Giải thích và hướng dẫn áp dụng các nguyên tắc thiết lập tiêu đề cho bộ tiêu đề chủ đề tiếng Việt

Nội dung text: Giải thích và hướng dẫn áp dụng các nguyên tắc thiết lập tiêu đề cho bộ tiêu đề chủ đề tiếng Việt

1. Nghiïn cûáu - Trao àöíi GIAÃI THÑCH VAÂ HÛÚÁNG DÊÎN AÁP DUÅNG CAÁC NGUYÏN TÙÆC THIÏËT LÊÅP TIÏU ÀÏÌ CHO BÖÅ TIÏU ÀÏÌ CHUÃ ÀÏÌ TIÏËNG VIÏÅT(*) TS Nguyïîn Höìng Sinh Àaåi hoåc Quöëc gia Tp. Höì Chñ Minh Tomá tùt:æ Trònh bayâ cacá giaiã thñch va â hûúngá dênî apá dungå sauá nguyïn tùcæ thiïtë lêpå tiïu àï ì cho bö å tiïu àï ì chu ã àï ì bùngç tiïngë Viït.å Cacá nguyïn tùcæ gömì co:á Sû ã dungå va â Ngûúiâ sû ã dung,å Thiïtë lêpå tiïu àï ì dûaå vaoâ vönë taiâ liïu,å Tiïu àï ì thöngë nhêt,ë Tiïu àï ì duy nhêt,ë Àõnh danh, Nhêtë quan.á Tûâ khoáa: Biïn muåc chuã àïì; mö taã taâi liïåu; ngön ngûä tòm tin; tiïu àïì chuã àïì; nguyïn tùæc thiïët lêåp tiïu àïì; tiïu àïì chuã àïì tiïëng Viïåt. Explanation and guidelines to apply rules of establishing titles for the Vietnamese subject headings Summary: Presenting the explanation and guidelines to apply the six rules in establishing titles for the Vietnamese subject headings. The six rules include: Usage and Users, Title establishing based on the materials; United title; Unique title; Identification; Consistency. Keywords: Title catalogue; document description; information retrieval language; subject title; title establishment rules; Vietnamese-subject title. 1. Àùåt vêën àïì moåi quöëc gia khi xêy dûång caác böå ngön Nghiïn cûáu vaâ àûa ra caác nguyïn tùæc ngûä mö taã thöng tin theo chuã àïì [6]. cuäng nhû caác cöng cuå cho viïåc thiïët lêåp Coá thïí thêëy, maãng àïì taâi naây trúã nïn ngön ngûä nhùçm mö taã nöåi dung taâi liïåu laâ quan troång hún bao giúâ hïët kïí tûâ khi maáy maãng àïì taâi mang giaá trõ vö cuâng quan tñnh vaâ cöng nghïå thöng tin àûúåc aáp duång troång trong hoaåt àöång thöng tin-thû viïån. maånh meä vaâo hoaåt àöång thû viïån vaâ xu Caác nghiïn cûáu loaåi naây giuáp cho viïåc töí hûúáng chia seã hoùåc duâng chung caác nguöìn chûác, quaãn lyá vaâ sùæp xïëp thöng tin trong thöng tin giûäa caác thû viïån trúã nïn phöí thû viïån cuäng nhû xêy dûång hïå thöëng tòm biïën. Búãi leä, luác naây ngön ngûä mö taã taâi tin àaáp ûáng thoái quen cuãa ngûúâi duâng tin. liïåu vaâ tòm tin àoâi hoãi caác chuêín mûåc àaãm Maãng àïì taâi naây àûúåc nhiïìu thïë hïå hoåc giaã baão tñnh nhêët quaán giuáp cho viïåc aáp duång phûúng Têy, nhêët laâ úã nhûäng nûúác noái cöng nghïå taåo ra caác hïå thöëng tòm tin tûå tiïëng Anh, daây cöng nghiïn cûáu. Caác taác àöång. Hún thïë nûäa, xaä höåi hoåc têåp ngaây nay giaã vaâ cöng trònh kinh àiïín coá thïí kïí àïën laâ: àoâi hoãi caác böå maáy tòm tin cuãa caác cú quan Haykin vúái “Subject Headings: A practical thöng tin-thû viïån phaãi tiïån sûã duång, phuâ guide” [5], Coates vúái “Subject catalog húåp vúái nhêån thûác vaâ thoái quen cuãa ngûúâi heading and structure” [3], Cutter vúái duâng tin nhùçm taåo àiïìu kiïån töëi àa cho moåi “Rules for a dictionary catalog” [4]. Hiïåp ngûúâi tiïëp cêån àûúåc caác nguöìn taâi liïåu höåi Thû viïån quöëc tïë IFLA cuäng àaä coá möåt phuåc vuå quaá trònh söëng, laâm viïåc, hoåc têåp. chûúng trònh nghiïn cûáu nhùçm biïn soaån Trûúác nhûäng taác àöång naây, caác thû viïån caác nguyïn tùæc mang tñnh hûúáng dêîn cho tiïn tiïën, àiïín hònh laâ Thû viïån Quöëc höåi (*) Nghiïn cûáu naây àûúåc taâi trúå búãi Àaåi hoåc Quöëc gia Tp. Höì Chñ Minh (VNU-HCM) trong àïì taâi maä söë C2013-38-1. 8 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015
