cho hoaût âäüng cuía chuïng láúy tæì sæû phán giaíi cuía quaï trçnh lãn men nhæ åí vi sinh váût vaì náúm. 5. Baìi tiãút Cuîng giäúng nhæ âäüng váût báûc cao, saín pháùm thaíi chuí yãúu laì næåïc, CO2 vaì håüp cháút coï chæïa nitå. Khäng coï cå quan baìi tiãút chuyãn hoaï åí âäüng váût nguyãn sinh, háöu hãút caïc loaûi cháút thaíi nháút laì ure âæåüc thaíi ra mäi træåìng ngoaìi bàòng hçnh thæïc khuãúch taïn. Khäng baìo co boïp laì bäü pháûn âiãöu chènh aïp suáút tháøm tháúu nhàòm loaûi boí næåïc thæìa trong cå thãø. Nhæîng loaìi kyï sinh hay säúng åí vuìng biãøn thç khäng coï loaûi khäng baìo naìy. Bàõt tæì âáöu nhiãöu caïi nhoí nàõm gáön nhau seî liãn kãút vaì håüp nháút laûi thaình caïi låïn hån, âãún mäüt cåí nháút âënh noï seî våí tung vaì phoïng 22
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 cháút têch træí cuía noï ra mäi træåìng ngoaìi. Khäng baìo naìy coï thãø hçnh thaình báút cæï nåi naìo trong tãú baìo. Nhëp co boïp cuía khäng baìo naìy phuû thuäüc vaìo nhiãût âäü, tuäøi, tçnh traûng sinh lyï thæïc àn, näöng âäü muäúi vaì caïc yãúu täú khaïc Cháút thaíi daûng nitå täön taûi trong khäng baìo cuîng tham gia vaìo quaï trçnh âiãöu hoaì aïp suáút nhæng khäng chuí yãúu. 5. Sinh saín a. Sinh saín vä tênh. Âáy laì phæång thæïc sinh saín chuí yãúu cuía protozoa, âoï laì quaï trçnh phán âäi taûo ra hai caï thãø måïi, kãút quaí laì chuïng nhanh choïng taûo quáön thãø vaì chiãúm æu thãú vaì hçnh Hçnh 1.1: caïc phæång thæïc phán chia tãú baìo Protozoa thaình nãn cå quan måïi khi cáön thiãút. Sæû phán chia vä nhiãùm coï khoï khàn åí chäø nhán låïn cuía nhoïm truìng coí. Mäüt säú loaìi næåïc ngoüt säúng tæû do coï phæång thæïc âa phán vaì phán càõt tãú baìo cháút. Âa pháön âäüng váût nguyãn sinh coï tæì 4-12 nhiãùm sàõc thãø (NST) nhæng chè coï vaìi loaìi coï 2 NST vaì âàûc biãût laì Amoeba proteus coï 500-600 NST. b. Sinh saín hæîu tênh. Trong âiãöu kiãûn thuáûn låüi cho sæû phaït triãøn thç âa pháön phán chia nhanh choïng nhæng khi gàûp âiãöu kiãûn báút låüi hay máût âäü cao thç truìng coí thãø hiãûn hai hçnh thæïc phæïc taûp laì tiãúp håüp vaì tæû giao. Tiãúp håüp: caïc tãú baìo truìng roi kãút håüp thaình tæìng âäi vaì dênh nhau theo chiãöu doüc. Tiãúp theo laì sæû phán raí nhán låïn, caïc quaï trçnh phán chia giaïn phán vaì giaím phán xaíy ra cho nhán nhoí vaì coï sæû trao âäøi váût cháút tæì caïc nhán nhoí. Quaï trçnh trao âäøi vaì kãút håüp nhán nhoí toaû ra sæû âäöng nháút vãö nhán cho mäùi 23
Chæång I: Ngaình âäüng váût caï thãø tiãúp håüp. Sau âoï con váût taïch ra vaì hçnh thaình laûi nhán låïn tæì caïc váût cháút cuía nhán nhoí. Diãùn biãún cuía sæû tiãúp håüp âæåüc toïm tàõc thaình så âäö sau: O O O Nhán tiãu biãún Nhán nhoí 1 O O O Nhán âënh cæ O O O Nhán di âäüng O (kãút håüp) O O Nhán âënh cæ Nhán låïn O O O Nhán di âäüng O Nhán nhoí Nhán nhoí 2 O O Nhán tiãu biãún OO Hçnh 1.2: Så âäö cuía quaï trçnh tiãúp håüp. Tæû giao: laì quaï trçnh trao âäøi nhán trong tæìng caï thãø riãng biãût, bao gäöm caïc quaï trçnh phán chia, háúp thuû cuía nhán låïn vaì sæû phán càõt cuía nhán nhoí. Quaï trçnh phán chia cuía nhán nhoí thepo sæû hçnh thaình laûi cuía nhán låïn. Cuîng nhæ quaï trçnh tiãúp håüp, sæû tæû giao hoaìn táút trong vaìi ngaìy. Nguäön gäúc hay nguyãn lyï cuía quaï trçnh tiãúp håüp vaì tæû giao laì hiãûn tæåüng laìm måïi laûi cå thãø do quaï trçnh chuyãøn âäøi NST vaì gene. Theo quan âiãøm sinh lyï thç täúc âäü phán chia vaì sæïc säúng täút seî taûo quáön thãø måïi maûnh hån, thêch nghi hån Hiãûn tæåüng naíy chäöi laì âàûc tênh cuía nhoïm truìng äúng huït (Suctoria). Coï hai daûng laì chäöi nàòm ngoaìi vaì nàòm trong cå thãø. Våïi loaûi chäöi nàòm trong trong thç chuïng nhanh choïng råìi khoíi cå thãø meû thaình daûng áúu tuìng coï tå, båi läüi tæû do vaìi giåì räöi baïm vaìo giaï thãø máút tå vaì phaït triãøn thaình caï thãø træåíng thaình. Khaí nàng máút âi tæìng pháön cå thãø trong quaï trçnh taûo thãú hãû måïi laì ráút låïn, nãúu mäüt pháön nguyãn sinh cháút âæåüc phán càõt maì khäng coï nhán thç noï 24
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 seî chãút nhæng nãúu coï mäüt hay chè mäüt pháön nhán thç chuïng seî phaït triãøn thaình caï thãø måïi hoaìn chènh. c. Taûo baìo nang. Quaï trçnh naìy ráút hiãúm gàûp åí protozoa biãøn nhæng ráút phäø biãún åí nhæîng loaìi næåïc ngoüt. Sæû taûo thaình baìo nang coï thãø do âiãöu kiãûn mäi træåìng báút låüi nhæ khä, noïng, laûnh, thiãúu thæïc àn, hoaï cháút Âáöu tiãn cuía quaï trçnh laì con váût cuäün troìn laûi, máút tå hay roi vaì âäi khi máút caí nhæîng baìo quang khaïc. Kãú âoï vaïch tãú baìo daìy lãn thæåìng thç gáúp âäi, cæïng vaì dai bao láúy con váût, coï khi låïp thæï ba bãn trong cuîng âæåüc thaình láûp. Daûng baìo nang naìy coï thãø chëu âæûng âæåüc sæû sáúy khä, âäng laûnh hay nhiãût âäü cao. Chuïng coï thãø täön taûi nhiãöu thaïng, nhiãöu nàm coï khi lãn âãún 40 nàm. Khi mäi træåìng thuáûn låüi thç máút baìo nang vaì taûo ra mäüt quáön thãø våïi nhiãöu caï thãø måïi (chè åí mäüt vaìi loaìi) vç coï sæû phán càõt bãn trong baìo nang. 6. Táûp tênh vaì sinh thaïi Dæûa vaìo sæû tiãúp nháûn vaì phaín æïng cuía chuïng våïi caïc tiãúp xuïc, thæïc àn, troüng læûc, aïnh saïng, hoaï cháút coï thãø coi âoï laì phaín æïng cuía nguyãn sinh cháút. Nhæîng loaìi coï cå quan caím thuû âàûc biãût nhæ âiãøm màõt cuía truìng roi laì sæû kãút tuû cuía caïc haût ngoaûi biãn gáön våïi vuìng caîm nháûn aïnh saïng cuía tãú baìo cháút. Nhæîng phaín æïng âoï giuïp con váût nháûn biãút vaì âi vãö phêa coï aïnh saïng. Trong âiãöu kiãûn bçnh thæåìng thç khäng tháúy âæåüc phaín æïng vaì táûp tênh cuía protozoa, nhæng trong âiãöu kiãûn báút låüi nháút laì vuìng coï nhiãöu biãún âäüng thç tháúy chuïng coï khuynh hæåïng âi vãö phêa thuáûn låüi chuïng thæûc hiãûn theo phæång thæïc “thæí vaì sai” hay “traïnh âi”. Mäüt säú loaìi coï phaín æïng nghëch. Häö ao laì nhæîng vuìng cæ truï cuía nhiãöu loaìi protozoa màûc duì säú læåüng noï khäng cao làõm, caïc thuíy væûc naìy âæåüc phán chia thaình nhiãöu vuìng cæ truï 25
Chæång I: Ngaình âäüng váût våïi nhiãöu daûng äø sinh thaïi khaïc nhau. Vuìng miãûng häö laì nguäön cung cáúp næåïc nhæng coï êt loaìi phán bäú, nhæng sang muaì heì säú læåüng coï thãø lãn âãún 5 M tãú baìo /Lêt. Næåïc nhiãùm báøn ráút giaìu vãö thaình pháön loaìi nhæ Euglypha, Amoeba, Vorticella, Difflugia chuïng âæåüc goüi laì protozoa næåïc thaíi. Quáön thãø truìng roi phaït triãøn maûnh vuìng giaìu oxy. Euglena åì vuìng nhiãöu hæîu cå, Testacea åì vuìng âáöm láöy coï rong rãu. Loaìi coï haût maìu thæåìng åí gáön bãö màût hay caïc thuíy væûc nhoí. Âãø chëu âæûng våïi âiãöu kiãûn khaïc nghiãût cuía mäúi træåìng, chuïng taûo thaình baìo xaïc vaì âáy cuîng laì cå häüi taûo sæû phán bäú räüng cho chuïng. Nhçn chung truìng roi nhaûy caím hån truìng coí, truìng chán giaí åí mæïc trung bçnh. Nhiãöu âäüng váût âa baìo coï protozoa säúng trãn bãö màût hay trãn mang, cuîng chæa xaïc âënh âæåüc âoï laì häüi sinh hay kyï sinh nhæ Suctoria säúng trãn mai ruìa hay trãn voí hoàûc pháön phuû cuía giaïp xaïc, Trichodina ngoaûi kyï sinh trãn caï. Protozoa cuîng laì váût chuí cho sinh váût khaïc kyï sinh nhæ vi khuáøn, taío lam, luûc taío vaìng (zoochlorella, zoocyanella vaì zooxanhthella). Âäúi våïi taío chuïng láúy CO2, håüp cháút ni tå vaì phospho tæì quaï trçnh trao âäøi cháút cuía protozoa ngæåüc laûi chuïng cung cáúp oxyvaì håüp cháút hydrocarbon cho protozoa 7. Thu tháûp máùu váût vaì con giäúng. Duìng læåïi phiãu sinh âãø thu tháûp protozoa. Coï thãø thu rãù cáy hay laï cáy ngáûp næåïc, cháút hæîu cå åí âaïy ao, buìn mãöm hay vaïn boüt åí bãö màût âãø læûa láúy protozoa. Caïc máùu váût sau khi thu tháûp thç cho vaìng nghiãûm räöi phán láûp: truìng roi hay truìng coï sàõc âiãøm thç di âäüng vãö phêa coï aïnh saïng, Amoeba nàòm trong maînh vuûn hæîu cå coìn truìng coí thç läüi trãn màût næåïc 26
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 8. Cäú âënh máùu Nghiãn cæïu protozoa bàòng máùu säúng thç thêch håüp nháút, caïc loaûi hoaï cháút cäú âënh coï thãø laìm biãún daûng tãú baìo ráút khoï xaïc âënh chênh xaïc âæåüc. - Nhoí vaìi gioüt máùu (máùu nuäi) vaìo lame loîm, phuí lamelle laûi vaì daïn bàòng vaseline thç coï thãø quan saït âæåüc trong vaìi giåì. - Âæa vaìi såi bäng hay såüi thuíy tin vaìo máùu trãn lam âãø haûn chãú vuìng hoaût âäüng cuía truìng coí. - Cháút nháöy nhæ agar, gelatin coï thãø duìng täút nhæng täút nháút laì cháút nháöy cuía methyl cellulose (cäng thæïc chãú dung dëch naìy laì hoaì tan 10 g methyl cellulose våïi 90 ml næåïc, nhoí mäüt gioüt dung dëch naìy våïi 1 gioüt máùu räöi âáûy lamelle thç quan saït âæåüc). - Methylene blue coï thãø nhuäüm maìu cho protozoa, thæûc hiãûn bàòng caïch cho Methylene blue len lam räöi laìm khä sau âoï nhoí gioüt máùu lãn, quaï trçnh bàõt maìu xaíy ra. - Dung dëch Noland coï thãø duìng âãø nhuäüm maìu truìng roi vaì truìng coí (dung dëch Phenol baío hoìa 80 mL, Formalin 20 mL, Glycerin 4 mL vaì Gentian violet 20 mg), nhoí 1 gioüt dung dëch naìy lãn lame, cho vaìo 1 gioüt máùu räöi âáûy lamelle laûi. 9. Vai troì - Tham gia vaìo chu trçnh váût cháút trong thuíy væûc, laì mäüt màõc xêch trong chuäøi thæïc àn. - Mäüt vaìi loaìi nåí hoa gáy muìi khoï chëu laìm aính hæåíng cháút læåüng thët cuía caï nuäi. - Thæåìng aính hæåíng khäng täút cho âåìi säúng con ngæåìi II. Hãû Thäúng Phán Loaûi vaì Caïc Giäúng Loaìi Thæåìng Gàûp åí ÂBSCL. 27
