Đất Nam Kỳ - Tiền đề văn hóa mở đạo cao đài - Lê Anh Dũng

Nội dung text: Đất Nam Kỳ - Tiền đề văn hóa mở đạo cao đài - Lê Anh Dũng

1. T NAM K - TI N V N HÓA M O CAO ÀI Lê Anh D ng
2. T NAM K TI N V N HÓA M O CAO ÀI Lê Anh D ng Khi nghiên c u l ch s ra i c a o Cao ài, nhi u tác gi th ưng không kh i t câu hi: Ti sao o Cao ài tt y u ph i ưc khai sinh Nam K ch không th Trung K hay B c K , dù r ng sau này o Cao ài phát tri n, ã truy n bá ra c hai mi n Trung, B c? Bài vi t này, vì th , th góp ph n minh ch ng r ng chính Nam K là cái nôi thích hp, là ti n v n hóa m o Cao ài. ây tôi ã ch n a danh Nam K thay vì Nam B . T i sao v y? Kh o sát l ch s ra i nh ng tên g i cho mi n t ph ươ ng Nam, có th xác nh n m 1884 ( i vua Minh M ng) a danh Nam K b t u xu t hi n, theo ngha K là m t cõi t; Nam K là cõi t ph ươ ng Nam. Mãi n tháng 5-1945, sau khi Phát xít Nh t l t th c dân Pháp (9-3) báo chí m i b t u dùng tên g i Nam B thay cho Nam K , theo ngh a B là m t ph n; Nam B là m t ph n t nưc phía Nam (1). o Cao ài chính th c ra i n m 1926, khi y cái tên Nam B ch ưa h có; cho nên bài vi t này, dùng danh x ưng Nam K là hoàn toàn h p lý (2). ây, tên g i Nam K ưc t m hi u là cái tên mang tính v n hóa, nó liên h th i gian t nh ng n m 20 c a th k XX (khi o Cao ài ra i) tr ng ưc v th k XVII (th i Nam ti n kh n hoang, phá r ng d ng n ưc c a các th h l ưu dân tri u Nguy n) ch không ch h n nh cho t i n m 1834 là khi danh x ưng Nam K L c T nh chính th c i vào l ch s dân t c. M u
3. Trong chuyên lu n Chính tr nông dân và giáo phái: th y tu trong o Cao ài Vi t Nam xu t bn M n m 1981, Jayne Susan Werner cho bi t: “ o Cao ài ưc thành l p Sài Gòn nm 1925 ( ). Không lâu sau khi thành l p, tôn giáo m i này ã có ưc ông o tín kh p c Nam K ”(3). Cn c theo “S ưc l ưng tín Cao ài do Th ng c Nam K cho bi t, trong m t báo cáo gi Toàn quy n ông D ươ ng ngày 14-12-1934. H s ơ riêng c a Th ng c Pagès”(4), Werner vi t: “Vào kho ng n m 1930, có t n m tr m ngàn t i mt tri u nông dân theo o, trong lúc tng s dân là b n t i b n tri u r ưi”(5). Trên c ơ s con s này, Werner kh ng nh r ng: “o Cao ài là phong trào qu n chúng r ng l n xu t hi n u tiên Nam K ”(6). Ti sao o Cao ài li ra i và l n m nh mau l Nam K vào u th k XX ch không ph i là m t mi n t khác, và vào m t th i gian khác? Có th nêu ra m t trong nhi u y u t giúp gi i áp câu h i trên, ó là: Nam K có m t ti n v n hóa thích h p m o Cao ài. Theo Th ch Ph ươ ng, c tính v n hóa n i tr i c a Nam K là: c i m trong giao l ưu, nh y bén vi cái m i; th m nhu n m t tinh th n dân ch , bình ng; nhân ngh a, bao dung; không ch u gò bó trong nh ng khuôn m u phong ki n c ng ng c (7). V y, ph i ch ng nh ng c tính ó ã khi n cho ng ưi Nam K s m d dàng ch p nh n ưc o Cao ài, cho dù tôn giáo m i này có nhi u khác l h ơn các tôn giáo s n có t x ưa. Ngoài ra, c ng c n th y r ng nh ng iu ki n thiên nhiên c thù c a Nam K không th không tác ng và l i d u n m nét trong i s ng v t ch t, tinh th n và tâm linh c a ng ưi dân Nam K . Tr n Th Thu L ươ ng và Võ Thành Ph ươ ng th y r ng: “Trong b i c nh mà nh ng tôn giáo l n c a th gi i không có iu ki n gây nh h ưng m nh thì m nh t Nam B [Nam K] th k XVIII-XIX (th m chí là c khi sang th k XX) là n ơi thu n l i cho các tôn giáo a ph ươ ng có iu ki n n y sinh ”(8). Do ó, kh o sát s ra i và phát tri n c a o Cao ài Nam K , ng ưi nghiên c u c ng c n quan tâm tìm hi u b i c nh t n ưc, con ng ưi ã sinh thành và d ưng nuôi s tr ưng t n, phát tri n c a o Cao ài, m t tôn giáo b n a. B ưc u tìm hi u ti n v n hóa m o Cao ài Nam K , tôi t m xét n n m v n sau: a lý thiên nhiên Nam K Làng Nam K Tính a dân t c và a tín ng ưng c a Nam K Cá tính ng ưi Nam K Nhu c u tâm linh ng ưi Nam K Trình bày n m n i dung trên, tôi th ch t l c, v n d ng, khai thác k t qu các công trình nghiên cu ã công b c a các nhà khoa h c xã h i trong và ngoài n ưc. ó là nh ng tác gi ngoài cng ng Cao ài và vì th nh ng ý ki n úc k t c a h s giúp hi u thêm m t cách khách quan v s ra i c a o Cao ài Vi t Nam v i cái nôi Nam K vào u th k XX. Nói cách khác, b ng cách b t ch ưc công vi c thu t nhi b t tác c a ng ưi x ưa, tôi mong mu n rng các lý l trình bày trong bài vi t này s có th thoát ra ngoài t ư ý và nh ki n ch quan may ra có th góp ph n em l i m t nh n th c v ưt qua m i s c t ưng bì phu, v i cái nhìn n i