2. Nghiïn cûáu - Trao àöíi Myä (LC) àaä taåo lêåp vaâ liïn tuåc cêåp nhêåt hïå möåt böå tiïu àïì chuã àïì (TÀCÀ) bùçng tiïëng thöëng caác cöng cuå sûã duång cho quaá trònh Viïåt àaä vaâ àang laâ möåt àoâi hoãi cêëp thiïët tûâ Biïn muåc chuã àïì (BMCÀ). LC àaä taåo lêåp thûåc tiïîn. Àaáp ûáng àoâi hoãi naây, TVTT àaä vaâ cêåp nhêåt böå cöng cuå bao göìm: (1) Danh choån phûúng thûác khaã thi vaâ tiïët kiïåm nhêët saách tiïu àïì chuã àïì chuêín àûúåc thûúâng àïí biïn soaån böå TÀCÀ khúãi àêìu sûã duång xuyïn cêåp nhêåt, goåi tùæt laâ böå LCSH cho Hïå thöëng thû viïån ÀHQG-HCM, àoá laâ: (Library of Congress Subject Headings), tñch húåp caác TÀCÀ trong caác biïíu ghi àaä trong àoá bao göìm caã tiïu àïì coá giaá trõ, tiïu coá tûâ quaá trònh biïn muåc 10 nùm vûâa qua àïì khöng giaá trõ, caác tham chiïëu vaâ phuå cuãa TVTT, tûâ àoá thiïët lêåp hïå thöëng TÀCÀ chuá; (2) Baãn tin biïn muåc ban haânh tûâng bùçng tiïëng Viïåt dûåa theo caác nguyïn tùæc do quyá, trong àoá laâ danh saách àïì xuêët caác tiïu caác hoåc giaã Haykin, Cutter, töí chûác IFLA àïì chuã àïì cêìn cêåp nhêåt, àiïìu chónh, thay vaâ LC àïì xuêët. Saáu nguyïn tùæc àaä àûúåc xaác múái vaâ caác thöng tin liïn quan àïën caác àïì àõnh vaâ vêån duång taåi TVTT. Caác nguyïn xuêët naây; (3) Danh saách phuå àïì hònh thûác tùæc naây vaâ caác hûúáng dêîn dûúái àêy coá thïí vaâ phuå àïì àïì taâi àûúåc gheáp vúái caác tiïu àïì aáp duång àûúåc cho têët caã caác thû viïån Viïåt khaác nhau; (4) Taâi liïåu vïì nguyïn tùæc cêëu Nam khi tiïën haânh xêy dûång hïå thöëng taåo vaâ hûúáng dêîn aáp duång LCSH. Ngoaâi ra, TÀCÀ bùçng tiïëng Viïåt. böå cöng cuå cuãa LC coân coá: Danh saách tïn 2. Caác nguyïn tùæc xêy dûång hïå thöëng ngûúâi, Danh saách àõa danh, vaâ Cêím nang tiïu àïì chuã àïì bùçng tiïëng Viïåt hûúáng dêîn biïn muåc [2]. Böå cöng cuå naây Nguyïn tùæc 1: Sûã duång vaâ ngûúâi sûã duång àûúåc caác chuyïn gia taåi LC xêy dûång dûåa trïn vöën taâi liïåu hiïån hûäu cuãa LC vaâ vúái Chûác nùng quan troång nhêët cuãa muåc luåc muåc àñch ban àêìu laâ àïí chuêín hoaá quaá trònh laâ giuáp ngûúâi duâng tòm àûúåc taâi liïåu àuáng BMCÀ cuãa LC. Nhúâ sûå daây cöng xêy vúái yïu cêìu. Vò vêåy, biïn muåc phaãi giuáp taåo dûång, liïn tuåc cêåp nhêåt, àiïìu chónh, caác dûång nïn möåt hïå thöëng muåc luåc àaãm àûúng cöng cuå cuãa LC àaä trúã thaânh chuêín biïn àûúåc chûác nùng naây. Theo àïì xûúáng cuãa muåc àûúåc sûã duång trong rêët nhiïìu thû viïån Hanky vaâ Cutter [4, 5], vaâ sau naây àûúåc hêìu taåi nhiïìu quöëc gia khaác nhau, nhêët laâ caác hïët caác thû viïån aáp duång, nguyïn tùæc sûã quöëc gia noái tiïëng Anh. duång vaâ ngûúâi sûã duång àûúåc coi laâ quan Chñnh vò tñnh chuêín mûåc vaâ phöí biïën troång nhêët cho cöng taác BMCÀ. Nguyïn tùæc cuãa caác cöng cuå do LC biïn soaån, nhiïìu thû naây bao göìm hai nöåi dung: möåt laâ caác quy viïån Viïåt Nam àaä sûã duång LCSH, trong àoá tùæc cho viïåc BMCÀ phaãi hûúáng àïën sûå tiïån coá Thû viïån Trung têm (TVTT) - thû viïån duång cho ngûúâi duâng, hai laâ thuêåt ngûä duâng giûä vai troâ àiïìu phöëi hoaåt àöång cuãa caác thû laâm TÀCÀ phaãi thên thuöåc vúái ngûúâi