Chæång I: Ngaình âäüng váût Ngaình âäüng váût nguyãn sinh âæåüc phán chia thaình ba ngaình phuû: âoï laì Sarchomastigophora, Sporozoa vaì Ciliophora. 1. Ngaình phuû Sarcomastigophora Bao gäöm caïc loaìi âäüng váût nguyãn sinh coï cå quan váûn chuyãøn, coï mäüt loaûi nhán, coï khaí nàng sinh saín huîu tênh. - Täøng låïp Mastigophora (Flagellata): sinh váût trong âån vë phán loaûi naìy coï mäüt hay nhiãöu roi, daûng âån âäüc hay táûp âoaìn, sinh saín vä tênh bàòng caïch phán doüc, tæû dæåîng, dë dæåîng hay caí Hçnh 1.3: Caïc daûng phäø biãún cuía hay. Mastigophora. A: Chlamydomonas; B: - Låïp Euglena; C: Chilomonas paramoecium; D: Bodo; E: Ceratium; c: haût maìu; cy: miãûng; cv: khäng baìo Phytomastigophorea: co boïp; n: nhán; p: tinh bäüt; rc: haût têch luíy glucid; s: âiãøm màõt. sinh váût trong hãû thäúng naìy coï sàõc täú quang håüp, coï 1 hay roi, háöu hãút säúng tæû do. - Låïp Zoomastigophorea: nhæîng sinh váût trong låïp naìy khäng coï sàõc täú quang håüp, säúng tæû do hay kyï sinh, coï 1 hay nhiãöu roi. - Täøng låïp Opalinata: coï nhiãöu haìng tå, khäng coï miãûng, coï hai hay nhiãöu nhán nhæng chè mäüt daûng, laì kyï sinh. - Täøng låïp Sarchodina: coï chán giaí, coï mäüt säú giai âoaûn phaït triãøn coï roi, tãú Hçnh 1.4: Caïc daûng sinh váût Sarcodina. A: Amoeba; B: nhçn ngang Arcella; C: nhçn trãn xuäúng Arcella; D: Actynophrys; a: chán âäöng truûc, cv: khäng baìo co boïp; fv: khäng baìo chæïa thæïc àn; n: nhán; l chán daûng thuìy, t: voí. 28
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 baìo coï voí hay khäng coï voí bao, sinh saín vä tênh bàòng caïch phán càõt. - Låïp Truìng Chán rãù (Rhizopoda): âäúi xæïng hçnh cáöu, co chán daûng thuìy hay daûng såi. - Bäü Coï voí (Testacida): chán thuìy, coï voí cæïng bao ngoaìi. + Hoü Arcellidae: Voí khäng coï pháön dênh, chán thuìy êt phán nhaïnh. Hçnh 1.5: Mäüt säú daûng cuía Difflugidae, Caïc giäúng loaìi thæåìng Arcellidae vaì Euglyphidae. tháúy laì Arcella polypora, Arc. vulgaris, Arc. discoides. + Hoü Difflugidae: voí coï pháön dênh bãn ngoaìi, caïc giäúng thæåìng tháúy laì Centropyxis (voí khäng coï cäø cong, hçnh troìn, træïng hay hçnh âéa, coï mäüt läø, âäöng tám), Difflugia (läø voí khäng âäöng tám),. + Hoü Euglyphidae: voí coï pháön dênh âãöu nhæ vaíy, coï giäúng Euglypha laì phäø biãún. - Bäü chán læåïi (Proteomyxida): chán læåïi daûng phoïng xaû - Bäü Amip (Amoebida): Chán daûng thuìy, khäng voí. Thæåìng tháúy laì hoü Amoebidae vaì giäúng Amoeba våïi hai loaìi Am. guttula vaì Am.polypoidia. 29
Chæång I: Ngaình âäüng váût - Låïp Truìng màût tråìi (Actinopoda): âäúi xæïng hçnh cáöu, chán âäöng truûc. 2. Ngaình phuû Sporozoa Caïc loaìi naìy hçnh thaình baìo tæí trong voìng âåìi cuía noï, mäüt daûng nhán, khäng coï roi hay tå, säúng kyï sinh. 3. Ngaình phuû Ciliophora Cáúu taûo chuïng coï tå âån giaín hay phæïc taûp, coï hai daûng nhán, sinh saín vä tênh bàòng phán càõt vaì soï nhiãöu caïch sinh saín hæîu tênh. - Låïp Ciliata: coï âàûc Hçnh 1.6: Caïc daûng sinh váût Ciliata. A: Chilodonella; E: Paramoecium; F: Stylonychia; D: âiãøm chung nhæ âàûc âiãøm cuía Vorticella; B: Coleps; C: Cyclidium; am: maìng miãûng; az: vuìng miãûng; c: miãûng; cp: vuìng miãûng; ngaình phuû. ct: khäng baìo tiãu hoaï; cv: khäng baìo co boïp, fv: - Bäü Holotrichia: khäng baìo chæa thæïc àn; ma: nhán låïn; mc: tå ngoaìi; mi: nhán nhoí; ob: tuïi miãûng; pd: déa miãûng; tå âån giaín vaì coï mäüt t: tuïi läng; um: maìng uäún læåün; v: tiãön âçnh. daûng - Bäü Peritrichia: tå trãn thán biãún máút khi con váût træåíng thaình nhæng tå quanh miãûng phaït triãøn.Cå thãø daûng cuäúng daìi, áúu truìng säúng tæû do. - Bäü Suctoria: khäng coï tå khi thaình thuûc, khäng coï cuäúng, baïm vaìo giaï thãø bàòng äúng khäng co giaín âæåüc, láúy thæïc àn bàòng caïch huït, áúu truìng säúng tæû do, sinh saín bàòng caïch moüc chäöi. - Bäü Spirotrichia: coï êt tå, daûng läng laì phäø biãún, tå quanh miãûng roí raìng. 30
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Taìi Liãûu Tham Khaío 1. Thaïi Tráön Baïi, Hoaìng Âæïc Nhuáûn, Nguyãùn vàn Khang. 1970. Âäüng váût khäng xæång (táûp 1). Nhaì xuáút baín Giaïo duûc - Haì näüi. 2. Edmondson. W.T. 1959. Freshwater Biology (second edition). University of Washinton, Seattle 3. Robert W. Pennak. 1978. Fresh-water invertebrates of the United states. A wiley-interscience publication. 4. Shirota. A and T. D. An. 1966. Plankton of south Vietnam. Nhatrang Oceangraphy Institute. 31
Chæång II LÅÏP TRUÌNG BAÏNH XE (ROTATORIA) Truìng Baïnh xe âæåüc Leeuwenhoek nghiãn cæïu vaì mä taí âáöu tiãn vaìo nàm 1703, tæì âoï noï âæåüc nhiãöu nhaì vi sinh váût vaì thuíy sinh váût nghiãn cæïu. Chuïng laì sinh váût hiãøn vi våïi chiãöu daìi khoaíng 0.04 - 2.5mm thæåìng trong khoaíng 0.1-0.5 mm. Âæåüc goüi tãn laì truìng baïnh xe båíi vç nhiãöu loaìi coï voìng tå giäúng nhæ baïnh xe quay âäöng bäü. Chuïng phán bäú ráút räüng tæì vuìng ven båì âãún vuìng næåïc sáu cuía nhæîng häö låïn cho âãún caïc vuîng næåïc ráút nhoí, chuïng cuîng coï thãø âæåüc tçm tháúy trong âáút áøm vaì cáy coí âang phán huíy. Pháön låïn säú læåüng truìng baïnh xe phaït hiãûn âæåüc laì con caïi. Con âæûc thç nhoí hån, nhanh choïng chãút, êt khi säúng quaï 3 ngaìy. I. Âàûc Âiãøm Chung 1. Âàûc âiãøm chung. Nhæîng sinh váût trong låïp Truìng baïnh xe âæåüc chia thaình hai bäü laì Bäü noaîn saìo chàôn (Digononta) vaì Bäü noaîn saìo leî (Monogononta). a. Bäü noaîn saìo chàón. Nhæîng caï thãø caïi trong bäü noaîn saìo chàón coï hai buäöng træïng, mäüt haìm nghiãön vaì khäng coï pháön äúng ngáöm hay pháön voí. Bäü naìy âæåüc chia thaình hai bäü phuû laì Bdelloidea vaì Seisonidea.
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Bäü phuû Seisonidea chè coï mäüt giäúng laì Seison noï âæåüc coi laì sinh váût häüi sinh våïi giaïp xaïc biãøn, buäöng træïng cuía chuïng khäng coï noaîn hoaìng, con âæûc phaït triãøn täút, voìng tiãm mao hay tå quanh âáöu (corona) âån giaín. Bäü phuû Bdelloidea thæåìng xuáút hiãûn trong næåïc ngoüt, buäöng træïng coï chæïa noaîn hoaìng, con âæûc êt âæåüc tçm tháúy, coï pháön sinh saín âån tênh, voìng tiãm mao phaït triãøn maûnh. b. Bäü noaîn saìo leî. Bäü noaîn saìo leî chiãúm khoaíng 90% trong täùng säú loaìi Truìng baïnh xe âæåüc biãút. Chuïng coï mäüt buäöng træïng, haìm nghiãön khäng coï phiãún nghiãön. Chuïng coï voí hay khäng coï voí. Caï thãø âæûc chè âæåüc tçm tháúy trong mäüt vaìi loaìi, chuïng coï kêch Hçnh 3.1: Hçnh daûng cuía mäüt loaìi thæåïc nhoí vaì åí daûng thoaïi hoaï. Bäü naìy chia thaình thuäüc bäü noaîn saìo chàón. b: naío; eb: tuyãún baìi tiãút; i: ruäüt; m: haìm ba bäü phuû laì Ploima, Flosculariacea vaì nghiãön; pg: tuyãún chán; pt: nguyãn âån tháûn; s: moïc chán; sg: tuyãún Collothecacea. næåïc boüt; st: daû daìy; v: tuyãún noaín hoaìng. + Trong bäü phuû Ploima bao gäöm caïc loaìi säúng båi läüi tæû do, ven båì hay åí vuìng triãöu. Chuïng laì nhæîng loaìi coï chán vaì coï 2 ngoïn. Voìng tiãm mao khäng låïn làõm. + Bäü phuû Flosculariacea bao gäöm nhæîng loaìi säúng tæû do, khäng coï cuäúng khi træåíng thaình. Coï chán nhæng khäng coï ngoïn, thæåìng thç coï bao bàòng cháút keo. Voìng tiãm mao khäng låïn làõm. + Bäü phuû Collothecacea gäöm nhæîng loaìi coï voìng tiãm mao ráút låïn vaì miãûng nàòm giæîa tiãm mao giäúng nhæ caïi phiãøu, chuïng säúng âån âäüc, coï cuäúng. 34
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Hçnh thaïi cå thãø cuía Truìng baïnh xe laì kãút quaí cuía quaï trçnh thêch nghi, thæåìng thç cå thãø coï hçnh truû daìi coï khi tæì daûng laï thaình daûng cáöu. Cå thãø chia laìm ba pháön riãng biãût laì âáöu, thán vaì chán. + Pháön âáöu thç phán biãût våïi caïc pháön khaïc roí màûc duì khäng coï cäø. Pháön ngoaìi cuía voìng tiãm mao laì tå nhæng säú læåüng vaì Hçnh 3.2: Caïc daûng haìm nghiãön tiãu chuáøn. A1-B1: haìm nghiãön daûng cardate hçnh daûng tå ráút cuía Lindia; A1: màût sau; B1: màût buûng; C1-D1: haìm nghiãön cuía Asplanchna; C1: màût sau; D1: màût træåïc; E1: haìm daûng Forcipate cuía Dicranophorus; F1: biãún âäüng. Chæïc haìm nghiãön daûng Uncinate cuía Stephanoceros; A2-B2: haìm cuía Notomata; A2: màût sau; B2: màût buûng; D2-E2: haìm cuía Cephalodella; D2: màût sau; E2: nàng cuía voìng tiãm màût buûng; F2: haìm cuía Synchaeta; f: fulcrum; m: manubrium; r: ramus; s: uncus phuû; u: uncus. mao laì láúy thæïc àn vaì váûn âäüng. Miãûng nàòm åí pháön træåïc vaì giæîa voìng tiãm mao, gáön cuäúi hay màût buûng. 35
