Địa lý và lịch sử Việt Nam

Nội dung text: Địa lý và lịch sử Việt Nam

1. mercury@Updatesofts.com Ebooks Team
2. 1 61 tỉnh thành Việt Nam Mục lục Mục lục 1 Bản đồ địa hình Việt Nam 3 Bản đồ vị trí các tỉnh 4 Vài hàng tổng quát 5 An Giang 14 Bà Rịa - Vũng Tàu 24 Bạc Liêu 40 Bắc Cạn 46 Bắc Giang 52 Bắc Ninh 60 Bến Tre 72 Bình Dương 80 Bình Định 86 Bình Phước 98 Bình Thuận 102 Cà Mau 110 Cao Bằng 116 Cần Thơ 122 Đà Nẵng 129 Đắc Lắc 140 Đồng Nai 149 Đồng Tháp 159 Gia Lai 169 Hà Giang 175 Hà Nam 181 Hà Nội 188 Hà Tây 206 Hà Tĩnh 223 Hải Dương 234 Hải Phòng 246 Hòa Bình 256 Hưng Yên 263 Khánh Hòa 271 Kiên Giang 282 Kon Tum 292 Lai Châu 298 Lạng Sơn 304 Lào Cai 313 Lâm Đồng 323 Long An 334 Nam Định 340
3. 2 Nghệ An 352 Ninh Bình 363 Ninh Thuận 376 Phú Thọ 382 Phú Yên 389 Quảng Bình 397 Quảng Nam 407 Quảng Ngãi 423 Quảng Ninh 432 Quảng Trị 455 Sài Gòn 463 Sóc Trăng 493 Sơn La 499 Tây Ninh 504 Thái Bình 509 Thái Nguyên 517 Thanh Hóa 525 Thừa Thiên - Huế 539 Tiền Giang 560 Trà Vinh 569 Tuyên Quang 575 Vĩnh Long 579 Vĩnh Phúc 588 Yên Bái 596
4. 5 Vài hàng tổng quát Diện tích : 330.991 cây số vuông. Dân số : (2001) 78.685.800 người. Thủ đô : Hà Nội VỊ TRÍ : Kinh tuyến : 102° 10' - 109° 30' Ðông. Vĩ tuyến : 8° 30' - 23° 22' Bắc. Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam là một dải đất hình chữ S, nằm ở trung tâm khu vực Ðông Nam Á, ở phía Ðông bán đảo Ðông Dương, phía Bắc giáp Trung Quốc, phía Tây giáp Lào, Campuchia, phía Ðông và Nam trông ra biển Ðông và Thái Bình Dương. Bờ biển Việt Nam dài 3260 km, biên giới đất liền dài 3730 km. Trên đất liền, từ điểm cực Bắc đến điểm cực Nam (theo đường chim bay) dài 1650 km, từ điểm cực Ðông sang điểm cực Tây nơi rộng nhất 600 km (Bắc bộ), 400 km (Nam bộ), nơi hẹp nhất 50 km (Quảng Bình). Việt Nam là đầu mối giao thông từ Ấn Ðộ Dương sang Thái Bình Dương. KHÍ HẬU : Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới có gió mùa, có ánh nắng chan hoà, lượng mưa dồi dào và độ ẩm cao. Một số nơi gần chí tuyến hoặc vùng núi cao có tính chất khí hậu ôn đới. Nhiệt độ trung bình từ 22 đến 27°C, rất thích hợp với khách du lịch. Tuy nhiên
5. 6 nhiệt độ trung bình ở từng nơi có khác nhau, Hà Nội 23°C, thành phố Hồ Chí Minh 26°C, Huế 25°C. Khí hậu Việt Nam có hai mùa rõ rệt, mùa khô rét (từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau), mùa mưa nóng (từ tháng 5 đến tháng 10), nhiệt độ thay đổi theo mùa rõ rệt nhất ở các tỉnh phía Bắc, giao động nhiệt độ giữa các mùa chênh nhau đến 12°C. Ở các tỉnh phía Nam, sự chênh lệch nhiệt độ giữa các mùa không đáng kể, chỉ khoảng 3°C. Ở các tỉnh phía bắc, khí hậu thay đổi bốn mùa : Xuân, Hạ, Thu, Ðông. ĐỊA HÌNH : Lãnh thổ Việt Nam bao gồm 3 phần 4 là đồi núi. Bốn vùng núi chính là : Vùng núi Ðông Bắc (còn gọi là Việt Bắc). Kéo dài từ thung lũng sông Hồng đến vịnh Bắc bộ. Tại đây có nhiều danh lam thắng cảnh nổi tiếng như các động Tam Thanh, Nhị Thanh (Lạng Sơn), hang Pắc Pó, thác Bản Giốc (Cao Bằng), hồ Ba Bể (Bắc Cạn), núi Yên Tử, vịnh Hạ Long (Quảng Ninh). Ðỉnh núi Tây Côn Lĩnh cao nhất vùng Ðông Bắc : 2431 m. Vùng núi Tây Bắc Kéo dài từ biên giới phía Bắc (giáp Trung Quốc) tới miền Tây tỉnh Thanh Hoá. Ðây là vùng núi cao hùng vĩ, có Sa Pa (Lào Cai) ở độ cao 1500 m so với mặt biển, nơi nghỉ mát lý tưởng, nơi tập trung đông các tộc người H' Mông, Dao, Kinh, Tày, Giáy, Hoa, Xá Phó Vùng núi Tây Bắc còn có di tích chiến trường lừng danh Ðiện Biên Phủ và đỉnh núi Phan - Xi - Păng, cao 3143 m. Vùng núi Trường Sơn Bắc
6. 7 Từ miền Tây tỉnh Thanh Hoá đến vùng núi Quảng Nam - Ðà Nẵng, có động Phong Nha (Quảng Bình) kỳ thú và những đường đèo nổi tiếng như đèo Ngang, đèo Hải Vân Ðặc biệt có đường mòn Hồ Chí Minh được thế giới biết đến nhiều bởi những kỳ tích của người Việt Nam trong cuộc kháng chiến vĩ đại lần thứ hai. Vùng núi Trường Sơn Nam Nằm ở phía Tây các tỉnh Nam Trung bộ. Sau những khối núi đồ sộ là một vùng đất rộng lớn được gọi là Tây Nguyên (cao nguyên phía Tây). Vùng đất đầy huyền thoại này còn chứa đựng nhiều điều bí ẩn về thực vật, động vật, nhất là nền văn hóa đặc sắc của các bộ tộc ít người. Thành phố Ðà Lạt, nơi nghỉ mát lý tưởng được hình thành từ cuối thế kỷ 19. Việt Nam có hai đồng bằng lớn là đồng bằng châu thổ sông Hồng và đồng bằng châu thổ sông Cửu Long Ðồng bằng sông Hồng (đồng bằng Bắc bộ). Rộng khoảng 15.000 km² được bồi tụ bởi phù sa của hai con sông lớn là sông Hồng và sông Thái Bình. Ðây là địa bàn cư trú của người Việt cổ, cũng là nơi hình thành nền văn minh lúa nước. Ðồng Bằng sông Cửu Long (đồng bằng Nam bộ). - Rộng khoảng 36.000km², là vùng đất phì nhiêu, khí hậu thuận lợi. Ðây là vựa lúa lớn nhất của Việt Nam. Trên lãnh thổ Việt Nam có hàng nghìn con sông lớn, nhỏ. Dọc bờ biển, cứ khoảng 20 km lại có một cửa sông, do đó hệ thống giao thông thủy khá thuận lợi. Hai hệ thống sông quan trọng là sông Hồng ở miền Bắc và sông Mê Kông (còn gọi là Cửu Long) ở miền Nam.
7. 8 Việt Nam có 3260 km bờ biển, nếu có dịp đi dọc theo bờ biển Việt Nam bạn sẽ được đắm mình trong làn nước xanh của những bãi biển đẹp như Trà Cổ, Sầm Sơn, Lăng Cô, Non Nước, Nha Trang, Vũng Tàu, Hà Tiên Có nơi núi ăn lan ra biển tạo thành vẻ đẹp kỳ thú như vịnh Hạ Long, đã được UNESCO công nhận là di sản thiên nhiên thế giới. Việt Nam có nhiều hải cảng lớn như Hải Phòng, Ðà Nẵng, Qui Nhơn, Cam Ranh, Vũng Tàu, Sài Gòn Giữa vùng biển Việt Nam còn có hệ thống đảo và quần đảo gồm hàng ngàn đảo lớn nhỏ nằm rải rác từ Bắc đến Nam, trong đó có hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Rừng và đất rừng chiếm một diện tích lớn trên lãnh thổ Việt Nam. Các khu rừng quốc gia được nhà nước bảo vệ và có kế hoạch phát triển du lịch sinh thái bền vững. Những khu rừng quí đó lại được thiên nhiên "chia" cho nhiều địa phương trên cả nước : rừng Ba Vì (Hà Tây), rừng Cát Bà (Hải Phòng), rừng Cúc Phương (Ninh Bình), rừng Bạch Mã (Huế), rừng Cát Tiên (Ðồng Nai), rừng Côn Ðảo v.v Việt Nam là nước có nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú. Dưới lòng đất có nhiều khoáng sản quí như : thiếc, kẽm, bạc, vàng, angtimoan, đá quí, than đá. ở thềm lục địa của Việt Nam có nhiều dầu mỏ, khí đốt. Nguồn suối nước khoáng cũng rất phong phú : suối khoáng Quang Hanh (Quảng Ninh), suối khoáng Hội Vân (Bình Ðịnh), suối khoáng Vĩnh Hảo (Bình Thuận), suối khoáng Dục Mỹ (Nha Trang), suối khoáng Kim Bôi (Hoà Bình) v.v *
8. 9 Lược sử Từ đầu thời đại đồng thau, các bộ lạc người Việt đã định cư chắc chắn ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Bấy giờ có khoảng 15 bộ lạc Lạc Việt sống chủ yếu ở miền trung du và đồng bằng Bắc Bộ, hàng chục bộ lạc Âu Việt sống chủ yếu ở miền Việt Bắc. Tại nhiều nơi, người Lạc Việt và người Âu Việt sống xen kẽ với nhau, bên cạnh các thành phần dân cư khác. Do nhu cầu trị thuỷ, nhu cầu chống ngoại xâm và do việc trao đổi kinh tế, văn hoá ngày càng gia tăng, các bộ lạc sinh sống gần gũi nhau có xu hướng tập hợp và thống nhất lại. Trong số các bộ lạc Lạc Việt, bộ lạc Văn Lang hùng mạnh hơn cả. Thủ lĩnh bộ lạc này là người đứng ra thống nhất tất cả các bộ lạc Lạc Việt, dựng lên nước Văn Lang, tự xưng là vua, mà sử cũ gọi là Hùng Vương và con cháu ông nhiều đời về sau vẫn nối truyền danh hiệu đó. Căn cứ vào các tài liệu sử học, có thể tạm xác định địa bàn nước Văn Lang tương ứng với vùng Bắc Bộ và bắc Trung Bộ nước ta hiện nay cùng với một phần phía nam Quảng Ðông, Quảng Tây (Trung Quốc). Thời gian tồn tại của nước Văn Lang khoảng từ đầu thiên niên kỷ I trước Công nguyên đến thế kỷ 3 trước Công nguyên. Năm 221 trước Công Nguyên, Tần Thuỷ Hoàng cho quân xâm lược đất của toàn bộ các nhóm người Việt. Thục Phán, thủ lĩnh liên minh các bộ lạc Âu Việt, được tôn làm người lãnh đạo cuộc chiến chống Tần. Năm 208 trước Công Nguyên, quân Tần phải rút lui. Với uy thế của mình, Thục Phán xưng vương (An Dương Vương), liên kết các bộ lạc Lạc Việt và Âu Việt lại, dựng nên nước Âu Lạc. Năm 179 trước Công Nguyên, Triệu Đà, vua nước Nam Việt, tung quân đánh chiếm Âu Lạc. Cuộc kháng cự của An Dương Vương thất bại. Suốt 7 thế kỷ tiếp đó,
9. 10 mặc dù các thế lực phong kiến phương Bắc thay nhau đô hộ, chia nước ta thành nhiều châu, quận với những tên gọi khác lạ mà chúng đặt ra, nhưng vẫn không xoá nổi cái tên "Âu Lạc" trong ý thức, tình cảm và sinh hoạt thường ngày của nhân dân ta. Mùa xuân năm 542, Lý Bí khởi nghĩa đánh đuổi quân Lương, giải phóng lãnh thổ. Tháng 2-544, Lý Bí lên ngôi Hoàng đế, đặt quốc hiệu là Vạn Xuân, khẳng định niềm tự tôn dân tộc, tinh thần độc lập và mong muốn đất nước được bền vững muôn đời. Chính quyền Lý Bý tồn tại không lâu rồi lại rơi vào vòng đô hộ của các triều đại phong kiến phương Trung Quốc (từ năm 602). Quốc hiệu Vạn Xuân bị vùi dập và chỉ được khôi phục sau khi Ngô Quyền đánh tan quân Nam Hán bằng chiến thắng Bặch Ðằng năm 938, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc. Năm 968, Ðinh Bộ Lĩnh dẹp yên các sứ quân cát cứ, thống nhất quốc gia, lên ngôi Hoàng đế và cho đổi quốc hiệu là Ðại Cồ Việt (nước Việt lớn). Quốc hiệu này duy trì suốt đời Ðinh (968-979), Tiền Lê (980-1009) và đầu thời Lý (1010-1053). Năm 1054, nhân điềm lành lớn là việc xuất hiện một ngôi sao sáng chói nhiều ngày mới tắt, nhà Lý liền cho đổi tên nước là Ðại Việt và quốc hiệu Ðại Việt được giữ nguyên đến hết thời Trần. Tháng 3-1400, Hồ Quý Ly phế Trần Thiếu Ðế, lập ra nhà Hồ và cho đổi tên nước thành Ðại Ngu ("ngu" tiếng cổ có nghĩa là "sự yên vui"). Quốc hiệu đó tồn tại đến khi giặc Minh đánh bại triều Hồ (tháng 4-1407). Sau 10 năm kháng chiến (1418-1427), cuộc khởi nghĩa chống Minh của Lê Lợi toàn thắng. Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi, đặt tên nước là Ðại Việt (lãnh thổ nước ta lúc
10. 11 này về phía Nam đã tới Huế). Quốc hiệu Ðại Việt được giữ qua suốt thời hậu Lê (1428-1787) và thời Tây Sơn (1788-1810). Năm 1802, Nguyễn Ánh đăng quang, mở đầu thời Nguyễn và cho đổi tên nước là Việt Nam, Quốc hiệu Việt Nam được công nhận hoàn toàn về mặt ngoại giao để trở thành chính thức vào năm 1804. Tuy nhiên, hai tiếng "Việt Nam" lại thấy xuất hiện từ khá sớm trong lịch sử nước ta. Ngay từ cuối thế kỷ 14 đã có một bộ sách nhan đề Việt Nam thế chí do trạng nguyên Hồ Tông Thốc biên soạn. Cuốn Dư địa chí của Nguyễn Trãi (đầu thế kỷ 15) nhiều lần nhắc đến hai chữ "Việt Nam". Ðiều này còn được đề cập rõ ràng trong những tác phẩm của trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585), chẳng hạn ngay trang mở đầu tập Trình tiên sinh quốc ngữ đã có câu : "Việt Nam khởi tổ xây nền". Người ta cũng tìm thấy hai chữ "Việt Nam" trên một số tấm bia khắc từ thế kỷ 16-17 như bia chùa Bảo Lâm (1558) ở Hải Phòng, bia chùa Cam Lộ (1590) ở Hà Tây, bia chùa Phúc Thành (1664) ở Bắc Ninh Ðặc biệt bia Thuỷ Môn Ðình (1670) ở biên giới Lạng Sơn có câu đầu : "Việt Nam hầu thiệt, trấn Bắc ải quan" (đây là cửa ngõ yết hầu của nước Việt Nam và là tiền đồn trấn giữ phương Bắc). Về ý nghĩa, phần lớn các giả thuyết đều cho rằng từ "Việt Nam" kiến tạo bởi hai yếu tố : chủng tộc và địa lý (người Việt ở phương Nam). Ðến đời vua Minh Mạng (1820-1840), quốc hiệu được đổi thành Ðại Nam. Dù vậy, hai tiếng "Việt Nam" vẫn được sử dụng rộng rãi trong các tác phẩm văn học, trong nhiều giao dịch dân sự và quan hệ xã hội. Ngày 19-8-1945, Cách mạng Tháng Tám thành công, lật đổ hoàn toàn ách thống trị phong kiến và thực dân, mở ra một kỷ nguyên mới. Ngày 2-9-1945, Chủ
11. 12 tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hoà. Suốt 30 năm tiếp theo, tuy đất nước lâm vào cảnh chiến tranh, rồi chia cắt, hai tiếng "Việt nam" vẫn được phổ biến từ Bắc chí Nam và trở thành thân thiết, thiêng liêng với mọi người. Ngày 30-4-1975, miền Nam được giải phóng, non sông quy về một mối. Ngày 2- 7-1976, trong kỳ họp đầu tiên của Quốc hội nước Việt Nam thống nhất, toàn thể Quốc hội đã nhất trí lấy tên nước là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Hiến pháp năm 1980 và hiến pháp năm 1992 tiếp tục khẳng định quốc hiệu đó, đưa nó trở thành chính thức cả về pháp lý lẫn trên thực tế. Ngôn ngữ Việt Nam là đất nước có 54 dân tộc. Mỗi dân tộc đều có tiếng nói và sắc thái văn hoá riêng nhưng lại có chung một nền văn hoá thống nhất. Tính thống nhất của nền văn hoá Việt Nam biểu hiện ở ý thức cộng đồng, gắn bó giữa các dân tộc với nhau trong quá trình dựng nước và giữ nước. Tiếng Việt được sử dụng là tiếng phổ thông, là công cụ giao tiếp chung của các dân tộc sống trên dải đất Việt Nam. Cùng với sự phát triển của đất nước, ngày nay để phục vụ cho giao lưu quốc tế nhiều ngôn ngữ nước ngoài cũng được sử dụng ở Việt Nam như tiếng Anh, Pháp, Nga, Hoa, Ðức Nền tảng văn hoá truyền thống của Việt Nam là văn hoá dân gian. Ðó là kho tàng văn hoá giàu có phong phú với những truyện thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, ca dao, hò vè , là những làn điệu dân ca, các hình thức sân khấu dân gian phong phú. Nền văn hóa dân gian ấy đã phát triển dưới dạng truyền miệng trước khi có
12. 13 chữ viết ở Việt Nam. Song song với dòng văn học truyền miệng, nền văn học bác học bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam với các tác phẩm viết bằng chữ Hán (thế kỷ thứ X). Trong suốt một thời gian dài, các nền văn hoá phương Bắc, văn hoá ấn Ðộ thông qua đạo Phật, đạo Nho đã ảnh hưởng sâu sắc đến nền văn học và chữ viết của Việt Nam. Tuy nhiên bản sắc của văn hoá Việt Nam vẫn được bảo vệ và phát triển với việc xuất hiện văn học chữ Nôm (cải biên của chữ Hán theo âm tiếng Việt) vào thế kỷ XIII. Ðặc biệt vào thế kỷ XVII, một số giáo sĩ phương Tây đã sử dụng chữ cái La Tinh để phiên âm tiếng Việt và nhờ vậy đã ra đời chữ Quốc ngữ. Sau hai thế kỷ, chữ Quốc ngữ đã ngày càng phổ biến và trở thành chữ viết chính thức của Việt Nam. Từ cuối thế kỷ XIX, dòng văn học bằng chữ quốc ngữ đã ra đời và phát triển mạnh mẽ (văn xuôi, văn vần, truyện, thơ, ). Sau Cách mạng tháng Tám, nền văn học hiện đại Việt Nam đã chuyển sang một giai đoạn mới mang tính dân tộc và tính hiện đại sâu sắc. Việt Nam đã giới thiệu nhiều thành tựu văn học của mình, từ văn học cổ điển đến văn học hiện đại ra nước ngoài và nhiều tác phẩm, tác giả Việt Nam đã được thế giới biết đến. *
13. 14 An Giang Dieän tích : 3424 km². Daân soá : 1.592.600 ngöôøi (2001). Tænh lî : Thaønh phoá Long Xuyeân. Thò xaõ : Thò xaõ Chaâu Ñoác. Caùc huyeän : Chôï môùi, An Phuù, Taân Chaâu, Phuù Taân, Chaâu Phuù, Tònh Bieân, Tri Toân, Chaâu Thaønh, Thoaïi Sôn. Daân toäc : Vieät (Kinh), Khmer, Chaêm, Hoa An Giang laø moät tænh mieàn Taây Nam boä thuoäc ñoàng baèng soâng Cöûu Long, baét ñaàu töø choã soâng Meâ Koâng chaûy vaøo nöôùc ta ñöôïc chia laøm ñoâi. Phía ñoâng vaø ñoâng baéc An Giang giaùp ñoàng Thaùp, phía ñoâng nam giaùp Caàn Thô, phía nam vaø taây nam giaùp Kieân Giang, phía taây giaùp Cam Pu Chia. Khaùc vôùi caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long, beân caïnh vuøng ñoàng baèng phuø sa, An Giang coøn coù moät mieàn nuùi nhoû, daøi 30 km, roäng 13 km. Ñoù laø ñaùm baûy nuùi (Thaát Sôn) ôû caùc huyeän Tònh Bieân, Tri Toân. Phía taây tænh chaïy song song vôùi bieân giôùi laø keânh Vónh Teá, ñöôïc ñaøo naêm 1823 noái töø Chaâu Ñoác ñeán Haø Tieân. An Giang naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, nhieät ñoä trung bình 27°C, cao nhaát töø 35 - 36°C vaøo thaùng 4 vaø thaùng 5, thaáp nhaát töø 20 - 21°C vaøo thaùng 12 vaø thaùng 1. Löôïng möa trung bình 1400 - 1500 mm, coù hai muøa roõ reät, muøa möa töø thaùng 5 ñeán thaùng 11, muøa khoâ töø thaùng 12 ñeán thaùng 4 naêm sau. Haøng naêm An Giang vaãn ñoùn nhaän con nöôùc luõ khoaûng töø 2,5 thaùng ñeán 5 thaùng vaø hình thaønh "muøa nöôùc noåi". An Giang laø tænh ñöùng ñaàu caû nöôùc veà saûn löôïng luùa (treân 2 trieäu taán), ngoaøi caây luùa coøn troàng baép, ñaäu naønh vaø nuoâi troàng thuûy saûn nöôùc ngoït nhö caù, toâm An Giang coøn noãi tieáng vôùi caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng nhö luïa Taân Chaâu, maém Chaâu Ñoác, moäc chôï Thuû, baùnh phoàng Phuù Taân, khoâ boø vaø caùc maët haøng tieâu duøng. Ñaëc bieät laø ngheà deät vaûi thuû coâng laâu ñôøi cuûa ñoàng baøo Chaêm vaø ngheà nuoâi caù beø ñaëc tröng cuûa vuøng soâng nöôùc. Thaønh phoá Long Xuyeân treân höõu ngaïn soâng Haäu, caùch Saøi Goøn 189 km , ñöôïc hình thaønh vaøo ñaàu theá kyû 19.