duâng. viïån trûúâng thaânh viïn Àaåi hoåc Quöëc gia Nöåi dung cuãa nguyïn tùæc naây àaä chi phöëi Tp. Höì Chñ Minh (ÀHQG-HCM). Tuy hêìu hïët nöåi dung cuãa caác nguyïn tùæc coân laåi nhiïn, khaác vúái caác quöëc gia noái tiïëng Anh, trong viïåc thiïët lêåp TÀCÀ. viïåc sûã duång trûåc tiïëp LCSH taåi Viïåt Nam Trong caác hûúáng dêîn vïì nguyïn tùæc naây, gùåp khaá nhiïìu khoá khùn do trònh àöå tiïëng theo Cutter [4] sûå tiïån duång cho ngûúâi Anh haån chïë cuãa caã caán böå thû viïån vaâ duâng laâ nguyïn tùæc àêìu tiïn phaãi àûúåc quan ngûúâi duâng tin [1]. Vò vêåy, viïåc xêy dûång têm trûúác khi nghô àïën sûå tiïån lúåi cho caán THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015 9
3. Nghiïn cûáu - Trao àöíi böå biïn muåc. Öng nhêën maånh: “Nhûäng quy hiïíu àûúåc. Àiïìu naây cêìn àïën tñnh öín àõnh tùæc àùåt ra khöng phaãi chó laâ àïí chuáng ta dïî vaâ thöëng nhêët cuãa thuêåt ngûä nïn viïåc thay laâm viïåc, maâ caái chñnh laâ àïí cho ngûúâi àöíi àïí thñch ûáng vúái nhu cêìu thay àöíi laâ duâng hiïíu vaâ duâng àûúåc. Khi nhûäng thoái àiïìu rêët khoá khùn. quen cuãa ngûúâi duâng laâ phöí biïën vaâ sêu sùæc Vúái nhûäng yá kiïën tranh luêån nïu trïn vaâ àöëi vúái hoå, thò caán böå biïn muåc khöng àûúåc trûúác caác yïu cêìu cuãa cöng nghïå thò khöng pheáp boã qua, cho duâ coá phaãi sûãa àöíi caã hïå möåt hïå thöëng tòm tin naâo coá thïí àaáp ûáng thöëng hiïån haânh” [4]. Haykin thò goåi àûúåc moåi àöëi tûúång duâng tin. Tuy nhiïn, nguyïn tùæc chuã àaåo naây laâ nguyïn tùæc muåc àñch cöët loäi cuãa caác hïå thöëng muåc luåc “ngûúâi duâng laâ tiïu àiïím” (“reader as a luön laâ àïí cho ngûúâi duâng dïî daâng tòm focus”). Öng nhêën maånh rùçng: “Nïëu chuáng àûúåc taâi liïåu, vò vêåy, sûã duång vaâ ngûúâi sûã ta biïët hoùåc dûå àoaán àûúåc ngûúâi duâng seä duång vêîn laâ möåt nguyïn tùæc cêìn àûúåc thûåc tòm caái gò thò tûâ vûång vaâ cêëu truác caác tiïu hiïån trong BMCÀ. Àïí laâm àûúåc viïåc naây, àïì cêìn phaãi àûúåc töí chûác sao cho ngûúâi thû viïån phaãi xaác àõnh àöëi tûúång ngûúâi duâng seä tòm àûúåc taâi liïåu khi tra cûáu trïn duâng vaâ caác àùåc àiïím cuãa hoå àïí tûâ àoá xêy muåc luåc” [5]. dûång caác TÀCÀ phuâ húåp vúái thoái quen vaâ Ngaây nay, thû viïån luön àùåt muåc tiïu laâ nhu cêìu cuãa ngûúâi duâng tin, hoùåc ñt nhêët laâ hûúáng túái ngûúâi duâng tin. Tuy nhiïn, trong cuãa àöëi tûúång ngûúâi duâng tiïu àiïím. Taåi möåt xaä höåi khöng ngûâng thay àöíi, nhu cêìu ÀHQG-HCM ngûúâi duâng tin tiïu àiïím laâ vaâ thoái quen cuãa ngûúâi duâng tin cuäng vò thïë sinh viïn, giaãng viïn, nhaâ nghiïn cûáu thuöåc maâ thay àöíi theo, viïåc luön phaãi taåo sûå tiïån caác lônh vûåc hiïån àang àûúåc àaâo taåo taåi duång vaâ quen thuöåc vúái ngûúâi duâng tin laâ àêy. Khi choån tiïu àïì cho möåt chuã àïì naâo rêët khoá. Àaä coá nhûäng tranh luêån rùçng coá àoá, cêìn cöë gùæng choån thuêåt ngûä thöng duång möåt “chuã thïí” goåi laâ “ngûúâi duâng” khöng, àöëi vúái ngûúâi duâng tiïu àiïím cuãa chuã àïì hay laâ coá nhiïìu ngûúâi duâng, möîi ngûúâi coá naây bùçng caách àöëi chiïëu thuêåt ngûä tûâ caác nhu cêìu riïng, tñnh caách riïng. Cûá giaã thiïët nguöìn tham khaão uy tñn cuãa lônh vûåc rùçng chó coá möåt ngûúâi laâ ngûúâi duâng cuãa nghiïn cûáu chuã àïì naây, bao göìm: tûâ àiïín tûâ thû viïån thöi, vaâ chuáng ta seä xaác àõnh àûúåc chuêín, taåp chñ chuyïn