4. soi vào khía c nh v n hóa b n a c a o Cao ài mà ít nhi u hi u thêm b n s c tâm linh dân tc nói chung, tâm linh ng ưi mi n Nam nói riêng. 1. a lý thiên nhiên Nam K Vi di n tích 67.870 km2, Nam K là châu th l n nh t c a vùng ông Nam Á và là ng b ng ln nh t c a Vi t Nam (9). vào v trí trung tâm c a ông Nam Á, Nam K là “ a bàn thu n ti n nh t trong vi c n i li n và giao l ưu m i m t v i các n ưc láng gi ng trong khu v c”(10). V trí m c a Nam K trong khu v c ông Nam Á là im áng chú ý. Có ng ưi xem Nam K là v trí ngã t ư ưng c a các c ư dân và các nn v n hóa, v n minh (11). Do ó Nam K ã s m là v trí h i t các lu ng v n hóa ông Tây, m t giao im ng, thoáng, và m (12). T c im này ng ưi ta có th tán ng ý ki n c a Ph m c Thành r ng tinh th n hòa ng tôn giáo Nam K c ng là c im chung c a các tôn giáo ông Nam Á, ch p nh n cùng hi n hu, không k th và không có xung t, chi n tranh tôn giáo (13). H th ng sông n ưc Nam K là ưu th m n i li n v n hóa ông Tây. Sông ngòi, kênh r ch ca Nam K nhi u và ch ng ch t. Có sách cho r ng t ng s chi u dài sông và kênh r ch l n lên ti trên 5.000km (14). ng b ng sông C u Long hai m t giáp bi n, trên cùng m t châu th có nh ng con sông ch y ng ưc chi u nhau. N ơi ây có sông ra bi n ông, có sông ra v nh Thái Lan phía Tây, và nh ng con sông ó l i ưc các con kênh n i vi nhau, nh ư th n i nưc ch y v bên ông vi n ưc ch y v bên tây (15). Ti ng b ng mi n Tây Nam K , theo V T L p, “Ngoài h th ng C u Long, còn r t nhi u sông nh và kênh ào. phía tây nam châu th , các sông ngòi n i v i nhau ch ng ch t và ch y ra c bi n ông và v nh Thái Lan do ch u nh h ưng m nh c a th y tri u. Theo nh p iu th y tri u, khi thì n ưc ch y t ông sang tây, khi thì ch y ng ưc l i, giao thông th y th t ti n l i”(16). inh V n Hnh cho r ng c tr ưng c áo này c a sông n ưc Nam K là m t “ ưu th n i tr i khi n cho vùng t này nh ư “m ưc m i c a” ti p c n v i xung quanh”(17). Tóm l i, t nh ng ý ki n trên ây, có th rút ra iu gì? Ng ưi ta hay nói t i a linh nhân ki t. t Nam K v i sông n ưc mang tính m và n i k t ông tây. t y, vì th , s s n sinh ra nh ng tâm h n m , thoáng v i xu h ưng t ng h p ông tây. ó là m t ti n thu n l i cho s
5. ra i c a o Cao ài, là m t tôn giáo “có ch tr ươ ng t ng h p các nn o lý theo ph ươ ng châm k t tinh kim c , dung hòa ông tây”(18). 2. Làng Nam K Tính m ở c ủa làng Nam K ỳ a. Địa hình m ở Theo Hu nh L a, làng Nam K , c bi t ng b ng sông C u Long, “th ưng ưc hình thành d c theo sông r ch. Thôn xóm th ưng ưc tr i dài theo hai bên b sông, b kênh r ch, không có l y tre bao quanh, nhà c a n m gi a v ưn cây trái, ng tr ưc nhà là dòng n ưc, nơi ghe thuy n qua l i, phía sau là ng ru ng”(19). Mt cách t m h ơn, Th ch Ph ươ ng phân tách r ng làng Nam K có bn d ng qu n c ư chính: “Ph bi n nh t là lo i hình làng xóm thi t l p d c theo các tuy n sông r ch; v ưn nhà này n i ti p v ưn nhà khác, ho c cách quãng b i ru ng lúa”. “Khi ưng b phát tri n thì l i xu t hi n lo i hình làng xóm ch y dài theo tr c l , nh ưng th ưng th ưng nhà c a, v ưn t ưc không liên t c nh ư tuy n sông r ch”. “M t lo i hình làng n a ưc thi t l p n ơi vàm sông, ch giáp n ưc (n ơi hai dòng n ưc do ch u s tác ng c a th y tri u g p nhau). Nh ng t im dân c ư này th ưng có xu h ưng phát tri n thành th t (hay th tr n) vì là n ơi t p trung quán xá, c ơ s d ch v s a ch a, c a hàng, chành v a và có khi c ch búa”. Và vùng phù sa c mi n ông Nam K : “Làng xóm n m trên các i, gò, hay trên nh ng gi ng t cao ”(20). Do hình th c qu n c ư này, làng Nam K không có l y tre bao quanh, không t o thành m t qu n th riêng bi t, không cách b c v i các làng khác nh ư B c K (21). Nói v tính m c a làng Nam K , và so sánh s t ươ ng ph n v i làng B c K , có th l ưu ý ki n gi i c a m t ng ưi sinh tr ưng mi n B c nh ư Tr n ình H ưu. Ông nhìn th y m i m t làng mi n B c gi ng nh ư m t hòn o tách bi t, có l y tre bao quanh, v i l i c o vào làng, i qua m t c ng kiên c b ng g ch, có cánh c a g lim. Do ó, làng mi n B c mang ý ngh a b phòng, không thân thi n, ít hi u khách (22). C ng v y, P. Gourou trong Nông dân vùng châu th B c K nh n xét r ng m i làng B c K là m t qu n th khép kín, v i l y tre bao b c quanh làng, v i rào hay t ưng bao quanh t ng nhà (23). b. Thi ết ch ế m ở Ngoài m t a hình, làng Nam K còn mang tính m v m t thi t ch . Gi i thích lý do hình thành nên thi t ch m làng Nam K , iu mà làng Trung K và B c K không có, Th ch Ph ươ ng nhìn nh n r ng Nam K là t m i do nh ng l ưu dân khai phá, “nên làng xóm ây có m t l ch s hình thành và phát tri n ng n h ơn làng xóm B c và Trung. Các sinh ho t c a c ng ng thôn xã c ng l ng l o h ơn, không b ràng bu c b i h th ng quy tc ch t ch và nh ng nghi th c r ưm rà, phi n ph c nh ư n ơi t c ”(24).