14. 15 An Giang ñöôïc nhieàu du khaùch bieát ñeán vôùi caùc danh lam thaéng caûnh : Nuùi Sam, Chuøa Baø Chuùa Xöù, nuùi Caám, heä thoáng hang ñoäng Thuûy Ñaøi Sôn, Anh Vuõ Sôn, Sôn Vieân Coâ Toâ. Sinh hoạt, kinh tế Daân chuùng sinh soáng trong tænh An Giang phaàn lôùn laø ngöôøi Kinh, keá ñeán laø ngöôøi Vieät goác Khmer, goác Chaøm vaø goác Trung Hoa. Caùc toân giaùo laø ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi vaø Thieân Chuùa. Noâng nghieäp laø ngheà caên baûn cuûa ñoàng baøo ta taïi An Giang. Ngoaøi hoa maøu chính laø luùa gaïo, coøn coù caùc loaïi noâng saûn phuï ñaùng keå laø ngoâ, ñaäu xanh, caùc loaïi rau, caùc loaïi döa, caàu (na), chuoái, döøa, thuoác laù, daâu, thoát noát Ñöôøng thoát noát raát ngon. Nuùi Ba Theâ coù moû voû soø raát lôùn. Voû soø tieän duøng trong noâng nghieäp vaø cheá bieán thöùc aên trong nuoâi gia suùc. Nuùi Saäp coù moû ñaù hoa cöông duøng cho xaây caát vaø traùng thaïch duøng laøm ñoà trang söùc. Nhöõng vuøng gaàn soâng ngoøi, kinh raïch, daân ta haønh ngheà ñaùnh caù, toâm , nuoâi vòt vaø laøm nöôùc maém, caù khoâ. Tröôùc naêm 1975, hai nghaønh ñaùnh caù vaø nuoâi gia suùc phaùt trieån maïnh trong tænh. Vieäc nuoâi caù ôû ao hoà raát phaùt ñaït, nhaát laø nuoâi caù tra. Ñaëc bieät, vuøng cuø lao OÂng Chöôûng coù raát nhieàu caù, toâm, neân mieàn Nam coù caâu ca dao : "Ba phen quaï noùi vôùi dieàu. Cuø lao OÂng Chöôûng coù nhieàu caù toâm". "OÂng Chöôûng" laø tieáng goïi taét chöùc "Chöôûng dinh" cuûa oâng Nguyeãn Höõu Caûnh khi ñem quaân ñi deïp giaëc ôû bieân giôùi Vieät - Mieân, sau Mieân Chuùa phaûi ñi caàu hoøa. Ñaây laø cuø lao lôùn vaø truø phuù nhaát Long Xuyeân, huyeän Chôï Môùi saàm uaát nhö moät tænh lî ôû mieàn Taây. Ngoaøi ra ngheà moäc laøm baøn gheá, ñoùng ghe taøu vaø deät vaûi cuõng raát thònh haønh. Röøng nuùi Chaâu Ñoác mang laïi nhieàu lôïi ích cho tænh, ñaët bieät laø goã quyù nhö : giaùng höông, cao, goõ, muø u. Nuùi Sam vaø nuùi Traù Sö coù ñaù traøng thaïch, ñaù hoa cöông vaø caùc loaïïi ñaù duøng trong coâng nghieäp. Nuùi Daøi, nuùi Coâ Toâ coù moû ñaù haït loùng laùnh duøng laøm trang söùc. Ñaù ñem laïi nguoàn lôïi raát lôùn cho tænh. Chaâu Ñoác coøn coù ong maät, ong ruoài ñem laïi soá löôïng saùp ong, maät ong khaù nhieàu. Daân ta duøng laù ôû caùc
15. 16 röøng traøm cheá bieán daàu noùng. Vuøng röøng Thaát Sôn coù treân 150 loaïi caây laøm thuoác nam. Hai soâng Tieàn, soâng Haäu Giang coù nhieàu caù vaø daân chuùng cuõng nuoâi theâm caù nöôùc ngoït ôû ao hoà. Röøng traøm coù caù ñoàng, caù linh laøm nöôùc maém ngon. Ai veà Chaâu Ñoác cuõng phaûi thöôûng thöùc thoå saûn laø maém Chaâu Ñoác ngon noåi tieáng. Trong caùc ngaønh nuoâi gia suùc, ngheà nuoâi boø thònh haønh nhaát. Daân chuùng hôïp "chôï traâu boø" raát ñoâng döôùi chaân nuùi Sam moãi thaùng ba laàn. Tuïc ngöõ coù caâu : "maém Chaâu Ñoác, doác Nam Vang, boø Chaâu Giang, kinh Vónh Teá". Chaâu Ñoác coù nhieàu ao hoà thieân nhieân. Ñaët bieät laø hoà "Buûng Bình Thieân" ôû giöõa Khaùnh Bình vaø Nhôn Hoäi, roäng treân 300 maãu, coù nhieàu toâm caù. Ngoaøi ra daân chuùng coøn troàng thuoác laù, daâu taèm, deät luïa, nhuoäm haøng vaø caùc nghaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp khaùc. Ngheà troàng daâu nuoâi taèm ôõ quaän Taân Chaâu khaù phoå bieán. Vieäc nuoâi taèm raát cöïc khi taàm aên "aên ba, aên roãi". Tuïc ngöõ coù caâu "laøm ruoäng aên côm naèm, nuoâi taèm aên côm ñöùng" laø vaäy. Tô luïa laõnh Taân Chaâu noåi tieáng khaép nôi. Lược sử An Giang thuoäc Thuûy Chaân Laïp, ñöôïc vua Naëc Toân daâng cho chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738 - 1765) ñeå ñeàn ôn laäp mình leân vua vaø giuùp deïp noäi loaïn. Naêm Ñinh Söûu 1757, ñaát An Giang thuoäc ba ñaïo : Ñaïo Ñoâng Khaåu (xöù Sa Ñeùc), ñaïo Taân Chaâu (xöù Cuø Lao ôû Haäu Giang) vaø ñaïo Chaâu Ñoác (xöù Chaâu Ñoác ôû Haäu Giang). Taát caû ba ñaïo ñeàu thuoäc dinh Long Hoà. Nam Kyø, thôøi caùc chuùa Nguyeãn ñöôïc chia laøm boán dinh, ba dinh kia laø Traán Bieân töùc Bieân Hoøa, Phieân Traán töùc Gia Ñònh vaø Traán Ñònh töùc Ñònh Töôøng. Naêm 1805, Gia Long chia Nam Kyø laøm naêm traán, luùc ñoù ñaát An Giang vaø Vónh Long hoïp thaønh traán Vónh Thanh. Naêm 1832, Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø Nam Kyø goïi laø Gia Ñònh. An Giang trôû thaønh tænh rieâng goàm hai phuû Tuy Bieân, Taân Thaønh vaø boán huyeän Taây Xuyeân, Phong Phuù, Ñoâng Xuyeân vaø Vónh An döôùi quyeàn cai trò cuûa toåâng ñoác An - Haø (An Giang - Haø Tieân). Thôøi Phaùp thuoäc, ñaát An Giang bò chia ra thuoäc saùu tænh môùi : Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Baïc Lieâu, Soùc Traêng, Caàn Thô vaø Sa Ñeùc.
16. 17 Khi quaân Phaùp tieán chieám caùc tænh mieàn Taây thì ngöôøi daân An Giang ñaõ theo hai anh huøng Voõ Duy Döông vaø Traàn Vaên Thaønh khaùng chieán. Caùc ñoàn boùt cuûa giaëc quanh vuøng Long Xuyeân khoâng bao giôø yeân oån vôùi caùc cuoäc taán coâng cuûa nghóa quaân. Naêm 1910 moät soá nhaø caùch maïng Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc bò Phaùp ñaøy an trí taïi mieàn Nam, trong soá naøy coù hai oâng Leâ Ñaïi, Döông Baù Traïc bò ñöa veà Long Xuyeân. Nhöng sau ñoù hai oâng vaãn bí maät hoaït ñoäng, môû tröôøng daïy hoïc, truyeàn baù tinh thaàn yeâu nöôùc ñeán thanh nieân. Naêm 1914, anh huøng Löông Ngoïc Quyeán xuoáng mieàn Nam ñeå lieân laïc vôùi nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, oâng vaøo Saøi Goøn roài xuoáng Long Xuyeân tieáp xuùc vôùi baïn cuõ laø Döông Baù Traïc vaø gaëp caû teân Nguyeãn Baù Traùc, baïn hoïc ôû Nhaät. Luùc baáy giôø, teân naøy ñaõ leùn luùt laøm ñieàm chæ cho quaân Phaùp; sau ñoù, haén ñaõ baûo cho Phaùp chaän ñöôøng Löông Ngoïc Quyeán ôû bieân giôùi Laøo - Campuchia nhöng khoâng thaønh. Thaùng 8-1862, trieàu ñình Töï Ñöùc nhu nhöôïc muoán haøng quaân Phaùp neân ra leänh Chaùnh Quaûn Cô Traàn Vaên Thaønh (ngöôøi laøng Bình Thaïnh Ñoâng, quaän Chaâu Phuù) mang quaân ñi baét anh huøng Voõ Duy Döông. Thay vì môû cuoäc haønh quaân, oâng ñeán baûn dinh Thieân Hoä Döông moät mình cho xem chieáu chæ vaø giuùp yù kieán chieâu moä theâm nghóa quaân ñôïi ngaøøy khôûi nghóa. Naêm 1863, anh huøng Nguyeãn Höõu Huaân lui quaân töø Ñònh Töôøng veà Chaâu Ñoác, tieáp tuïc hoaït ñoäng, keâu goïi moïi ngöôøi tham gia khaùng chieán. Thaùng 6 naêm 1867, ñaïi quaân thuûy boä cuûa De la Grandieøre keùo ñeán tænh. Toång ñoác Chaâu Ñoác laäp keá hoaïch baét coùc boïn quan Phaùp nhöng thaát baïi. Thaønh Chaâu Ñoác loït vaøo tay giaëc. Anh huøng Traàn Vaên Thaønh vaø ñeà ñoác Vaên ñöa nghóa quaân chieám giöõ vuøng Laêng Linh laøm caên cöù "ñoaøn binh Gia Nghò", roài tieán ñaùnh caùc ñoàn traïi cuûa giaëc quanh vuøng Chaâu Ñoác vaø Long Xuyeân. Naêm 1872, oâng chieám khu röøng "Baûy Thöa" (thuoäc laøng Tuù Teà), ñaùnh Phaùp quyeát lieät ôû Tri Toân, Tònh Bieân, Chaéc Caø Ñao. Ngaøy 20 thaùng 2 naêm 1873, nhôø Traàn Baù Loäc höôùng daãn, ñaïi binh Phaùp taán coâng röøng "Baûy Thöa", anh huøng Traàn Vaên Thaønh vaø ñeà ñoác Vaên töû traän. Treân böôùc ñöôøng ñaáu tranh cöùu nöôùc, nhieàu nhaø caùch maïng ñaõ xuoáng caùc tænh mieàn Nam vaø ñeán Chaâu Ñoác ñeå lieân laïc vôùi nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc. Naêm 1904,
17. 18 anh huøng Phan Boäi Chaâu gheù quaän Chaâu Phuù; naêm 1909, oâng Cöôøng Ñeå töø Myõ Tho ñeán quaän Taân Chaâu, roài sang Cao Laõnh Naêêm 1940, aûnh höôûng giaùo lyù Phaät giaùo Hoøa Haûo lan roäng khaép nôi ôû mieàn Nam, trôû thaønh moät phong traøo quoác gia daân toäc khieán quaân Phaùp nao nuùng. Chuùng lieàn baét ñöùc thaày Huyønh Phuù Soå mang veà Saøi Goøn, sau ñoù ñem veà quaûn thuùc taïi Baïc Lieâu. ÔÛ baát cöù ñaâu, ñöùc thaày vaãn tieáp tuïc truyeàn roäng trong quaàn chuùng. Ñaàu naêm 1945, sau khi Nhaät ñaûo chính Phaùp, ñöùc thaày thaønh laäp Vieät Nam Ñoäc Laäp Ñoàng Minh Hoäi ñeå tranh thuû neàn ñoäc laäp cho Vieät Nam. Phong cảnh, di tích Khu Du Lòch Nuùi Caám (Huyeän Tònh Bieân) : Caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 30 km, laø moät ngoïn trong daõy "Thaát Sôn" huøng vó cuûa An Giang, trong ñoù coù nuùi Caám cao 710 m. Ñöôøng ñi leân doác nuùi thoaûi maùi deã ñi, treân söôøn nuùi coù nhieàu caûnh ñeïp nhö suoái Thanh Lang, ñoäng Thuûy Lieâm, hang Voà Boà Hong, vöôøn caây aên quaû, ñaëc bieät khí haäu ôû nuùi Caám raát maùt meû. Ñeán khu du lòch nuùi Caám, du khaùch seõ ñöôïc tham quan thaéng caûnh nuùi non, hoà chöùa nöôùc Otuka Sa, thaûm coû xanh töôi. Khu Du Lòch Nuùi Sam : Di tích nuùi Sam thuoäc xaõ Vónh Teá, phía taây thò xaõ Chaâu Ñoác. Töø thò xaõ Long Xuyeân ñeán thò xaõ Chaâu Ñoác 56 km theo ñöôøng lieân tænh 10 ñi 5 km nöõa thì ñeán nuùi Sam. Nuùi Sam cao 284 m naèm giöõa caùnh ñoàng, coù ñöôøng ñaù traûi nhöïa daøi 5 km cho xe chaïy voøng quanh leân taän ñænh nuùi. Nuùi Sam cuøng nuùi Baûy laø nhöõng cao ñieåm aùn ngöõ bieân giôùi Campuchia. Nuùi thaáp coù nhieàu ñöôøng moøn, nhieàu ngaõ leân xuoáng, ít caây coå thuï. Theo truyeàn thuyeát, nuùi coù nhieàu linh hieån, neân coù nhieàu chuøa thôø Phaät ñaõ döïng leân taïi ñaây gaàn 2 theá kyû. Ñoàng baøo khaép nôi veà ñaây cuùng leã raát ñoâng. Coù ñeán 200 ngoâi ñeàn, chuøa, am, vaø mieáu naèm raûi raùc ôû chaân nuùi, söôøn nuùi vaø caû treân ñænh. Treân ñænh coù moät phaùo ñaøi cuõ do Phaùp xaây döïng. Ñaëc bieät döôùi chaân nuùi coøn coù laêng Thoaïi Ngoïc Haàu töùc Nguyeãn Vaên Thoaïi, moät töôùng trieàu Nguyeãn coù nhieàu coâng ñöùc ñoái vôùi nhaân daân ñòa phöông trong vieäc toå chöùc ñaøo caùc con keânh quan troïng trong tænh An Giang : kinh Vónh Teá daøi 90 km noái soâng Haäu ñeán Höông Thaønh (Haø Tieân) ñoå ra bieån Thaùi Lan; kinh Chænh An noái soâng Haäu qua soâng Tieàn. Taát caû nhöõng coâng trình quan troïng aáy ñeàu hoaøn taát tröôùc khi quaân Phaùp xaâm löôïc