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Haìm nghiãön laì mäüt cáúu truïc âàûc biãût cuía hãû tiãu hoïa åí Truìng baïnh xe vaì khäng thãø so saïnh våïi bäü pháûn naìo cuía sinh váût khaïc. Noï coï hçnh daûng cuí haình, nàòm giæîa háöu vaì thæûc quaín. Noï bao gäöm mäüt haìng cå xãúp phæïc taûp hçnh thaình mäüt bäü haìm cæïng trong suäút (goüi laì trophi) duìng âãø bàõt, xeï, nghiãön hay nhai thæïc àn + Pháön cuäúi cuía chán coï 2 hay nhiãöu âäút nhæng coï khi khäng coï, thæåìng thç coï 2 goüi laì ngoïn (âäi khi khäng coï hay coï 3 hoàûc 4). Háu män hay läù sinh duûc nàòm åí pháön læng gäúc chán. + Pháön thán: bãö ngoaìi bao phuí bàòng mäüt låïp chitin dæåïi biãøu bç. Noï laì låïp moíng nhæng chè åí pháön âáöu thç daìy hån coï daûng nhæ caïi âãûm vaì coï thuìy hæåïng vaìo trong. ÅÍ mäüt vaìi loaìi, låïp chitin ráút moíng vaì mãöm deío nhæng vaìi loaìi khaïc thç daìy hån vaì cæïng goüi laì voí. Voí coï khi keïm phaït triãøn, bao gäöm nhiãöu pháön deûp, moîng, co giaîn âæåüc, thæåìng laì mäüt pháön cuía voí chitin cuía thán hay coï khi chuïng daìy, cæïng giäúng nhæ caïi häüp, coï chaûm träø, khäng co giaîn âæåüc, bao láúy toaìn thán, âa pháön cuía chán vaì mäüt vaìi pháön cuía âáöu. Vãö sæû biãún âäøi tæì mãöm sang cæïng cuía voí cuîng tháúy mäüt säú daûng trung gian (thê duû nhæ giäúng Cephalodella). Trong bäü phuû Bdelloidea cå thãø chia thaình nhiãöu âoaûn nhæng noï chè laì sæû phán chia bãn ngoaìi âãø chè ra caïc vuìng gáúp nãúp cuía låïp chitin khi con váût co ruït, thäng thæåìng coï 15-18 âäút nhæ thãú, nhæng âoï khäng phaíi laì âäút tháût sæû. Maìu tháût sæû cuía cå thãø laì maìu håi xaïm, håi vaìng âäi khi têm hay håi xanh nhæng thæåìng thç maìu thãø hiãûn laì pháön thæïc àn trong äúng tiãu hoaï vaì cháút thaíi trong bäü pháön chæïa cháút baìi tiãút. 2. Cáúu truïc cuía hãû thäúng tå quanh âáöu. 36
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Coï thãø noïi daûng nguyãn thuíy cuía hãû thäúng tiãm mao quanh âáöu laì hãû thäúng træåìng boì cuía Ploima. Noï chè âån thuáön coï mäüt bãö màût nghiãn åí phiaï træåïc pháön buûng våïi êt hay nhiãöu tå bao phuí. Vuìng quanh miãûng coï ráút nhiãöu tå bao phuí nhæng vuìng miãûn naìy coï thãø måí räüng ra khiãún cho tå chè phuí vaìi chäø hay caí voìng tiãm mao (hçnh 3.3A). Tæì daûng âån giaín noï phaït triãøn dáön tråí thaình phæïc taûp nhæ nhiãöu loaìi. Våïi âäü daìy vaì ngàõn cuía tå trãn voìng tiãm mao coï thãø taûo thaình hçnh âaïm máy hay khoïm hoa (hçnh 3.3B). Ngoaûi træì vuìng miãûng thç åí vaìi loaìi trãn voìng tiãm mao coï ráút êt hay khäng coï tå nhæ trãn loaìi Eosphora spp. Ephiphanes spp vaì mäüt säú loaìi khaïc coï vuìng miãûng nhoí nhæng pháön tiãm mao khoeí vaì coï nhiãöu haìng tå Hçnh 3.3. Hçnh aính cuía voìng tiãm mao cuía mäüt säú loaìi tiãu biãøu. Maìng vaì tå låïn biãøu diãøn bàòng cháúm låïn, tå nhoí laì cháúm nhoí. A: trong suäút taûo Dicranophorus màût buûng; B: Floscularia màût sau, coï thãø hiãûn xoang miãûng; C: Philodina màût sau; D: Conochilus màût sau; E: Cyrtonia màût thaình âaïm hay taûo bung; F: Synchaeta màt læng. thaình nhuï läöi trãn voìng tiãm mao. Synchaeta spp coï tå caîm giaïc trãn voìng tiãm mao (hçnh 3.3 F), coï nhiãûm vuû nhæ laì tai. 3. Váûn âäüng vaì di chuyãøn. 37
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Sæû váûn chuyãøn hay chuyãøn âäüng trong táöng næåïc laì do quaï trçnh hoaût âäüng cuía voìng tiãm mao, sæû váûn âäüng nhæ thãú laì sæû kãút håüp cuía sæû xoàõn vàûn theo truûc vaì sæû chuyãøn âäüng theo voìng troìn cuía con váût. Caïc loaìi nhæ Filinia, Hexarthra vaì Polyarthra thæåìng di âäüng bàòng caïch thçnh lçnh phoïng âi nhåì vaìo sæû häø tråü cuía pháön phuû. Háöu hãút sinh váût trong låïp Truìng Baïnh xe laì sinh váût båi läüi tæû do, âäúi våïi nhæîng loaìi khäng phaíi laì phiãu sinh váût, chuïng coï chán vaì coï ngoïn coï thãø træåìng hay boì trãn giaï thãø âoï laì kãút quaí cuía sæû phäúi håüp giæîa voìng tiãm mao quanh âáöu vaì hoaût âäüng âáøy cuía ngoïn chán. Coï khaí nàng caïc ngoïn chán seî âënh hæåïng suäút quaï trçnh boì vaì båi. ÅÍ chán vaì ngoïn cuía Truìng baïnh xe coï tuyãún chán, tuyãún naìy tiãút ra cháút giuïp cå thãø baïm dênh vaìo giaï thãø. 4. Haìm vaì phiãún nghiãön. Theo hçnh thaïi vaì hoaût âäüng cuía haìm nghiãön vaì pháön nghiãönthç tháúy noï coï sæû khaïc biãût låïn theo táûp tênh säúng cuía con váût nháút laì táûp tênh láúy thæïc àn. Thæïc àn âæåüc âæa vaìo miãûng bàòng hoaût âäüng cuía voìng tiãm mao, xuäúng âãún háöu vaì vaìo thæûc quaín. Chè åí pháön træåïc màût læng cuía haìm nghiãön coï nhæîng häú cho pheïp thæïc àn âi qua. Pháön gäúc cuía cå quan naìy coï nhiãöu boï cå vaì haìm cæïng âiãöu khiãøn sæû hoaût âäüng cuía caí pháön haìm. Xuyãn qua haìm nghiãön, thæïc àn phaíi âæåüc chuyãøn qua phiãún nghiãön. Phiãún nghiãön coï mäüt maính giæîa vaì ba âäi maînh bãn, hçnh daûng cuía chuïng biãún âäøi vaì phán chia âàûc biãût. Pháön gäúc goüi laì fulcrum laì nãön cho hai pháön rami baïm vaìo, bäü ba naìy goüi laì incus (Fulcrum + 2 rami = incus). Hai pháön unci coï ràng vaì biãún âäüng theo nhiãöu mæïc, mäùi maînh coï nhiãöu ràng baïm phêa bãn taûo thaình manubrium. Sæû kãút håüp giæîa uncus vaì manubrium 38
Chæång II: Låïp Truìng baïnh taûo thaình malleus (Uncus + manubrium = malleus). Nhæ thãú phiãún nghiãön (trophi) bao gäöm mäüt incus vaì hai malleus (trophi = incus + 2 mallei). Cuäúi cuìng cho tháúy haìm nghiãön gäöm taïm phiãún cå baín nhæng hçnh daûng khaïc nhau coï thãø chia laìm 6 kiãøu chênh. a. Kiãøu Malleate (hçnh 3.4B): âàûc træng cho loaìi phiãu sinh yãúu âuäúi. b. Kiãøu Virgate (hçnh 3.2): nhoïm naìy coï fulcrum daìi vaì coï pháön gäúc to âãø baïm vaìo pháön dæåïi háöu. Pháön cå khoeí giäúng nhæ caïi voìm åí phiaï trãn cuía pháön dæåïi háöu thç tæû do vaì âæåüc bao bàòng låïp chitin, khi noï co ruït coï hoaût âäüng nhæ laì piston âæa thæïc àn vaìo miãûng vaì läø nghiãön. Hçnh 3.4. Mäüt säú daûng haìm nghiãún. A-B: haìm Malleate cuía Nhæîng sinh váût Epiphanes senta; A: caûnh traïi; B: caûnh træåïc; C: caûnh træåïc cuía haìm nghiãön kiãøu Malleoramate åí Floscularia; D-E: så âäö cuía trong låïp truìng haìm daûng ramate cuía noaîn saìo chàón; D: nhçn thàóng; E: caûnh træåïc baïnh xe coï cáúu taûo haìm nghiãön kiãøu naìy coï khaí nàng huït cháút dëch tæì tãú baìo thæûc váût vaì vi sinh váût khaïc. Plankton, periphyton vaì maînh vuûn hæîu cå laìc àn chuí yãúu cuía nhoïm sinh váût naìy. c. Kiãøu Cardate (hçnh 3.1 A, B): daûng haìm nghiãön naìy xuáút hiãûn trong täøng hoü Lindiinae, chæïc nàng laì huït nhæng caí haìm nghiãön coï thãø dao âäüng quanh truûc ngang, vaì náng âåí cho pháön trãn háöu, thæïc àn chênh 39
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 cuía sinh váût thuäüc täøng hoü naìy periphyton vaì maînh vuûn hæîu cå, vai troì váût dæî laì taûm thåìi. d. Kiãøu Forcipate (hçnh 3.6 E): phiãún nghiãön daìi, cæïng chëu âæûng cho pháön læng buûng, thêch håüp cho viãûc thoì ra ngoaìi miãûng âãø bàõt vaì xeï con mäöi 1 (protozoa vaì âa baìo cåí nhoí), coï thãø thoì ra tåïi /2 chiãöu daìi. e. Kiãøu Incudate (hçnh 3.6 C,D): phiãún nghiãön täön taûi vaì caïc pháön khaïc thoaïi hoaï ngoaûi træì rami läöi ra nhæ caïi keûp. Pháön cå cuía haìm nghiãön giaím, thæïc àn cuía nhoïm naìy chuí yãúu laì âäüng váût näøi. f. Kiãøu Ucinate (hçnh 3.6 F): loaûi naìy thêch håüp cho viãûc càõn xeï vaì tiãu hoaï plankton, periphyton vaì detritus, mäüt maînh trung gian hay pháön uncus phuû laì pháön di âäüng chênh trãn rami. g. Kiãøu Ramate (hçnh 3.7 D, E): loaûi naìy âàûc træng cho boün àn periphyton , plankton vaì vuûn hæîu cå. Caïc pháön khaïc tiãu giaím ngoaìi træì pháön unci coìn laûi daûng baïn nguyãût. Khäng coï fulcrum. h. Kiãøu Malleoramate (hçnh 3.7 C): daûng naìy giäúng våïi daûng Ramate nhæng coï vaìi ràng buûng âáöu tiãn låïn hån, håi phaït triãøn vaì taïch råìi trong khi pháön ràng coìn laûi thç nhoí hån. Fulcrum täön taûi nhæng nhoí. 5. Thæïc àn vaì phæång thæïc bàõt mäöi. Trong nhoïm Truìng baïnh xe àn thæûc váût säúng baïm vaì säúng tæû do laì nhæîng sinh váût àn loüc, thuû âäüng nhæ Filinia, Keratella; Euchlanis, Brachionus Voìng tiãm mao quanh âáöu laì bäü pháûn quan troüng cuía con váût hæåïng thæïc àn trong næåïc nhæ periphyton, sinh váût näøi cåí nhoí khaïc vaì maînh vuûn hæîu cå táûp trung laûi åí våïi nhoïm àn taûp thç chuïng coï thãø láúy nhæîng maînh hæîu cå våïi cåí thêch håüp. Boün bàõt mäöi chuí âäüng nhæ Asplanchna, Synchaeta, Trichocerca seî phaït hiãûn ra con mäöi cuía noï nhåì vaìo ráu caîm giaïc hay sæû phaït hiãûn hoaût cháút sinh hoaï 40