ngaânh, giaáo trònh, ngûúâi àoá, nhu cêìu cuãa anh ta, thoái quen cuãa trang web coá uy tñn. Viïåc naây àaãm baão tñnh anh ta thò liïåu chuáng ta coá daám chùæc rùçng chuêín xaác vaâ phuâ húåp vúái nhêån thûác cuãa chuáng ta seä xêy dûång àûúåc möåt muåc luåc ngûúâi duâng tin chuyïn ngaânh. Tiïu àïì àûúåc luön thoãa maän àûúåc nhu cêìu êëy, thoái quen choån naây àûúåc duy trò sûã duång, vaâ àûúåc êëy khöng. Thêåt khoá, búãi vò thoái quen vaâ thiïët lêåp tham chiïëu chó ra möëi quan hïå nhu cêìu luön thay àöíi, con ngûúâi êëy cuãa tûúng àûúng vúái caác thuêåt ngûä àöìng nghôa nùm nay seä khaác vúái chñnh con ngûúâi êëy hoùåc tûúng àûúng vúái noá. Viïåc naây giuáp cuãa nùm sau. Muåc luåc àûúåc xêy dûång dûåa àaãm baão tñnh öín àõnh vaâ thöëng nhêët cuãa vaâo thoái quen vaâ nhu cêìu cuãa ngûúâi duâng tiïu àïì. nùm nay coá thïí khöng coân thñch húåp cho ngûúâi duâng nhûäng nùm kïë tiïëp [2]. Song Nguyïn tùæc 2: Thiïët lêåp tiïu àïì dûåa vaâo song àoá, viïåc ûáng duång cöng nghïå vaâo biïn vöën taâi liïåu muåc vaâ töí chûác tra cûáu àoâi hoãi möåt hïå Coá hai caách cú baãn àïí xêy dûång nïn hïå thöëng thuêåt ngûä maâ caác phêìn mïìm coá thïí thöëng tûâ vûång coá kiïím soaát: tûâ trïn xuöëng 10 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015
4. Nghiïn cûáu - Trao àöíi (from the top down), vaâ tûâ dûúái lïn (from trònh biïn muåc 10 nùm vûâa qua cuãa TVTT. the bottom up). Caách thûá nhêët dûåa vaâo nhêån Bûúác tiïëp theo, àûa böå TÀCÀ khúãi àêìu vaâo àõnh cuãa chñnh nhûäng ngûúâi soaån ra hïå sûã duång, cêåp nhêåt TÀCÀ múái tûâ quaá trònh thöëng tûâ vûång coá kiïím soaát. Hoå seä quyïët böí sung liïn tuåc cuãa toaân Hïå thöëng thû viïån àõnh nhûäng àïì taâi naâo nïn thiïët lêåp tiïu àïì, ÀHQG-HCM. Bïn caånh àoá, tiïëp tuåc tñch vaâ thuêåt ngûä naâo, quan hïå qua laåi naâo nïn húåp, hiïåu àñnh, chuyïín ngûä vaâ kiïím soaát duâng àïí trònh baây tiïu àïì. Caách thûá hai cùn caác tiïu àïì coân laåi tûâ cú súã dûä liïåu biïn cûá vaâo caác thuêåt ngûä àûúåc sûã duång trong taâi muåc cuãa caác thû viïån thaânh viïn taåo thaânh liïåu vaâ caác möëi quan hïå giûäa caác thuêåt ngûä böå TÀCÀ àêìy àuã. Böå naây seä àûúåc liïn tuåc àûúåc thïí hiïån trong taâi liïåu àïí xêy dûång hïå cêåp nhêåt dûåa vaâo quaá trònh biïn muåc cuãa thöëng tûâ vûång kiïím soaát. Caách thûá hai àûúåc toaân Hïå thöëng. goåi laâ nguyïn tùæc dûåa vaâo vöën taâi liïåu. Khaái Nguyïn tùæc 3: Tiïu àïì thöëng nhêët niïåm naây àûúåc E. Wyndham Hulme khúãi Trong ngön ngûä tûå nhiïn coá rêët nhiïìu tûâ xûúáng àêìu tiïn [7] (nguyïn tùæc naây bùçng àöìng nghôa, tûâ gêìn nghôa; trong quy àõnh tiïëng Anh laâ Literary Warrant, viïåc chuyïín vïì cuá phaáp cuãa ngön ngûä TÀCÀ cuäng cho ngûä thaânh “dûåa vaâo vöën taâi liïåu” nhùçm laâm pheáp duâng caác hònh thûác khaác nhau àïí trònh roä yá nghôa cuãa nguyïn tùæc). Khaác vúái khung baây tiïu àïì (àún, phûác, keáp, àaão, böí nghôa). phên loaåi, caác böå TÀCÀ thûúâng àûúåc thiïët Do àoá, àïí giúái thiïåu têët caã taâi liïåu vïì möåt lêåp theo nguyïn tùæc dûåa vaâo vöën taâi liïåu cuãa chuã àïì coá trong thû viïån thò chuã àïì àoá phaãi thû viïån. Söë lûúång vaâ mûác àöå cuå thïí cuãa hïå àûúåc thïí hiïån bùçng möåt thuêåt ngûä vaâ möåt thöëng TÀCÀ àûúåc phaát triïín dûåa trïn chñnh söë lûúång vaâ àùåc àiïím nöåi dung cuãa taâi liïåu hònh thûác trònh baây maâ thöi. Nïëu khöng coá trong thû viïån. LCSH laâ möåt vñ duå àiïín tuên thuã nguyïn tùæc naây seä dêîn àïën viïåc hònh cuãa viïåc aáp duång nguyïn tùæc naây; söë caác taâi liïåu vïì möåt chuã àïì bõ phên taán dûúái lûúång TÀCÀ cuãa LCSH gia tùng nhanh nhiïìu tiïu àïì. Àêy laâ nguyïn tùæc àaä töìn taåi choáng vaâ bao phuã diïån nöåi dung rêët röång thïí tûâ rêët lêu trong BMCÀ vaâ àûúåc goåi laâ hiïån söë lûúång vaâ àùåc àiïím nöåi dung taâi liïåu “nguyïn tùæt tiïu àïì thöëng nhêët” (Principle àûúåc böí sung vaâo LC. of unity) [5]. AÁp duång nguyïn tùæc naây, thû viïån nïn Viïåc aáp duång nguyïn tùæc naây cêìn têåp lûåa choån möåt lûúång taâi liïåu nhêët àõnh àïí trung vaâo ba yïëu töë: tïn goåi chuã àïì (duâng xêy dûång hïå thöëng TÀCÀ taåo nïn möåt böå thöëng nhêët möåt tûâ hay möåt cuåm tûâ cho möåt TÀCÀ khúãi àêìu. Sau àoá, àûa böå khúãi àêìu thûåc thïí, möåt vêën àïì hay möåt khaái niïåm), vaâo sûã duång vaâ tiïën haânh àiïìu chónh theo cuá phaáp (hònh thûác trònh baây tûâ) vaâ yïëu töë nhu cêìu tûâ thûåc tïë sûã duång. Bïn caånh àoá, truy cêåp (choån tûâ àûáng àêìu trong tiïu àïì), tiïëp tuåc xêy dûång caác TÀCÀ cho caác taâi cuå thïí nhû sau: liïåu coân laåi, àöìng thúâi tiïën haânh cêåp nhêåt - Tïn goåi thöëng nhêët: Khi möåt chuã àïì TÀCÀ múái cho caác taâi liïåu tûâ quaá trònh böí àûúåc thïí hiïån bùçng nhiïìu thuêåt ngûä àöìng sung hiïån haânh. Taåi TVTT, böå TÀCÀ khúãi nghôa hoùåc gêìn nghôa thò chó möåt thuêåt ngûä àêìu àûúåc xêy dûång bùçng caách tñch húåp, àûúåc choån laâm tiïu àïì. Vñ duå, giûäa caác hiïåu àñnh röìi thûåc hiïån chuyïín ngûä vaâ kiïím thuêåt ngûä: Hoaân haão, Hoaân thiïån, Toaân myä soaát caác tiïu àïì àaä àûúåc sûã duång trong quaá choån möåt tûâ laâm tïn goåi thöëng nhêët cho tiïu THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015 11
5. Nghiïn cûáu - Trao àöíi àïì. Cuäng cêìn aáp duång quy ûúác viïët chñnh thuêåt ngûä, quen thuöåc vúái ngûúâi sûã duång vaâ taã, vñ duå nhû, ûu tiïn duâng i àöëi vúái caác tûâ khöng töëi nghôa. Àöëi vúái caác khaái niïåm gêìn coá thïí duâng caã i vaâ y. nghôa (nhûäng khaái niïåm khöng hoaân toaân - Cuá phaáp thöëng nhêët: Àïí coá möåt hònh giöëng nhau nhûng chuáng laåi liïn quan rêët thûác trònh baây tûâ thöëng nhêët cho möåt chuã chùåt cheä vúái nhau vaâ rêët dïî quy chuáng vaâo àïì thò phaãi choån möåt trong caác phûúng aán cuâng möåt chuã àïì) thò suy xeát xem chuáng coá sau: möåt tûâ, möåt cuåm tûâ, möåt cuåm tûâ àaão, khaác biïåt nhau àïën mûác phaãi coá àiïím truy möåt thuêåt ngûä coá phêìn böí nghôa trong cêåp riïng biïåt khöng, nïëu khöng thò coi ngoùåc àún, möåt chuöîi göìm tiïu àïì chñnh vaâ chuáng nhû laâ nhûäng tûâ àöìng nghôa. caác phuå àïì (tiïu àïì phûác). Vñ duå, phaãi choån Lûåa choån giûäa thuêåt ngûä tiïëng Viïåt vaâ möåt trong söë nhûäng caách trònh baây sau laâm tiïëng nûúác ngoaâi: Khi coá thïí duâng tiïu àïì tiïu àïì thöëng nhêët: Àaåo àûác chñnh trõ, Àaåo bùçng tiïëng Viïåt thò phaãi duâng tiïëng Viïåt àûác trong chñnh trõ, Chñnh trõ - Khña caånh (nhûäng tûâ àaä àûúåc viïåt hoaá, nhû laâ taxi, thò àaåo àûác. àûúåc coi laâ tûâ tiïëng Viïåt); khi khöng coá tûâ tiïëng Viïåt thïí hiïån àûúåc chuã àïì cuãa taâi liïåu - Yïëu töë truy cêåp thöëng nhêët: Yïëu töë thò coá thïí duâng tûâ nûúác ngoaâi. Tuy nhiïn, truy cêåp laâ tûâ àêìu tiïn trong möåt tiïu àïì, tûâ cêìn lûu