18. 19 Nam Kyø (1858). Nuùi Sam khoâng chæ laø caûnh ñeïp thieân nhieân maø coøn gaén lieàn vôùi nhieàu di tích lòch söû ñaõ khaéc saâu vaøo taâm linh ngöôøi daân ñoàng baèng Nam boä. Nôi ñaây coøn coù mieáu thôø baø Chuùa Xöù, chuøa Taây An, laêng Thoaïi Ngoïc Haàu, vöôøn Tao Ngoä, ñoài Baïch Vaân Ñaây laø khu du lòch noåi tieáng caû vuøng Nam boä. Di Tích Lòch Söû Quaûn Cô Traàn Vaên Thaønh : Ñeàn thôø quaûn cô Traàn Vaên Thaønh thuoäc xaõ Thaïch Myõ Taây, huyeän Chaâu Phuù, naèm giöõa ñoàng luùa Laïng Vinh, beân bôø kinh Xaùng Vinh Tre (kinh Tri Toân), caùch thaønh phoá Long Xuyeân khoaûng 50 km. Ñeàn thôø do oâng Traàn Vaên Nhu, con trai caû oâng Traàn Vaên Thaønh ñöùng ra xaây döïng naêm 1897, sau 20 naêm töø ngaøy oâng Traàn Vaên Thaønh hy sinh trong moät traän chieán ñaáu choáng quaân Phaùp. Ñeàn thôø laø nôi töôûng nhôù ngöôøi laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa Laùng Linh - Baûy Thöa vaøo naêm 1867 - 1873 vaø coøn laø nôi taäp hôïp nhaân daân vaø tín höõu ñaïo Böûu Sôn Kyø Höông ñeå chôø thôøi cô ñaùnh Phaùp. Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu : Laø coâng trình ñoà soä nhaát ôû chaân nuùi Sam (Chaâu Ñoác - An Giang). Khu laêng coù ñeàn thôø oâng Thoaïi Ngoïc Haàu, moä oâng cuøng hai phu nhaân. Thoaïi Ngoïc Haàu teân thaät laø Nguyeãn Vaên Thoaïi (1761 - 1829), moät danh töôùng noåi danh cuûa trieàu Nguyeãn. OÂng sinh ngaøy 25-11-1761 taïi Dieân Phöôùc, Tænh Quaûng Nam, ñöôïc phong töôùc Ngoïc Haàu vaø maát ngaøy 06-06-1829. OÂng laø ngöôøi ñaõ chæ huy ñaøo keânh Vónh Teá, keânh Thoaïi Haø ñeå phaùt trieån noâng nghieäp vaø môû ñöôøng töø Chaâu Ñoác ñi nuùi Sam, Chaâu Ñoác ñi Loø Goø vaø Soùc Traêng. OÂng coù coâng lôùn trong vieäc môû mang khai phaù nhieàu vuøng ñaát phía Taây Nam toå quoác. Toaøn boä khu laêng taåm keát thaønh moät khoái kieán truùc haøi hoøa, bao boïc xung quanh laø böùc töôøng daøy ñeàu ñaën caùc baäc xaây baèng ñaù ong. Khu chính giöõa goàm laêng moä cuûa hai baø vôï. Beân phaûi khu moä laø nhöõng ngoâi moä voâ danh cuûa daân coâng khi theo oâng khai hoang, laäp aáp, ñaøo keânh Vónh Teá. Ngoaøi ra, sau phaàn moä cuûa Thoaïi Ngoïc Haàu coù taám bia "Vónh Teá Sôn" baèng ñaù sa thaïch, khaéc 730 chöõ ñöôïc döïng töø naêm 1828, 4 naêm sau khi ñaøo keânh Vónh Teá. Laêng Thoaïi Ngoïc Haàu ñöôïc hoaøn thaønh vaøo cuoái nhöõng naêm 20 cuûa theá kyû 19. Traûi qua bao naêm thaùng, laêng vaãn coøn neùt uy nghi dieãm leä, laø moät coâng trình kieán truùc ngheä thuaät mang nhieàu yù nghóa lòch söû. Ñeå ghi coâng ôn Thoaïi Ngoïc Haàu,
19. 20 haøng naêm ñeán ngaøy 6-6 aâm lòch, nhaân daân quanh vuøng ñeán laøm leã töôûng nieäm oâng. Chuøa Taây An : Töø thò xaõ Chaâu Ñoác nhìn veà höôùng taây thaáy moät ngoïn nuùi cao khoaûng 248 m goïi laø nuùi Sam caùch thò xaõ 5 km. Ñeán chaân nuùi Sam, nhìn leân chaân nuùi laø thaáy moät ngoâi chuøa mang daùng daáp cuûa nhöõng ngoâi chuøa AÁn Ñoä coù kieán truùc haøi hoøa vôùi caûnh chí thieân nhieân, taïo moät veû ñeïp loäng laãy ñoù laø chuøa Taây An. Chuøa Taây An coå töï do moät vò quan trieàu Nguyeãn ñôøi Minh Maïng (1820) laø toång ñoác Nguyeãn Nhaät An xaây döïng theo lôøi nguyeän cuûa oâng khi ñöôïc trieàu ñình phaùi ñi Cao Mieân. Theo lôøi nguyeän naøy, neáu oâng ñi thaønh coâng, khi veà seõ döïng moät ngoâi chuøa thôø Phaät taïi chaân nuùi Sam. Caát chuøa xong, oâng thænh vò hoøa thöôïng ñaàu tieân laø Nguyeãn Vaên Giaùc, phaùp hieäu laø Haûi Tònh ñeán truï trì. Naêm Thieäu Trò thöù 7 (1847), chuøa laïi thænh theâm moät vò hoøa thöôïng nöõa teân laø Ñoaøn Minh Huyeàn, phaùp hieäu laø Phaùp Tang ñeán truï trì. Vò hoøa thöôïng sau naøy ngoaøi vieäc tu haønh coøn coù taøi laøm thuoác trò beänh cho nhaân daân raát hieäu quaû neân sau khi oâng maát, ñoàng baøo suy toân hoøa thöôïng vôùi danh hieäu laø Phaät thaày Taây An vaø danh hieäu naøy vaãn ñöôïc goïi ñeán ngaøy nay. Chuøa söûa chöõa nhieàu laàn theo thôøi gian truï trì cuûa caùc vò hoøa thöôïng. Chuøa kieán truùc theo kieåu AÁn Ñoä vôùi caùc vaät lieäu beàn chaéc nhö gaïch ngoùi, xi maêng. Chính dieän laø ngoâi chuøa, cao 18 m thôø töôïng Phaät Thích Ca, coøn hai beân laø laàu chieâng vaø laàu troáng. Tröôùc chuøa coù ba voïng cöûa : cöûa giöõa tam quan thôø töôïng Phaät Quan AÂm, 2 cöûa hai beân coù hai baûng ñeà "Taây An coå töï", beân trong cöûa tam quan laø saân chuøa coù moät coät phöôùn cao 16 m. Döôùi baäc thang chuøa coù ñuùc baïch töôïng vaø haéc töôïng, vai coù ñaép hai vò thaàn tieân ngoài treân maët traêng löôõi lieàm, 2 beân laø hai haønh lang phaân bieät cho tín ñoà nam nöõ. Chuøa theo phaùi Ñaïi Thöøa, coù tôùi 11.270 töôïng lôùn nhoû laøm baèng goã. Ngaøy raèm thaùng gieâng, thaùng 7 vaø thaùng 10 aâm lòch laø ngaøy nhaân daân ñeán cuùng leã ñoâng nhaát. Chuøa Gioàng Thaønh (Long Höông Töï) : Thuoäc xaõ Long Sôn, huyeän Phuù Taân. Chuøa ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo naêm 1875 do hoøa thöôïng Traàn Minh Lyù ñöùng ra troâng coi. Sôû dó goïi laø chuøa Gioàng Thaønh vì chuøa naøy ñöôïc xaây döïng treân neàn haøo thaønh tröôùc ñaây cuûa nhaø Nguyeãn. Töø naêm 1875 ñeán nay, chuøa ñaõ traûi qua 4 laàn xaây döïng tu boå laïi. Naêm 1970 laø laàn söûa chöõa lôùn nhaát gaàn ñaây vaø hoøa thöôïng
20. 21 Choân Nhô cho söûa laïi chuøa theo kieán truùc kieåu AÁn Ñoä. Xung quanh chuøa caây coái xanh toát laøm taêng theâm veû coå kính, trang nghieâm. Chuøa Gioàng Thaønh ñöôïc caát theo chöõ "Song Hæ" coù 3 gian : chaùnh ñieän, nhaø giaûng, haäu toå. Giöõa chaùnh ñieän vaø haäu toå coù 2 nhaø caàu vaø song haønh. Chuøa lôïp ngoùi, treân coät chaùnh ñieän coù veõ roàng. Treân noùc chuøa coù thaùp 2 taàng hình pheãu. Gian chaùnh ñieän thôø Phaät Thích Ca, Ngoïc Hoaøng vaø 2 oâng Nam Taøo, Baéc Ñaåu. Nhaø giaûng thôø Phaät Maãu : gian haäu toå thôø hoøa thöôïng Traàn Minh Lyù, Choân Nhô vaø hoøa thöôïng Nguyeãn Vaên Ñieàn. Haøng naêm, vaøo dòp raèm thaùng Gieâng, raèm thaùng 7, raèm thaùng 10 aâm lòch coù nhieàu löôït ngöôøi ñeán tham quan vaø leã chuøa. Hieän nay chuøa vaãn giöõ ñöôïc veû ñeïp nhö xöa do khoâng bò chieán tranh taøn phaù. Thaùnh Ñöôøng Hoài Giaùo Ma Bu Raùt (Chuøa Chaêm, Chaâu Giang) : Tænh An Giang coù treân 12.000 ñoàng baøo thuoäc daân toäc Chaêm ôû Thuaät Haûi, ngöôøi Chaêm ôû An Giang ñeàu theo ñaïo Hoài. Trong khu vöïc hoï cö truù coù raát nhieàu chuøa lôùn nhoû - thöôøng goïi laø thaùnh ñöôøng. Thaùnh ñöôøng Ma Bu Raùt thuoäc xaõ Phuù Hieäp, huyeän Phuù Taân, caùch thò xaõ Chaâu Ñoác khoaûng 2 km vaø ñöôïc xem laø moät thaùnh ñöôøng tieâu bieåu cuûa ngöôøi Chaêm ôû An Giang. Thaùnh ñöôøng coù loái kieán truùc ñoäc ñaùo. Haøng naêm coù toå chöùc 3 laàn leã lôùn : Leã Haji vaøo ngaøy 10-12 hoài lòch (3-7 döông lòch). Leã ra chay vaøo thaùng 9 hoài lòch (27-4 döông lòch). Leã sinh nhaät cuûa Mahamet (ngöôøi saùng laäp ñaïo Hoài). Trong nhöõng dòp leã lôùn naøy, caû ñoàng baøo Vieät (Kinh) cuøng ñoàng baøo Chaêm quanh vuøng veà ñaây haønh leã raát ñoâng vui. Các dịp lễ hội Leã Hoäi Baø Chuùa Xöù (Leã Vía Baø) : Ñaây laø leã hoäi daân gian lôùn nhaát cuûa Nam boä, ñöôïc toå chöùc haøng naêm baét ñaàu töø ñeâm 23 ñeán 27 thaùng 4 aâm lòch. Khaùch haønh höông ñeán leã hoäi coù theå ñi theo tænh loä soá 10 töø Long xuyeân leân Chaâu Ñoác, reõ vaøo 7 km roài tôùi nuùi Sam, hoaëc ñi baèng ñöôøng thuûy töø Caàn Thô, Soùc Traêng leân hay töø Saøi Goøn xuoáng. Trong ngaøy leã coøn coù muùa boùng haùt boäi Töø ñeâm 23 moïi ngöôøi ñaõ taäp veà chuøa ñeå xem leã taém Baø. Töôïng Baø ñöôïc ñöa xuoáng côûi aùo ra, laáy nöôùc möa pha vôùi nöôùc hoa ñeå taém. Phong tuïc naøy ñaõ toàn taïi haøng traêm naêm nay.
21. 22 Leã Vía Baø haøng naêm thu huùt raát ñoâng khaùch thaäp phöông ñeán, vöøa ñeå tham döï leã hoäi daân gian, xin caàu taøi caàu loäc, ñoàng thôøi coøn ñeå du ngoaïn, chieâm ngöôõng caûnh trí thieân nhieân tuyeät ñeïp cuûa nuùi Sam, cuûa caùc di tích nhö laêng Thoaïi Ngoïc Haàu, chuøa Taây An. Hoäi Ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc : Ñeàn Nguyeãn Trung Tröïc ôû xaõ Long Kieân, huyeän Chôï Môùi. OÂng laø thuû lónh nghóa quaân choáng Phaùp ôû Nam boä, vôùi chieán thaéng vang doäi laø ñaõ ñaùnh chìm moät taøu cuûa Phaùp treân soâng Nhaät Taûo (theá kyû 19). Leã hoäi môû ra vaøo ngaøy 18, ngaøy 19 thaùng 10 aâm lòch haøng naêm ñeå töôûng nieäm vaø ghi nhôù coâng lao cuûa oâng. Sau leã cuùng vaø leã töôûng nieäm laø ñeán muïc dieãn laïi traän ñaùnh con taøu treân. Hoäi thöôøng toå chöùc chôi côø töôùng, bôi thuyeàn vaø nhieàu troø vui khaùc. Leã Hoäi Chol ChNam Thmay : Laø leã naêm môùi, leã Teát lôùn nhaát cuûa ngöôøi Khmer Nam boä (töông töï nhö Teát Nguyeân Ñaùn cuûa ngöôøi Vieät), ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 12, 13, 14 thaùng 4 aâm lòch taïi chuøa vaø ôû gia ñình. Leã hoäi coù yù nghóa toáng tieãn muøa naéng haïn, böôùc sang thôøi kyø coù möa ñeå laøm muøa. Baø con laøm leã tieãn ñöa Teâveâda (Thaàn coi soùc) cuõ, ñoùn Teâveâda môùi. Trong dòp naøy, ngoaøi cuùng leã baø con thaêm hoûi coøn chuùc möøng laãn nhau. Buoåi toái coù ñoát phaùo thaêng thieân, tham döï caùc troø chôi nhö thaû dieàu, ñaùnh quay löûa Trai gaùi trong laøng muùa Roam Voâng, haùt Duø Keâ Leã Ñoân Ta (Leã Cuùng OÂng Baø) : Leã Ñoân Ta ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 1 ñeán 15 thaùng 10 aâm lòch taïi vuøng ñoàng baøo Khmer Nam Boä sinh soáng. Ñaây laø ngaøy leã oâng baø (nhö Teát Thanh Minh cuûa ngöôøi Vieät). Trong nhöõng ngaøy leã naøy, nhaân daân mang baùnh teùt, hoa quaû, côm canh ñeán leã chuøa. Sau ñoù toå chöùc aên uoáng taïi gia ñình. Leã Hoäi Haùt Gi (Haji hay coøn goïi Roya Hadji) : Laø leã hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Chaêm theo ñaïo Hoài, ôû caùc tænh An Giang, Taây Ninh, Ñoàng Nai, thôø thöôïng ñeá Allah. Leã ñöôïc toå chöùc töø ngaøy 7 ñeán 10 thaùng 12 (hoài lòch) taïi caùc thaùnh ñöôøng Hoài giaùo. Haøng naêm ôû An Giang leã hoäi Haùt Gi dieãn ra taïi chuøa Chaêm Chaâu Giang xaõ Phuù Hieäp, huyeän Phuù Taân. Vaøo ngaøy leã, toaøn theå tín ñoà phaûi laéng nghe oâng Khojip noùi laïi söï tích ngaøy thaùnh Lbroâhim. Buoåi toái, toå chöùc cuoäc thi ñoïc kinh Coran vaø chaám giaûi nhaát cho ai ñoïc hay vaø thoâng suoát. Sau phaàn haønh leã, ngöôøi Chaêm thöôøng toå chöùc caùc cuoäc vui chôi, sinh hoaït vaên hoùa theå thao nhö ca haùt, ñua ghe Gioáng nhö Teát cuûa ngöôøi
22. 23 Vieät, ñaây laø dòp ñeå moïi ngöôøi thaêm vieáng, vui chôi vaø chuùc möøng, caàu nguyeän ñieàu laønh cho nhau. Leã Hoäi Ñua Boø Cuûa Daân Toäc Khmer : Leã hoäi ñua boø keùo böøa truyeàn thoáng laø neùt sinh hoaït vaên hoùa ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Khmer ôû 2 huyeän Tònh Bieân vaø Tri Toân, nôi nuoâi nhieàu boø laøm söùc keùo nhaát ôû tænh An Giang. Saân ñua boø thöôøng laø moät khu ñaát roäng khoaûng 60 m vaø daøi khoaûng 170 m, ñöôïc bao bôûi bôø ñaát cao, ñoàng thôøi laø nôi daønh cho khaùn giaû ngoài hay ñöùng. Phía döôùi laø ñöôøng ñua daøi khoaûng 90 m, roäng khoaûng 4 m, hai ñaàu ñaët ñieåm xuaát phaùt vaø ñích ñeán. Vaøo ngaøy hoäi, töøng ñoâi boø ñöôïc aùch vaøo moät chieác böøa ñaët bieät, goïng böøa laø baøn ñaïp goàm 1 taám goã roäng 30 cm, daøi 90 cm, beân döôùi laø raêng böøa. Moãi ñoâi boø ñöôïc ñeàu khieån baèng 2 naøi : naøi chính vaø naøi phuï. Naøi chính ñeàu khieån ñua boø ñöùng treân baøn ñaïp, caàm cöông vaø gaäy thuùc boø chaïy nhanh. Tröôùc vaø sau moãi löôït ñua boø, boø ñöôïc saên soùc caån thaän. Leã hoäi ñua boø ñöôïc toå chöùc vaøo leã Ñoân Ta (leã cuùng oâng baø), ngaøy cuoái cuøng cuûa thaùng 10 aâm lòch cuûa Khmer (naêm 1998 töông öùng vôùi ngaøy chuû nhaät 20-09-1998 döông lòch,tröôùc chuøa Khmer Coát Roâmieát thuoäc xaõ Löông Phi, huyeän Tri Toân).