Chæång II: Låïp Truìng baïnh naìo âoï. Thæïc àn cuía chuïng laì sinh váût âa baìo cåí nhoí, truìng baïnh xe nhoí khaïc vaì phiãu sinh hay cháút lå læîng. Boün boì træåìng khäng coï voìng tiãm mao hay voìng naìy keïm phaït triãøn nhæ Cupelopagis, Acyclus vaì Atrochus coï mäüt caïi miãûng hçnh caïi phãøu låïn, khi con mäöi âi vaìo trong phãøu naìy thç chuïng nhanh choïng kheïp miãûng laûi bàõt láúy con mäöi vaì tiãu hoaï. Ngoaìi ra coìn coï mäüt säú loaìi säúng tæû do, coï táûp tênh láúy thæïc àn ráút maûnh nhæ Acylus inquietus säúng trong táûp âoaìn cuía Siantherina vaì chuïng àn nhæîng con nhoí váûn âäüng cháûm. Dicranophorus isothes säúng trong quáön thãø cladocera chuïng àn xaïc chãút cuía copepoda, cladocera vaì caí giun êt tå. 6. Hãû tiãu hoaï Háöu hãút sinh váût thuäüc bäü phuû Bdellpoidea, Poima vaì Flosculariacea coï hãû thäúng tiãu hoaï tæång tæû nhau. Miãûng coï daûng mäüt khe heûp, háöu coï tå phuí âæa vaìo mäüt khoang träúng cuía haìm nghiãön, quanh haìm coï ráút nhiãöu tuyãún næåïc boüt nhoí, noï âi vaìo pháön trãn háöu räöi âãún pháön læng hay phiaï sau læng cuía haìm nghiãön. Pháön trãn háöu räüng, coï vaïch daìy nhæ laì daû daìy coï tå, háöu hãút thæïc àn âæa vaìo âáy âæåüc tiãu hoaï vaì háúp thuû. Thæåìng coï mäüt âäi buäöng træïng hay tuyãún buûng hçnh daûng giäúng nhæ traïi âáûu nàòm phêa træåïc daû daìy. Ruäüt phán biãût roí hay khäng phán biãût âæåüc våïi daû daìy, thæåìng thç nhoí, heûp, vaïch moíng, coï tå. Hãû thäúng huyãût ngàõn coï êt tå, noï måí ra åí pháön læng phiaï sau, chäø gäúc chán. Pháön træåïc äúng tiãu hoaï åí Collothecacea khaïc hån nhiãöu. Vuìng miãûng nàòm åí gäúc phãøu. Thæïc àn láúy âæåüc seî âi vaìo miãûng åí pháön âaïy phãøu âi qua khe 41
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 heûp cuía äúng háöu âæåüc treo tæû do trong mäüt xoang ráút låïn, goüi laì daû daìy tuyãún, haìm nghiãön nhoí nàòm åí âaïy cuía daû daìy naìy. Âa pháön Truìng baïnh xe tiãu hoaï theo kiãøu ngoaûi baìo nhæng coï mäüt säú giäúng nhæ Chromogaster, Ascomorpha vaì mäüt säú khaïc tiãu hoaï näüi baìo, chuïng khäng coï tuyãún tiãu hoaï nhæng daû daìy coï pháön cuäúi låïn nhæ laì khoang chæaï giaí. Træåïc kia cho ràòng vaìi loaìi coï sæû cäüng sinh cuía thæûc váût trong vaïch daû daìy nhæng âoï thæûc sæû laì thæûc váût bë tiãu hoaï nhæng váùn coìn täön taûi vaìi ngaìy trong tãú baìo tiãu hoaï cuía vaïch daû daìy. Nhiãöu loaìi trong hoü Habrotrochidae khäng coï daû daìy thç daû daìy laì mäüt khäúi häøn taûp. Khi thæïc àn âi vaìo háöu, noï seî âi vaìo sinh cháút cuía daû daìy åí daûng thæïc àn viãn hay khäng baìo tiãu hoaï vaì quaï trçnh tiãu hoaï hçnh thaình. 7. Hãû hä háúp. Háöu hãút Truìng baïnh xe säúng phuì du vaì åí vuìng triãöu thç coï nhu cáöu oxy cao, nhæng mäüt âiãöu chàõc chàõn ràòng coï nhiãöu giäúng loaìi coï khaí nàng täön taûi trong âiãöu kiãûn thiãúu oxy (0.1-1.0 ppm) trong thåìi gian ngàõn. Truìng baïnh xe säúng vuìng häö hay âáöm láöy nhæ Asplanchna, Filina, Polyarthra, Keratella thæåìng xuáút hiãûn åí vuìng häö sáu thiãúu oxy trong khoaíng thåìi gian giæîa heì hay giæîa âäng. Nhæîng loaìi säúng åí âäü sáu vaìi centimet trong khe caït hay vuìng âaïy buìn sáu laì nhæîng loaìi thæåìng bë thiãúu oxy. Coï thãø laì hoaût âäüng cuía voìng tiãm mao quanh âáöu taûo doìng næåïc cung cáúp oxy cho chuïng trong moüi hoaìn caính. 8. Âiãöu hoìa aïp suáút tháøm tháúu vaì baìi tiãút. Cuîng giäúng nhæ sinh váût næåïc ngoüt khaïc, Truìng baïnh xe bë næåïc tháøm tháúu nhæng aïp sát tháøm tháúu bãn trong cå thãø luän âæåüc giæî äøn âënh nhåì hoaût âäüng cuía hãû thäúng nguyãn âån tháûn. Coï tæì 4-50 càûp âäúi xæïng sàõp xãúp doüc theo cå 42
Chæång II: Låïp Truìng baïnh thãø, nhæîng nguyãn âån tháûn näúi nhau thaình maûch daìi, caïc äúng nhoí xoàõn laûi theo mäùi caûnh, mäüt pháön cuía tháûn coï vaïch moíng âáöu kia vaïch daìy, coï tuyãún. Hai äúng háúp thuû träúng räøng hçnh thaình pháön baìi tiãút coï äúng dáùn ngàõn theo màût læng vãö läù huyãût. Næåïc dæ thæìa hay cháút thaíi cuía cå thãø âæåüc háúp thuû tæì xoang giaí bàòng nhæîng äúng háúp thuû vaì âäø vaìo khoang äúng dáùn. Cháút tiãút âæåüc chæïa taûm thåìi trong trong pháön âáöu cuía äúng sau âoï âæa âi vaìo huyãût, thæåìng thç khoaíng 6 láön trong mäüt phuït. Nhæîng loaìi khäng coï pháön háúp thu riãng, chuïng háúp thu cháút thaíi vaìo vaïch daìy cuía huyãût âaî biãún âäøi thaình äúng háúp thuû. Caï thãø giaì coï tuyãún baìi tiãút têch luyî cháút thaíi láu ngaìy nãn coï maìu täúi sáùm. 9. Hãû cå Trong cå thãø truìng baïnh xe âãöu coï caí hai loaûi cå laì cå trån vaì cå ván, loaûi cå ván xuáút hiãûn trong caïc bäü pháûn giuïp con váût di âäüng nhanh nhæ laì pháön phuû cuía Polyarthra hay Hexarthra. Cå xãúp thaình boï nhoí, khäng bao giåì thãø hiãûn åí daûng phàón. Hãû thäúng cå voìng gäöm 4-15 daíi baïm dæåïi da âoï laì daûng tiãu chuáøn cuía bäü noaîn saìo leî, nhæng trong bäü noaîn saìo chàón thç chuïng håí åí pháön buûng. Mäüt bäü cå phiïa sau dênh vaìo chán hay pháön sau cuía thán. Hãû thäúng cå phiaï træåïc thç dênh vaìo voìng tiãm mao cho âãún giæîa thán. Testudinella coï cå læng buûng ngàõn, khäng coï cå voìng. Cupelopagis coï hãû thäúng cå phæïc taûp. Cå näüi taûng vaì cå ngoaûi biãn giuïp con váût di âäüng vaì treo näüi quan. 10. Hãû tháön kinh vaì cå quan caîm giaïc. Sæû sàõp xãúp hãû tháön kinh cuía Truìng baïnh xe khäng theo âæåìng thàóng. Khäúi mä tháön kinh låïn nháút laì haûch naío hçnh tuïi nàòm åí màût læng cuía haìm nghiãön vaì 43
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 háöu âäi khi noï êt nhiãöu bë che khuáút båíi voìng tiãm mao. Nhæîng âäi dáy tháön kinh maính näúi våïi haûch tháön kinh haìm nghiãön åí màût buûng vaì våïi haûch âuäi åí vuìng chán. Vuìng caîm giaïc chuí yãúu cuía Truìng baïnh xe laì âiãøm màõt åí vuìng cäø, nàòm phiaï dæåïi naío hay dênh vaìo naío, noï bao gäöm hai khäúi hçnh cheïn maìu âoí chæïa caïc haût khuïc xaû. Nhiãöu loaìi coï hai màõt træåïc nàòm trãn voìng tiãm mao vaì phán taïn. Âiãøm màõt máút âi åí caï thãø træåíng thaình hay loaìi säúng boì baïm, khi chæa thaình thuûc chuïng váùn coìn âiãøm màõt. Pháön läng cæïng, nhoí åí pháön læng täön taûi mäüt âäi, riãng bäü noaín saìo leí coï 1 mäüt âäi åí khoaíng /3 cå thãø, coï nhæîng tuïm tå âàûc biãût, nhæîng nhuï läöi xuáút hiãûn trãn voìng tiãm mao cuía bäü noaîn saìo leî. Caïch nay nhiãöu nàm, cå quan retrocerebral cuía truìng baïnh xe chæa âæåüc quan tám nhiãöu, noï gäöm hai pháön: nhæîng tuïi chæa haût retrocerebral nàòm åí pháön læng vaì phêa trc naío chia thaình hai nhuï nhoí vaì mäüt âäi tuyãún nhoí nàòm trãn tuïi hay doüc theo tuïi. Coï thãø thiãúu mäüt trong hai thaình pháön naìy. Bacteroid thæåìng nàòm trong tuïi retro vaì kãút håüp våïi tuïi phuû. Chæïc nàng cuía cå quan naìy chæa âæåüc hiãøu roí nhæng noï âæåüc xem laì cå quan caîm giaïc âàûc biãût. 11. Sinh saín. Bäü noaîn saìo leî coï hãû sinh duûc våïi daûng mäüt tuïi âån giaín naìm daìi theo màût buûng. Pháön cuäúi cuía tuïi laì mäüt chuìm træïng nhoí.dæåîng cháút laì häøn håüp cuía mäüt nhán låïn, noï chiãúm hån næîa tuïi træïng vaì khi træïng thaình thuûc noï seî chçm xuäúng, dæåîng cháút seî chuyãøn hoaï thaình khäúi noaîn hoaìng. Khi thaình thuûc, træïng seî âi qua vaì xuäúng voìi træïng ngàõn, ra ngoaìi bàòng läù huyãût. Træïng coï daûng daìi, mãöm deío nãn dãù daìng chui qua voìi træïng. 44
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Hãû sinh duûc cuía bäü noaîn saìo chàón tæång tæû våïi bäü noaîn saìo leî ngoaûi træì noï coï hçnh chæî V hay chæî Y coï hai tuïi vaì buäöng træïng. Hai äúng dáùn træïng träng coï veî maînh mai vaì âån giaín. Con âæûc chæa âæåüc phaït hiãûn trong bäü phuû Bdelloidea vaì coï sæû sinh saín âån tênh. Trong bäü noaîn saìo leî, con âæûc âæåüc phaït hiãûn trong táút caí caïc loaìi âaî coï nhiãöu thæûc nghiãûm vãö sinh hoüc. Nhçn chung con âæûc hiãúm gàûp nhæng chuïng seî tàng lãn vç sæû xuáút hiãûn cuía con âæûc laì yãúu täú æïc chãú sæû phaït triãøn cuía quáön thãø trong vaìi tuáön naìo âoï trong nàm. Âäúi våïi bäü phuû Ploimate, coï sæû phán biãût roí giæîa con âæûc vaì con caïi. Âa pháön trong nàm, con caïi sinh saín âån tênh (âoï goüi laì amictic), tãú baìo vaì træïng cuía con naìy åí daûng læåîng bäüi (2n NST). Nhæîng træïng naìy chè qua mäüt láön phán càõt vaì thaình thuûc ngay trong buäöng træïng. Daûng con caïi xuáút hiãûn trong thåìi kyì âàûc biãût trong nàm nháút laì khi âiãöu kiãûn mäi træåìng thay âäøi goüi laì coi caïi mictic. 1 Træïng cuía con naìy traîi qua hai láön phán baìo do âoï chuïng coìn /2 bäü NST. Ngæåüc våïi træïng amictic, træïng mictic (hay laì cyst, winter egg) âæåüc thuû tinh. Træïng naìy khi thuû tinh coï vaïch daìy chçm trong næåïc cho âãún khi âiãöu kiãûn mäi træåìng tråí laûi ban âáöu. Nãúu con caïi mictic khäng âæåüc thuû tinh, noï seî âeí ra træïng vaì træïng naìy tråí thaình con âæûc. Mäüt con caïi mictic coï thãø taûo ra caí træïng âæûc vaì træïng thuû tinh nhæng con caïi con âæûc hay træïng thuû tinh vaì con âæûc thç khäng cuìng cha meû. Thæûc sæû con caïi mictic thæåìng tháúy mang caí træïng âæûc vaì træïng thuû tinh åí phiaï sau cå thãø. Con caïi amictic thuû tinh cuîng khäng mang hiãûu quaí. Hai loaûi con caïi naìy coï âàûc tênh sinh lyï khaïc nhau, khäng thãø thay thãú. Trong âiãöu kiãûn tæû nhiãn, coï 1-2 thãú hãû mictic trong mäüt nàm, ngæåüc laûi coï khi coï tæì 20-40 thãú hãû amictic. Con caïi nåí ra tæì træïng nghé laì con caïi amictic nhæng thãú hãû tiãúp theo coï thãø laì mictic hay amictic. 45