6. Làng Nam K cng không có h ươ ng ưc (25). Do thi u h ươ ng ưc, th n tích, th n ph mà làng Nam K , nói theo Th ch Ph ươ ng, “k c nh ng làng t ươ ng i lâu i, th ưng khá l ng lo v m t thi t ch Dân làng nói chung không b nh ng quy ưc, nh ng l làng ràng bu c, câu thúc ch t ch nh ư B c và Trung”(26). ng quan im nh ư trên, Hu nh L a l p lu n r ng làng t m i “ch ưa b ràng bu c b i lu t l, quy ch nghiêm ng t v i nh ng l làng, h ươ ng ưc ph c t p. Và c ng không có s phân bi t gi a ng ưi ã lâu v i ng ưi mi n, gi a dân chính g c và ng ưi ng c ư. T sau khi nhà Nguy n thi t l p và c ng c b máy qu n lý hành chánh, tình hình có thay i khác h ơn, nh ưng nhìn chung thi t ch làng xã ây v n l ng l o h ơn so v i làng xã ng b ng B c B [B c K ]”(27). Tính động c ủa làng Nam K ỳ Làng B c K là làng c , thành l p th ưng lâu i, m i làng th ưng có m t truy n th ng và dân làng t hào ưc b o th cái truy n th ng x ưa c ó. Làng B c K vì th th ưng là c ng ng ca m t s dòng h . Nh ưng Nam K là t m i, là n ơi thu hút l ưu dân t x t v . Làng Nam K vì th c ng mang tính ng, nh ư là m t thu c tính t có c a vùng t m i. Tác nhân ch y u to thành tính ng này chính là nh ng cu c di dân (g m c di dân t nhiên, di dân c ơ ch , chuy n c ư t i ch ). S li u t ng nêu m t b ng ch ng c th v tính ng này. Th c v y, sau khi àn áp cu c kh i ngh a làng An nh (t nh Châu c), ki m soát dân làng, n m 1887 Pháp l p th ng kê. K t qu cho th y 407 gia ình có g c gác t 13 t nh khác nhau Nam K , mà n u truy ng ưc n a, thì h l i t mi n Trung vào (28). Do tính “t chi ng” này mà Nam K h u nh ư không có gia ph c a dòng h , và S ơn Nam gi i thích nh ư sau: “V gia ph g n nh ư không có, ng ưi kh n hoang Nam B [Nam K ] không ghi chép l i che gi u lý l ch, phòng tr ưng h p tru di tam t c, theo lu t phong ki n”(29). Mt th hi n c áo c a tính ng làng Nam K v m t kinh t (sinh ho t nông nghi p) là hình th c “ph canh”, iu mà B c K h u nh ư r t hi m. Nguy n Công Bình so sánh: “N u ng b ng sông H ng ch có ôi làng có ru ng ph canh c a ng ưi làng bên c nh, thì ng bng sông C u Long ph bi n các thôn xã có ru ng t ph canh, có nhi u h có ru ng ph canh làng khác, xã khác, t ng khác, huy n khác, th m chí t nh khác. L i có nh ng h có ru ng t ph canh nhi u thôn xã khác, t ng khác, huy n khác”(30). Th nào là ru ng ph canh? Tr n Th Thu L ươ ng gi i thích: “Ru ng t ph canh là lo i ru ng t có ch s h u không ph i là ng ưi b n thôn (xã)”(31). Khi kh o sát “ a b c a 92 thôn xã có ru ng t t ư n m r i u trong 8 t ng, thu c 6 t nh Nam K u th k XIX”, Tr n Th Thu Lươ ng phát hi n 76/92 thôn xã ã có hi n t ưng ph canh ru ng t. S ch ph canh là 1.159 ng ưi, chi m 24,2% s l ưng ch (4.793 ng ưi). Di n tích ph canh là 17.635 m u 6 sào, chi m 28,35% di n tích s h u ru ng t ư (62.202 m u 3 sào)(32). T k t qu kh o sát ru ng t Nam K th k XIX, Tr n Th Thu L ươ ng ã nh n nh tinh t rng: “ Nam B [Nam K ] trong nh ng th k kh n hoang, ã ch t n t i nh ng thôn xã qu n cư theo tuy n d c và y u t ng ang là y u t ch o Tình hình ph canh ru ng t ây
7. ã th hi n tính ch t m c a nó trên ph ươ ng di n giao l ưu s h u ru ng t gi a các xã thôn. Nó ng th i còn th hi n tính di ng cao c a nông dân Nam B [Nam K ]”(33). Tóm l i làng Nam K mang tính m và tính ng. iu này c ng ph n ánh qua cá tính ng ưi Nam K là m và ng. H qu t t nhiên là ng ưi Nam K có u óc thông thoáng (c i m ) và sn sàng t ư th giao l ưu, ti p thu, r i h i nh p v i cái m i. Chính vì có tính cách y, khi ti p xúc v i cái m i ng ưi Nam K d dàng có thái bao dung, ch p nh n, r i tích c c ng h . Tình c m, thái ng x này r t thu n l i cho s ra i c a m t tôn giáo m i nh ư o Cao ài. Th c v y, thay vì mang m c tâm lý “d ng” v i cái m i, ng ưi Nam K ã mau l , nhi t thành và ông o “di theo” m t tôn giáo m i nh ư Cao ài, và ã nhanh chóng t o thành m t hi n tưng khác th ưng trong l ch s , khi n cho v sau này các nhà nghiên c u ph ươ ng Tây ph i gi ó là m t làn sóng, hay m t phong trào. Hai t ng này có th không chính xác và thích hp khi nói t i m t tôn giáo, nh ưng nó l i ph n ánh ưc ph n nào cái hi n t ưng ông o tín Cao ài phát tri n r ng kh p Nam K . 3. Tính a dân t c và a tín ng ưng c a Nam K Tính đa dân t ộc Theo Hu nh L a: “Nam B [Nam K ] nói chung, vùng ng b ng sông C u Long nói riêng, ngay trong bu i u khai phá, ã có nhi u dân t c s ng chung, xen k v i nhau. ó là m t im áng chú ý so v i b t c vùng nào trên t n ưc Vi t Nam”(34). Th c vy, theo th ng kê 1979, tính luôn ng ưi Vi t (còn g i là ng ưi Kinh), trên toàn th lãnh th Vi t Nam g m có n m m ươ i b n (54) dân t c khác nhau (35). Riêng Nam K , ph ng theo bn Các dân t c Vi t Nam do Vi n Dân t c h c biên so n (36), có th th y r ng ngoài ng ưi Vi t (Kinh) và Hoa (Hán) ra, Nam K còn có b y dân t c sau ây: Kh ơme, C ơ Ho, Ch m [Chàm], Mnông, Xtiêng, M vàChu Ru. Dân t c Vi t: Ng ưi Vi t vào khai phá và nh c ư Nam K t th k XVII, s m h ơn ng ưi Ch m và ng ưi Hoa. Quá trình di dân c a ng ưi Vi t di n ra liên t c cùng v i m c kh c li t gia t ng c a chi n tranh Tr nh-Nguy n. Cu c di dân càng t do ch tr ươ ng ti n v ph ươ ng Nam c a các chúa Nguy n (37). Dân t c Hoa: Theo Hu nh L a, vào cu i th k XVII, ng ưi Hoa t các t nh Qu ng ông, Qu ng Tây, Phúc Ki n, Tri u Châu, H i Nam ã n l p nghi p Nam K (M Tho, Biên Hòa, Hà Tiên, ng b ng sông C u Long)(38). Dân t c Kh ơme: Tr ưc th k XVII, theo inh V n H nh, khi ch ưa có nh ng t di c ư c a ng ưi Vi t, ng ưi Hoa và ng ưi Ch m t i Nam K thì ng ưi Kh ơme và v n hóa Kh ơme gi vai trò ch th mi n t này (39). Dân t c Ch m: Vào th k XVII, XVIII m t s ng ưi Ch m mi n nam Trung K ã sang Cao Miên và Xiêm. u th k XIX thì h tr v nh c ư Châu c và m t s t nh khác Nam K . Khi còn Cao Miên và Xiêm h ã ti p xúc và ch u nh h ưng c a các nhóm dân c ư g c Mã Lai và n . Nh t nh, khi v s ng Nam K , h ã mang theo ít nhi u nh h ưng v n hóa