23. 24 Bà Rịa Vũng Tàu Dieän tích : 1965 km². Daân soá : 839.000 ngöôøi (2001). Tænh lî : Thaønh phoá Vuõng Taøu. Thò xaõ : Thò xaõ Baø Ròa. Caùc huyeän : Chaâu Ñöùc, Xuyeân Moäc, Taân Thaønh, Long Ñaát, Coân Ñaûo. Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Khmer. Baø Ròa -Vuõng Taøu giaùp tænh Ñoàng Nai ôû phía Baéc, giaùp tænh Bình Thuaän ôû phía Ñoâng, giaùp huyeän Caàn Giôø cuûa Saøi Goøn ôû phía Taây, coøn laïi phía Nam vaø Ñoâng Nam giaùp bieån. Ñòa hình cuûa tænh bao goàm nuùi, ñoài, ñoàng baèng nhoû vaø caùc ñoài caùt, daûi caùt chaïy voøng theo bôø bieån. Ñaát Chaâu Thaønh laø vuøng phuø sa cuõ, ít doác. Hai huyeän Long Ñaát, Xuyeân Moäc laø vuøng ñoàng baèng vaø ñoài nuùi ven bieån. Baø Ròa -Vuõng Taøu thuoäc vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Nhieät ñoä trung bình haøng naêm 27°C, ít gioù baõo, giaøu aùnh naéng. Baø Ròa -Vuõng Taøu coù chieàu daøi bôø bieån phaàn ñaát lieàn 100 km, trong ñoù 72 km laø baõi caùt coù theå söû duïng laøm baõi taém). Theàm luïc ñòa tænh tieáp giaùp vôùi quaàn ñaûo Tröôøng Sa, nôi ñaây chöùa ñöïng hai loaïi taøi nguyeân cöïc kyø quan troïng laø daàu moû vaø haûi saûn. Baø Ròa - Vuõng Taøu coù nhieàu hoà chöùa nöôùc loaïi lôùn nhö Kim Long, Ñaù Ñen, Ñaù Baøn, Chaâu Pha, Soâng Soaøi, Loà OÂ, Suoái Giaøu Nhieàu soâng nhö soâng Ray, soâng Baø Ñaùp, soâng Ñoâng , vaø coù treân 200 con suoái, ñaëc bieät suoái nöôùc noùng Bình Chaâu noùng 80°C laø moät taøi nguyeân nöôùc khoaùng quí. Thaønh phoá Vuõng Taøu coù boán ngoïn nuùi chính : Nuùi Hoøn Suïp cao 250 thöôùc, nuùi Töông Kyø (coøn goïi laø nuùi Lôùn) cao 249 thöôùc, nuùi Vuõng Maây cao 240 thöôùc vaø nuùi Tao Phuøng (coøn goïi laø nuùi Nhoû) cao 170 thöôùc. Ngoaøi hai ngoïn nuùi keå treân caáu taïo bôûi 521 maãu ñaù, phaàn ñaát coøn laïi cuûa Vuõng Taøu ñöôïc caáu taïo bôûi moät lôùp caùt thaät saâu, duø ñaøo gieáng saâu tôùi ñaâu cuõng chæ thaáy toaøn laø caùt. Phaàn nhieàu nöôùc gieáng ñeàu coù chaát pheøn, muoán uoáng phaûi qua heä thoáng loïc. Thaønh phoá Vuõng Taøu coù moät daõy ñoài caùt naèm song song vôùi baõi bieån ôû höôùng Ñoâng - Nam (töùc baõi Thuøy Vaân), chaïy töø chaân nuùi Tao Phuøng ñeán cöûa Laáp vôùi chieàu daøi khoaûng 10 caây soá. Ñoài caùt cao nhaát laø 32 thöôùc naèm trong phöôøng
24. 25 Thaéng Nhöùt, ñoài thaáp nhaát cao boán thöôùc ôû phöôøng Thaéng Tam. Nhöõng haøng döông lieãu ñöôïc troàng doïc theo caùc daõy ñoài caùt theo bôø bieån vöøa laøm taêng veû ñeïp thieân nhieân vöøa ñeå caûn bôùt caùc traän gioù bieån töø höôùng Ñoâng Nam thoåi caùt laán vaøo ñoàng baèng, giuùp cho hoa maøu troàng troït treân ñaát lieàn ñôõ bò thieät haïi. Ngoaøi ra, coøn vaøi ñoài caùt naèm raûi raùc giöõa khu phoá Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng. Soâng lôùn nhaát cuûa thaønh phoá laø soâng Dinh, daøi 11 caây soá, naèm veà phía Taây Baéc. Phía Ñoâng Baéc coù raïch Caây Kheá daøi saùu caây soá. Raïch baø naèm chính giöõa thaønh phoá, laøm ranh giôùi cuûa hai khu phoá Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng, daøi gaàn 8 caây soá. Taïi khu phoá Thaéng Nhì, phía Nam cuø lao Beán Ñình coù raïch Beán Ñình. Veà phía Ñoâng khu phoá Phöôùc Thaéng, nôi cöûa Laáp, coù ba con raïch daãn nöôùc vaøo thaønh phoá laø raïch Suoái Nöôùc, raïch Soâng Caùi vaø raïch OÂng Naêm. Thaønh phoá coù nhieàu böng sen khaù lôùn (böng laø vuøng ñaàm laày nöôùc ñoïng, ñaát ít caùt hoaëc khoâng coù caùt), roäng 406 maãu, chaïy daøi töø chaân nuùi Tao Phuøng thuoäc khu phoá Thaéng Tam ñeán trung taâm khu phoá Thaéng Nhöùt vaø keå töø ñoù, caùc böng sen naøy ñöôïc noái tieáp bôûi röøng baàn chaïy ñeán raïch Caây Kheá. Bôø bieån Vuõng Taøu coù caùc nuùi Nghình Phong, muõi Ñaù vaø nhieàu baõi bieån noåi tieáng nhö : baõi Thuøy Vaân (baõi Sau), baõi Thuøy Döông (baõi haøng Döøa, baõi Tröôùc), baõi Phöông Thaûo (baõi Daâu), baõi Höông Phong (baõi Döùa), baõi Voïng Nguyeät (baõi OÂ Quaén ôû muõi Nghinh Phong) vaø baõi Laêng Du. Töø baõi Voïng Nguyeät nhìn ra bôø bieån coù hoøn Boàng Ñaûo (hoøn Baø). Vuõng Taøu laø cöûa ngoõ tröôùc khi vaøo vuõng Gaønh Rai. Vuõng Taøu laø moät trung taâm du lòch lôùn. Söï keát hôïp haøi hoøa giöõa quaàn theå thieân nhieân bieån, nuùi cuøng kieán truùc ñoâ thò vaø caùc coâng trình vaên hoùa nhö töôïng ñaøi, chuøa chieàn, nhaø thôø v.v taïo cho Vuõng Taøu coù öu theá cuûa thaønh phoá du lòch bieån tuyeät ñeïp, ñaày quyeán ruõ. Vuõng Taøu khoâng coù muøa ñoâng, do vaäy caùc khu nghæ maùt coù theå hoaït ñoäng quanh naêm. Vuõng Taøu coù nhieàu baõi bieån ñeïp nhö baõi sau (Thuøy Vaân), baõi tröôùc (Taàm Döông), baõi daâu (Phöông Thaûo), baõi döùa (Höông Phong), vaø nhieàu di tích, thaéng caûnh nhö Haûi Ñaêng treân nuùi Nhoû, nuùi Lôùn, Baïch Dinh, Nieát Baøn Tònh Xaù, Thích Ca Phaät Ñaøi, nhaø lôùn Long Sôn ñaõ thu huùt nhieàu khaùch. Tænh Baø Ròa Vuõng Taøu coù 4 khu vöïc coù tieàm naêng lôùn trong söï nghieäp phaùt trieån du lòch :
25. 26 - Thaønh phoá Vuõng Taøu hieän nay laø moät trong möôøi trung taâm du lòch lôùn cuûa Vieät Nam. - Vuøng röøng quoác gia Coân Ñaûo. - Bôø bieån Long Haûi vaø vuøng nuùi Minh Ñaïm. - Vuøng röøng nguyeân sinh Bình Chaâu, Phöôùc Böûu vaø suoái nöôùc khoaùng noùng Bình Chaâu. ÔÛ ñaây, du khaùch coù theå baùch boä, leo nuùi, taém bieån, vui chôi giaûi trí. Sinh hoạt, kinh tế Ña soá ñoàng baøo sinh soáng taïi Vuõng Taøu laø ngöôøi Kinh, chæ coù moät soá ít laø ngöôøi Vieät goác Chaøm. Caùc toân giaùo chính laø ñaïo Phaät, Thieân Chuùa, Cao Ñaøi, thôø cuùng Toå tieân, oâng baø. Ñaát Vuõng Taøu nhieàu caùt, ít phuø sa, neân khoâng thích hôïp cho vieäc troàng luùa. Caùc hoa maøu khaùc goàm coù rau, caù, khoai mì, nhöng cuõng chæ cung öùng cho toaøn thaønh phoá. Xoùm Raãy ôû Thaéng Tam chuyeân saûn xuaát rau caûi. Ñaát caùt Vuõng Taøu raát thích hôïp cho caùc loaïi caây aên traùi nhö maõng caàu, nhaõn, vuù söõa, xoaøi, maän, oåi Daân chuùng ôû Thaéng Nhöùt vaø Phöôùc Thaéng troàng khaù nhieàu maõng caàu. Rieâng khoùm Xoùm Vöôøn laïi troàng nhieàu xoaøi, nhaõn, döøa. Khoaûng 10% daân chuùng soáng vôùi ngheà khai thaùc laâm saûn, nhöng chæ laáy ñöôïc caùc loaïi caây ñeå laøm cuûi, than ñoát. Ñieåm ñaëc bieät laø Böng Sen saûn xuaát ñöôïc nhieàu nguoàn lôïi nhö boâng sen, hoät sen, laù sen (duøng goùi thöùc aên), ngoù sen (laøm döa sen), caù ñoàng, löôn, eách, caây boàn boàn, döøa nöôùc, coû naêng, coû oáng Caây boàn boàn, laù giaø duøng döïng vaùch, lôïp nhaø; boàn boàn non laøm döa aên ngon nhö döa ngoù sen vaäy. Coû naêng, coû oáng nhieàu nuoâi traâu boø aên quanh naêm khoâng heát. Ngaønh ñaùnh caù taïi Vuõng Taøu baét ñaàu phaùt trieån. Moät phaàn tö daân chuùng soáng baèng ngheà naøy. Thaønh phoá coù ba beán caù lôùn laø beán baõi Caàu Ñaù, beán Thaéng Nhì (beán Ñaù) vaø beán Raïch Döøa. Trong soá naøy, Beán Thaéng Nhì saám uaát hôn caû. Ngoaøi ra, daân chuùng coøn sinh soáng baèng caùc ngaønh du lòch, thu coâng ngheä (chaïm troå, sôn maøi, kim hoaøn, ñaëc saûn kyû nieäm laøm baèng voû soø oác ), laøm naém ruoác. Maém ruoác Vuõng Taøu ngon coù tieáng, noåi danh nhaát thôøi tröôùc coù maém Baø Giaùo Thaûo, Baø Boä Chaâu Lược sử
26. 27 Vaøo theá kyû thöù 15, khi vua Leâ Thaùnh Toâng thu phuïc ñaát Boàn Man, Laõo Qua vaø Chieâm Thaønh thì caùc thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha ñaõ caäp neo ôû Vuõng Taøu, ngöôøi Boà goïi nôi naøy laø Cinco Chagas Verdareiras. Tôùi theá kyû 17, 18, caùc chuùa Nguyeãn laáy ñaát Nam Ban, Thuûy Chaân Laïp, nhaän ñaát daâng cuûa Maïc Cöûu (1714) môû roäng ñaát ñai ñeán Chaâu Ñoác, Haø Tieân. Ñôøi Gia Long, haûi taëc Maõi Lai vaø Taøu OÂ thöôøng khuaáy phaù nhöõng thuyeàn buoân ngöôøi Vieät löu thoâng giöõa bôø bieån Trung phaàn vôùi Saøi Goøn. Trieàu ñình cöû ba ñaïo quaân ñeán ñoùng ôû muõi Vuõng Taøu vaø ñaët teân cho dinh traïi ñaàu tieân laø Phöôùc Thaéng. Cho ñeán naêm 1822, giaëc cöôùp bieån khoâng coøn daùm heùo laùnh vuøng naøy nöõa. Ñeå thöôûng coâng, trieàu ñình cho ba vò Ñoäi tröôûng giaûi nguõ vaø cai quaûn ba vuøng ñaát ñeå khai phaù, laäp nghieäp. OÂng Phaïm Vaên Ñinh coi laøng Thaéng Nhöùt, oâng Leâ Vaên Loäc giöõ laøng Thaéng Nhì vaø oâng Ngoâ Vaên Huyeàn ñieàu haønh laøng Thaéng Tam. Tuy nhieân, daân chuùng trong ba laøng cuõng laäp thaønh luõy ñeå ngaên ngöøa giaëc cöôùp trôû laïi. Ba laøng naøy thuoäc traán Bieân Hoøa. Ñeán ñôøi Minh Maïng ñoåi caùc traán thaønh tænh vaø Vuõng Taøu thuoäc huyeän Phöôùc An, phuû Phöôùc Tuy, tænh Bieân Hoøa. Qua hoøa öôùc Nhaâm Tuaát 1862, trieàu ñình Töï Ñöùc giao ba tænh Bieân Hoøa, Gia Ñònh vaø Ñònh Töôøng cho quaân Phaùp. Tænh Bieân Hoøa chia thaønh ba tænh laø Baø Ròa, Bieân Hoøa vaø Thuû Daàu Moät; trong ñoù, Vuõng Taøu thuoäc Baø Ròa. Ngaøy 1-5-1895, Phaùp taùch Vuõng Taøu khoûi Baø Ròa ñeå laäp tænh thöù 21, goàm caùc xaõ : Thaéng Nhöùt, Thaéng Nhì, Thaéng Tam vaø Sôn Long. Rieâng quaän Caàn Giôø coù caùc xaõ : Caàn Thaïnh, Long Thaïnh, Ñoàng Hoøa, Thaïnh An vaø Taân Thaïnh (naèm treân cuø lao Phuù Lôïi, caïnh khu Röøng Saùc) cuõng thuoäc tænh Vuõng Taøu. Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí coù noùi veà ñòa danh Vuõng Taøu, dòch töø chöõ Thuyeàn UÙc. Thuyeàn coù nghóa laø ghe taøu, UÙc laø nôi nöôùc aên thoâng vaøo ñaát lieàn. Ñaây laø vuøng cho ghe thuyeàn laùnh baõo. Tröôùc ñaây, moät soá ngöôøi thöôøng goïi OÂ Caáp laø Vuõng Taøu. Veà ñòa lyù thì khoâng ñuùng. Thôøi Phaùp thuoäc, chuùng ñoåi teân cuõ Cinco Chagas cuûa Boà Ñaøo Nha thaønh Saint Jacques, roài ñaët teân laø "muõi ñaát Saint Jacques", tieáng Phaùp laø "Cap Saint Jacques". Taây hay noùi "au Cap" neân coù chöõ "OÂ Caáp" laø vaäy. Muõi ñaát naøy chính laø muõi Nghinh Phong (Taây dòch laø Au Vent). Ngaøy 9-2-1859, haïm ñoäi quaân Phaùp vaø Taây Ban Nha ñeán tröôùc Vuõng Taøu. Saùng hoâm sau, quan thoáng cheá trieàu ñình laø Traàn Ñoàng ra leänh thuûy luïc quaân chuaån bò
27. 28 nghinh chieán ñoaøn taøu cuûa giaëc tieán vaøo ñaát lieàn. Khi ñeán cöûa Vuõng Taøu, giaëc taán coâng baèng ñaïi phaùo nhö möa vaøo caùc coâng söï cuûa ta. Thoáng cheá Traàn Ñoàng ñöa haøng traêm chieác thuyeàn vaø haøng ngaøn quaân só ra choáng cöï raát maõnh lieät. Ñeán chieàu, vì hoûa löïc cuûa ñòch quaù maïnh vaø vì Traàn Ñoàng töû traän, cöûa Vuõng Taøu bò xuyeân thuûng. Ngaøy 11-2, thuyeàn giaëc tieán vaøo cöûa Caàn Giôø, baét ñaàu keá hoaïch ñaùnh chieám tænh Gia Ñònh. Khi giaëc ñaët chaân leân ñaát Vuõng Taøu, ñoàng baøo laøng xaõ ñaõ theo nhaø caùch maïng Leâ Taán Thoâng khaùng Phaùp. Naêm 1888, khi Ñoàng Khaùnh maát, con Duïc Ñöùc laø Böûu Laân bò Phaùp eùp leân ngoâi laø vua Thaønh Thaùi, luùc oâng 18 tuoåi. Vua toû yù kieân cöôøng laøm Phaùp raát khoù chòu vaø thöôøng bí maät lieân laïc vôùi caùc nhaø caùch maïng trong Phong Traøo Ñoâng Du, khuyeán khích vieäc ñöa thanh nieân ra nöôùc ngoaøi hoïc hoûi ñeå duøng vaøo vieäc ñaïi söï veà sau. Naêm 1907, giaëc Phaùp doø bieát ñöôïc vieäc naøy beøn eùp vua thoaùi vò vaø ñöa vaøo Vuõng Taøu giam giöõ ôû Baïch Dinh (dinh OÂng Thöôïng) ñeán 1915 thì kín ñaùo ñöa vua ñi an trí taïi ñaûo Reùunion, Phi Chaâu. Ñeán thaùng 5-1947, Phaùp thaû oâng veà nöôùc vaø laïi giam oâng taïi Vuõng Taøu, maõi thaùng 3 naêm 1953 môùi ñöôïc veà thaêm Hueá vaø trôû vaøo Saøi Goøn, ñeán thaùng 3 naêm 1954 thì maát. Phong cảnh, di tích Baõi Sau (baõi Thuøy Vaân) : Baõi Sau naèm ôû phía Ñoâng Nam thaønh phoá Vuõng Taøu, chaïy daøi treân 8 km töø chaân nuùi nhoû ñeán cöûa laáp. Ñaây laø baõi taém ñeïp, roäng vaø noåi tieáng cuûa Vieät Nam. Khaùch du lòch trong vaø ngoaøi nöôùc thöôøng ñeán taém. Baõi Sau thöôøng ñoâng vui naùo nhieät nhaát trong soá caùc baõi bieån ôû Vuõng Taøu. Baõi Tröôùc (baõi Taàm Döông) : Naèm ngay trung taâm thaønh phoá Vuõng Taøu, doïc theo ñöôøng Quang Trung. Ñaây laø baõi taém khaù saïch, ñeïp vaø môùi ñöôïc môû roäng. Nhieàu khaùch saïn lôùn sang troïng nhö: Palace, Rex, Soâng Hoàng, Soâng Höông, Royal, nhaø haøng giaûi khaùt Ñoáng Ña taäp trung ôû khu vöïc baõi Tröôùc. Töø baõi Tröôùc theo ñöôøng Haï Long môùi môû, qua baõi Döùa hoaëc theo ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm baïn coù theå tôùi baõi Sau (baõi Thuøy Vaân). Baõi Nghinh Phong (baõi OÂ Quaén) : Coù nghóa laø "ñoùn gioù" ôû höôùng cöïc nam cuûa thaønh phoá Vuõng Taøu, gaàn baõi Döùa. Baõi taém heïp, nöôùc luùc naøo cuõng saïch, soùng gioù doàn daäp, ba phía vaùch ñaù cheo leo, keá tieáp vôùi muõi Nghinh Phong huøng vó nhoâ ra
28. 29 bieån Ñoâng. Ñaây laø nôi heïn hoø cuûa nhöõng du khaùch coù thuù vui caâu caù vaø öa maïo hieåm. Baõi Döùa : Naèm ôû khoaûng giöõa cuûa baõi Tröôùc vaø baõi Sau beân chaân nuùi nhoû, gaàn muõi Nghinh Phong. Tröôùc kia coù nhieàu caây döùa gai moïc xen beân bôø ñaù neân ñöôïc goïi laø baõi Döùa, taém bieån ôû baõi Döùa soùng eâm, an toaøn vaø töø ñaây du khaùch deå daøng ñi thaêm khu du lòch töôïng Chuùa Kitoâ vaø phaùo ñaøi treân nuùi Nhoû. Baõi Daâu : Naèm ven nuùi Lôùn vaø caùch baõi Tröôùc ba caây soá. Baõi heïp, noùng nhöng thôøi tröôùc ñöôïc giöõ saïch seõ. Hai ñaàu baõi coù nhieàu moõm ñaù lôùn nhoû nhoâ ra, sau löng laø voøng chaûo coù caây coái um tuøm bao boïc bôûi trieàn nuùi lôùn cao vuùt. Töø baõi Phöông Thaûo nhìn leân nuùi Lôùn seõ thaáy töôïng Ñöùc Meï, cao naêm thöôùc hai möôi, ñöùng treân buïc thaïch cao moät thöôùc moát, giöõa caûnh nuùi röøng huøng vó. Hoøn Baø : ÔÛ phía Taây - Nam Coân Ñaûo, coù moät doi ñaát quay veà höôùng Baéc, treân coù moät taûng ñaù gioáng hình ngöôøi ñaøn baø ñoäi khaên. Töông truyeàn, vaøo naêm 1873, Nguyeãn AÙnh bò quaân Taây Sôn ñaùnh ñuoåi khoûi Gia Ñònh, AÙnh phaûi ñem vôï con vaø ñoaøn tuøy tuøng ra Coân Sôn truù nguï; sau khi trôû laïi ñaát lieàn ñaõ ñeå baø Phi Yeán Nguyeãn Thò Thaønh, moät phi taàn tính tình cöông tröïc. Daân ta nhôù ñeán baø vì baø laø ngöôøi ñaõ thaúng thaén can ngaên Nguyeãn AÙnh khoâng neân caàu vieän quaân Phaùp vaø laøm tay sai cho giaëc neân bò boû ôû laïi ñaûo. Tröôùc naêm 1945, daân chuùng laäp mieáu thôø baø Phi Yeán ôû hoøn Baø, coøn moä ñöôïc an taùng ôû hoøn Cau. Nuùi Nöùa : Quaàn theå nuùi Nöùa vaø khu di tích nhaø Lôùn ( Ñeàn OÂng Traàn) laø moät thaéng caûnh ñoäc ñaùo cuûa xaõ Long Sôn (Vuõng Taøu). ÔÛ veà phía Ñoâng cuûa ñaûo treân daõy nuùi daøi treân 6 km, beà ngang choã roäng nhaát 2 km, coù nhöõng taûng ñaù lôùn vôùi muoân hình muoân veû, loä ra chôi vôi giöõa trôøi maây vaø nhieàu coät ñaù choïc thaúng leân trôøi. Cao nhaát laø ñænh Baø Trao 138 m, ñænh Hoá Roàng 120 m, vaø phía Nam coù ñænh Hoá Voâng cao hôn 100 m. Treân ñænh Baø Trao coù coät ñaù cao 5 m goïi laø Hoøn Moät. Vaøo dòp leã hoäi du khaùch tôùi tham quan Hoøn Moät leã thænh caàu Thieân Ñòa vaø coù theå phoùng taàm maét bao quaùt caû moät vuøng trôøi ñaát, bieån khôi. Döôùi chaân phía Taây Nuùi Nöùa laø hoà chöùa nöôùc ngoït Mang Caù, nôi troàng nhieàu hoa sen toûa höông thôm ngaùt vaø phía Ñoâng laø ñeàn oâng Traàn.