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Säú træïng amictic con caïi saín xuáút trong mäüt voìng âåìi biãún âäüng låïn tuìy theo âiãöu kiãûn mäi træåìng vaì loaìi. Khi nuäi trong phoìng thê nghiãûm thç säú træïng trung bçnh cuía Brachionus calicyflorus laì 3.6, coìn åí Testudinella elliptica laì 5.0 trong khi åí Epiphanes senta laì 45.5 vaì Proales sordida laì 24.3. Chæa biãút roí con caïi mictic coï thãø sinh saín bao nhiãu nhæng coï leî khäng khaïc nhiãöu so våïi con amictic. Vaìi loaìi âeí con, nhæng âoï laì træïng nàòm trong buäöng træïng seî nåí trong âoï. Âoï laì nhæîng loaìi Notiomatidae, Bdelloidea nhæ Asplanchna, Conochilus, Rhinoglena vaì vaìi loaìi khaïc. Thæåìng thç con non thoaït ra ngoaìi qua läù huyãût, nhæng coï mäüt säú loaìi tæû våí vaïch cå thãø âãø con non thoaït ra ngoaìi. Træïng amictic thæåìng nåí ra sau 2-3 ngaìy. Trong træïng naìy coï gioüt dáöu nhoí giuïp cho noï dãù näøi. Cuîng coï vaìi loaìi træïng dênh vaìo chán con meû cho âãún khi nåí. Loaûi træïng nghé thç nàûng, coï voí daìy vaì coï ván. Khi noï dæåüc âeí ra thç chçm xuäúng âaïy ao. Noï coï khaí nàng chäúng chëu våïi nhiãût âäü cao, nhiãût âäü tháúp, sæû khä raïo vaì nhæîng biãún âäøi hoaï hoüc cuía âiãöu kiãûn mäi træåìng trong thåìi gian daìi. Træïng naìy täön taûi ráút láöu vaì chuïng chè nåí ra khi coï sæû kêch thêch bàòng sæû biãún âäøi cuía nhiãût âäü, aïp suáút tháøm tháúu, hoaï hoüc mäi trång næåïc vaì caí pháön thoaïng khê. Con caïi amictic (2n NST) Træïng amictic (2n NST) Con caïi amictic (2n NST) Træïng amictic Con caïi amictic Con caïi mictic (2n NST) Træïng mictic (n NST) 46
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Træïng nghé (2n NST) Con âæûc (n NST) Riãng Asplanchna con âæûc coï thãø thu tinh cho con meû træåïc khi noï thoaït ra ngoaìi. Chu trçnh sinh saín cuía Truìng baïnh xe âæåüc diãùn giaíi theo så âäö trãn. Mäüt daûng kyì laû khaïc cuía Truìng baïnh xe laì loaûi træïng nghé nhæng chæa thuû tinh (pseudosexual resting egg) âæåüc phaït hiãûn trong quáön âaìn nuäi maì khäng coï con âæûc. Loaûi træïng naìy cuîng seî phaït triãøn tæång tæû nhæ loaûi træïng nghé coï thuû tinh. Con âæûc trong quáön xaî Truìng baïnh xe laì mäüt daûng suy thoaïi, coï âåìi säúng 1 ngàõn thæåìng chè chiãúm säú læåüng khoaíng /3 so våïi con caïi. Hãû tiãu hoaï khäng coï hay chè coìn laûi dáúu vãút màûc duì vaìi loaìi coìn coï haìm nghiãön vaì daû daìy. Chuïng khäng coï hãû thäúng voí hay gai phaït triãøn, voìng tiãm mao luän åí phêa træåïc vaì váûn âäüng täút, chuïng di âäüng nhanh vaì khäng bao giåì baïm. Hãû sinh duûc âån giaín vaì chiãúm háöu hãút xoang cå thãø. Tinh hoaìn coï daûng viãn hay thuìy vaì nàòm trong cå thãø âæåüc giæî chàûc nhåì vaìo såüi dáy âoï laì dáúu vãút cuía hãû tiãu hoaï. Con âæûc coï khaí nàng tham gia sinh saín ngay sau khi væìa nåí ra 1 giåì, chuïng ráút hoaût âäüng nháút laì trong khu væûc coï nhiãöu con caïi täön taûi, chuïng båi läüi khäng âënh hæåïng cho âãún khi gàûp âæåüc 1 caï thãø caïi thiïch håüp. Sæû giao phäúi vaì chuyãøn tinh truìng coï thãø thäng qua läø huyãût hay vaïch cå thãø, con âæûc chãút ngay khi âaî tham gia sinh saín, nãúu khäng gàûp con caïi thç con âæûc coï thãø täön taûi 4-7 ngaìy. Ráút khoï coï thãø tháúy âæåüc sæû khaïc nhau vãö khêa caûnh tæû nhiãn hay mæïc âäü sinh thaïi maì coï thãø aính hæåíng âãún thåìi kyì sinh saín hæîu tênh. Hån næîa theo táûp tênh cuía vaìi loaìi coï thãø coï thãø täön taûi trong thuíy væûc naìy hay thuíy væûc khaïc vaì 47
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 thåìi gian naìy hay thåìi gian khaïc trong nàm. Thê duû nhæ trong häö, mäüt loaìi coï thãø taûo ra con âæûc vaìo muìa thu, mäüt häö khaïc coï thãø coï con âæûc vaìo caí hai muìa laì muìa thu vaì muìa xuán nhæng mäüt häö khaïc laûi coï thãø xuáút hiãûn con âæûc laïc âaïc trong suäút caí nàm. Nhçn chung, trong quáön thãø Truìng baïnh xe, thæåìng thç åí daûng sinh saín âån tênh nhæng hiãûn tæåüng sinh saín hæîu tênh xaíy trong thåìi kyì quáön thãø âang tàng. Nhæîng nhán täú bãn ngoaìi seî laì nhán` chênh aính hæåíng âãún sæû sinh saín hæîu tênh hån laì yãúu täú di truyãön. Nhæîng nhán chênh âoï coï thãø laì (1) sæû thay âäøi vãö loaûi thæïc àn (tæì taío sang vi khuáøn hay ngæåüc laûi) (2) nguäön thæïc àn gia tàng (3) hay laì sæû giaîm thæïc àn. Nhæîng nhán täú khaïc coï thãø aính hæåîng chuí yãúu âãún sæû xuáút hiãûn con âæûc laì máût âäü cao, mäi træåìng täút chuyãøn sang nhiãöu kiãöm, nhiãût âäü biãún âäøi hay âoïi. Nãúu âiãöu kiãûn äøn âënh thç sæû xuáút hiãûn con âæûc khoï coï thãø giaíi thêch âæåüc. 12. Phaït triãøn vaì tuäøi thoü. Háöu hãút nhæîng loaìi säúng träi näøi vaì säúng åí vuìng triãöu phaït triãøn nhanh trong vaìi giåì sau khi nåí nhæng sau âoï thç cháûm dáön laûi. Nhiãöu loaìi säúng boì phaït triãøn khäng giåïi haûn chuí yãúu laì sæû phaït triãøn cuía pháön sau cå thãø. Màûc duì Truìng baïnh xe khäng coï hiãûn tæåüng läüt xaïc nhæng con træåíng thaình cuîng låïn gáúp 3-10 láön so våïi caï thãø måïi nåí. Tuy váûy nhæng säú tãú baìo trong tæìng caï thãø træåíng thaình tæång tæû nhau trong cuìng loaìi, thê duû nhæ Epiphanes senta coï 959 nhán. Mäùi cå quan coï cuìng säú læåüng nhán træì mäüt vaìi mä nháút laì mä chæaï noaîn hoaìng coï sæû khaïc biãût mäüt êt vãö säú læåüng nhán. Tuäøi thoü tênh tæì luïc måïi nåí cho âãún chãút ráút biãún âäüng nhæ Epiphanes senta laì 8 ngaìy, Lecane inermis laì 7.4 ngaìy, Brachionus calyciflorus laì 6 ngaìy. 13. Chu kyì cuía quáön thãø. 48
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Cuîng giäúng nhæ nhiãöu loaìi sinh váût näøi khaïc, Truìng baïnh xe chiãúm æu thãú háöu nhæ suäút nàm. Nhæng cuîng xaïc âënh âæåüc laì âoï laì loaìi mäüt chu kyì, hai chu kyì, âa chu kyì hay phaït triãøn khäng coï qui luáût vç thãú noï seî taûo ra mäüt, hai hay nhiãöu âènh cao säú læåüng trong mäüt nàm. Nhæîng loaìi nhæ Kellicottia longispina vaì Conochilus unicornis coi nhæ laì loaìi mäüt chu kyì màûc duì luïc naìo chuïng váùn âæåüc tháúy trong häö. Brachionus angularis vaì Keratella cochlearis laì nhæîng loaìi hai chu kyì nhæng váùn tháúy âæåüc quanh nàm. Toïm laûi, chu kyì cuía quáön thãø khi âaût âènh cao biãún âäüng theo loaìi vaì theo nàm trong mäüt thuíy væûc nháút âënh hay biãún âäüng theo thuíy væûc. 14. Biãún daûng vaì chu kyì biãún daûng. Cuîng giäúng nhæ nhiãöu loaìi sinh váût näøi khaïc, nhiãöu loaìi trong låïp Truìng baïnh xe coï sæû biãún âäøi hçnh daûng nhæ vãö kêch thæåïc, vãö voí khi säúng tæì vuìng naìy âãún vuìng khaïc. Dáúu hiãûu thãø hiãûn roí nháút laì sæû xuáút hiãûn thãm gai nhæ åí Keratella vaì Brachionus. Thê duû nhæ Brachionus calyciflorus mäùi luïc âãöu coï 4 gai åí âáöu nhæng noï biãún âäüng tæì daìi cho âãún ngàõn vaì coï khi biãún máút. Sæû xuáút hiãûn gai åí nhæîng caï thãø trong quáön thãø laì chuïng âang åí tçnh traûng âoïi, nhiãût âäü tháúp vaì cháút lå læîng phæïc taûp. Toïm laûi sæû biãún daûng vaì hçnh thæïc biãøn âäøi theo muìa cuía nhæîng loaìi riãng biãût khäng thãø cho âoï laì âàûc tênh riãng cuía tæìng loaìi vaì sæû biãún âäøi âån âäüc cuía mäi træåìng maì âoï chênh laì sæû tæång taïc phæïc taûp giæîa sinh váût vaì mäi træåìng. 15. Sinh thaïi vaì phán bäú. - Truìng baïnh xe laì nhoïm sinh váût phán bäú ráút räüng nhæng noï cuîng bë haûn chãú båíi vuìng coï nhiãût âäü quaï noïng hay quaï laûnh, næåïc chaíy maûnh hay nhæîng vuìng màûn. Chuïng coï thãø täön taûi trong mäüt thuíy væûc nhiãöu nàm nhæng cuîng 49
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 khäng thãø giaíi thêch taûi sao chuïng vàõng màût mäüt thåìi gian daìi räöi laûi xuáút hiãûn cuîng trãn thuíy væûc âoï. - Coï khoaíng 75% säú loaìi âæåüc biãút säúng åí vuìng triãöu vaì häö ao, khoaíng 100 loaìi næåïc tènh hay phuì du. Âa säú loaìi trong bäü Bdelloidea säúng åí vuìng rãu áùm, chè coï vaìi loaìi åí vuìng triãöu nhæ Rotaria, Embata, Philodina. Vaìi loaìi trong bäü Ploimate thæåìng xuáút hiãûn trong âaïm rãu nãúu giæî ráút áùm. - Nhæîng loaìi säúng tæû do thç ráút thêch nghi våïi nhiãöu mäi træåìng säúng nhæ Acyclus inquietus thæåìng tháúy trong táûp âoaìn cuía Sinantherina, Collothecaalgicola thæåìng tháúy trong táûp âoaìn taío såüi Gloeotrichia. Brachionus plicatilis vaì B. pterodinoides thåìng säúng åí vuìng coï âäü kiãöm cao. Proales rheinardti säúng åí suäúi trãn nuïi. Synchaeta thæåìng âæåüc tháúy åí vuìng næåïc låü vaì cæía säng. - Nhæîng loaìi kyï sinh nhæ Notommata trypeta säúng kyï sinh trãn taío Gomphosphaeria, Proales parasitica säúng trãn táûp âoaìn taío Volvox, Albertia ng ngoaûi hay näüi kyï sinh trãn quáön thãø giun êt tå thuíy sinh Trong tæû nhiãn, máût âäü cuía truìng baïnh xe xuáút hiãûn coï liãn quan âãún nguäön thæïc àn. Máût âäü täúi âa liãn quan nhiãöu âãún giaï thãø vaì bãö màût tiãúp xuïc, thæåìng thç cåí 5800 caï thãø/lêt cho sinh váût phuì du, 25000 caï thãø/lêt cho boün boì baïm hay 1155000 caï thãø/lêt trong baîi caït áøm. Nhæîng loaìi boì baïm khäng bao giåì xuáút hiãûn khi nhiãût âäü dæåïi 15OC, thäng thæåìng thç xuáút hiãûn nhiãöu åí nhiãût âäü trãn 20OC. Cuîng coï mäúi quan hãû máût thiãút giæîa pH cuía thuíy væûc vaì thaình pháön loaìi cuía Truìng baïnh xe, thäng thæåìng næåïc coï pH>7 thç coï êt loaìi nhæng säú læåüng cuía chuïng cao, caïc loaìi thêch nghi âiãöu kiãûn naìy laì Asplanchna, Asplanchnopus, Mytilina, Brachionus, Filinia, Lacinularia, Sinantherina, Eosphora vaì Notholca nhæng 50