8. ca ng ưi Miên, Xiêm, Mã, n (40). N m 1880 dân t c Ch m Châu c có kho ng 13.200 ng ưi (41). Các s c dân khác: Ngoài các dân t c ã có m t s n Nam K tr ưc khi ng ưi Vi t t chân ti, còn có các gi ng dân t n ưc ngoài c ng ã s m tìm n. S ki n này ã ưc ghi nh n trong m t vài tác ph m vi t vào kho ng cu i th k XVIII, u th k XIX. Ch ng h n: - Tr nh Hoài c (1765-1825) trong Gia nh thành thông chí ghi nh n: “Gia nh là t ph ươ ng nam c a n ưc Vi t. Khi m i khai thác, l ưu dân n ưc ta [Vi t] cùng ng ưi ki u ng nh ư ng ưi ưng [Hoa], ng ưi Cao Miên [Kh ơme], ng ưi Tây ph ươ ng, ng ưi Phúlangsa [Pháp], ng ưi Hng mao [Anh], ng ưi Mãcao [Macao], ng ưi bà [Java] l n l n nh ưng v y ph c, khí c thì ng ưi n ưc nào theo t c n ưc y”(42). - C Gia nh phong c nh v nh, t ươ ng truy n c a Ngô Nh ơn T nh (?-1813), c ng k r ng khi ng ưi châu Âu da tr ng, ng ưi Chàvà (Java) da en v i m tóc qu n xo n tít xu t hi n Nam K, b ngoài khác l c a h ã t ng khi n cho con gái i ch ôm r b ch y, còn b n trai chèo ghe thì h t m t tò mò nhìn theo. Các dân t c c ư trú Nam K n và b t u có m t mi n t này vào nh ng th i im không gi ng nhau, trình kinh t , t ch c xã h i, tôn giáo có nhi u im khác bi t. Ch ng hn, cách th c t ch c làng xã không ch t ch nh ư Trung K và B c K . Làng Nam K ưc to l p trong quá trình ng ưi Vi t cùng kh n hoang và c ng c ư v i nhi u dân t c khác (Kh ơ- me, Ch m, Hoa)(43). “ iu ó có ý ngh a trong vi c giao l ưu, nh h ưng l n nhau v phong t c tp quán, tôn giáo tín ng ưng gi a các dân t c”(44). Th ch Ph ươ ng cho r ng: “Nhi u yu t vn hóa th c ti n c a bà con ng ưi Hoa, ng ưi Kh ơme, ng ưi Ch m ã ưc l ưu dân Vi t ch n l c, ti p nh n m t cách h n nhiên, không d ng, không nh ki n”(45). vào v trí nh ư Nam K , s giao l ưu v n hóa không ch di n ra gi a các dân t c ang sinh sng Nam K mà còn v i c các dân t c bên ngoài nh ư Mã Lai, Xiêm La, Java và có liên h vi n n v n minh Nam Á ã lâu i (46). inh V n H nh th y r ng: “T m t cái n n v n hóa dân gian c s c và phong t c t p quán có nhi u h th ng nh ư v y, l i s ng gi a c ng ng các dân t c Kh ơme, Hoa, Ch m v n s n tinh th n bao dung v m t tín ng ưng, nên tín ng ưng, tôn giáo c a ng ưi Vi t Nam B [Nam K ] cng h t s c c áo và a d ng. Nam B [Nam K ] là m nh t có nhi u tín ng ưng, tôn giáo nh t n ưc ta, vi nh ng nét c thù mà n ơi khác không có. Quá trình hình thành, du nh p và phát tri n c a tôn giáo, tín ng ưng Nam B [Nam K ] g n li n v i l ch s th ng tr m và c im kinh t , v n hóa-xã h i riêng bi t c a vùng t này”(47). Tóm l i, tr ưc khi o Cao ài ra i, hoàn c nh sinh s ng v a qu n c ư v a xen k gi a dân tc Vi t v i nhi u dân t c khác trên m nh t Nam K tr i qua h ơn hai tr m n m ã t o ra cho mi n t m i m t iu ki n v n hóa m và thoáng, d dàng cho nh ng c ơ h i giao l ưu, h i nh p. Có th nói ngay t bu i u hình thành mi n t m i, Nam K ã s m có xu th “v n hóa a h”, cho nên Nam K không h d ng v i s c thái tín ng ưng t ng h p nh ư Cao ài. ó là lý do khi h t gi ng o Cao ài gieo xu ng t Nam K , dù trong l ch s không tránh kh i có nhi u lúc “th i ti t” quá kh c nghi t, h t gi ng y v n mau l n y m m và tr i l n thành tàn lá sum suê cho n ngày nay.
9. Tính đa tín ng ưỡng Nói n tính a dân t c c a Nam K thì không th b qua h qu t t y u là tính a tín ng ưng. Gi i thích lý do a tín ng ưng, H Lê vi t: “Th i gian dài h ơn hai tr m n m, b t u t th k XVII sang n a cu i th k XIX này, c ng là th i gian l m chinh chi n, lo n ly. Bao nhiêu ng ưi b n n d ưi làn tên m i giáo. Bao nhiêu gia ình tan tác, cha lìa con, v xa ch ng i khai hoang n ơi “biên a” ã là m t s ánh cu c v i i, ph i ch p nh n r i ro nhi u h ơn n a. Trong khung c nh nh ư v y, ng ưi dân Nam B [Nam K ] t nhiên ph i tin t ưng nhi u vào s hên, xui, may, r i. Và kh i b xui, b r i thì h phi kh n vái, c u xin s phò h trì c a Tr i ph t, th n linh, t tiên ông bà và c nh ng ng ưi “khu t m t”. Nam B [Nam K ] là m nh t ca nhi u tôn giáo, nhi u tín ng ưng m t ph n là vì th ”(48). Hu nh L a cho r ng: “S h n h p dân c ư thu c nhi u ngu n g c a ph ươ ng, nhi u tôn giáo, tín ng ưng khác bi t, nhi u trình phát tri n v m t xã h i trong nhi u th k qua ã không h là y u t c n tr s oàn k t g n bó nhau gi a các t c ng ưi cùng chung s ng trên a bàn Nam B [Nam K ]”(49). Nh ư th , có th nói nh ư inh V n H nh: “So v i các n ơi khác, Nam B [Nam K ] là vùng t có nhi u lo i hình tôn giáo và s l ưng tín chi m t l cao nh t trong toàn qu c”(50). Th c v y, tuy kh o sát ch ưa y , v m t tín ng ưng c a các dân t c cùng s ng xen k v i ng ưi Vi t Nam K , có th nói v n t t r ng ngoài Tam giáo (Nho, Thích, Lão) c a ng ưi Vi t, ngoài Thiên chúa giáo c a ng ưi ph ươ ng Tây, t Nam K còn có nhi u s c thái tâm linh khác nh ư sau: - Ng ưi Kh ơme theo Ph t giáo ti u th a [Theravada: c ng g i Pht giáo nguyên th y](51). Vì tin có ki p sau, tin r ng ki p này là t m b nên h s ng hi n lành, không ua chen giành d t, dành d m ưc ti n thì li n ngh t i vi c l p chùa, nuôi s ư t o ph ưc cho ki p sau (52). Con trai Kh ơme l n lên ph i vào chùa tu hc ch và giáo lý trong ba n m. Sau ó ho c tu luôn ho c hoàn t c (53). - Ng ưi Ch m (Chàm): theo ch m u h , ch u nhi u nh h ưng H i giáo, n giáo, Ph t giáo (54). H tin có ngày t n th , tin có cu c phán xét cu i cùng, có s h i sinh ki p sau (55). - Ng ưi Xtiêng: th a th n, trong ó quan tr ng nh t là th n M t tr i (56). - Ng ưi Chu Ru: theo ch m u h , n ơi th cúng là m t thân c th g n làng (57), v y có th coi tín ng ưng c a h là v t linh. - Ng ưi Hoa có m t Nam K t n a sau th k XVII. H mang vào mi n t m i nh ng t p quán tín ng ưng c a h nh ư th Quan công, th ông B n, th bà Thiên h u, .v.v H ơn th , vn là nh ng di th n nhà Minh b t tùng ph c nhà Thanh, h còn mang vào Nam K “máu” truy n th ng là l p h i kín, pha tr n chính tr và o giáo (58). Theo Hu nh L a: “ iu áng l ưu ý trong i s ng v n hóa tinh th n n ơi ây là trong quá trình cng c ư gi a ng ưi Vi t, ng ưi Kh ơme, ng ưi Hoa, ng ưi Ch m ã di n ra hi n t ưng t n t i an xen nhi u tôn giáo khác nhau, trong khi gi a các dân t c y v n gi ưc tinh th n bao dung v m t tín ng ưng”(59).
10. “Không th k h t s giao l ưu v n hóa ng ưi Vi t v i các dân t c khác trong vùng trên t t c các lãnh v c Trong s giao l ưu ó, trên c ơ s k th a, ti p thu có ch n l c, n n v n hóa c a ng ưi Vi t trong vùng ã ưc nâng lên, ưc làm phong phú thêm v i nhi u nét c s c”(60). Cng theo inh V n H nh, nh ng bi n ng l ch s Nam K “ ã t o nên nh ng bi n ng dân s và dân c ư, ư a n nh ng không gian v n hóa - tín ng ưng, tôn giáo n m xen k ho c cài chéo nhau gi a các lo i hình tín ng ưng, tôn giáo: b n a, do l ưu dân mang t mi n quê khác t i, do bên ngoài du nh p vào trong quá trình giao l ưu buôn bán, h n dung v n hóa iu này ư a n hi n t ưng có nh ng tôn giáo t n t i theo l i “tr m tích” (cái sau k th a, phát tri n t cái tr ưc và không là m t cái tr ưc) ho c cùng song song t n t i, cùng phát huy nh hưng, cái sau k th a và phát huy cái có tr ưc, không làm m t cái có tr ưc. Giao l ưu v n hóa gi a các dân t c Nam B [Nam K ] nói chung và tôn giáo, tín ng ưng nói riêng, v i m t m c khá cao ã góp ph n phát tri n v n hóa c a m i dân t c. Nh ưng c ng khác v i quá trình phát tri n c a m t s tôn giáo nh ng a bàn khác trên th gi i, Nam B [Nam K ] có m t s hòa ng tôn giáo r t cao”(61). Nh ư v y, v i tinh th n tín ng ưng hòa ng, bao dung ng ưi Nam K ã hoàn toàn không th y có iu gì ng n ng i khi ti p c n và ch p nh n o Cao ài. ng th i, theo chi u ph n h i, là mt tín ng ưng m i, o Cao ài ch ng nh ng ã không ch i ngh ch v i các tín ng ưng s n có Nam K mà d ưng nh ư còn có vai trò làm ch t keo n i k t các dòng tín ng ưng khác nhau v cùng m t m i. iu ó c ng gi i thích vì sao Nam K ã là xu t phát im thành công ca o Cao ài vào u th k XX. 4. Cá tính ng ưi Nam K Mt h t gi ng gieo trên t màu m s l n lên nhanh và t ươ i t t h ơn khi nó ưc tr ng t cn. M t cây ki ng thúc ép trong ch u g m nh s b gò bó h ơn nhi u so v i m t cây tr ng th ng xu ng t v ưn v i phân n ưc y . M t vùng t v i th nghi c tr ưng th ưng cho mt s n v t ngon ng t c tr ưng. Không ph i vô lý mà t lâu i dân gian ã th a nh n giá tr nh ng c s n a ph ươ ng nh ư: b ưi Biên Hòa, cam Cái Bè, s u riêng Cái M ơn, xoài cát Hòa Lc, m ng c t Lái Thiêu Con ng ưi c ng th . Cá tính con ng ưi không th không ch u s chi ph i c a môi tr ưng thiên nhiên, c a vùng t ng ưi ó sinh s ng. Do ó, khi nói n cá tính Nam K thì c ng c n hi u qua v thiên nhiên Nam K . Đất Nam K ỳ: m ột thiên nhiên kh ắc nghi ệt Nam K là t m i . Khi còn là t hoang, ch ưa ưc khai phá, thiên nhiên Nam K c c k kh c nghi t. Hu nh L a vi t: “Nam B [Nam K ] là m t vùng t có môi tr ưng thiên nhiên r t phong phú và a d ng, v a có nhi u thu n l i, nh ưng c ng không ít khó kh n i v i cu c sng con ng ưi”(62). Nhi u th h l ưu dân ã n i ti p nhau tìm n Nam K khai kh n r ng hoang, c i t o các tr ng th p sình l y tr ng c y và sinh s ng. Công cu c khai thác khu v c này phát kh i t th i Chúa Nguy n (th k XVII). Trong quá trình m t m n ưc ph ươ ng Nam, các l ưu dân ph i liên t c ch ng ch i v i các loài thú d , cá s u, mu i mòng, r n r t và s ơn lam ch ưng khí, bnh t t. N m 1753, Nguy n C ư Trinh (1716-1767) t chân n Nam K sau khi mi n t này
11. ã có h ơn m t tr m n m ưc khai phá, th mà ông còn ph i bu n bã ghi nh n r ng: Tàn hà ái th p, chi t li u triêm nê (Sen tàn h ơi m th p, khí h u c a, nhánh cây b n gãy r ng xu ng bùn). Sang th k XIX, sau hai tr m n m ã ưc l ưu dân khai phá, thiên nhiên Nam K v n còn làm cho thc dân Pháp kinh s . Theo S ơn Nam, khi m i c ưp ưc Nam K , th c dân Pháp r t bi quan, nh n nh r ng không th nào nh c ư ây ưc. H s mu i mòng r n r t, s n ng chói chang oi b c và nh ng c ơn m ưa s m ch p liên h i (63). Thiên nhiên kh c nghi t ó góp ph n hình thành cá tính ng ưi Nam K ra sao? Hu nh L a tr li: “ môi tr ưng thiên nhiên Nam B [Nam K ] v i nh ng c im riêng bi t c a nó, c ng ã l i nhi u d u n sâu m trong i s ng v n hóa v t ch t và tinh th n c ng nh ư trong vi c hình thành tính cách c a con ng ưi sinh s ng ây”(64). Nh ng c tr ưng c a l ưu dân Nam K qua nhi u i ã d n d n k t t thành cá tính Nam K ; cá tính này b c l r t m nh vào n a cu i th k XIX, mà theo H Lê, ó là “tính cách n ng ng, ít th c u, dám ti p c n cái m i”(65). Cá tính ng ười Nam K ỳ: khái quát m ột s ố đặ c tr ưng Có th khái quát cá tính Nam K là: C i m trong giao l ưu, nh y bén v i cái m i, n ng ng. Dân ch , bình ng. Nhân ngh a, bao dung, nh ưng r ch ròi và quy t li t. Thi t th c, gi n d, không ch gò bó trong nh ng khuôn kh c ng ng c. a. Tính c ởi m ở, phóng khoáng Nói v cá tính Nam K , S ơn Nam vi t: “Nét l