yá rùçng chó nïn duâng caác thuêåt ngûä naây coá giaá trõ gúåi yá nhêët vïì nöåi dung cöët tiïëng nûúác ngoaâi trong caác trûúâng húåp sau: loäi cuãa chuã àïì. Vò vêåy, cêìn cên nhùæc choån (1) khi khaái niïåm àûúåc du nhêåp tûâ nûúác cuá phaáp àaãm baão tûâ coá khaã nùng gúåi yá töët ngoaâi vaâ khöng coá möåt thuêåt ngûä tiïëng Viïåt nhêët àûáng àêìu möåt TÀCÀ. Cuå thïí laâ, àöëi thïí hiïån àûúåc àuáng yá nghôa cuãa khaái niïåm, vúái tiïu àïì coá hònh thûác cuåm tûâ thò coá thïí (2) khi thuêåt ngûä tiïëng nûúác ngoaâi roä raâng, giûä nguyïn trêåt tûå nhû ngön ngûä thöng chñnh xaác, trong khi thuêåt ngûä tiïëng Viïåt thûúâng, cuäng coá thïí àaão àïí tûâ gúåi yá nhêët thò khöng, nhêët laâ trong trûúâng húåp caác tïn àûáng àêìu cuåm tûâ, nhûng chó choån möåt goåi khoa hoåc. trong hai hònh thûác maâ thöi. Lûåa choån giûäa thuêåt ngûä khoa hoåc vaâ tûâ Khi thiïët lêåp möåt tiïu àïì múái, trong ba phöí thöng: Trûúâng húåp lûåa choån naây tuây yïëu töë kïí trïn, phêìn lûåa choån tïn goåi thöëng thuöåc vaâo nhiïìu yïëu töë. Nïëu àöëi tûúång nhêët giûäa caác tûâ àöìng nghôa thûúâng gùåp phuåc vuå cuãa thû viïån àa daång thò cêìn ûu nhiïìu khoá khùn (theo IFLA, phêìn nöåi dung tiïn tûâ phöí thöng hún laâ thuêåt ngûä khoa naây àûúåc coi laâ Nguyïn tùæc tûâ àöìng nghôa). hoåc. Nïëu thû viïån phuåc vuå nhûäng nhoám Mùåc duâ, chiïëu theo nguyïn tùæc ngûúâi sûã ngûúâi duâng tin chuyïn ngaânh thò nïn ûu duång thò tûâ naâo laâ quen thuöåc vúái ngûúâi tiïn thuêåt ngûä khoa hoåc vò chuáng thûúâng duâng seä àûúåc ûu tiïn, tuy nhiïn trong nhiïìu chñnh xaác vïì mùåt ngûä nghôa vaâ quen thuöåc trûúâng húåp, viïåc lûåa choån khöng àún giaãn, vúái giúái chuyïn mön; tuy nhiïn, nïëu tûâ phöí vò vêåy cêìn coá nhûäng hûúáng dêîn höî trúå sau: thöng àûúåc sûã duång phöí biïën trong taâi liïåu Lûåa choån giûäa caác thuêåt ngûä àöìng khoa hoåc vaâ khöng töëi nghôa thò vêîn ûu tiïn nghôa: Khi möåt sûå vêåt hay möåt khaái niïåm coá duâng tûâ phöí thöng. Àöëi vúái thû viïån àaåi thïí àûúåc thïí hiïån bùçng nhûäng tûâ àöìng hoåc, nhû TVTT, vûâa phuåc vuå caác nhaâ nghôa, thò choån möåt thuêåt ngûä thïí hiïån àûúåc chuyïn mön, vûâa phuåc vuå sinh viïn vúái caác sûå cên bùçng töët nhêët coá thïí coá giûäa nhûäng nhu cêìu tin rêët àa daång, do àoá cêìn linh hoaåt 12 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015
6. Nghiïn cûáu - Trao àöíi aáp duång caã hai hûúáng dêîn naây khi choån duång nhêån biïët àûúåc chñnh xaác TÀCÀ àoá thuêåt ngûä laâm tiïu àïì. Cuå thïí, àöëi vúái taâi àaåi diïån cho chuã àïì cuå thïí naâo bùçng caách liïåu vïì caác chuyïn ngaânh àaâo taåo thò nïn aáp thuêåt ngûä àûúåc choån laâm TÀCÀ phaãi coá duång hûúáng dêîn thûá hai, vúái nhûäng taâi liïåu phêìn böí nghôa laâm roä yá nghôa cuãa chuã àïì, coân laåi thò aáp duång hûúáng dêîn thûá nhêët. vñ duå: Caâ phï (Cêy tröìng) vaâ Caâ phï (Thûác Lûåa choån giûäa thuêåt ngûä cuä vaâ hiïån àaåi: uöëng) (theo IFLA nöåi dung naây àûúåc goåi laâ Khi taåo lêåp caác tiïu àïì múái thò traánh choån Nguyïn tùæc tûâ àöìng êm). thuêåt ngûä löîi thúâi vaâ ûu tiïn thuêåt ngûä hiïån Nguyïn tùæc 5: Àõnh danh àaåi. Viïåc nhêån ra möåt thuêåt ngûä àaä löîi thúâi Àïí taåo sûå àöìng böå giûäa caác àiïím truy phuå thuöåc vaâo hiïíu biïët vïì ngön ngûä cuãa cêåp laâ tïn ngûúâi, tïn cú quan, tïn töí chûác, caá nhên ngûúâi lêåp tiïu àïì