29. 30 Coâng trình kieán truùc Nhaø Lôùn (ñeàn OÂng Traàn) : Laø moät quaàn theå kieán truùc coå uy nghi beà theá, toïa laïc taïi thoân 5, xaõ Long Sôn, giöõa khu daân cö theo tín ngöôõng OÂng Traàn, ngöôøi saùng laäp ra tín ngöôõng vaø taïo döïng khu daân cö môùi aáp Baø Trao taïi ñaûo naøy töø naêm 1898. Nhaø lôùn roäng hôn 2 ha goàm 3 phaàn : khu ñeàn thôø, nhaø Long Sôn Hoäi, tröôøng hoïc, daõy phoá, chôï, nhaø haùt, nhaø baûo toàn ghe saám; laêng moä OÂng Traàn. Khu ñeàn ñöôïc xaây döïng töø naêm 1910 ñeán 1935, laøm nôi thôø cuùng chung (toå ñình ñaïo giaùo) coù tam quan, vöôøn hoa, truï phöôùn, hai nhaø khaùch. Laàu caám tieàn ñieän hai taàng 8 maùi, nhaø thaùnh coù baøn thôø Khoång Töû vaø baøn thôø OÂng Traàn, laàu Trôøi, laàu Tieân, laàu Phaät (chính ñieän). Nhaø haäu thôø ngöôøi ruoät thòt trong gia toäc. Laàu Daøi laø nôi leã nghi hoäi heø. Ngoaøi ra coøn coù nhaø kho, nhaø beá, nhaø maùy ñeøn, hoà chöùa nöôùc möa. Nôi ñaây coøn löu giöõ nhieàu boä söu taäp coå vaät quí baùu : boä tuû thôø caån xaø cöø chaïm khaéc tinh xaûo 33 caùi, boä baøn gheá baùt tieân töông truyeàn cuûa vua Thaønh Thaùi, long saøng, gheá ngai, bao lam, hoaønh phi, caâu lieån sôn son thieáp vaøng loäng laãy, theå hieän ngheä thuaät ñieâu khaéc trang trí cuûa caùc ngheä nhaân töø nhieàu nôi treân ñaát nöôùc taïi ñeàn OÂng Traàn. Tín ngöôõng ôû ñeàn OÂng Traàn pha taïp nhieàu ñaïo giaùo khaùc nhau : ñaïo Phaät, ñaïo Tin Laønh, ñaïo Nho, ñaïo thôø oâng baø toå tieân. Phaät, Thaùnh Thaàn ñeàu ñöôïc thôø cuùng trong nhaø lôùn vaø taïi caùc nhaø daân. Tín ngöôõng naøy khoâng coù kinh, chuoâng moõ, aên chay, kieâng kî, chæ coù lôøi daïy cuûa Ñöùc OÂng Traàn ñöôïc truyeàn khaåu trong daân gian. Sau khi maát, oâng ñöôïc con chaùu ñöa vaøo thôø cuùng trong Nhaø Lôùn. Töø ñoù haèng naêm con chaùu vaø tín ñoà toå chöùc hai leã hoäi lôùn : cuùng Truøng Cöûu (9-9 aâm lòch) vaø ngaøy vía OÂng (20-2 aâm lòch). Thaéng caûnh Dinh Coâ : Dinh Coâ thuoäc thò traán Long Haûi, huyeän Long Ñaát, naèm beân söôøn ngoïn ñoài nhoû, tröôùc maët laø baõi caùt daøi vaø bieån khôi meânh moâng soùng nöôùc. Dinh Coâ laø moät kieán truùc hoaønh traùng in ñaäm maøu saéc vaên hoùa daân gian. Dinh Coâ ñöôïc xaây döïng vaøo cuoái theá kyû 18, thôø Leâ Thò Hoàng. Töông truyeàn, caùch ñaây 2 theá kyû, moät coâ gaùi thoân queâ laø Leâ Thò Hoàng, queâ ôû Phan Rang, giaøu loøng nhaân aùi, töø bi muoán tìm nôi thanh vaéng soáng aån daät. Chaúng may trong moät laàn ñi bieån coâ bò laâm naïn taïi Hoøn Hang khi vöøa troøn 16 tuoåi. Ngö daân ñòa phöông ñaõ an taùng coâ treân ñoài Coâ Sôn vaø laäp mieáu thôø ngoaøi baõi bieån. Töø ñoù coâ luoân moäng baùo
30. 31 ñieàm laønh, dieät tröø dòch beänh neân ñöôïc daân trong vuøng laäp ñeàn thôø vaø ñaët danh hieäu laø Long Haûi Nöõ Thaàn. Ban ñaàu Dinh Coâ chæ laø moät ngoâi mieáu nhoû, naêm 1930 ngö daân Long Haûi ñaõ dôøi mieáu thôø leân nuùi Kyø Vaân - nôi maø ngaøy nay Dinh Coâ ñang toïa laïc, naêm 1987 Dinh Coâ ñöôïc söûa chöõa lôùn. Hieän nay Dinh Coâ nhö moät toøa laâu ñaøi traùng leä, trang nghieâm vaø beà theá. Ngoaøi ra coøn coù caùc mieáu thôø Thaùnh Maãu, Quan Thaùnh, Baøn Thieân, Baøn Maãu, Quan Theá AÂm Boà Taùt vaø ngoâi moä Coâ ôû caùch 1 km. Haøng naêm, leã hoäi Dinh Coâ vaøo caùc ngaøy 10, 11, 12 thaùng 2 aâm lòch, ôû ñaây laïi töng böøng naùo nhieät ñoùn haøng vaïn du khaùch ñeán haønh höông vaø thöôûng ngoaïn phong caûnh. Baõi taém Long Haûi : ÔÛ caùch thaønh phoá Vuõng Taøu 30 km veà höôùng Ñoâng Baéc. Caûnh thieân nhieân ôû ñaây thaät thô moäng. Treân ñoài nuùi doïc ven bieån laø röøng caây xanh toát, phía döôùi laø baõi bieån Long Haûi ñeïp vôùi baõi caùt vaøng, chaïy daøi, yeân tænh daønh cho du khaùch yeâu bieån nhöng khoâng thích oàn aøo. Tröôùc maët laø ñaïi döông soùng voã, nhoän nhòp taøu ghe qua laïi. Phía Taây laø thaønh phoá Vuõng Taøu boán muøa ñoâng khaùch. Phía Taây Baéc laø daõy nuùi cao coù röøng caây bao phuû laø khu di tích lòch söû caên cöù Minh Ñaïm noåi tieáng moät thôøi. Suoái Tieân : ÔÛ caùch thò xaõ Baø Ròa 7 km veà phía Taây Baéc, thuoäc huyeän Taân Thaønh. Suoái Ñaù, Suoái Tieân ñeàu baét nguoàn töø ñænh nuùi Dinh cao 491 m do nhöõng doøng suoái nhoû ôû men theo caùc doác nuùi, söôøn ñoài hôïp thaønh, chaûy uoán löôïn ven röøng. Töø treân cao suoái ñoå xuoáng hai beân söôøn nuùi ñaù, chaûy quanh co qua caùc caùnh ñoàng luùa Hoäi Baøi roài chaûy veà vònh Gheành Raùi Hoøa. Hai beân bôø cuûa doøng suoái laø muoân vaøn nhöõng moûm ñaù mang hình thuø ñoäc ñaùo. Ñaây laø moät theágiôùi cuûa ñaù, coù nhöõng hoøn ñaù cao töø 3 m ñeán 5 m, coù nhöõng thaïch baøn phaúng lì naèm nghieâng khaù roäng, baïn coù theå döøng chaân ngoài nghó. Töø suoái Ñaù ñeán suoái Tieân phaûi vöôït qua 600 m ñöôøng röøng quanh co, du khaùch nhö ñeán nôi yeân tónh, laõng maïng, nôi xöa caùc tieân ruû nhau xuoáng taém trong doøng suoái maùt, giöõa moät vuøng nöôùc non kyø vó, sôn thuûy höõu tình. Suoái Ñaù, suoái Tieân chöùa veû ñeïp töï nhieân, hoang sô maø kyø thuù laøm say ñaém nhieàu du khaùch moãi khi ñaët chaân ñeán. Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu : Töø huyeän Xuyeân Moäc, theo loä 23 ñi khoaûng hôn 29 km seõ tôùi khu du lòch suoái nöôùc noùng Bình Chaâu. Giöõa nguùt ngaøn moät vuøng roäng
31. 32 hôn 7000 ha röøng nguyeân sinh, röøng caám quoác gia, noåi leân moät baøu nöôùc noùng vôùi hôn 70 ñieåm phun nöôùc loä thieân. Vuøng coù nöôùc noùng hoaït ñoäng roäng khoaûng hôn 1 km², goàm coù nhieàu hoà lôùn, nhoû taïo thaønh caùc doøng chaûy vôùi löu löôïng nhoû. Vuøng hoà roäng nhaát laø khoaûng 100 m² vôùi ñoä saâu hôn 1 m. Ñaây laø ñieåm noùng nhaát, nöôùc luùc naøo cuõng suûi taêm, boác hôi taïo thaønh moät noài xoâng hôi thieân nhieân khoång loà. Nhieät ñoä taàng maët nöôùc khoaûng treân 64°C, ñaùy nöôùc laø 84°C. Nhöõng choã noâng, nöôùc chæ noùng khoaûng treân 40°C, coù theå ngaâm chaân, tay ñeå chöõa beänh. Ñieàu haáp daãn, thuù vò laø taïi khu vöïc nöôùc noùng naøy röøng chaøm laïi vaãn xanh töôi, moät loaïi coû reã chuøm, laù cöùng vaãn soáng cuøng naêm thaùng taïo theâm veû ñeïp kyø thuù cuûa thieân nhieân. Ñaây laø ñieåm du lòch raát haáp daãn ñoái vôùi du khaùch yeâu thieân nhieân vaø muoán ñi du lòch keát hôïp vôùi nghæ ngôi vaø chöõa beänh. Thaùc Soâng Rai : Thuoäc xaõ Thöøa Tích, quaän Xuyeân Moäc. Thaùc Soâng Rai ôû giöõa vuøng röøng nuùi aâm u, goàm ba thaùc lôùn vaø nhieàu thaùc nhoû. Thaùc lôùn nhaát roäng vaø cao hôn 10 thöôùc. Tieáng nöôùc chaûy vang raát xa. Baõi Nöôùc Ngoït : Caùch Long Haûi boán caây soá. Ñöôøng töø Long Haûi ñeán baõi Nöôùc Ngoït ñi ngang qua nhieàu khu vöôøn ñeïp, thaáy nuùi, soùng bieån raït raøo. Baõi Nöôùc Ngoït khoâng lôùn nhöng xinh xaén, neân thô. Hoøn Haûi Ngöu : Töø coång chính cuûa Baïch Dinh nhìn ra bieån coù hoøn ñaù raát lôùn nhö con traâu ñaém mình döôùi nöôùc, neân ñöôïc goïi laø Haûi Ngöu hay hoøn Traâu. Caûnh vaät chung quanh thanh nhaõ, tieáng soùng nöôùc raït raøo. Nhieàu ngöôøi thöôøng caâu caù ôû ñaây, hay theo caùc keït ñaù baét cua Coân Ñaûo : Huyeän ñaûo Coân Ñaûo (coøn goïi laø Coân Ñaûo, Coân Loân) laø moät quaàn ñaûo ngoaøi bieån Ñoâng Haûi, goàm 14 hoøn ñaûo lôùn nhoû, caùch thaønh phoá Saøi Goøn 280 caây soá vaø caùch Vuõng Taøu 180 caây soá veà höôùng Nam. Dieän tích Coân Ñaûo khoaûng 67 caây soá vuoâng. Trong quaàn ñaûo naøy coù ñaûo Coân Noân lôùn nhaát, daøi 15 caây soá, choã roäng nhaát chín caây soá, nôi heïp nhaát coù ba caây soá. Hoøn ñaûo lôùn thöù nhì laø Baûy Caïnh (ñöôïc goïi nhö vaäy vì ñaûo coù baûy muõi nhoïn nhoâ ra) vaø caùch thò traán Coân Sôn baûy caây soá. Phía Ñoâng coù caùc hoøn Cau, hoøn Taøi Lôùn, hoøn Taøi Nhoû, hoøn Thoû, hoøn Boâng Lang; phía Taây coù caùc hoøn Baø, hoøn Tre Lôùn, hoøn Tre Nhoû, hoøn Vung, hoøn Trai. Xa hôn veà phía Taây laø hoøn Tröùng Lôùn, hoøn Tröùng Nhoû. Hình theå ñaûo Coân
32. 33 Noân phaàn lôùn laø nuùi cao töø 200 thöôùc ñeán 600 thöôùc. Nuùi Ñinh cao nhaát 690 thöôùc. Khí haäu nôi ñaây coù hai muøa. Muøa khoâ töø thaùng Möôøi Moät ñeán thaùng Ba, coù gioù muøa Ñoâng Baéc. Muøa möa töø thaùng Naêm ñeán thaùng Chín, coù gioù muøa Taây Nam. Giöõa hai thôøi kyø gioù muøa laø thôøi kyø chuyeån tieáp thöôøng coù gioù nheï vaø soùng nhoû. Phöông tieän vaän chuyeån duy nhaát ñi ñeán caùc tænh trong ñaát lieàn laø ñöôøng thuûy. Haàu heát daân chuùng cö nguï taïi Coân Sôn laø ngöôøi Kinh, laøm ngheà noâng, troàng hoa maøu vaø caây aên traùi. Döøa, mít vaø tieâu ñöôïc troàng nhieàu treân ñaûo. Röøng cuõng mang laïi moät soá goã toát nhö guï, mun, sôn, traéc, daàu, vaø caùc ñaëc saûn cuûa nhöõng vuøng coù röøng traøm, ñöôùc. Hai hoøn ñaûo Tre Lôùn vaø Tre Nhoû moïc toaøn caây tre. Vuøng nuùi coù nhöõng toå yeán saøo. Vì chung quanh ñaûo laø bieån neân nguoàn lôïi veà haûi saûn khaù nhieàu nhö toâm, caù bieån, haøi saâm, trai, oác, san hoâ, saø cöø, ñoài moài. Ñaëc bieät ôû hoøn Trai coù raát nhieàu con trai, oác, nhaát laø saø cöø. Hai ngaønh myõ ngheä thònh haønh treân ñaûo laø ngheà moäc laøm baøn gheá, chaïm khaéc goã vaø ngheà cheá bieán caùc haûi saûn laøm ñoà kyû nieäm nhö löôïc, voøng, daây chuyeàn (laøm baèng ñoài moài, voû oác ). Cuoái thaùng 12-1861, khi quaân Phaùp ñem quaân chieám ba tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø laø Gia Ñònh, Bieân Hoøa vaø Ñònh Töôøng, thì Phoù Ñeà Ñoác Bonard sai ñaïi uùy Lespeøs ñem thuûy binh chieám Coân Sôn vaøo ngaøy 9-12. Ñoái ñaàu tröôùc caùc cuoäc noåi daäy ngaøy caøng nhieàu cuûa ngöôøi Vieät Nam, naêm 1862, Bonard ra leänh xaây nhaø tuø Coân Sôn ñeå giam caàm nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc. Raát nhieàu anh huøng, anh thö ñaõ bò giaëc Phaùp ñaøy ñoïa nôi ñaây nhö Traàn Cao Vaân, Phan Chu Trinh, Nguyeãn Thuïy, Lyù Lieãu, Phaïm Tuaán Taøi, Voõ Hoaønh Nhöõng di tích lòch söû vaø thaéng caûnh Coân Sôn goàm coù : Vònh Caù Saáu, caàu Ma Thieân Laõnh, baõi Soï Ñaàu Laø quaàn ñaûo giöõa bieån, phong caûnh soâng nöôùc Coân Sôn neân thô voâ cuøng; bôø bieån chung quanh ñaûo ñaày san hoâ tuyeät ñeïp. An Sôn Mieáu : Laø moät ngoâi mieáu coå treân ñaûo Coân Sôn. Mieáu ñöôïc xaây töø naêm 1785, (sau ñoù ñöôïc xaây döïng laïi vaøo naêm 1958) ñeå thôø baø Phi Yeán, vôï cuûa chuùa Nguyeãn AÙnh (sau naøy trôû thaønh vua Gia Long). Ngoâi mieáu naøy raát linh thieâng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi daân treân ñaûo vaø gaén lieàn vôùi moät caâu chuyeän bi thöông cuûa moät phuï nöõ taøi saéc, giaøu loøng yeâu nöôùc. Naêm 1783, sau khi thua quaân Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh mang theo vôï, con vaø khoaûng 100 gia ñình thuoäc haï chaïy ra ñaûo Coân
33. 34 Sôn. Cuøng vôùi nhöõng ngöôøi daân chaøi ñang sinh soáng ôû Coân Sôn, Nguyeãn AÙnh ñaõ laäp neân 3 laøng laø An Haûi, An Hoäi vaø Coû OÁng. Ñeå ñaùnh laïi quaân Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh döï ñònh göûi con caû laø hoaøng töû Caûnh ñi theo coá ñaïo Phaùp (Baù Ña Loäc) sang Phaùp caàu vieän. Baø Phi Yeán (Leâ Thò Raêm) laø vôï thöù cuûa Nguyeãn AÙnh ñaõ can ngaên choàng, ñöøng laøm vieäc "coõng raén caén gaø nhaø" ñeå ngöôøi ñôøi cheâ traùch. Nguyeãn AÙnh khoâng nhöõng khoâng nghe lôøi khuyeân cuûa baø maø coøn töùc giaän, nghi baø thoâng ñoàng vôùi quaân Taây Sôn, neân ñònh gieát baø. Nhôø quaàn thaàn can xin, Nguyeãn AÙnh ñaõ toáng giam baø vaøo moät hang ñaù treân ñaûo Coân Loân nhoû. Khi quaân Taây Sôn ñaùnh ra ñaûo, Nguyeãn AÙnh boû chaïy ra bieån. Hoaøng töû Caûi (coøn goïi laø hoaøng töû Hoäi An), con baø Phi Yeán luùc ñoù môùi 4 tuoåi coù ñoøi meï ñi cuøng. Trong côn töùc giaän Nguyeãn AÙnh ñaõ neùm con xuoáng bieån. Xaùc Hoaøng töû Caûi ñaõ troâi vaøo baõi bieån Coû OÁng. Daân laøng ñaõ choân caát Hoaøng töû. Baø Phi Yeán, theo truyeàn thuyeát ñöôïc moät con vöôïn vaø moät con hoå cöùu ra khoûi hang vaø veà soáng vôùi daân laøng Coû OÁng ñeå troâng nom moä Hoaøng töû Caûi. Moät laàn, bò keû xaáu xuùc phaïm baø ñaõ töï töû ñeå thuû tieát vôùi choàng. Nhaân daân treân ñaûo voâ cuøng thöông tieác, ñaõ laäp neân ngoâi mieáu ñeå thôø baø. Naêm 1861, Phaùp sau khi chieám ñaûo ñaõ quyeát ñònh di toaøn boä daân vaøo ñaát lieàn ñeå xaây nhaø tuø. Ngoâi mieáu bò ñoå naùt. Naêm 1958, nhaân daân treân ñaûo xaây döïng laïi ngoâi mieáu treân neàn cuõ. Baõi Hoà Traøm : Coøn goïi laø baõi beå Thuaän Bieân, thuoäc xaõ Phöôùc Böûu, quaän Xuyeân Moäc vaø noái lieàn vôùi hai baõi bieån Nöôùc Ngoït vaø Long Haûi. Baõi bieån Hoà Traøm daøi 20 caây soá, phía sau laø röøng phi lao roäng hôn naêm maãu taây. Caûnh thieân nhieân thanh tuù. Thích Ca Phaät Ñaøi : Cao saùu thöôùc hai möôi, maët höôùng veà phía Ñoâng, ngoài xeáp baèng treân moät toøa sen cao boán thöôùc, ñöôøng kính saùu thöôùc. Beân trong töôïng ñaët ba vieân ngoïc Xaù Lôïi. Caùch töôïng ñoä 50 thöôùc laø Baûo Thaùp cao 19 thöôùc hình baùt giaùc cuõng sôn maøu traéng tuyeát, beân trong an vò 13 vieân ngoïc Xaù Lôïi. Taát caû caùc vieân ngoïc Xaù Lôïi naøy ñeàu do caùc nöôùc Tích Lan, Mieán Ñieän vaø Thaùi Lan hieán taëng. Boán goùc Baûo Thaùp coù boán ñænh ñaët boán chum ñaát thænh taïi Lumoini, Uruvila, Isipatana vaø Kusinara (ñaây laø nhöõng nôi Ñöùc Phaät Ñaûn sanh, thaønh ñaïo, chuyeån phaùp luaân vaø nhaäp Nieát Baøn).Vöôøn Loäc Giaû hình baùt giaùc, cao 15 thöôùc, roäng 10