n trong tính cách ng ưi i kh n hoang v n là chu ng s phóng khoáng ”(66). Th ch Ph ươ ng vi t: “D ng chân trên vùng t m i, c ng ng l ưu dân - thông qua giao l ưu và sáng t o - dn d n v ươ n t i m t t m nhìn, m t cách ngh khóang t và n ng ng h ơn. Hi n th c bày ra tr ưc m t ng ưi nông dân r ng m h ơn. T m m t không còn b l y tre làng và b ê che ch n n a”(67). inh V n H nh gi i thích: “N ơi t m i r ng rãi con ng ưi không c n s bon chen nh ư n ơi t h p ng ưi ông. H s ng r ng rãi, c i m và hào hi p h ơn. S gò bó, c ng ng c, h p hòi ưc h c i b l i ng sau [trên ưng Nam ti n] sáng t o ra m t phong cách s ng t do, phóng khóang h ơn ”(68). Nguy n V n Xuân vi t: “Cái l i l n nh t c a mi n Nam là ưc thu nh n m t n n giáo d c Kh ng M nh nh ư mi n Trung, song ít kh t khe h ơn mà ng th i, nh sinh ho t xa tri u ình, li vào khu v c cây ng t, trái lành, v ưn r ng, ng xanh thênh thang nên tình c m c ng n y n, phong phú h ơn nhi u l m”(69), “ nhân tâm còn ch t phác, hình nh ư càng v mi n c c Nam ch ng nào l i càng ch t phác ch ng y ”(70), “ mi n Nam không ng yên m t ch mà luôn luôn di ng. Dân chúng c phi phiêu l ưu, phiêu l ưu mãi, nh ưng phiêu l ưu t ưc i s ng càng ngày càng phong phú h ơn. M t c im áng chú ý là các chúa c ng nh ư quan li, ưc sinh ra và l n lên m t mi n t m i, ch th y có ho t ng và ho t ng nên r t ít thành ki n”(71). b. Tính dân ch ủ, bình đẳng
12. Th ch Ph ươ ng vi t: “Càng i v ph ươ ng Nam, ch t phong ki n nh t d n, thay vào ó là tinh th n dân ch , bình ng th hi n ngay trong i s ng c ng ng thôn xã c ng nh ư trong i th ưng c a m i gia ình”(72). Làng Nam K là làng khai phá, nên có ba h qu : 1. Không có s phân bi t gi a dân chính c ư và dân ng c ư nh ư B c K ; 2. M i quan h dòng h không c k t ch t ch vì không có ưc quan h huy t th ng “ba h chín i” nh ư B c K ; 3. Con ng ưi liên k t v i nhau do ngh a tình g n bó, và ó c ng là c i ngu n sâu xa c a tính dân ch , bình ng trong cá tính ng ưi Nam K (73). Có l tính dân ch bình ng ó ã khi n ng ưi dân Nam K g p Cao ài mt s hòa iu. Bi vì trong Cao ài, m i ng ưi i v i nhau là anh em, th m chí ch ư tiên thánh th n c ng g i tín là hi n , hi n mu i. c. Tính hi ếu khách, lòng bao dung, nhân ái Mt tác gi cu i th k XVIII u th k XIX là Tr nh Hoài c khi vi t v phong t c Nam K (Gia nh thành thông chí, Phong t c chí) ghi nh n r ng: “Có khách n nhà, u tiên gia ch dâng tr u cau, sau ó dâng c ơm bánh, ti p ãi tr ng h u không k ng ưi thân s ơ, quen l , tông tích âu t u thâu n p kho n ãi ”(74). Cho n gi a th k XX, nhi u n ơi mi n Nam vn còn gi t p quán lu n ưc mát và cái gáo tr ưc hiên nhà, mà nhà không có hàng rào, ho c có thì khách b hành v n có th d dàng y cánh c ng khép s ơ sài, và c t nhiên múc nưc u ng gi i khát, c ơn n ng tr ưa. Sơn Nam gi i thích: “N ơi h o lánh, khách tha ph ươ ng l p nghi p luôn luôn th y cô c, vì v y rt hi u khách G p khách quen thân m t quê x , c n ti p ón có l ưng thông tin v quê c c a mình. G p khách l l i càng thú v , h s k l i bao chuy n mà ch nhà ch ng bao gi nghe ưc l n nào”(75). “Thêm vào ó cu c s ng n ơi t m i có nhi u thu n l i, ưu ãi h ơn, con ng ưi không ph i v t v , bon chen nh ư n ơi t h p ng ưi ông. Có nhi u nhân t con ng ưi s ng r ng rãi, c i m , hào hi p h ơn”(76). Có th nói r ng thiên nhiên tuy kh c nghi t, nh ưng s n v t phong phú, ưu ãi; do ó con ng ưi Nam K không so o v t ch t, th nên r t hi u khách. d. Tính nhân ái, tr ọng ngh ĩa khinh tài Có ng ưi th y r ng tính m c a c a làng Nam K khi n ng ưi Nam K thi u nhân t liên k t cng ng ki u c B c K , nh v y ng ưi Nam K th ưng h ưng t i cái ngh a v i m i ng ưi trong m t ph m vi l n h ơn (77). Phân tích rõ h ơn, Nguy n Ph ươ ng Th o cho r ng: Khác v i làng B c K , làng Nam K là làng khai phá, không có s phân bi t dân chính c ư và dân ng c ư, không có ba h chín i nên không có tính c k t ch t ch v quan h dòng h (78). Do không có tâm lý phân bi t ng ưi chính c ư và ng ưi ng c ư nên dân làng s n sàng b i n ơi khác, n u n ơi c h th y không còn s ng ưc n a, c v m t v t ch t l n tinh th n (79). “Trong hoàn c nh chung y, m i g n bó gi a ng ưi và ng ưi trong cùng m t làng không ph i là quan h dòng h , th m chí c ng không ph i là quan h láng gi ng lâu i n a. Cùng chung c nh ng , cùng r i b quê h ươ ng n làm n n ơi t l , khi quan h thân t c không còn ch t ch n a, dây liên kt g n bó con ng ưi v i con ng ưi ch còn là ngh a tình gi a h v i nhau”(80). “Con ng ưi g n bó v i nhau thành m t c ng ng mà ch t [k t] dính là ngh a, s ng v i nhau vì ngh a”(81).