cuäng nhû khaã tïn caác vuâng àõa lyá, tïn taác phêím vùn hoåc, nùng tham khaão tûâ nhûäng nguöìn bïn nghïå thuêåt trong hïå thöëng muåc luåc thû viïån ngoaâi. Tûâ àiïín laâ möåt trong nhûäng nguöìn thò tiïu àïì chuã àïì cuãa caác tïn goåi naây cêìn tham khaão töët, tuy nhiïn, tûâ àiïín thûúâng àûúåc trònh baây giöëng nhû quy àõnh trong khöng chó ra hûúáng cú baãn cho viïåc lûåa biïn muåc mö taã hoùåc trong caác baãng tra cuãa choån thuêåt ngûä. Theo yá kiïën cuãa nhiïìu thû viïån. Nhû vêåy, khi thû viïån sûã duång chuyïn gia, caác baâi viïët trong xuêët baãn AACR2 thò caác tiïu àïì tïn ngûúâi, tïn cú phêím àõnh kyâ (baáo, taåp chñ) laâ nguöìn àaáng quan seä àûúåc trònh baây àuáng nhû quy àõnh tin cêåy nhêët, búãi vò chuáng coá tñnh cêåp nhêåt cuãa böå quy tùæc naây. cao. Tuy nhiïn, khöng phaãi luác naâo nguöìn naây cuäng giuáp xaác àõnh àûúåc thuêåt ngûä Nguyïn tùæc 6: Nhêët quaán hiïån àaåi. Do àoá, ngûúâi laâm biïn muåc phaãi Viïåc giûä cho hònh thûác trònh baây vaâ cêëu cöë gùæng phaán àoaán dûåa trïn nhûäng nguöìn truác (cuá phaáp àún, phûác, àaão, keáp) cuãa caác sùén coá àïí choån ra möåt thuêåt ngûä laâm tiïu tiïu àïì àûúåc nhêët quaán laâ yïëu töë höî trúå cho àïì, vñ duå nhû, tûâ chñnh nhûäng lyá giaãi trong viïåc tra cûáu, búãi vò ngûúâi sûã duång, bao göìm taâi liïåu àang biïn muåc, tûâ trao àöíi vúái caã ngûúâi duâng tin vaâ caán böå thû viïån, chuyïn gia, tûâ khuynh hûúáng phaát triïín khöng phaãi thûúâng xuyïn àiïìu chónh caác cuãa khoa hoåc. Àêy thûåc sûå laâ möåt thaách thoái quen cuãa hoå khi sûã duång TÀCÀ. Do thûác àöëi vúái ngûúâi laâm biïn muåc. Song àoá, khi xêy dûång, cêåp nhêåt hoùåc chónh sûãa song vúái viïåc choån thuêåt ngûä hiïån àaåi cho möåt tiïu àïì cêìn àaãm baão sûå tûúng tûå vïì tiïu àïì múái coân laâ viïåc phaãi thay àöíi thuêåt hònh thûác trònh baây vaâ cêëu truác so vúái caác ngûä cho caác tiïu àïì àaä coá trong böå TÀCÀ tiïu àïì àaä coá. Vñ duå, nïëu àaä duâng hònh thûác khi xeát thêëy chuáng àaä löîi thúâi. àaão cho tiïu àïì Möi trûúâng, Ö nhiïîm thò Nguyïn tùæc 4: Tiïu àïì duy nhêët cuäng nïn duâng àaão cho trûúâng húåp Thûác Hïå quaã cuãa nguyïn tùæc tiïu àïì thöëng ùn, Ö nhiïîm. nhêët (möåt chuã àïì chó àûúåc thïí hiïån bùçng Tuy nhiïn, giûä cho caác tiïu àïì nhêët quaán möåt thuêåt ngûä) laâ möåt tiïu àïì chó àûúåc thïí khöng àún giaãn vò nhiïìu lyá do: caác tiïu àïì hiïån àûúåc duy nhêët möåt chuã àïì. Do àoá, àûúåc thu thêåp trong thúâi gian daâi vaâ do phaãi lûu yá rùçng nïëu choån thuêåt ngûä laâ tûâ nhiïìu ngûúâi tham gia lûåa choån, tñnh logic àöìng êm hay coân goåi laâ tûâ àa nghôa laâm vaâ thoái quen nhêån thûác cuãa ngûúâi duâng tin TÀCÀ thò phaãi àaãm baão rùçng ngûúâi sûã vïì caác chuã àïì nhiïìu khi khöng tûúng àöìng. THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015 13
7. Nghiïn cûáu - Trao àöíi Vò vêåy, àïí àaáp ûáng nguyïn tùæc sûã duång vaâ 3. Kïët luêån ngûúâi sûã duång, coá luác khöng giûä àûúåc Trïn àêy laâ caác giaãi thñch vaâ hûúáng dêîn nguyïn tùæc nhêët quaán. Theo kinh nghiïåm cho viïåc aáp duång saáu nguyïn tùæc giuáp xêy cuãa LC, àïí duy trò tñnh nhêët thò quy àõnh ra dûång caác tiïu àïì cho böå TÀCÀ khúãi àêìu caác tiïu àïì mêîu, vñ duå, quy àõnh tiïu àïì bùçng tiïëng Viïåt taåi TVTT. Saáu nguyïn tùæc English language laâm mêîu khi thiïët lêåp caác naây àûúåc àuác kïët dûåa