34. 35 thöôùc, chaùnh ñieän höôùng ra Ñoâng Haûi. Treân noùc coù ñuùc hình caây ñuoác tieâu bieån cho Ñuoác Tueä. Keá ñoù laø Thaäp Nhò Nhaân Duyeân xaây 12 naác ñöôïc caån gaïch hoa raát ñeïp. Beân döôùi xaây hình boán maët töùc Töù Dieäu Ñeá, nhaéc nhôû boán chaân lyù cuûa Ñöùc Phaät laø "Khoå Ñeá, Taäp Ñeá, Dieät Ñeá vaø Ñaïo Ñeá". Beân trong ngoâi nhaø coù xaây moät baøn thôø Ñöùc Phaät Thích Ca vaø naêm vò Kieàu Traàn Nhö laø caùc ñeä töû ñaàu tieân cuûa Ngaøi. Taùm caïnh cuûa ngoâi nhaø ñeàu coù ghi lôøi Phaät daïy chuùng sanh aùp duïng con ñöôøng taùm neûo töùc Baùt Chaùnh Ñaïo (laø chính kieán, chính tö duy, chính ngöõ, chính nghieäp, chính maïng, chính tænh taán, chính nieäm vaø chính ñònh). Vöôøn Loäc Giaû laø nôi Ñöùc Phaät khai giaûng ñaïo phaùp. Gaàn khu Thích Ca Phaät Ñaøi coù chuøa Thieàn Laâm Töï. Chuøa Quan Theá AÂm Boà Taùt : Naèm treân ñöôøng voøng nuùi lôùn, caùch baõi Daâu 500 m, ñöôïc xaây döïng naêm 1976. Ñaây chæ laø moät ngoâi chuøa nhoû nhöng noåi baät ôû giöõa khu vöïc chuøa laø moät pho töôïng Phaät Baø Quan AÂm traéng toaùt. Pho töôïng cao 16 m laøm baèng xi maêng coát theùp saét theo hình töôïng moät phuï nöõ hieàn hoøa, ñöùc ñoä, maët höôùng ra bieån, tay caàm bình Cam Loà, ñöùng treân toøa sen. Ñaây laø moät pho töôïng ñeïp vaø cuõng laø ñieåm tham quan cuûa khaùch du lòch Vuõng Taøu. Chuøa Coå Long Baøn : Coøn goïi laø chuøa Laøng, ôû thoân Long Phöôïng, thò traán Long Ñieàn, huyeän Long Ñaát. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1845 theo kieåu chöõ tam, trong moät khuoân vieân roäng treân 3000 m² vôùi nhieàu caây cao raâm maùt, do Hoøa thöôïng Haûi Chaùnh, Baûo Thanh chuû trì ñaàu tieân. Chuøa Long Baøn coù moät kieán truùc coå, trang trí myõ thuaät ñoäc ñaùo, ñaët bieät caùc bao lam chaïm hình chim phuïng, hoa laù vaø caùc khaùm thôø chaïm roàng phöôïng, caùc hoaønh phi, caâu ñoái chaïm khaéc tinh xaûo. Trong chuøa coù nhieàu töôïng Phaät, Ngoïc Hoaøng, Quan Thaùnh, 18 vò La Haùn, Long Thaàn, Hoä Phaùp baèng ñoàng hoaëc goã mít, moät chuoâng lôùn cao 1,20 m, ñöôøng kính 0,80 m ñuùc baèng ñoàng. Moä vaø ñeàn Chaâu Vaên Tieáp : Taïi xaõ Haéc Laêng coù moä vaø ñeàn thôø oâng Chaâu Vaên Tieáp, moät vò danh töôùng thôøi Nguyeãn AÙnh ñaùnh nhau vôùi nhaø Taây Sôn. Ñeàn Baø Trao : Taïi xaõ Sôn Long, do OÂng Traàn xaây khoaûng naêm 1909 treân moät hoøn ñaûo gaàn Röøng Saùt. Trong ñeàn coù thôø Ñöùc Khoång Töû vaø sau naøy thôø caû ngöôøi xaây ñeàn laø OÂng Traàn (teân thaät laø Leâ Vaên Möu, ngöôøi goác Haø Tieân, ñeán Baø Ròa khai
35. 36 khaån ñaát ñai vaø chieâu daân laäp aáp). Khu vöïc ñeàn goàm chaùnh dieän vaø caùc daõy nhaø daønh cho khaùch thaäp phöông khaù roäng, chung quanh coù caàu, vöôøn hoa, hoà sen. Thieân Thai Töï : Chuøa xaây döôùi chaân nuùi Coâ Sôn, nguy nga vaø kieân coá. Caùch kieán taïo cuûa chuøa khoâng caàu kyø vaø coå kính nhöng xaây toaøn baèng ñaù hoa cöông. Beä hình vuoâng cao treân hai thöôùc, boán goùc laø boán coät vaø ôû giöõa beä coù caây coät chính thöù naêm cao ñeán taän noùc chuøa. Boán phía cuûa caây coät chính naøy coù ñaët khaùm thôø Phaät Thích Ca, Phaät Quaùn Theá AÂm, Phaät Di Ñaø vaø Phaät Chuaån Ñeà. Vì coù caây coät chính naøy maø ngöôøi ñòa phöông quen goïi laø "chuøa Moät Coät". Cöûu Lieân Ñaøi : Caùch Thieân Thai Töï khoaûng 300 thöôùc, xaây vaøo naêm 1933, moâ phoûng theo loái kieán truùc ñeàn ñaøi AÁn Ñoä. Neàn chuøa vaø töôøng laøm baèng ñaù hoa cöông. Caáu truùc cuûa chuøa goàm boán nhaø chuoâng ôû boán goùc ngoaøi keát hôïp vôùi moät nhoùm naêm caên nhaø nhoû hôn ôû giöõa nhö hình hoa chanh. Toång coäng laø chín caên nhaø neân ñöôïc goïi laø "Cöûu Lieân Ñaøi". Chaùnh ñieän thôø töôïng Phaät Thích Ca khaù lôùn. Chung quanh chuøa coù ao sen hình baùn nguyeät vaø vöôøn hoa, caûnh trí thaät ñeïp. Long Hoøa Töï : Caùch tænh lî Phöôùc Leã naêm caây soá röôõi. Ngoâi coå töï naøy ñöôïc laäp neân treân 100 naêm vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Chuøa goàm ba chaùnh ñieän lôùn thôø Phaät. Phía sau chuøa, treân moät taûng ñaù lôùn coù ngoïn thaùp coå boán taàng. Chuøa An Haûi : ÔÛ trong thò traán Coân Sôn. Chuøa thôø Phaät vaø baø Phi Yeán. Ñieän Baø : Xaây treân nhöõng taûng ñaù raát lôùn ñöùng cheo leo ôû trieàn nuùi lôùn phía beán Ñinh. Ñieän Baø xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû 19. Khôûi thuûy laø moät mieáu nhoû thôø thaàn Hoå, vì ngaøy tröôùc coù moät con coïp lôùn veà naèm trong keït ñaù nôi ñaây vaø daân chuùng laäp mieáu thôø. Naêm 1945, daân suøng ñaïo xaây caát thaønh ngoâi ñieän thôø Phaät, Baø Nguõ Haønh vaø Quan Thaùnh. Naêm 1958, laïi caát theâm ngoïn thaùp ba töøng khaù ñeïp. Phöôùc Laâm Töï : Chuøa Phöôùc Laâm ôû Thaéng Nhì, cuõng ñöôïc xaây vaøo cuoái theá kyû 19. Chuøa cuõ ñöôïc xaây laïi naêm 1957, theo kieán truùc AÁn Ñoä, neàn loùt ñaù hoa. Chuøa coù ba thaùp chuoâng giaû treân noùc vaø coù pho töôïng taùm tay baèng ñaù ñaøo ñöôïc treân nuùi Lôùn. Mieáu Naêm Baø : ÔÛ baõi Daâu, caùch maët loä khoaûng 500 thöôùc höôùng treân mieàn nuùi Lôùn. Ñaây laø moät toøa coå mieáu treân 100 naêm, do caùc ngö phuû döïng leân thôø Thaàn Nguõ Haønh (töùc naêm vò thaàn kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå). Naêm 1968, mieáu ñöôïc truøng tu laïi vaø thôø theâm moät pho töôïng Phaät Quan Theá AÂm cao treân moät thöôùc. Caïnh
36. 37 mieáu coù gieáng Ngöï. Tuïc truyeàn raèng khi Gia Long bò quaân Taây Sôn ñaùnh thua ôû cöûa Caàn Giôø, chaïy aån nuùp nôi ñaây vaø ñaøo ñöôïc ba gieáng nöôùc ngoït thoaùt naïn. Laêng Caù OÂng : Thuoäc khu phoá Thaéng Tam, caïnh baõi Thuøy Vaân (baõi Sau). Tuïc truyeàn raèng hôn 100 naêm tröôùc, moät ñaàu caù OÂng (caù voi) thaät to troâi daït vaøo baõi Tröôùc. Daân chaøi löôùi raát quyù troïng caù OÂng maø hoï tin laø khoâng haïi ngöôøi, coøn hay cöùu giuùp caùc ngö phuû hoaïn naïn ngoaøi khôi. Khi thaáy ñaàu caù daït vaøo bôø to ñeán noãi khoâng theå ñem leân caïn, ngö daân phaûi roùc heát thòt, thaùo töøng khuùc xöông khieâng leân caát mieáu gaàn ñoù ñeå thôø. Roài 40 naêm sau, moät con caù OÂng khaùc ñaõ cheát, daøi 12 thöôùc, beà ngang moät thöôùc röôõi, troâi vaøo baõi Thuøy Vaân. Daân chuùng keùo xaùc caù OÂng leân choân caát töû teá taïi khu ñaát hieän nay. Laêng Caù OÂng 100 naêm tröôùc ñaây raát sô saøi, naêm 1911 ñöôïc dôøi veà Thaéng Tam vaø sau naøy, laêng ñöôïc truøng tu nhieàu laàn. Beân trong laêng coù ba baøn thôø baèng xi maêng, chaïm troå caùc hình long, laân, qui, phuïng, caù hoùa long raát coâng phu. Phía sau baøn thôø coù ba tuû kính lôùn, tuû chính giöõa ñöïng xöông ñaàu caù OÂng vôùt ñöôïc hôn 100 naêm tröôùc, tuû thöù hai ñöïng xöông caù OÂng 40 naêm sau ñoù vaø tuû coøn laïi ñöïng xöông caùc caù OÂng côõ nhoû. Töôïng Chuùa Jeâsus : Töôïng döïng naêm 1971 treân ñænh nuùi nhoû, töôïng cao 28 m, ñöùng giang hai tay, maët höôùng ra bieån, döïng treân beä cao 10 m. Trong loøng töôïng coù moät caàu thang xoaùy troân oác ñi töø beä leân coå töôïng goàm 129 baäc. Hai beân vai töôïng ñöôïc thieát keá nhö hai caùi ban coâng, moãi beân coù ñuû choã cho chöøng 6 ngöôøi ñöùng ngaém caûnh Vuõng Taøu. Baøo nöôùc cuûa Chieâm Thaønh : ÔÛ hai khu Thaéng Tam vaø Thaéng Nhì coù nhieàu baøo nöôùc ñoïng quanh naêm, reâu phong coû moïc. Tuïc truyeàn raèng ngöôøi Chieâm Thaønh tröôùc ñaây ñaøo ñeå cho voi vaø ngöïa uoáng nöôùc. Nhöõng khaåu ñaïi baùc : Khaåu ñaïi baùc thöù nhaát ôû böu ñieän thaønh phoá, ñaây laø di tích coøn laïi khi ba ñoäi quaân cuûa trieàu ñình ñeán Vuõng Taøu ñaøo haøo, ñaép luõy, ñaët suùng choáng laïi boïn cöôùp bieån naêm 1822. Ngoaøi ra coøn boán khaåu ñaïi baùc cuûa quaân Phaùp thieát trí khi chuùng chieám Vuõng Taøu. Boán khaåu ñaïi baùc khoång loà, moãi khaåu daøi treân möôøi thöôùc, naëng maáy ngaøn taán, naèm treân nuùi Nhoû, döôùi chaân ngoïn haûi ñaêng (cao khoaûng 170 thöôùc, xaây naêm 1870).
37. 38 Baïch Dinh (Villa Blanche) : Khôûi döïng naêm 1898, hoaøn thaønh naêm 1916 treân söôøn nuùi lôùn, duøng laøm nôi nghæ ngôi cho vieân toaøn quyeàn Phaùp Paul Doumer. Baïch Dinh coù daùng daáp cuûa kieán truùc Phaùp cuoái theá kyû 19. Maët ngoaøi toøa nhaø ñöôïc trang trí hoa vaên coå xöa vaø nhöõng hình veõ chaân dung caùc Thaùnh thôøi coå Hy Laïp. Ngaøy nay Baïch Dinh trôû thaønh ñieåm tham quan cuûa du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc Ñình Thaàn Thaéng Tam : Ñöôïc xaây döïng töø ñôøi vua Minh Maïng (1820 - 1840) thôø chung ba ngöôøi coù coâng khai phaù döïng neân laøng Thaéng Tam ôû Vuõng Taøu laø Phaïm Vaên Dinh, Leâ Vaên Loäc vaø Ngoâ Vaên Huyeàn. Luùc ñaàu ñình chæ laø nhaø tranh vaùch laù, naêm 1965 ñöôïc truøng tu môùi nhö hieän nay. Ñình Thaàn Thaéng Tam kieán truùc theo loái noái tieáp : sau coång tam quan laø moät daõy nhaø goàm boán ngoâi noái lieàn nhau baèng moät loái ñi beân hoâng : nhaø Tieàn hieàn, hoäi tröôøng, ñình trung, saân khaáu voõ ca. Ngoâi Tieàn hieàn ñöôïc lôïp ngoùi aâm döông, treân maùi coù hình "löôõng long chaàu nguyeät" ñaép noåi, ñaàu caùc ñoøn tay, xaø cöø, coät ñeàu chaïm khaéc hình roàng, beân trong thôø Thoå Coâng, Tieàn hieàn vaø Haäu hieàn, Tieàn vaõng vaø Haäu vaõng. Ngoâi ñình Trung baøi trí caùc baøn thôø Thaàn Noâng, Thieân Y A Na, Nguõ Ñöùc, Thaùnh Phi, Tieàn hieàn, Haäu hieàn Saân khaáu voõ ca laø nôi dieãn tuoàng, haùt boäi khi ñình thaàn coù leã hoäi. Nieát Baøn Tònh Xaù : Coøn coù teân laø chuøa Phaät Naèm, ñöôïc xaây döïng naêm 1969 khaùnh thaønh naêm 1974, treân söôøn nuùi nhoû, maët höôùng ra bieån, caùch trung taâm thaønh phoá khoaûng 2 km. Trong chuøa coù töôïng Phaät Thích Ca naèm nghieâng daøi 12 m ñaët treân beä cao 2,5 m. Töôïng ñöôïc ñuùc baèng xi maêng coát theùp, beân ngoaøi laø lôùp ñaù caåm thaïch laáy töø vuøng nuùi Nguõ Haønh Sôn. Haûi Ñaêng Vuõng Taøu : Coù töø naêm 1907, naêm 1911 ñöôïc xaây döïng thaønh thaùp troøn coù ñöôøng kính 3 m, cao 18 m, ñöôïc ñaët treân ñænh cao nhaát cuûa nuùi nhoû (ñoä cao 170 m). Haûi Ñaêng Vuõng Taøu roïi xa ñeán 35 haûi lyù, coù kính vieãn voïng ñeå theo doõi vaø höôùng daãn taøu treân bieån. Döôùi chaân thaùp ñeøn coù boán coã ñaïi baùc daøi treân 10 m, naëng haøng taán. Töø treân thaùp Haûi Ñaêng, du khaùch coù theå quan saùt toaøn boä thaønh phoá Vuõng Taøu vaø xa hôn nöõa nhö Caàn Giôø, Baø Ròa Haûi Ñaêng laø ñieåm tham quan cuûa nhieàu du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc. Các dịp lễ hội Leã Hoäi Dinh Coâ : Dinh Coâ laø moät khu ñeàn coù kieán truùc hoaønh traùng, vôùi nhöõng neùt
38. 39 kieán truùc truyeàn thoáng, naèm beân bôø bieån Long Haûi cuûa Baø Ròa - Vuõng Taøu. Dinh Coâ thôø moät coâ gaùi giaøu loøng nhaân aùi, soáng aån daät, trong moät laàn ra bieån ñaõ bò naïn. Haøng naêm leã hoäi Dinh Coâ ñöôïc ngö daân Long Haûi toå chöùc raát long troïng theo nghi thöùc coå truyeàn trong 3 ngaøy, töø ngaøy 10 ñeán 12 thaùng 2 aâm lòch. Caùc boâ laõo cao nieân, leã phuïc trang nghieâm laøm chuû leã, caàu cho möa thuaän, gioù hoøa, quoác thaùi an daân vaø sau ñoù laøm leã Nghinh Coâ ngoaøi bieån vôùi thuyeàn hoa loäng laãy. Leã hoäi Dinh Coâ mang ñaäm maøu saéc daân gian. Moãi laàn môû hoäi ñaõ thu huùt haøng vaïn du khaùch ñeán tham döï leã hoäi vaø thöôûng ngoaïn caûnh ñeïp nôi ñaây. Leã Nghinh OÂng (leã thôø Caù Voi) : Toå chöùc ôû caùc laøng chaøi trong tænh khi vaøo muøa ñaùnh caù. Nghi leã thöïc hieän ôû moãi nôi moät khaùc nhöng bao giôø cuõng coù tieát muïc röôùc OÂng treân bieån vaø sau ñoù laø toå chöùc haùt boäi. ÔÛ Vuõng Taøu, haøng naêm leã Nghinh OÂng ñöôïc toå chöùc troïng theå nhaát laø taïi laêng Caù OÂng ôû ñöôøng Hoaøng Hoa Thaùm, thaønh phoá Vuõng Taøu. Ñaây laø nôi thôø Caù OÂng, vôùi danh hieäu "Nam Haûi Ñaïi Töôùng Quaân"do vua Thieäu Trò ban taëng. Leã hoäi ñöôïc toå chöùc truøng vôùi ngaøy vía (ngaøy maát) cuûa Caù. Leã hoäi keùo daøi trong 3 ngaøy, töø ngaøy 16 ñeán 18 thaùng 8 aâm lòch haøng naêm bao goàm : leã cuùng OÂng, leã Nghinh OÂng baèng nhieàu ghe thuyeàn trang trí loäng laãy, thaép ñeøn saùng tröng. Leã Caù OÂng, cuùng Tieàn hieàn, teá leã Thaàn linh, cuùng teá ñöôïc toå chöùc trong ñình laøng Leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam : Theo truyeàn thuyeát ñình Thaàn Thaéng Tam thôø chung caû 3 ngöôøi ñaõ coù coâng xaây döïng neân ba laøng Thaéng ôû Vuõng Taøu. Haøng naêm leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam ñöôïc toå chöùc trong 4 ngaøy, töø ngaøy 17 ñeán 20 thaùng 2 aâm lòch. Ñaây laø leã hoäi caàu an, laø thôøi ñieåm keát thuùc vaø môû ñaàu cho moät muøa thu hoaïch toâm caù. Phaàn leã dieãn ra raát caàu kyø : cuùng teá, leã vaät teá thaàn, daâng höông phaàn hoäi coù nhieàu troø vui chôi giaûi trí nhö muùa laân, haùt boäi Leã hoäi ñình Thaàn Thaéng Tam laø moät hoaït ñoäng vaên hoùa ñaëc saéc cuûa ngö daân mieàn vuøng bieån Vuõng Taøu.