13. Là l ưu dân t chi ng quy t n ơi t r ng ng ưi th ưa, tìm s s ng trong muôn vàn gian nguy ch t chóc, không tr ng ngh a, không hào hi p, không nhân ái th ươ ng ng ưi sa c ơ l b ưc thì không d s ng còn (82). Ca dao Nam K có câu: Do ch ơi quán c ng nh ư nhà, Lu tranh có ngh a h ơn nhà ngói tô (83). Ti ây thì l i ây, Bao gi bén r xanh cây thì v . e. Tính b ất khu ất Nh ng l ưu dân i v ph ươ ng Nam có ngu n g c a ph ươ ng khác nhau, phong t c t p quán khác nhau, cách th c làm n, thân ph n giàu nghèo, dân t c và tôn giáo có th không gi ng nhau (84), nh ưng im chung c a l p ng ưi dám b quê h ươ ng ra i vào Nam K phá r ng dng n ưc là d ng khí, tính b t khu t. Tr n Th Thu L ươ ng và Võ Thành Ph ươ ng cho r ng: “V c ơ b n c ư dân ây là [dân] “t chi ng”, cu c i c a h , c a h hàng cha m anh em h ã tr i qua nhi u sóng gió và bt n nh nên ã t o trong h b n s c ngang tàng”(85). Cho nên: “H không khu t ph c tr ưc cưng quy n, s n sàng c u kh n phò nguy, s ng cái o làm ng ưi “ki n ngh a b t vi vô d ng dã”, dám ng lên d p b t công, bênh v c ng ưi y u ui, th cô, s n sàng b o b c k th t c ơ l v n”(86). Nói nh ư Hu nh L a, “ chính công vi c m mang vùng t m i y r y khó kh n, hi m nguy cng ã góp ph n tôi luy n h thành nh ng con ng ưi can tr ưng, gan góc, không ch u lùi bưc tr ưc tr ng i thiên nhiên, c ng nh ư không ch u lu n cúi tr ưc m i s c m nh phi ngh a: “Tr i sanh cây c ng lá dai, gió lay m c gió, chìu ai không chìu””(87). Cách ây g n ba th k , Tr nh Hoài c ã vi t v dân Nam K : “ s khí hiên ngang con ng ưi hay chu ng ti t ngh a, nhi u ng ưi trung dng, khí ti t, tr ng ngh a khinh tài, dù hàng ph n c ng th ”(88). Nguy n V n Xuân, m t ng ưi nghiên c u sinh tr ưng mi n Trung nói rõ h ơn v cá tính mi n Nam: “ dân mi n Nam, tr c ti p ti p xúc v i Tây h c v n còn nh ng ng ưi ngang nhiên mang cái búi tó khá l n lái chi c xe h ơi ki u m i nh t , và các bà thì nói o ngh a vanh vách, các ông thì nh c nh ng l i nh ng l i Kh ng M nh nh ư l ưu im tâm lý ó g n li n v i tình yêu n ưc, yêu dân t c (89). Có l tính cách Nam K nh ư th ã góp ph n làm l n nhanh o Cao ài là m t tôn giáo m i ra i Sài Gòn. Tuy o b th c dân Pháp coi là “h i kín” (sic), tuy lu t pháp thu c a bu c rng h i h p t hai m ươ i ng ưi tr lên ph i xin phép chánh quy n, dân chúng Nam K v n mnh d n tìm n các àn c ơ hay l cúng Cao ài rm r . R t nhi u ng ưi ã m nh d n không ti c c a c i, in th , em hi n nhà, hi n t làm thánh th t. Nh th , o Cao ài ra i trong m t th i gian ng n mà tín ông o kh p n ơi, thánh th t r i kh p Nam K . Nh ng h s ơ t th i Th ng c Nam K hi n còn l ưu tr ưc Trung tâm L ưu tr Qu c gia 2 (thành ph H Chí Minh) là b ng ch ng cho th y dân Nam K ngang tàng, b t khu t, tr ng o ngh a khinh ti n tài nh ư th nào. Ch ng h n, khi m o Cao ài Sài Gòn, nh ng ng ưi Nam K nh ư ông Lê V n Trung ã không làm ơ n xin phép Tây nh ư t ng có sách v vi t l m.
14. Trái l i, trong T khai o ngày 07-10-1926 g i cho Quy n th ng c Nam K Le Fol, thay m t cho ng o, Th ưng u s ư Lê V n Trung ã b ng cái gi ng l ch s mà v n ng m ch a y khí phách ngang tàng c a Nam K khi nói r ng: “Nhân danh ông o nh ng ng ưi Vi t Nam , nh ng ng ưi ký tên d ưi ây hân h nh tuyên b cho ông bi t là chúng tôi s truy n bá cho toàn th nhân lo i giáo lý thiêng liêng này, “ nh ng ng ưi ký tên d ưi ây yêu c u ông hãy chính th c ti p nh n tuyên ngôn c a chúng tôi”(90). inh V n H nh cho r ng cá tính c a ng ưi dân Nam K “là iu ki n h c ng nh ư các t c ng ưi khác d dàng giao l ưu v n hóa (acculturation), nh h ưng l n nhau” (91). Nói tóm l i, cá tính Nam K là tính c i m , phóng khóang, dân ch , bình ng, hi u khách, b t khu t Nh ng tính y “không ph i b ng nhiên m t lúc có ưc, mà ph i tr i qua hàng th k hun úc, tôi luy n trong su t quá trình l p nghi p”(92). Cá tính Nam K là m t ti n tích c c cho s ra i c a o Cao ài Nam K . 5. Nhu c u tâm linh ng ưi Nam K Có ng ưi nh ư S ơn Nam cho r ng dân Nam K ch u nh h ưng c a Tam giáo, h ã “xây d ng mt n p s ng tinh th n khá m áp, bình ng, l y tình ngh a huynh làm tr ng, sng ch t có nhau, gi trung cang ngh a khí lúc khó kh n, hi u ng. úng là n p s ng tinh th n k t tinh o Ph t, Lão, Kh ng”(93). iu ó hoàn toàn không sai. Nh ưng phân tích hoàn c nh Nam K th i khai hoang m t thì ph i nói rõ r ng nh h ưng Tam giáo ch bàng b c, r t m ng. Tam giáo không th c s là t ư t ưng ch o chi ph i tr n v n i s ng tinh th n c a nh ng l ưu dân Nam K . Nho giáo t m i Nam K , Nho giáo ã m t a v c tôn. nh h ưng Nho giáo tuy có trong n p s ng, np ngh c a ng ưi Nam K, nh ưng l i thóang h ơn Trung K và B c K , do l i s ng ngang tàng ca l ưu dân xa x , mu n phá b m i l thói ràng bu c c . Ph ật giáo Theo inh V n H nh, giáo lý nhà Ph t v n cao siêu và thâm thúy, nh ưng trong b i c nh suy thóai t th k XV, càng suy gi a th k XIX và kéo dài n th k XX, thi u các b c chân tu dìu d t, l i vào mi n t m i y kh i nên v n li ng o Ph t mà m t s l ưu dân mang theo trong ch ng m c nào ó không còn phù h p v i nh ng tâm h n ang mu n v ươ n lên khu y nưc ch c tr i. “Do ó, Ph t giáo ít có iu ki n n sâu vào i s ng tinh th n c a i a s nông dân”(94). Sơn Nam ã vi t nhi u v cu c s ng l ưu dân trong H ươ ng r ng Cà Mau, v nh ng ng ưi x ưa Vch m t chân tr i, d n mình vào Hai cõi U Minh Nh ng trang v n s ng ng y cho th y cu c s ng b t tr c và kh c nghi t c a l ưu dân Nam K : có r n n r n, có rùa n rùa, ph i u tranh sinh t n v i mãng xà, cá s u, c p, heo r ng Bên ng l a hun khói xua mu i mòng, chai r ưu cay n ng c ng là cách ơ n gi n giúp l ưu dân gi i phi n, t m quên i n i tr ơ tr i gi a ch n hoang vu s ơn lam ch ưng khí nghi t ngã. Trong hoàn c nh y, v i môi tr ưng s ng