Chæång II: Låïp Truìng baïnh khi mäi træåìng chuyãøn sang acid thç nhiãöu loaìi xuáút hiãûn nhæng säú læåüng khäng cao nhæ Cephalodella, Lepadella, Lecane, Monostyla, Trichocera vaì Dicranophorus. Pháön coìn laûi laì nhæîng loaìi phán bäú räüng cho caí hai mäi træåìng. Træïng nghè (cyst) hay caïc âäúi tæåüng bë sáúy khä seî âæåüc phán bäú räüng khàõp trãn màût âáút nhåì gioï, âäüng váût khaïc mang âi do âoï chuïng noï laì nhæîng sinh váût phán bäú räüng tæïc laì nhæîng loaìi säúng åí vuìng næåïc tènh, trong rong rãu, trong baîi caït, trong âáöm láöy coï thãø tháúy trong ao nuäi caï vaì nhæ thãú coï thãø tçm tháúy chuïng khàõp nåi trãn thãú giåïi tháûm chê ngay caí nhæîng loaìi hiãúm hay êt gàûp cuîng âæåüc phaït hiãûn nhæîng nåi coï âiãöu kiãûn säúng thêch håüp. 16. Thu máùu vaì nuäi. Duìng læåïi phiãu sinh âãø thu máùu, nhæîng vuìng coï thæûc váût næåïc phaït triãøn seî dãù daìng thu âæåüc nhoïm naìy, nhæng læåïi phiãu sinh khoï thu âæåüc nhæîng caï thãø non. Coï thãø duìng loü thuíy tinh âãø våït nhæîng máùu váût coìn säúng trong nhæîng âaïm thuíy sinh thæûc váût. Khi oxy trong loü giaím dáön thç Truìng baïnh xe näøi lãn, chuïng ta seî huït chuïng ra bàòng pipet. Coï ráút nhiãöu phæång phaïp âãø nuäi truìng baïnh xe, mäùi âäúi tæåüng coï mäüt cäng thæïc riãng vaì tuìy vaìo âiãöu kiãûn cuû thãø tæìng vuìng maì ngæåìi ta coï thãø sæía âäøi cho thêch håüp, sau âáy laì mäüt vaìi cäng thæïc thê duû - Nuäi nhæîng loaìi thuäüc giäúng Lecane: (1) duìng dung dëch cuía 0.1% bäüt sæía vaì næåïc ao, dung dëch naìy âæåüc thay haìng ngaìy; (2) láúy 20 haût luïa mç, nghiãön nhoí vaì âung säi trong 100 ml næåïc trong 20 phuït, cho Truìng baïnh xe vaìo dung dëch naìy, thay måïi dung dëch mäùi ngaìy (3) baïnh mç khä láúy náúu nhæì våïi næåïc theo tè lãû 8-30 maính vuûn trong 100 ml næåïc, loüc vaì duìng trong 24 giåì. 51
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 - Nhæîng loaìi thuäüc giäúng Epiphanes hay nhæîng loaìi säúng trong ao coï thãø nuäi bàòng næåïc coí khä våïi viãûc taûo taío hay protozoa laìm thæïc àn. - Coï thãø duìng 800 ml phán ngæûa tæåi hoaì våïi 1000 ml næåïc vaì dung säi trong 1 giåì, âãø nguäüi räöi hoaì våïi hai pháön næåïc mæa, uí 1 tuáön âãún 10 ngaìy træåïc khi duìng nuäi truìng baïnh xe. - Nhæîng loaìi trong bäü noaîn saìo chàón coï thãø nuäi trong dung dëch 0.1% sæía khäng beïo våïi næåïc maïy hay næåïc ao. - Nhæîng loaìi säúng boì baïm ráút khoï nuäi. Nguyãn tàõc chung cuía viãûc nuäi Truìng baïnh xe laì thay âäøi dung dëch nuäi haìng ngaìy vaì ngàn caín hoaût âäüng quaï mæïc cuía vi khuáøn. 17. Cäú âënh máùu. - Duìng formol 10% âãø cäú âënh máùu, khi âoï con váût co laûi laìm cho voí thãø hiãûn hçnh ráút roí maì quan saït. - Nhæîng loaìi khäng coï voí thç phaíi coï kyî thuáût tinh xaío maì quan saït, luïc naìy tuìy vaìo nhu cáöu thê nghiãûm maì quan saït con váût coìn tæåi hay bë co laûi, nhæ thãú cáön laìm mã con váût træåïc khi giãút. Cháút gáy mã coï thãø laì Chloretone vaì 2%benzamine hay 2% butyn vaì 2% hydroxylamine hydrochloride. - Sau khi âaî laìm chãút con váût thç coï thãø cäú âënh chuïng trong dung dëch 2-5% formalin coï chæaï 2% glycerin, coï thãø thãm mäüt êt eosin âãø taûo maìu cho dãù quan saït. - Coï thãø duìng caïch nhæ sau âãø taïch haìm nghiãön cuía con váût maï quan saït: (1) cho mäüt gioüt 1:10 dung dëch Clorox hay suït àn da trong loîm cuía lame vaì cho thãm mäüt gioüt bãn ngoaìi loîm, láúy lammelle 22 mm2 phuî láúy gioüt bãn ngoaìi vaì âáøy cho âãún loîm vaì chaûm vaìo dung dëch trong loîm. Kãú âãún cho truìng baïnh xe vaìo dung dëch trong loîm vaì tiãúp tuûc âáøy. Nhæï thãú truìng baïnh xe bë nghiãön vaì 52
Chæång II: Låïp Truìng baïnh pháön trong loîm seî chæaï haìm nghiãön. Láúy pháön âoï laìm khä vaì sån bàòng dëch 1 dëch dáöu nhåìn hay Murrayite. Trong khoaíng /2 giåì con váût bë hoaì tan chè coìn laûi haìm nghiãön, pháön máùu naìy coï thãø læu giæî vaìi thaïng. II. Hãû Thäúng Phán Loaûi vaì Caïc Giäúng Loaìi Thæåìng Gàûp åí ÂBSCL. Sæû sàõp xãúp caïc giäúng loaìi vaì hoü duìng trong hãû thäúng naìy laìtheo Remane trong Das Tierreich (1929-1933), dæûa chuí yãúu vaìo cáúu taûo cå baín vaì sæû biãún âäøi cuía haìm nghiãön. 1. Bäü noaîn saìo chàón (Bdelloidea hay Digononta). Nhæîng sinh váût trong bäü naìy coï hai buäöng træïng, haìm nghiãön daûng ramate, khäng coï voí hay äúng bao. Mäùi buäöng træïng âãöu coï noaîn hoaìng, khäng coï con âæûc. Sinh saín chuí yãúu laì âån tênh. Voìng tiãm mao phaït triãøn maûnh. Cå thãø hçnh truû, âäü co giaín cuía cå thãø låïn, gäöm nhiãöu âoaûn läöng vaìo nhau, båi läüi tæû do hay boì kiãøu con âèa. Coï ngoïn thæåìng co ruït trong chán, coï 2 ngoïn khäng co vaìo âæåüc. a. Hoü philodinidae: voìng tiãm mao phaït triãøn, coï thãø co vaìo trong miãûng, daû daìy coï lumen thæûc sæû, coï läng ruäüt, âeí træïng hay âeí con. Coï mäüt giäúng laì Philodina vaì khoaíng 20 loaìi våïi âàûc tênh laì chán coï 4 ngoïn phàón våïi 2 ngoïn åí màût læng vaì hai ngoïn cuäúi cuìng thán. Låïp chitin boüc quanh thán moíng. Phán bäú chuí yãúu åí vuìng næåïc thaíi. b. Habrotrochidae: voìng tiãm mao phaït triãøn, coï thãø co vaìo trong miãûng, daû daìy khäng coï lumen, thæïc àn âi vaìo khäng baìo cuía nguyãn sinh cháút cuía daû daìy, khäng coï läng ruäüt, âeí træïng. c. Philodinavidae: coï chuíy hoaìn chènh, khäng coï voìng tiãm mao, chán coï 4 ngoïn chè coï mäüt giäúng laì Philodinavus vaì mäüt loaìi nhæng khäng phäø biãún laì Philodinavus paradoxus. 53
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 d. Adinetidae: Chuíy chæa hoaìn thiãûn, voìng tiãm mao khäng thãø co ruït vaìo trong miãûng khäng coï tå quanh nhæng coï tå raíi raïc trãn voìng tiãm mao, coï hai giäúng laì Adineta våïi âàûc tênh laì chán mong manh, coï hai vuäút vaì 3 ngoïn; coï khoaíng 10 loaìi säúng trong rong rãu vaì caït. Giäúng Bradyscela våïi chán to khoeí, khäng coï vuäút nhæng thay vaìo âoï laì nhæîng thuìy läöi xãúp thaình haìng, chè coï mäüt loaìi trong giäúng naìy laì Bradyscela clauda. 2. Bäü noaîn saìo leî (Monogononta). Nhæîng sinh váût trong bäü naìy coï mäüt buäöng træïng, haìm nghiãön khäng coï ramate, coï voí hay khäng coï voí. Con caïi êt biãún âäøi, voìng tiãm mao khäng låïn, chán coï 2 ngoïn hay coï déa baïm. Säúng âån âäüc hay táûp âoaìn. a. Täøng hoü Flosculariacea Haìm nghiãön daûng malleoramate, voìng tiãm mao gäöm hai voìng tå bao phuí, voìng tå ngoaìi ngàõn hån voìng tå trong, miãûng khäng nàòm åí giæîa. Coï mäüt âãún hai tå caîm giaïc. *. Hoü Flosculariidae: Voìng tiãm mao coï läø håí åí læng hay khäng coï läø håí, miãûng åí màût buûng cuía voìng tiãm mao, khäng coï âiãøm màõt. Säúng boì baïm. * Hoü Conochilidae: Coï khe håí åí pháön buûng, trong voìng tiãm mao, miãûng trãn voìng tiãm mao, gáön goïc læng. * Hoü Hexarthridae:Våïi 6 pháön phuû daûng läng cæïng, khoeí, cå thãø hçnh noïn, coï nhæîng voìng tå âäi vaì tå trãn båì cuía vaình, âáy laì nhoïm truìng baïnh xe nhaíy, thæåìng säúng åí vuìng coï âäü kiãöm cao. Giäúng Hexarthra coï nhiãöu loaìi. *. Hoü Testudinellidae: Cå thãø khäng coï voí, nhæng coï 3-4 gai daìi âãø váûn âäüng. Giäúng phäø biãún laì Filinia. b. Täøng hoü Collothecacea 54
Chæång II: Låïp Truìng baïnh Haìm nghiãön daûng uncinate, voìng tiãm mao ráút låïn, nhæng khäng phán thaình hai voìng, khäng coï tå caîm giaïc låïn, miãûng nàòm åí giæîa. Khoang miãûng coï hçnh moïng ngæûa, nàòm åí âaïy hçnh phãøu hay loìng chaío. *. Hoü Collothecidae: coï nhiãöu giäúng nhæ Stephanoceros, Collotheca, Acyclus, Cupolopagis, Atrochus. c. Täøng hoü Ploima Haìm nghiãön daûng virgate hay virgate forcipate, khäng coï voí hay keïm phaït triãøn, daûng mãöm deío. *. Hoü Notomatidae: Voìng tiãm mao khäng coï ngoïn åí phiaï træåïc nhæng coï hai u läöi gáön miãûng, chán coï hai âäút co ruït vaìo âæåüc vaì áön trong voí, haìm nghiãön khäng bàõt vaì giæî mäöi âæåüc. Æa säúng trong mäi træåìng acid. *. Synchaetidae: Coï 4 tå daìi trãn voìng tiãm mao, cå thãø hçnh noïn, ngoïn chán nhoí. *. Microcodonidae: Chán ráút daìi chiãúm khoaíng bàòng chiãöu daìi thán, coï mäüt ngoïn, voìng tiãm mao phàóng vaì troìn. *. Ploesomatidae: voìng tiãm mao coï ngoïn åí phêa træåïc, chán åí cuäúi cuía háûu män, voí måí ra doüc theo giæîa buûng. Haìm nghiãön thêch nghi bàõt mäöi. Âaûi diãûn laì Ploesoma. *. Gastropodidae: Cå thãø hçng tuïi, coï voí moíng hay khäng coï voí, daû daìy daûng thuìy låïn chiãúm caí xoang cå thãø, khäng coï háûu män, maìu âáûm täúi hay âuûc. *. Hoü Trichocercidae: Voí gäöm håüp pháön cuía mäüt maính hçnh truû, coï 3 thuìy vaì pháön hçnh læåîi liãöm måí ra åí phêa sau cuía caûnh traïi. *. Hoü Asplanchnidae: Hçnh tuïi, voìng tiãm mao phaït triãøn maûnh, khäng coï ruäüt vaì háûu män, tuyãún noaîn hoaìng hçnh moïng ngæûa hay hçnh cáöu. 55