trïn viïåc tham khaão tiïu àïì múái cho caác ngön ngûä khaác. Caách caác nguöìn khaác nhau vaâ tûâ kinh nghiïåm cuãa naây khöng phaãi luác naâo cuäng khaã thi vò coá quaá trònh thûåc nghiïåm xêy dûång böå TÀCÀ khúãi àêìu cho Hïå thöëng thû viïån ÀHQG- trûúâng húåp möåt tiïu àïì dûå àõnh cêåp nhêåt coá HCM. Àïí coá thïí sûã duång hiïåu quaã böå TÀCÀ, thïí tòm thêëy nhiïìu mêîu tiïu àïì tûúng bïn caånh viïåc xêy dûång caác tiïu àïì coân àoâi àûúng khaác nhau; tuy nhiïn àêy vêîn àûúåc hoãi viïåc xêy dûång caác tham chiïëu thïí hiïån coi laâ möåt kinh nghiïåm töët cho nhiïìu möië quan hïå giûäa caác tiïu àïì, cuäng nhû viïåc trûúâng húåp. Do àoá, TVTT cuäng quy àõnh biïn soaån caác hûúáng dêîn àõnh tiïu àïì cho caác caác tiïu àïì mêîu khi xeát thêëy cêìn thiïët. trûúâng húåp taâi liïåu khaác nhau. Caác cöng viïåc Coá thïí thêëy, yïu cêìu vïì tñnh nhêët quaán naây àoâi hoãi cêìn coá caác nguyïn tùæc khaác nûäa vaâ viïåc phaãi thûúâng xuyïn chónh sûãa àaãm àõnh hûúáng cho quaá trònh thûåc hiïån. baão tñnh hiïån àaåi laâ nhûäng muåc àñch mêu Coá thïí thêëy, àïí coá àûúåc möåt böå TÀCÀ thuêîn nhau. Viïåc phaãi chónh sûãa thûúâng tiïëng Viïåt hoaân thiïån, sûã duång phuâ húåp cho bêët kyâ möåt hïå thöëng thû viïån naâo, cêìn coá sûå xuyïn, viïåc khöng ngûâng xuêët hiïån caác àêìu tû nghiïn cûáu vúái sûå tham gia cuãa nhiïìu khaái niïåm múái, vêën àïì múái khiïën cho tñnh caán böå biïn muåc. Àïí thûåc hiïån cöng trònh nhêët quaán dïî bõ boã qua khi thiïët lêåp tiïu àïì. nhû vêåy àoâi hoãi phaãi coá caác nguyïn tùæc phuâ Do àoá, cêìn phaãi àaánh giaá cêín thêån trûúác húåp vaâ caác hûúáng dêîn roä raâng. Do àoá, viïåc khi quyïët àõnh thûåc hiïån möåt sûå thay àöíi xaác àõnh roä caác nguyïn tùæc xêy dûång tiïu àïì, naâo àoá cho hïå thöëng tiïu àïì àïí traánh sûå bêët àûa ra caác phên tñch vaâ hûúáng dêîn aáp duång tiïån cho ngûúâi sûã duång. cuå thïí laâ möåt trong nhûäng yïu cêìu tiïn quyïët. Taâi liïåu tham khaão 1. Nguyïîn Höìng Sinh, Phan Thõ Höìng Haånh, alog, Government Printing Office, Washington, D.C. Nguyïîn Thõ Lan (2011). Nghiïn cûáu vaâ so saánh àöëi 5. Haykin, D.J. (1951). Subject headings: A prac- chiïëu nguyïn tùæc vaâ phûúng phaáp biïn muåc chuã àïì tical guide, Government Printing Office, Washington, cuãa Thû viïån Quöëc höåi Myä vúái cöng taác biïn muåc chuã D.C. àïì cuãa Thû viïån Trung têm ÀHQG-HCM: Àïì taâi cêëp 6. Hoerman, H.L., Furniss K.A. (2000). “Turning cú súã, Thû viïån Trung têm, Àaåi hoåc Quöëc gia, thaânh practice into principles: Comparison of the IFLA Prin- phöë Höì Chñ Minh. ciples Underlying Subject Heading Languages 2. Chan, Lois Mai (2005). Library of Congress (SHLs) and the Principles Underlying the Library of Subject Headings: Principles and application, 4th ed. Congress Subject Headings System”, Cataloging Libraries Unlimited, Colorado. and Classification Quaterly, 29(1/2) tr. 31-52. 3. Coates, E.J. (1988). Subject catalog heading 7. Hulme, E.W. (1911). “Principles of Book Clas- and structure, Library Association Publising, London sification”, Library Association Record 13 (1911): 4. Cutter, C.A. (1904). Rules for a dictionary cat- 445-47. (Ngaây Toâa soaån nhêån àûúåc baâi: 14-11-2014; Ngaây phaãn biïån àaánh giaá: 10-03-2015; Ngaây chêëp nhêån àùng: 22-04-2015). 14 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 3/2015