39. 40 Bạc Liêu Dieän tích : 2485 km². Daân soá : 756.800 ngöôøi (2001). Tænh Lî : Thò xaõ Baïc Lieâu. Caùc huyeän : Hoàng Daân, Vónh Lôïi, Giaù Rai. Daân toäc : Vieät (Kinh), Hoa, Khmer, Chaøm. Baïc Lieâu laø moät tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long naèm ôû maûnh ñaát taän cuøng cuûa toå quoác. Phía baéc giaùp Soùc Traêng vaø Caàn Thô, phía ñoâng giaùp bieån Ñoâng, phía taây giaùp Caø Mau vaø Kieân Giang. Laø vuøng ñaát treû ñöôïc khai môû vaøo cuoái theá kyû 17 vaø ñöôïc phuø sa boài ñaép, Baïc Lieâu coù nhieàu caùnh ñoàng luùa bao la. Do haønh trình cuûa doøng haûi löu baéc nam, phuø sa doàn laïi taïo thaønh nhöõng gioàng ñaát caùt, nôi ñaây caây aên traùi sum seâ. Baïc Lieâu noåi tieáng vôùi nhöõng vöôøn nhaõn daøi haøng maáy chuïc km, maø höông vò cuûa noù ít nôi naøo saùnh ñöôïc. Baïc Lieâu khoâng coù nuùi maø chæ coù moät soá voàng ñaát cao beân ñoàng baèng thaáp vôùi nhieàu kinh raïch chaïy khaép tænh. Caùc kinh raïch quan troïng laø kinh Caø Mau - Giaù Rai, soâng Coå Coø, soâng Gaønh Haøo, kinh Quan Loä - Phuïng Hieäp, kinh Quan Loä - Baïc Lieâu, kinh Quan Loä - Giaù Rai, kinh Treøm - Hoä Phoøng, kinh Gaønh Haøo - Giaù Rai, kinh Canh Deàn - Quan Loä, raïch Traø Nieân Con kinh ñaøo Caø Mau - Giaù Rai quan troïng hôn caû, töø Caø Mau chaûy suoát ñeán taän soâng Vónh Lôïi noái vaøo soâng Coå Coø, roài chia laøm hai nhaùnh, moät nhaùnh reõ leân Soùc Traêng, nhaùnh coøn laïi chaûy ra cöûa Myõ Thanh. Ñaây laø con kinh huyeát maïch chuyeân chôû luùa gaïo vaø haûi saûn töø Baïc Lieâu leân Saøi Goøn. Thò xaõ Baïc Lieâu ñöôïc xaây döïng beân raïch Baïc Lieâu, caùch bieån 10 km, laø trung taâm luùa gaïo vaø ñaàu moái giao löu trong vaø ngoaøi tænh. Töø Baïc Lieâu ñi Saøi Goøn 280 km, ñi Soùc Traêng 50 km, ñi Caø Mau 69 km. Ñaát ñai Baïc Lieâu maøu môõ, daân cö ñoâng ñuùc, phaàn lôùn soáng baèng ngheà troàng luùa, hoa maàu, caây aên traùi, ñaùnh baét haûi saûn vaø ngheà laøm muoái. Khí haäu Baïc Lieâu coù hai muøa : Muøa khoâ töø thaùng Möôøi Moät ñeán thaùng Chín, nhöng caùc thaùng Tö vaø Naêm thöôøng coù möa; muøa möa chính thöùc töø thaùng Naêm ñeán thaùng Möôøi.
40. 41 Thôøi nhaø Nguyeãn, theá kyû 18, Baïc Lieâu thuoäc phuû Baõi Xaâu, tænh An Giang. Baïc Lieâu ñöôïc thaønh laäp muoän hôn caùc tænh Nam kyø khaùc. Tieåu khu Baïc Lieâu ñöôïc hình thaønh töø cuoái naêm 1882 do thoáng ñoác Le Mery de Villers kyù nghò ñònh laáy moät phaàn ñaát cuûa hai tieåu khu Soùc Traêng vaø Raïch Giaù. Ngaøy 20-12-1989, toaøn quyeàn Paul Doumer ñoåi tieåu khu thaønh tænh Baïc Lieâu. Baïc Lieâu ñaõ coù moät vò trí khaù quan trong trong chieán löôïc khai thaùc vaø xaây döïng cuûa ngöôøi Phaùp. Baïc Lieâu voán laø xöù cuûa moät soá ñaïi ñieàn chuû Nam kyø luïc tænh, maø ñeán nay vaãn coøn khaù nhieàu dinh thöï, bieät thöï theo loái kieán truùc phöông Taây ñaõ taïo cho Baïc Lieâu moät neùt ñaêïc thuø rieâng raát thuù vò. Sinh hoạt kinh tế Ngöôøi Kinh soáng soáng trong tænh ñoâng nhaát, roài ñeán ngöôøi Vieät goác Khmer vaø goác Hoa. Daân ta theo caùc ñaïo Phaät, Hoøa Haûo, Cao Ñaøi, Thieân Chuùa, thôø phuïng Toå tieân vaø Thaàn thaùnh. Tröôùc ñaây, ngöôøi Trung Hoa töø mieàn Hoa Nam ñeán ñaây laäp nghieäp raát ñoâng, phaàn lôùn laø ngöôøi Trieàu Chaâu vaø Phuùc Kieán. Vì theá, Baïc Lieâu vaø Ba Xuyeân laø nôi hoãn hôïp ba traøo löu vaên hoùa Vieät - Hoa - Mieân raát sinh ñoäng vaø ñoäc ñaùo. Trong caâu noùi, nhieàu luùc coù caû ba ngoân ngöõ. Ñaát Baïc Lieâu troàng luùa raát toát, nhaát laø ôû hai vuøng ruoäng roäng lôùn Vónh Lôïi vaø Giaù Rai. Caùc hoa maøu phuï ñaùng keå laø caùc caây aên traùi nhö döùa, döøa vaø nhaõn. Döùa Thôùi Bình khaù noåi tieáng. Nhieàu vöôøn nhaõn moïc nhö röøng keùo daøi haøng traêm caây soá. Nhaõn Baïc Lieâu ngon nhaát mieàn Taây, daày côm, nöôùc ngoït lòm maø hoät raát nhoû. Baïc Lieâu do phuø sa boài ñaép töø nhieàu theá heä tröôùc neân röøng saùc coù maët ôû khaép nôi, goàm caùc loaïi caây baàn, maém, ñöôùc, chaøm, goã taïp, nhaát laø maät vaø saùp ong. Ngaøy xöa, toå ong baùm daøy ñaëc treân caây chaøm, caây giaù nhöng khoâng ai laáy. Laâu daàn, rôùt xuoáng troâi daày treân soâng raïch. Maõi ñeán ñôøi Töï Ñöùc, môùi coù ngöôøi vaøo saâu beân trong sinh soáng. Sau ñoù, ñòa phöông môùi chia loâ ñaáu thaàu khai thaùc maät vaø saùp ong. Hoï duøng caùc raïch nhoû laøm ranh giôùi thieân nhieân ñeå chia khu vöïc ñaáu thaàu, goïi laø ngan. Töø ñoù coù caùc ñòa danh nhö Ngan Göøa, Ngan Traâu, Ngan Rít Baïc Lieâu coøn coù moät kyø quan laø saân chim, quy tuï nhieàu loaïi chim quyù hieám. Coù thöù to nhö chaèng beø, giaø ñaây, long oâ Cöù moãi buoåi chieàu, chim töø caùc nôi bay veà rôïp moät goùc trôøi, roän raøng ñuû loaïi aâm thanh. Saân chim coù thôøi laø taøi nguyeân khaù
41. 42 lôùn cuûa ñòa phöông, nhöng bò khai thaùc böøa baõi laáy loâng laøm quaït baùn neân nhieàu gioáng chim gaàn nhö bò tuyeät chuûng. Nay chæ coøn moät ít saân chim. Moät nguoàn lôïi khaùc laøm giaøu cho Baïc Lieâu laø muoái. Vaøo muøa thu hoaïch, nhöõng "tu muoái" cao ngaát nhö nuùi chôø chuyeån ñi tieâu thuï. Chính laø moät muoái maën ñoù ñaõ öôùp nhöõng con caù loùc, caù saët nôi soâng raïch thaønh khoâ, maém thôm löøng. Moùn "maém vaø rau" hoaëc moùn "buùn nöôùc leøo" cuûa Baïc Lieâu coù höông vò tuyeät vôøi. Phía nam laø bieån neân ñoàng baøo ta laøm ngheà ñaùnh caù vaø laøm muoái khaù ñoâng. Cuoäc soáng cuûa ñoàng baøo trong tænh raát sung tuùc vì caùc nguoàn lôïi veà canh noâng, ngö nghieäp vaø nuoâi gia suùc. Caâu noùi ví "tieâu xaøi nhö coâng töû Baïc Lieâu" cuõng phaàn naøo noùi leân cuoäc soáng phuù tuùc ñaëc bieät cuûa tænh naøy. Lược sử Teân "Baïc Lieâu" do chöõ Khmer "Po-Loeuh" (ñoïc laø Poø Leùo, nghóa laø caây ña cao), nguyeân xöa laø huyeän Traàn Di thuoäc traán Haø Tieân, do Maïc Thieân Tích laäp töø naêm AÁt Maõo 1735. Thôøi Töï Ñöùc, vuøng naøy thuoäc phuû Ba Xuyeân, roài taùch ra laäp thaønh huyeän Phong Thaïnh tröïc thuoäc phuû. Thôøi Phaùp thuoäc, quaân Phaùp ñaët thaønh tænh thöù 20 cuûa Nam Kyø, ngaøy 18-12-1882, goàm caùc quaän Giaù Rai, Caø Mau, Thôùi Bình, Quaûn Long, Taân Baèng, Naêm Caên vaø Vónh Chaâu. Giaëc Phaùp bieát Baïc Lieâu laø vuøng ñoàng laày, nhieàu lau saäy, döng, laùc raát hieåm trôû, seõ laø nôi laäp caên cöù cuûa caùc cuoäc noåi daäy neân duøng nhieàu bieän phaùp an ninh ñe doïa daân chuùng. Nhöng daân ta vaãn bí maät toå chöùc nhieàu hoäi kín khaùng Phaùp. Phong cảnh, di tích Saân Chim Baïc Lieâu : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 5 km veà phía ñoâng thuoäc xaõ Myõ Thaønh, saân chim laø moät trong nhöõng ñieåm du lòch sinh thaùi haáp daãn nhaát cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Saân chim luoân taïo ra nhöõng baát ngôø vaø söûng soát cho du khaùch ñeán thaêm. Môùi böôùc vaøo saân chim baïn ñaõ thaáy ngay caûnh naùo nhieät cuûa moät saân chim töï nhieân. Nhöõng tröùng chim ñoù ñaây treân maët ñaát nhö hoøn cuoäi traéng. Caùc loaïi chim thöôøng hay laøm toå ñeå traùnh caùc loaøi khaùc ñeán baét chim con Len loûi trong saân chim, baát chôït baïn coù theå nhìn thaáy loaøi chim coù saûi caùnh daøi tôùi 2 m, naëng tôùi 10 kg Caùc loaøi chim thöôøng tuï taäp nhieàu nhaát vaøo muøa möa töø thaùng 5 ñeán heát
42. 43 thaùng 10. Chuùng laøm toå treân caây ñeán khoaûng thaùng 1, roài bay ñi nôi khaùc vaø bay veà ñaây vaøo thaùng 5 hoaëc thaùng 6. Thaùp Coå Vónh Höng : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 20 km veà phía taây baéc, thuoäc ñòa phaän aáp Trung Höng, xaõ Vónh Höng, huyeän Vónh Lôïi. Thaùp coå Vónh Höng laø di tích kieán truùc coå duy nhaát coøn ñöôïc baûo toàn ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long cuûa ngöôøi Khmer Nam boä, daáu veát cuûa khu daân cö ñaõ toàn taïi vaø phaùt trieån töø nhieàu theá kyû. Thaùp ôû gaàn chuøa Vaùt Bhah Dhah. Theo ngöôøi daân quanh vuøng keå laïi, trong thaùp coù coát tro di haøi cuûa oâng vua Khmer Pudum Surivam, ngöôøi ñaõ töøng coù maët ôû vuøng naøy khaù laâu. Vaøo caùc naêm 1911, 1917, 1959, caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän nhieàu hieän vaät trong khu vöïc thaùp, chuû yeáu laø vaät thôø cuùng. Ñaëc bieät coù taám bia tìm thaáy trong chuøa caïnh thaùp, khaéc chöõ Phaïn ñöôïc ghi roõ thaùng Karhila naêm 814 töông öùng vôùi naêm 892 (sau Coâng nguyeân) vaø teân vua Yacovan - Man (theá kyû 9). Thaùp Vónh Höng ñöôïc döïng treân moät doi ñaát, chaân thaùp hình chöõ nhaät, moät caïnh daøi 5,6 m; caïnh kia daøi 6,9 m, cao 8,9 m xaây baèng gaïch gheùp khít laïi. Thaùp coù caáu truùc khaù ñôn giaûn, coù moät gian hình chöõ nhaät, töôøng daøy, noùc cao uoán thaønh voøm vôùi moät cöûa chính. Trong thaùp coù: moät baøn tay töôïng thaàn baèng ñoàng, moät phaàn thaân döôùi cuûa töôïng nöõ thaàn, töôïng nöõ thaàn baèng ñaù xanh, töôïng nöõ thaàn Brahma maët baèng ñoàng, ñaàu töôïng Phaät baèng ñoàng vaø moät soá vaät thôø khaùc. Moãi ngaøy nhaø sö trong chuøa thaùp tuïng kinh hai laàn baèng tieáng Vieät vaøo luùc 4 giôø saùng vaø 4 giôø chieàu. Haøng naêm nhaân daân ñòa phöông toå chöùc gioã lôùn taïi thaùp vaøo ngaøy 15-1 aâm lòch. Ñaây laø dòp coù ñoâng Phaät töû trong vaø ngoaøi tænh ñeán cuùng baùi. Chuøa Xieâm Caùn : Caùch thò xaõ Baïc Lieâu 7 km treân ñöôøng ra vöôøn chim Baïc Lieâu, Xieâm Caùn laø moät ngoâi chuøa cuûa ngöôøi Khmer coù kieán truùc gioáng nhö nhöõng ngoâi chuøa Khmer khaùc ôû Traø Vinh hoaëc Soùc Traêng. Chuøa ñaõ toàn taïi hôn moät theá kyû nay. Chuøa ñöôïc xaây caát ñoà soä chaïm troå vaø trang trí theo phong caùch ñoäc ñaùo. Chuøa Quan Ñeá (Chuøa OÂng) : Laø moät kieán truùc ñình chuøa mang ñaäm baûn saéc daân toäc Hoa, naèm ven soâng Baïc Lieâu. Ngöôøi Hoa ôû Baïc Lieâu xem ñaây nhö moät bieåu töôïng vaên hoùa cho daân toäc mình. Chuøa ñöôïc xaây naêm 1835, do oâng chuû toâ muoái Chaâu Quai ñöùng ra vaän ñoäng ñoùng goùp. Beân trong chuøa coøn giöõ ñöôïc khaù nhieàu böùc hoaønh lôùn. Moät soá ñöôïc caùc ngheä nhaân ngöôøi Hoa chaïm khaéc töø nhöõng naêm
43. 44 1865 - 1897. Ngoaøi ra chuøa Quan Ñeá coøn coù moät aùn thö quí giaù. Chuøa thôø Quan Vaân Tröôøng thôøi Tam Quoác. Trong ñieän thôø coù böùc töôïng Quan Coâng maëc giaùp truï uy nghi, hai beân laø Quan Bình vaø Chaâu Xöông. Theo ngöôøi Hoa ôû Baïc Lieâu hoï choïn thôø Quan Coâng bôûi hoï coi troïng chöõ tín trong laøm aên buoân baùn, chuøa OÂng laø nôi hoï ñeán caàu khaån, thaäm chí giao keøo vôùi nhau trong mua baùn. Ngoaøi ra trong chuøa coøn thôø Thieân Haäu, Thaàn Taøi. Chuøa OÂng laø moät trong nhöõng ñieåm tham quan ôû thò xaõ Baïc Lieâu. Chuøa Môùi Hoøa Bình : Laø moät ngoâi chuøa Khmer hay coøn goïi laø Se Ray Vong Sa, caùch thò xaõ Baïc Lieâu 13 km veà phía nam, treân quoác loä 1 noái töø Baïc Lieâu sang thò xaõ Caø Mau (beân tay traùi). Chuøa ñöôïc thieát keá raát ñoäc ñaùo vôùi coät baûo thaùp vó ñaïi cuûa chuøa raát deã gaây söï chuù yù cho du khaùch. Chuøa xaây döïng vaøo naêm 1952, nhöng ñeán naêm 1990 khu baûo thaùp môùi ñöôïc xaây tieáp, phía tröôùc laø nhaø hoäi hoïp to vaø roäng. Chuøa Môùi Hoøa Bình coøn laø tröôøng daïy hoïc cho moät soá ít tín ñoà Phaät töû vaø toâng ni Khmer cuûa tænh Minh Haûi cuõ (vì phaàn lôùn ngöôøi Khmer theo hoïc kinh, hoïc chöõ vaø hoïc ñaïo lyù laøm ngöôøi ôû caùc chuøa Khmer taïi Soùc Traêng). Chuøa Vónh Hoøa : Chuøa coù töø laâu ñôøi, ban ñaàu chæ laø chuøa nhoû taïi 17B ñöôøng Caùch Maïng, phöôøng 7, thò xaõ Baïc Lieâu. Naêm 1961, hoøa thöôïng Trí Ñöùc khi veà truï trì cho xaây laïi chuøa, laäp tröôøng trung hoïc Boà Ñeà tænh Baïc Lieâu. Naêm 1963 chuøa trôû thaønh truï sôû cuûa Phaät giaùo tænh Baïc Lieâu. Hieän nay chuøa laø nôi ñaët vaên phoøng cuûa ban ñaïi dieän Phaät giaùo thò xaõ Baïc Lieâu. Chuøa Minh (Vónh Trieàu Minh Hoäi Quaùn) : Chuøa höôùng ra maët soâng Baïc Lieâu, thuoäc phöôøng 3, thò xaõ Baïc Lieâu. Chuøa ñöôïc khôûi laäp vaøo naêm 1890, coù kieán truùc hình chöõ "Quoác" Chuøa mang ñaäm neùt kieán truùc kieåu cung ñình Trung Quoác thôøi Tieàn Minh. Beân trong chuøa coøn raát nhieàu hieän vaät xöa quí nhö coät baèng goã quí chaïm khaéc noåi vaø chaïm loäng caùc phuø ñieâu, böùc hoaønh, boä lö ñoàng maét tre, 16 loaïi binh khí chieán traän Chuøa Minh thôø Thaønh Hoaøng Boån Caûnh, laø baäc tieàn boái coù coâng khai môû ñaát ñai. Kieán Truùc Nhaø Taây ÔÛ Baïc Lieâu : Khoâng gioáng nhö moät soá tænh khaùc nhö Caàn Thô, An Giang, Baïc Lieâu hieän nay coøn khaù nhieàu dinh thöï, bieät thöï ñöôïc caát theo kieán truùc phöông Taây. Chæ coù moät soá ít toøa nhaø bò hö haïi trong thôøi kyø tieâu thoå khaùng
44. 45 chieán. Ñoù laø nhöõng toøa nhaø cuûa coâng töû Baïc Lieâu doïc theo bôø soâng. Coâng vieân haøng me vôùi nhöõng dinh thöï, coâng sôû trang nghieâm : Toøa Haønh Chính, Toøa AÙn, Dinh Boá (nhaø quan chuû tænh), nhaø huyeän Soûn, nhaø hoäi ñoàng Traïch (nay laø thö vieän tænh, vieän kieåm saùt, toøa baùo Baïc Lieâu ) Caùc vaät lieäu xaây döïng nhö theùp ñuùc, cöûa, caåm thaïch, laùt neàn, gaïch ñöôïc chôû töø Phaùp qua. Caùc ngoâi nhaø Taây coù kieán truùc cuûa nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20 : moãi nhaø ñeàu coù khoâng gian thoaùng ñaõng xung quanh, phaàn tröôùc ñoái xöùng nhau, maùi lôïp ngoùi. Maùi ngoùi hình baùt giaùc, caùc xaø noái ngang nhö ôû chuøa. Vì vaäy kieán truùc nhaø xöa Baïc Lieâu mang moät saéc thaùi rieâng khaùc haún nhöõng nhaø bieät thöï Phaùp ôû Haø Noäi, Saøi Goøn, Ñaø Laït Nhìn chung caùc ngoâi nhaø coù neùt ñöôøng beä, neàn ñuùc cao, queùt voâi vaøng. Beân trong nhaø thöôøng laø nhöõng haønh lang, voøm traàn cao vuùt. Hieän nay Baïc Lieâu coøn khoaûng gaàn 30 dinh thöï, bieät thöï lôùn nhoû naèm ôû hai beân bôø soâng ñaõ trôû thaønh moät di saûn coù giaù trò tinh thaàn, moät nieàm töï haøo cuûa ngöôøi daân Baïc Lieâu. Các dịp lễ hội Phaàn lôùn daân cö Baïc Lieâu laø ngöôøi Vieät (Kinh), ngöôøi Khmer chieám 4,7% taäp trung ôû ñoâng baéc Baïc Lieâu vaø huyeän Giaù Rai; ngöôøi Hoa chieám 3,3%. Laø vuøng ñaát truø phuù thònh vöôïng, ngöôøi daân Baïc Lieâu hieàn hoøa, hieáu khaùch, coù phong caùch soáng phoùng khoaùng ñaëc tröng cuûa vuøng Nam boä. Du khaùch ñeán Baïc Lieâu seõ hieåu theâm veà giai thoaïi cuûa coâng töû Baïc Lieâu löøng danh moät thuôû giaøu coù vaø chòu chôi. Ñaây laø nôi döøng chaân cuoái cuøng cuûa coá nhaïc só Cao Vaên Laâu, oâng ñaõ saùng taùc baøi "Daï Coå Hoøai Lang" tieàn thaân cuûa baøi ca voïng coå, loaïi ca nhaïc taøi töû Nam boä raát phoå bieán ôû Baïc Lieâu. Ñeán Baïc Lieâu du khaùch gheù thaêm saân chim Baïc Lieâu, vöôøn nhaõn Baïc Lieâu, thaùp coå Vieät Höng, chuøa Xieâm Caùn, hoaëc ñi thaêm nhöõng röøng ñöôùc, röøng traøm, caên cöù töï nhieân trong khaùng chieán choáng xaâm löôïc. Neáu ñuùng dòp vaøo muøa cuùng ñình, du khaùch coøn ñöôïc tham döï vaøo leã cuùng Kyø Yeân taïi ñình laøng, ñöôïc coi haùt boäi vaø vui chôi suoát ba ngaøy ñeâm. Nôi ñaây coøn coù caùc leã Chol Chnam Thmay (Teát ñaàu naêm), Leã Ñoân Ta (leã xaù toäi vong nhaân Phaät giaùo tieåu thöøa), leã Troâng Traêng (Ok Om Bok) cuûa ngöôøi Khmer raát soâi ñoäng vaø lyù thuù.