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Thæåìng thç âeí con, àn thët, hçnh daûng ráút biãún âäøi. Âaûi diãûn laì Asplanchna. *. Hoü Brachionidae:Voí coï gai, noï gäöm hai maính khäng âäüng näúi laûi åí pháön sau. Coï ráút nhiãöu giäúng nhæ Kellicottia, Keratella, Brachionus, Platyias C D A B E Hçnh 3.5: Hçnh daûng cuía mäüt säú hoü trong låïp Truìng baïnh xe. A: Philodinidae; B: Trichocercidae; C: Synchaetidae; D: Asplanchnidae; E: Brachionidae. Taìi Liãûu Tham Khaío 1. Thaïi Tráön Baïi, Hoaìng Âæïc Nhuáûn, Nguyãùn vàn Khang. 1970. Âäüng váût khäng xæång (táûp 1). Nhaì xuáút baín Giaïo duûc - Haì näüi. 2. Edmondson. W.T. 1959. Freshwater Biology (second edition). University of Washinton, Seattle 3. Robert W. Pennak. 1978. Fresh-water invertebrates of the United states. A wiley-interscience publication. Shirota. A and T. D. An. 1966. Plankton of south Vietnam. Nhatrang Oceangraphy Institute. 56
Chæång III BÄÜ GIAÏP XAÏC RÁU NGAÌNH (CLADOCERA) Âáy laì mäüt nhoïm sinh váût phán bäú räüng trong táút caí caïc loaûi hçnh thuíy væûc, nhæng laûi dãù daìng quan saït vaì phán loaûi nãn chuïng laì âäúi tæåüng nghiãn cæïu ráút thêch håüp cho caïc nhaì thuíy sinh hoüc vaì sinh thaïi hoüc thuíy væûc. Phán bäú räüng khàõp caïc vuìng trãn traïi âáút vaì thæåìng tháúy åí caïc thuíy væûc taûm thåìi vaì coï nhiãöu cháút hæîu cå. I. Âàûc Âiãøm Chung 1. Hçnh thaïi Háöu hãút caïc sinh váût thuäüc bäü Cladocera coï chiãöu daìi tæì 0.2 - 0.3 mm. Cå thãø khäng phán âäút roí raìng nhæng háöu hãút âãöu coï pháön voí giaïp bao láúy âáöu vaì ngæûc. Pháön ngæûc âæåüc bao bàòng mäüt táúm voí gáúp laûi åí læng träng giäúng nhæ hai maînh voí. Nhçn màût sau cuía voí ráút âa daûng, coï thãø coï hçnh oval, hçnh troìn hay hçnh keïo daìi hoàûc hçnh coï goïc caûnh. Trãn màût voí coï hçnh hay chaûm träø hçnh maûng læåïi hay hçnh keí soüc hoàûc nhæîng daûng khaïc. Nhiãöu loaìi åí pháön sau coï gai vaì caûnh buûng coï tå, màût trong cuía caûnh buûng coï nhæîng âæåìng veî maînh mai. a. Âáöu: laì mäüt khäúi chàõc chàõn, kên. Cong vãö dæåïi vaì phêa læng vaì âäi khi taûo ra vãút måì giæîa âáöu vaì thán taûo nãn cäø. Cáúu truïc dãù tháúy nháút åí pháön âáöu laì màõt keïp ráút låïn âoï laì mäüt daûng giäúng nhæ tháúu kênh trong suäüt bao láúy mäüt khäúi maìu. Màõt coï thãø xoay quanh vaì nhaïy âæåüc nhåì ba âäi cå nhoí. Màõt âån (sàõc âiãøm) nhoí nàòm åí phêa sau hay dæåïi màõt keïp.
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 b. Ráu A1: dênh åí caûnh buûng gáön meïp sau cuía âáöu. Ráu naìy nhoí, êt âæåüc chuï yï, khäng phán âäút vaì coï tå caîm nháûn âæåüc muìi. c. Ráu A2: ráút låïn, dênh vaìo bãn gáön caûnh sau cuía âáöu. Mäùi ráu âãöu coï âäút gäúc chàõc vaì khoeí, nhaïnh læng vaì nhaïnh buûng âãöu phán âäút. Hai nhaïnh naìy âãöu mang nhiãöu tå hçnh läng chim, Cäng thæïc tå thæåìng duìng âãø phán loaûi âãún giäúng vaì loaìi thê duû nhæ åí Daphnia 0 − 0 −1− 3 laì ; âiãöu naìy cho biãút ràòng nhaïnh læng coï 4 âäút coï säú tå 1−1− 3 láön læåüt laì 0, 0, 1 vaì 3, nhaïnh buûng coï 3 âäút våïi säú tå trãn tæìng âäút láön læåüt laì 1, 1 vaì 3. Ngoaìi ra coìn coï cäng thæïc âäút ráu kyï hiãûu Hçnh 3.1: Hçnh thaïi cuía Cldocera (Daphnia pulex). B: naîo; BC: bàòng caïc säú buäöng phäi; C: nhaïnh ruäüt; CE: màõt keïp; F: gäúc ráu; FA: ráu A1; H: tim; INT: ruäüt; O: màõt âån; OV: buäöng træïng; R: chuíy; caïch råìi SG: tuyãún voí. (theo Storch, 1925). nhau thê duû nhæ cäng thæïc âäút ráu cuía Daphnidae laì 4 - 3, cuía Chydoridae laì 3 - 3. Caïc ráu naìy hoaût âäüng âæåüc nhåì vaìo hoaût âäüng cuía cå læng åí vuìng cäø. Ngoaìi ra cuîng coï nhæîng båì hay gäúc tå khoeí. 58
Chæång II: Bäü giaïp xaïc d. Chuíy hay moí: coï thãø phaït triãøn hay khäng phaït triãøn, noï nàòm giæîa âáöu phêa træåïc ráu A1. e. Pháön miãûng: nhoí nàòm gáön pháön näúi giæîa âáöu vaì thán. Pháön ngoaìi cuía miãûng gäöm coï (i) mäi trãn; (ii) mät âäi haìm dæåïi våïi ràng cæïng vaì khoeí; (iii) mät âäi haìm trãn nhoí nhàòm âæa thæïc àn vaìo haìm dæåïi; vaì (iv) mäüt mäi dæåïi. Mäi dæåïi cuía caïc loaìi trong hoü Macrothricidae vaì Chydoridae coï daûng hçnh muäùng. f. Chán: hçnh thuìy hay hçnh laï coï nhiãöu tå gäöm 5 hay 6 âäi. Chán phán chia thaình hai nhaïnh nhæng khäng roí raìng. ÅÍ hoü Sididae vaì Holopedidae caïc âäi chán âãöu giäúng nhau nhæng âäúi våïi caïc hoü khaïc thç hai Hçnh 3.2: Caïc âäi chán ngæûc. A: chán thæï1; B: chán thæï 2; C: chán thæï 3; D: chán thæï 4; E: chán thæï 5. âäi âáöu tiãn coï daûng ngoïn coï thãø giuïp con váût baïm vaìo giaï thãø. g. Âuäi buûng: pháön buûng tiãu giaím nhæng coìn laûi pháön âuäi buûng nàòm åí pháön cuäúi cå thãø, thæåìng gáúp vaìo trong, trãn âoï coï 2 tå daìi vaì táûn cuìng laì vuäút ngoün, trãn caûnh cuía âuäi buûng coìn coï mäüt haìng ràng meïp. Nhiãûm vuû chuí yãúu cuía âuäi buûng laì âuäøi nhæîng sinh váût hay cháút hæîu cå baïm vaìo chán ngæûc, ngoaìi ra coï thãø laìm con váût di chuyãøn âæåüc. 2. Cáúu taûo trong 59
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 a. Hãû tiãu hoaï: ráút âån giaín, åí pháön âáöu coï mäüt thæûc quaín ngàõn vaì heûp âäø vaìo daû daìy, tuy váûy khäng phán biãût âæåüc pháön naìo laì daû daìy vaì pháön naìo laì ruäüt. Ruäüt coï thãø thàóng hay xoàõn, nhçn vaìo âáy coï thãø biãút con váût säúng hay chãút vç khi chãút thæïc àn trong ruäüt coï maìu sáùm. b. Hãû tuáön hoaìn: tim coï hçnh traïi banh nàòm phiaï sau âáöu gáön caûnh læng, maïu âi vaìo tim nhåì hai meïp sau miãûng vaì chaíy vãö phiïa træåïc. Khäng coï maûch maïu, maïu chaíy trong xoang nhåì hãû thäúng maìng treo cuía ruäüt, tãú baìo maïu khäng coï maìu hay maìu håi vaìng. c. Hãû hä háúp: con váût láúy O2 vaì thaíi CO2 thäng qua bãö màût cå thãø nhæng chuí yãúu laì màût trong cuía voí vaì nháút laì åí caïc âäi chán. d. Hãû baìi tiãút: caïc tuyãún voí nàòm gáön pháön âáöu cuía voí coï chæïc nàng baìi tiãút, hoaût âäüng cuía noï chæa âæåüc biãút roí. e. Hãû tháön kinh vaì caïc giaïc quan: gäöm hai dáy tháön kinh buûng vaì trãn âoï coï nhiãöu haûch näúi våïi caïc âäi dáy tháön kinh. Naío nàòm træåïc thæûc quaín. Màõt coï nhiãûm vuû âënh hæåïng vaì caím nháûn aïnh saïng. Tå caîm nháûn muìi nàòm åí meïp cuía voí, trãn ráu A1 vaì vuìng quanh miãûng. Tå caîm giaïc laì pháön chênh vaì nàòm åí gäúc cuía âäút ráu A2. f. Hãû sinh duûc: tuyãún sinh duûc dãù nháûn khi con váût thaình thuûc, hai buäön træïng låïn nàòm åí pháön læng, âäi khi åí pháön buûng cuía ruäüt trong vuìng ngæûc. Tuìy vaìo giai âoaûn sinh saín maì buäöng træïng âáöy træïng våïi nhiãöu noaîn baìo coï nhán låïn hay âáöy noaîn hoaìn. Voìi træïng nàòm åí pháön læng vãö phêa cuäúi, nhoí nhàõn thanh maính ráút khoï nháûn træì khi âang coï træïng âi qua. Tuïi tinh nàòm åí pháön sau cuía voí, noï seî âäø vaìo ruäüt vaì chaíy ra ngoaìi qua âuäi buûng gáön háûu män hay vuäút ngoün. Âäi khi âuäi buûng biãún thaình cå quan giao phäúi. 60
Chæång II: Bäü giaïp xaïc 3. Váûn âäüng Cladocera váûn âäüng theo kiãøu giáût tæìng cån, ráu A2 laì cå quan váûn âäüng chênh, âa pháön chuïng di chuyãøn bàòng caïch nhaíy liãn tuûc taûo ra caïc bæåïc nhaíy nhanh hay cháûm. Viãûc cho ràòng Cladocera coï khaí nàng båi laì chæa coï cå såí khoa hoüc. Caïc loaìi xuáút hiãûn åí vuìng giaìu thæïc àn coï caïch váûn âäüng theo kiãøu båi nhåì vaìo ráu A2, caïch naìy coï liãn quan våïi viãûc láúy thæïc àn. Nhæîng loaìi säúng âaïy coï thãø duìng âuäi buûng âãø di chuyãøn . 4. Dinh dæåîng Kãút håüp våïi sæû váûn âäüng cuía caïc chán ngæûc coï tå cæïng, váût cháút tæì trong næåïc seî âi vaìo voí. Caïc cæí âäüng seî âæa pháön thæïc àn loüc âæåüc âi vaìo meïp buûng cäø gäúc chán, luïc naìy noï seî läi cuäún thæïc àn âi vaìo pháön miãûng. Thæïc àn chênh cuía chuïng laì taío vaì nguyãn sinh âäüng váût, cuîng coï thãø coï pháön thæïc àn khaïc nhæng biãút roí raìng nháút laì cháút hæîu cå âang phán huíy (detritus) caïc loaûi. Nhæng thæûc tãú cho tháúy våïi pháön thæïc àn coï kêch cåí thêch håüp seî âæåüc âæa vaìo äúng tiãu hoaï maì khäng cáön coï sæû læûa choün naìo. Thæïc àn coï kêch thæåïc låïn khi âæa vaìo miãûng thç noï seî bë âáøy ra ngoaìi bàòng caïc såüi tå åí gäúc chán ngæûc säú 1, sau âoï bë âuäi buûng âaï ra ngoaìi. Cuîng coï viãûc tháøm tháúu qua thaình cå thãø nhæng chæa thãø hiãûn roí raìng. Mäüt vaìi loaìi nhæ Polyphemus vaì Leptodora laì váût dæî, coï chán biãún âäøi âãø láúy thæïc àn, thæïc àn cuía chuïng laì entomostraca vaì truìng baïnh xe. 5. Sinh saín Hçnh thæïc sinh saín âån tênh xuáút hiãûn trong suäút qua trçnh säúng vaì xuáút hiãûn quanh nàm, våïi hçnh thæïc naìy chè sinh ra con caïi. Caïc noaîn nguyãn baìo âæåüc giaím phán mäüt láön trong buäöng træïng vaì sau âoï theo äúng dáùn træïng âi vaìo buäöng phäi. Buäöng phäi laì mäüt khoang träúng nàòm åí pháön læng, noï âæåüc âoïng hay måí nhåì vaìo âuäi buûng. Tuìy theo loaìi vaì âiãöu kiãûn mäi træåìng 61
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 säúng maì trong buäöng phäi coï tæì 2-40 træïng thæåìng thç coï 10-20. Træïng trinh saín nåí trong buäöng phäi naìy vaì seî âæa ra ngoaìi khi chuïng træåíng thaình. Hçnh thæïc sinh saín hæîu tênh xuáút hiãûn khi mäi træåìng coï con âæûc. Säú læåüng con âæûc thæåìng chè chiãúm khoaíng 5% trong quáön thãø nhæng cuîng coï khi lãn âãún 50%. Yãúu täú aính hæåíng âãún sæû xuáút hiãûn con âæûc âæåüc nhiãöu nhaì khoa hoüc nghiãn cæïu nhæng coï leî laì kãút quaí cuía sæû taïc âäüng tæì caïc nhán täú mäi træåìng. Sæû xuáút hiãûn con âæûc laì caïch âãø (1) giaím âi máût âäü con caïi vaì pháön cháút thaíi; (2) thêch håüp trong mäi træåìng coï læåüng thæïc àn giaím; (3) chäúng chëu âiãöu kiãûn nhiãût âäü thay âäøi quaï mæïc chëu âæûng vaì cuäúi cuìng (4) laì chëu cæåìng âäü aïnh saïng quaï låïn. Nãúu caïc yãúu täú naìy keïo daìi thç hiãûn tæåüng sinh saín hæîu tênh xuáút hiãûn. Træïng naìy váùn giäúng våïi træïng sinh saín âån tênh nhæng con caïi chè sinh ra 1 hay 2 træïng naìy maì thäi, chuïng âæåüc goüi laì træïng nghé (cyst). Træïng thuû tinh âi vaìo buäöng phäi vaì taûo voí daìy vaì sáùm. Khi sinh ra, træïng nghé coï thãø chçm xuäúng âaïy ao, baïm vaìo giaï thãø hay näøi trãn màût næåïc. Nhåì coï voí daìy maì træïng coï thãø chëu âæûng âæåüc nhiãöu âiãöu kiãûn khàõc nghiãût nhæ nhiãût âäü, mäi træåìng khä raïo vaì kãø caí sæû chëu âæûng taïc âäüng cuía men tiãu hoaï trong ruäüt caï. Sau khi nghiãn cæïu vaì thê nghiãûm nhiãöu láön våïi træïng nghé cuía Daphnia, Wood (1938) cho biãút ràòng: (1) træïng seî chãút khi âàût trong âiãöu kiãûn khä raïo räöi áùm æåït nhiãöu tuáön; (2) caìng giæî láu tè lãû chãút caìng cao; (3) giæî áùm trong nhiãöu nàm træïng váùn säúng; (4) giæî trong âiãöu kiãûn nhiãût âäü tháúp seî laìm giaím tè lãû nåí; (5) láúy træïng trong mäi træåìng nuäi räöi laìm khä 1 hoàûc 2 ngaìy seî cho tè lãû nåí cao vaì cuäúi cuìng (6) khi suûc khê hay thay âäøi mäi træåìng nuäi thç tè lãû nåí seî tháúp hån træïng khä. 6. Chu kyì phaït triãøn vaì thêch nghi Thåìi gian cuía Cladocera tæì khi thoaït ra khoíi buäöng træïng cho âãún khi chãút ráút biãún âäüng, tuìy vaìo âiãöu kiãûn mäi træåìng vaì tuìy theo loaìi. Daphnia 62
Chæång II: Bäü giaïp xaïc thæåìng säúng trong khoaíng 28-33 ngaìy trong âiãöu kiãûn nuäi åí phoìng thê nghiãûm. Voìng âåìi cuía Cladocera coï thãø chia laìm 4 giai âoaûn chênh laì træïng, áúu thãø, läüt xaïc vaì thaình thuûc. Træïng thoaït ra khoíi buäöng phäi laì phán âäút vaì taûo ngay con non, tæì luïc con non âãún con træåíng thaình laì 2 ngaìy nhæng chuïng phaíi traîi qua nhiãöu láön läüt xaïc nhæ Moina macrocopa laì 2 láön, Daphnia rosea laì 3, D. pulex laì 3 hoàûc 4 coìn D. magna laì 3-5. Giai âoaûn läüt xaïc âáöu tiãn trong buäöng phäi, khi con váût væìa läüt xaïc láön âáöu chæa xong laì con caïi tiãúp tuûc âæa træïng måïi vaìo buäöng. 7. Biãún hçnh Caïc daûng biãún hçnh nhæ âáöu troìn, âáöu nhä cao nhæ âäüi noïn. Hiãûn tæåüng naìy laìm ngaûc nhiãn nhiãöu nhaì khoa hoüc vaì hoü coï nhiãöu caïch giaíi thêch khaïc nhau. - Âáöu keïo daìi thaình muî nhàòm laìm giaím tè troüng cuía cå thãø Hçnh 3.3: Thê duû vãö sæû biãún daûng cuía A: Daphnia cucullata vaì âãø chuïng dãù näøi hån. B: Daphnia retrocurva. Hçnh lånï laì con træåíng thaình, hçnh nhoí laì åí giai âoaûn läüt xaïc. - Nhiãût âäü 10oC hay tháúp hån trong giai âoaûn phäi seî taûo ra âáöu troìn, khi tàng lãn 14oC thç chè coìn coï 13% (Coker vaì Addlestone, 1938) - Banta (1938) cho ràòng âoï laì yãúu täú di truyãön. Hiãûn nay caïc nhaì khoa hoüc cho ràòng âoï laì mäüt sæû kãút håüp giæîa yãúu täú bãn ngoaìi vaì yãúu täú bãn trong cå thãø con váût maì chuïng ta chæa biãút âæåüc. 8. Phán bäú 63
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 Cladocera laì sinh váût coï nguäön gäúc næåïc ngoüt, chè coï mäüt säú loaìi säúng åí vuìng næåïc màûn vaì låü nhæ Evadne vaì Podon (Polyphemidae). Ngoaìi nhæîng thuíy væûc næåïc chaíy maûnh nhæ suäúi vaì thuíy væûc ä nhiãùm nàûng thç chuïng váùn coï thãø chiãúm æu thãú åí nhiãöu thuíy væûc khaïc. Nhoïm æa thæûc váût bao gäöm Daphnia pulex, Sida crystallina, háöu hãút Chydoridae vaì Macrothricidae. Nhoïm æa cháút hæîu cå bao gäöm Daphnia rosea, Bosmina, Diaphanosoma, Chydorus sphaericus vaì Ceriodaphnia. Háöu hãút Cladocera laì sinh váût chëu âæûng âæåüc pH trong khoaíng 6.5-8.5. Do sæû hçnh thaình træïng nghé nãn Cladocera coï thãø âæåüc mang âi khàõp nåi vaì tråí thaình loaìi phán bäú räüng, kãút quaí thãø hiãûn trong baíng 3.1 Baíng 3.1: Sæû phán bäú cuía mäüt vaìi loaìi Cladocera trãn traïi âáút Phán bäú räüng Bàõc Myî, Cháu Áu vaì Cháu AÏ Alona guttata Acroperus harpae Alona rectangula Bosmina coregoni Ceriodaphnia sphaericus Camptocercus rectirostris Daphnia magna Daphnia rosea Daphnia pulex Diaphanosoma brachyurum Bàõc Myî, Cháu Áu, Cháu AÏ vaì Nam Myî Eurycerus lamellatus Alona affinis Holopedium gibberum Bosmina longirostris Leptodora kindti Ceriodaphnia quadrangula Moina macrocopa Macrothrix laticornis Pleuroxus strictus Simocephalus vetulus Sida crystallina 9. Gáy nuäi Coï thãø nuäi chuïng trong bãø ciment hay bãø plastic våïi thæïc àn laì bäüt haût bäng vaíi, phán âäüng váût, phán boïn cho näng nghiãûp, náúm men, sæîa bäüt khä vaì nháút laì maînh vuûn hæîu cå lå læîng taûo mäi træåìng giaìu vi khuáøn, cuîng cáön nãn biãút laì khäng nãn laìm cho mäi træåìng quaï giaìu thæïc àn. Liãöu læåüng coï thãø sæí duûng laì 20 ml náúm men cho 4 l næåïc trong mäüt tuáön. 10. Vai troì 64
Chæång II: Bäü giaïp xaïc Laì thæïc àn täút cho viãûc laìm thæïc àn trong nghãö nuäi thuíy saín nháút laì trong viãûc æång nuäi caï con. Khäúng chãú sæû xuáút hiãûn cuía nhiãöu nhoïm cän truìng. Laìm sinh váût chè thë. 11. Thu tháûp vaì baío quaín Duìng læåïi phiãu sinh våït åí caïc thuíy væûc coï nhiãöu taío. Cuîng coï thãø thu tháûp bàòng caïch láúy buìn trong âaïy ao âem vãö phoìng thê nghiãûm cho vaìo loü coï mäi træåìng täút âãø træïng nghé trong buìn nåí ra vaì phaït triãøn. Hoaï cháút cäú âënh täút nháút laì cäön 95o, coï thãø cho thãm 5% glycerin âãø giæî maìu trong cå thãø khäng bë phán huíy. II. Phán Loaûi Mäüt Säú Giäúng Loaìi Thæåìng Gàûp ÅÍ ÂBSCL 1. Sididae Chán vaì toaìn bäü cå thãø âæåüc mäüt låïp voí giaïp coï hai maînh bao phuí, cå thãø khäng phán âäút. Coï saïu âäi chán daûng laï, hai âäi Hçnh 3.4: Hçnh daûng cuía hoü Sididae. A: Diaphanosoma brachyurum; B: Pseudosida thæï bidentata; C: Latonopsis occidentalis; D: âuäi buûng cuía L. fasciculata. nháút vaì thæï hai daûng moïc. Ráu A2 daûng phán nhaïnh vaì deûp. a. Sida: Nhaïnh læng cuía ráu A2 chia laìm 3 âäút, daìi 3-4 mm, thæåìng säúng trong häö, ao nåi coï nhiãöu thæûc váût thuíy sinh. 65
DÆÅNG TRÊ DUÎNG. 2000 b. Diaphanosoma: Nhaïnh læng cuía ráu A2 chia laìm 2 âäút, pháön læng cuía ráu A2 khäng phaït triãøn. Âuäi duûng khäng coï gai, khäng coï âiãøm màõt, daìi tæì 0.8 -1.2 mm, phán bäú räüng. 2. Chydoridae Chán vaì toaìn bäü cå thãø âæåüc mäüt låïp voí giaïp coï hai maînh bao phuí, cå thãø khäng phán âäút. Coï 5 hoàûc saïu âäi chán, hai âäi thæï nháút vaì thæï hai coï thãø coï daûng moïc. Goïc ráu A2 räüng, bao phuí caí pháön ráu A1, vaì liãn kãút våïi chuíy taûo thaình caïi moí nàòm åí phiïa træåïc màût buûng. a. Daday: Màût voí giaïp khäng coï voìng âäöng tám, màõt vaì âiãøm màõt coï daûng vãút ráút låïn. b. Dunhevedia: Âuäi buûng räüng baín, âáöu muïp, màût bãn bãn coï nhiãöu âaïm tå nhoí xãúp thaình daíy ngang, màõt vaì âiãøm màõt bçnh thæåìng. c. Chydorus: Âuäi buûng bçnh thæåìng, heûp vaì daìi, khäng coï âaïm tå nhoí. Cå thãø hçnh cáöu, buûng cong, caûnh sau voí giaïp khäng giåïi haûn roí våïi caûnh buûng. d. Alonella: Âuäi buûng bçnh thæåìng, heûp vaì daìi, khäng coï âaïm tå Hçnh 3.5: hçnh daûng ngoaìi cuía hoü Chydoridae. A: âuäi buûng; B: Pleuroxus procurvatus; C: Alonella dentifera; D: Pleuroxus striatus; nhoí. Cå thãø hçnh baïn E: vuäút ngoün; F: Dunhevedia crassa; G-H: ráu A1 vaì chuíy cuía Pleuroxus uncinatus; J: caûnh sau; K: P. denticulatus; M: âuäi buûng. cáöu, caûnh sau voí giaïp (A theo Lilljeborg; B, C, F, M: theo Ward vaì Whipple vaì D, E theo Ueïno) giåïi haûn roí våïi caûnh 66