45. 46 Bắc Cạn Dieän tích : 4795,54 km². Daân soá : 283.000 ngöôøi (2001). Tænh lî : Thò xaõ Baéc Caïn. Caùc huyeän : Ba Beå, Ngaân Sôn, Chôï Ñoàn, Na Rì, Chôï Môùi, Baïch Thoâng. Daân Toäc : Vieät (Kinh), Taøy, Nuøng, Dao Baéc Caïn laø tænh thuoäc mieàn nuùi vaø trung du, phía baéc giaùp Cao Baèng, phía ñoâng nam giaùp Laïng Sôn, phía taây giaùp Tuyeân Quang, phía nam giaùp Thaùi Nguyeân. Ñòa hình cuûa tænh chuû yeáu laø ñoài nuùi, trung du, heä thoáng soâng ngoøi daøy ñaëc. Khí haäu cuûa tænh chia laøm hai muøa: muøa möa vaø muøa khoâ. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 25°C. Giao thoâng ñöôøng boä, ñöôøng thuûy ñeàu thuaän lôïi. Baéc Caïn coù tieàm naêng khoaùng saûn ña daïng, tieàm naêng veà röøng, ñaëc bieät laø caùc khu röøng nguyeân sinh vôùi heä thoáng ñoäng thöïc vaät raát phong phuù. Sinh hoạt, kinh tế Ña soá ñoàng baøo ôû Baéc Caïn laø ngöôøi Kinh soáng taäp trung ôû caùc huyeän lî, thaønh phoá; ngoaøi ra coøn coù caùc saéc daân Thoå, Nuøng, Maùn vaø Dao thöôøng sinh soáng treân nhöõng vuøng röøng nuùi cao. Ngöôøi daân thôø cuùng Toå tieân, Thaàn linh, Trôøi ñaát, hoï aên Teát vui Xuaân raát lôùn, y phuïc thöôøng laø maøøu xanh chaøm vaø maøu naâu. Caùc loaïi nguõ coác chính cuûa Baéc Caïn laø luùa, ngoâ vaø keâ. Hoa maøu phuï goàm traàu, mía, thuoác laù, daâu, sôïi gai Röøng Baéc Caïn coù nhieàu loaïi caây höõu duïng nhö laùt hoa, lim, guï, long naõo, sa nhaân, tre, maây, nöùa, vaàu, cuû naâu, vaø caùc loaïi daõ caàm daõ thuù. Daân chuùng Baéc Caïn nuoâi nhieàu loaïi gia suùc. Thòt heo vaø gaø vòt ôû ñaây raát ngon. Hoà Ba Beå cuõng cung caáp nhieàu loaïi ngö saûn ñöôïc öa thích nhö pia nai (pia laø caù), pia cao, pia teng, pia taét, caù cheùp, ruøa, oác, toâm Baéc Caïn coù nhieàu quaëng moû goàm vaøng, baïc, ñaù ñen, keõm, chì. Kyõ ngheä khai thaùc quaëng moû ôû Baéc Caïn raát ñaùng keå. Thöông maïi cuõng khaù phoàn thònh, nhôø nhöõng truïc loä giao thoâng vôùi Cao Baèng, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Lược sử Baéc Caïn xöa thuoäc boä Vuõ Ñònh, moät trong 15 boä cuûa nöôùc Vaên Lang. Vaøo theá kyû
46. 47 thöù 3, Baéc Caïn coù teân laø Phuù Nghieâm, roài ñoåi thaønh quaän Vuõ Ñònh döôùi ñôøi Ñöôøng. Nhaø Lyù ñaët laø phuû Phuù Löông. Ñeán ñôøi nhaø Leâ laïi ñoåi thaønh phuû Thoâng Hoùa, thuoäc loä Thaùi Nguyeân. Sang ñôøi nhaø Traàn, tænh lî Baéc Caïn hieän nay laø huyeän Vónh Thoâng, roài ñoåi teân laàn nöõa thaønh Baïch Thoâng vaøo ñôøi Haäu Leâ. Tænh Baéc Caïn ñöôïc thaønh laäp naêm 1900, goàm 20 toång. Naêm 1873, giaëc khaùch Trung Hoa laø Lyù Döông Taøi noåi leân cöôùp phaù bieân giôùi. Quan Tham Taùn Ñaïi Thaàn Linh Ninh Thaùi Toáng Ñoác baáy giôø laø Toân Thaát Thuyeát mang quaân ñi ñaùnh laøm chuùng phaûi lui veà ñoùng ôû Ba Beå; ñaây laø nôi ba phía coù nuùi, moät phía laø beå, vaø chæ coù moät ñöôøng ñoäc ñaïo ra vaøo. Lyù Döông Taøi sai ñaép haøo luõy, chuyeån vaän nhieàu löông khoâ, roài coá thuû haøng maáy thaùng trôøi laøm quaân trieàu ñình khoâng sao phaù noåi. OÂng Toân Thaát Thuyeát beøn cöû oâng OÂng Bích Khieâm, moät danh töôùng taøi gioûi tìm caùch phaù giaëc. OÂng Bích Khieâm chæ xin mang theo 80 quaân lính khoûe maïnh. Suoát 10 ngaøy ñeâm gian khoå, toaùn quaân ñaëc bieät naøy vöôït ñeøo leo nuùi ñeå leân ñeán moät ñænh nuùi Bích Laäp, choã saøo huyeät cuûa giaëc cöôùp ôû phía döôùi. Toaùn quaân noái daây röøng ñu xuoáng, baát thaàn taán coâng laøm boïn giaëc khoâng ngôø tröôùc neân hoaûng sôï chaïy taùn loaïn, toaùn quaân cuûa OÂng Bích Khieâm ñaõ gieát saïch boïn chuùng, giaûi cöùu gaàn 400 phuï nöõ Vieät bò giaëc baét giöõ vaø tòch thu raát nhieàu ngöïa, vuõ khí. Ñeán cuoái naêm 1889, quaân Phaùp ñem gaàn ngaøn quaân chieám Chôï Môùi lieàn bò nghóa quaân do oâng Baù Kyø chæ huy ñaùnh raát döõ doäi, giaëc maát 100 teân vaø 8 só quan thieät maïng. Tröôùc naêm 1975, tænh Baéc Caïn goàm caùc huyeän Baïch Thoâng, Chôï Raõ, Chôï Ñoàn, Ngaân Sôn, Na Rì vaø Chôï Môùi. Phong cảnh, di tích Khu du lòch Ba Beå : Ñaây khu du lòch coù tieàm naêng du lòch sinh thaùi, vaên hoùa lôùn maïnh vaø raát coù yù nghóa trong tieåu vuøng du lòch mieàn nuùi Ñoâng Baéc, bao goàm khoaûng 20 ñieåm di tích danh thaéng ñaëc saéc, ñoäc ñaùo. Trong ñoù tieâu bieåu laø nhöõng ñieåm du lòch : Hoà Ba Beå : Töø Haø Noäi theo ñöôøng soá 3 qua Thaùi Nguyeân, ñeán thò xaõ Baéc Caïn vaø ñi tieáp khoaûng 40 km laø ñeán hoà Ba Beå (gaàn chôï Raõ). Con soâng Naêng chaûy döôùi
47. 48 chaân nuùi ñaù voâi, giöõa nhöõng bôø vaùch ñöùng xuyeân qua nuùi Lung Nham, nôi ñoù goïi laø ñoäng Puoâng. Thuyeàn nhoû luoàn trong ñoäng Puoâng chaäp chôøn trong aùnh saùng môø aûo, nhöõng thaïch nhuõ hình thuø kyø laï hieän leân tröôùc cöûa ñoäng, Ñi khoûi cöûa ñoäng chöøng 4 km vaøo ñòa phaän hoà Ba Beå, moät hoà kieán taïo lôùn nhaát mieàn Baéc Vieät Nam giöõa vuøng ñaù phieán vaø ñaù voâi. Hoà daøi hôn 8 km, roäng 3 km, saâu khoaûng 20 - 30 km. Ñoaïn giöõa hoà hôi eo laïi. Coù hai ñaûo nhoû noåi leân giöõa hoà, moät ñaûo gioáng nhö con ngöïa ñoùng cöông ñang loäi nöôùc (neân coøn goïi laø ñaûo An Maõ) Hoà Ba Beå ôû ñoä cao khoaûng 145 m so vôùi maët nöôùc bieån, dieän tích maët hoà vaøo khoaûng 500 ha ñöôïc bao boïc bôûi nhöõng daõy nuùi ñaù voâi coù nhieàu hang ñoäng vaø nhöõng suoái ngaàm khi aån khi hieän. Toaøn caûnh hoà nhö moät böùc tranh thuûy maëc laøm say loøng nhieàu du khaùch töø xöa ñeán nay. Vöôøn Quoác gia Ba Beå : Vöôøn quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân quyù giaù, coù dieän tích 23.340 ha. Ñaây laø moät heä thoáng röøng nguyeân sinh treân nuùi ñaù voâi bao boïc xung quanh hoà nöôùc trong xanh. ÔÛ ñaây coù tôùi 417 loaøi thöïc vaät vaø 299 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng. Coù nhieàu loaïi ñoäng vaät quyù hieám nhö phöôïng hoaøng ñaát, gaø loâi, vooïc muõi heách coøn ñöôïc löu giöõ ôû ñaây. Cuøng vôùi thaéng caûnh hoà Ba Beå, vöôøn quoác gia Ba Beå laø moät di saûn thieân nhieân ñeïp vaøo baäc nhaát cuûa nöôùc ta caàn phaûi ñöôïc baûo veä, khai thaùc ñöa khaùch du lòch tôùi tham quan, nghæ döôõng, nghieân cöùu. Ñoäng Puoâng : Ñoäng Puoâng naèm treân doøng soâng Naêng, caùch huyeän lî Ba Beå 5 km . Ñoäng laø nôi con soâng Naêng chaûy xuyeân qua moät daõy nuùi ñaù voâi taïo thaønh. Ñoäng coù chieàu daøi khoaûng 200 m, chieàu cao trung bình cuûa ñoäng 25 - 30 m vôùi nhieàu hình thuø, coät ñaù huøng vó. Trong ñoäng coøn coù ñaøn dôi haøng chuïc vaïn con sinh soáng vaø truù nguï. Ñoäng Puoâng laø moät ñieåm du lòch sinh thaùi ñaëc bieät ñoäc ñaùo vaø raát haáp daãn. Thaùc Ñaàu Ñaúng : Thaùc laø nôi coù doøng soâng Naêng tieáp giaùp vôùi tænh Tuyeân Quang. Thaùc Ñaàu Ñaúng coù chieàu daøi khoaûng 2 km, laø nôi con soâng Naêng bò chaën laïi bôûi nhöõng taûng ñaù lôùn nhoû xeáp choàng leân nhau vôùi ñoä doác chöøng 500 m, taïo thaønh moät thaùc nöôùc ngoaïn muïc kyø vó, hoøa vôùi phong caûnh röøng nguyeân sinh taïo ra moät aán töôïng khoù queân. Khoâng nhöõng vaäy, taïi ñaây coøn xuaát hieän loaïi caù Chieân (coù nhöõng
48. 49 con naëng treân 10 kg) laø loaïi caù hieám thaáy nhaát hieän nay. Ao Tieân : Ao Tieân laø moät hoà nöôùc nhoû, roäng chöøng 3 ha naèm treân ñænh nuùi. Bò bao boïc bôûi röøng nhieät ñôùi neân khí haäu ôû ñaây raát maùt meû vaø trong laønh. Töông truyeàn ñaây chính laø nôi caùc naøng tieân treân trôøi thöôøng xuoáng taém vaø ñaùnh côø. Thaùc Rooïm : Thaùc Rooïm thuoäc xaõ Quang Thuaän, huyeän Baïch Thoâng, naèm caùch thò xaõ Baéc Caïn 8 km theo tænh loä Baéc Caïn - Chôï Ñoàn. Khu thaùc Rooïm bao goàm moät quaàn theå baõi ñaù, soâng nuùi raát ñeïp hoøa vôùi caûnh thieân nhieân cuûa nuùi röøng. Thaùc Rooïm laø nôi con soâng Caàu bò chaén bôûi baõi ñaù loâ nhoâ daøi chöøng 1 km taïo neân phong caûnh kyø thuù. Hieän nay, sôû Thöông maïi - Du lòch tænh Baéc Caïn ñang coù quy hoaïch thaùc Rooïm thaønh ñieåm du lòch phuï caän cuûa khu vöïc thò xaõ Baéc Caïn, bieán nôi ñaây thaønh khu du lòch cuoái tuaàn vôùi caùc loaïi hình vui chôi, giaûi trí, theå thao, leo nuùi, caém traïi, nghæ döôõng Phya Khao : Ñieåm du lòch Phya Khao thuoäc huyeän Chôï Ñoàn, laø nôi coù khí haäu oân hoøa, moâi tröôøng trong saïch. Ñoä cao trung bình so vôùi maët bieån laø 800 m, khí haäu ôû ñaây aám aùp veà muøa ñoâng vaø maùt veà muøa heø. Tröôùc kia Phaùp ñaõ tìm ra ñòa ñieåm coù khí haäu tuyeät vôøi naøy vaø ñaõ cho xaây nhaø nghó maùt taïi ñaây. Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû : Khu baûo toàn thieân nhieân Kim Hyû thuoäc huyeän Na Rì vôùi dieän tích haøng chuïc ngaøn hecta, laø nôi löu giöõ vaø baûo toàn cuûa nguoàn gen ñoäng, thöïc vaät quyù hieám. Ñaây coøn laø moät ñieåm du lòch, nghieân cöùu sinh thaùi trong töông lai. Ñoäng Naøng Tieân : Ñoäng Naøng Tieân thuoäc xaõ Löông Haï, huyeän Na Rì, laø moät trong hang ñoäng töï nhieân aên saâu vaøo trong loøng nuùi ñaù taïo neân moät caûnh ñeïp thieân nhieân kyø thuù. Thaùc Naø Ñaêng : Thuoäc xaõ Löông Thaønh, huyeän Na Rì, laø moät thaùc nöôùc chaûy töø ñænh nuùi xuoáng vôùi ñoä cao treân 100 m taïo neân moät caûnh ñeïp thieân nhieân hieám thaáy. Chuøa Thaïch Long : Chuøa naèm beân trong moät hang ñaù voâi thuoäc xaõ Cao Kyø, huyeän Chôï Môùi. Hang ñoäng naøy laïi bao goàm 2 taàng thoâng vôùi nhau ñöôïc goïi laø taàng thieân vaø taàng aâm. Hieän nay, chuøa laø nôi sinh hoaït vaên hoùa tín ngöôõng cuûa nhaân daân trong vuøng, chuøa thôø phaät vaø Thaùnh Maãu. Ñeàn Thaém : Ñeàn Thaém thuoäc thò traán Chôï Môùi, huyeän Chôï Môùi, ñöôïc xaây döïng