15. và tâm tr ng y, th h i làm sao có th khuyên nhau tu hành gi gi i (chay l t, c m sát sinh) ưc? Lão giáo Lão giáo Nam K c ng cùng tình tr ng nh ư tri t h c hình nhi th ưng c a o Nho, và giáo lý i th a c a nhà Ph t. Tri t lý vô vi thanh t nh c a các o gia quá cao siêu và không th thích nghi v i tâm h n l ưu dân Nam K trong bu i u phá r ng d ng n ưc. D hi u vì sao Nam K li là mi n t màu m cho o giáo dân gian v i muôn v bi n thái, vì m t khi thu c men không có, khi mà con ng ưi ph i ch ng ch i v i ma thiêng n ưc c, thì bùa chú c a pháp s ư, phù th y ươ ng nhiên d chi m ưu th , d là ch d a g n g i, tin c y. iu này c ng phù h p vi tín ng ưng c a ng ưi Hoa, ng ưi Kh ơme, Ch m và các dân t c b n a khác ã có m t sn Nam K t tr ưc. o giáo dân gian l i có s c quy n r c k t nông dân l i ch ng ngo i xâm và c ưng hào ác bá. Nh ng di dân ng ưi Hoa quy t v Nam K l i mang thêm cho mi n t này xu h ưng lp h i kín t b o v phe nhóm và m ưu i s . Cu i th k XIX, o giáo dân gian và nh ng bi n thái t ươ ng t c a tín ng ưng này ã là dòng sinh ho t tâm linh m nh m Nam K và g n li n v i phong trào yêu n ưc ch ng th c dân Pháp. Thiên Chúa giáo Theo Hu nh L a, “ u th k XVIII, m t b ph n l ưu dân ng ưi Vi t trong ó ph n l n là tín Thiên Chúa giáo lánh n n c m o n sinh s ng khu Cái M ơn, Cái Nhum. H c ng n sinh sng vùng t gi ng nh ư Sóc Sãi, Ba Vác, Pang Tra Thom, M Cày vào th i gian mu n h ơn sau khi c ư dân ng ưi Kh ơme r i kh i vùng này”(95). Theo Hall, n a sau th k XVIII, t i Hòn t (Hà Tiên) ã có nhà tu nh c a Thiên Chúa giáo, dng b ng tre, v i kho ng b n m ươ i tu sinh Vi t Nam, Trung Qu c, Xiêm (Thái Lan). N m 1765 m t giáo s Pháp là Pierre Joseph Georges Pigneau ã t i ây (96). S ơn Nam cho bi t thêm: vùng sông H u, tín o Thiên Chúa ã n t n n t i Cái ôi, Cù Lao Giêng (1778), Bò Ót (1779), N ng Gù (1845)(97). Nh ưng, nh ư Tr n Th Thu L ươ ng và Võ Thành Ph ươ ng ghi nh n, “m c dù n th k XIX Thiên Chúa giáo ã có khá nhi u n ưc ta và m t s giáo dân tr n tránh vi c c m o c a nhà Nguy n ã ch y vào ng b ng sông C u Long c ư trú, nh ưng nh h ưng c a Thiên Chúa giáo không m nh”(98). inh V n H nh ánh giá: “Nh ư v y, su t m t th i gian dài, trong c ng ng c ư dân ng ưi Vi t t m i Nam B [Nam K ] ã không có m t h t ư t ưng hay tôn giáo ch o nào chi ph i, mà trái l i, b nhi u h t ư t ưng, tôn giáo khác nhau (m i và c ) cùng tác ng”(99). inh V n Hnh l ưu ý r ng: nh ng ng ưi tha ph ươ ng, kh n hoang vùng t xa l có nhu c u r t l n v tín ng ưng, tâm t ư tình c m; i s ng tinh th n, tâm linh c a l ưu dân r t phong phú; th nh ưng nh ng t ư t ưng, tôn giáo c tôn tr ưc ây vì nhi u lý do khác nhau ã không áp ng ưc nhu c u c a nh ng ng ưi i khai hoang m t (100). Kho ảng tr ống h ệ t ư t ưởng (hay ý th ức h ệ) Lưu ý c a inh V n H nh c ng là quan im c a không ít nhà nghiên c u khác. Nói v nh ng bi u hi n nhu c u tâm linh c a ng ưi Nam K cu i th k XIX, có ng ưi ch coi ó là “tâm lý hng h t”, do h ng h t mà c n i tìm m t tôn giáo m i (101). Nh ưng có tác gi nh ư Werner l i xác nh rõ r ng ó là kho ng tr ng l n v h t ư t ưng (hay ý th c h ) Nam K tr ưc th k
16. XX: “ o Ph t và Kh ng suy thóai, l i m t kho ng tr ng v n hóa thu n l i cho vi c sáng l p các giáo thuy t m i nh m vào m c ích khôi ph c n n v n hóa Vi t Nam”(102). Kho ng tr ng ó là h u qu c a t n ưc b th c dân Pháp xâm chi m, bi n Nam K thành thu c a. Werner vi t: “ sau khi Pháp c ưp n ưc, o Kh ng và Ph t ã suy thoái. Các th y tu có h c th c c a Ph t và Lão th c t ã không có m t Nam K trong nh ng n m 1920. o Kh ng không còn sc m nh là m t h c thuy t chính tr và xã h i, m c dù o Kh ng v n còn là c n b n cho o c gia ình trong nh ng th p niên 1920 và 1930”(103). Đạo Cao Đài ra đời đã đáp ứng nhu c ầu tâm linh Nam K ỳ Khi ã nhìn ra kho ng tr ng ý th c h Nam K cho n cu i th k XIX, u th k XX, Werner lý gi i vì sao o Cao ài có s c thu hút m nh m ng ưi dân Nam K : “Qu th t, trong mt m c nào ó, o Cao ài có th ưc coi là m t n l c nh m tr l i sinh l c cho o Ph t - các th y tu ng u trong o Ph t, Lão và các chi Minh [Minh S ư, Minh ưng ] ã quy t v o Cao ài khi o này m i ưc thành l p. Tr ưc khi các thánh th t ưc xây dng, nh ng ng ưi khai o Cao ài cng dùng các chùa Ph t hành l kh p c Nam K , và mt s các hòa th ưng ch chùa y ã theo o Cao ài. Trong các vùng nh h ưng c a o Cao ài, ng ưi ta bi t r ng ông o ph t t các chùa y ã nh p môn t p th theo Cao ài”(104). Tóm l i, trên mi n t m i Nam K , tuy có sn tín ng ưng b n a c a các dân t c khác, tuy có sn nh ng tôn giáo c truy n l ưu dân mang theo trên ưng v ph ươ ng Nam, tuy ã có thêm c dòng tín ng ưng do ph ươ ng Tây mang t i, trong tâm h n c a ng ưi Nam K r t l i v n là mt tr ng v ng c a m t nhu cu tâm linh ch ưa ưc áp ng. L p ti n nhân Nam K c n có mt s c thái tâm linh khác h ơn, m i h ơn, mà không hoàn toàn xa l h kh i d ng, kh i l c lõng. l p kín kho ng tr ng tâm linh y, ng ưi Nam K ã tìm th y o Cao ài nh ng giá tr m i m mà thân quen, huy n bí mà g n g i, ơn gi n và bình d mà l i y tính t ch c trong m t hình t ưng nhi u màu s c. ó là lý do ng ưi Nam K ã i theo Cao ài rt s m, cho dù o ra i ch trong m t th i gian rt ng n, cho dù nh ng ng ưi u tiên m o vn không ph i là th y tu chuyên nghi p, h u ht l p ti n nhân m o Cao ài xu t thân t nhi u giai t ng xã h i khác nhau, trình h c vn khác nhau, và h u ch ưa h tr i qua b t k m t tr ưng l p ào t o giáo s nào tr ưc khi em c nhi t tâm chân thành ra truy n o. Kt lu n Kh o sát khái quát trên ây ch c ch n ch ưa có th nói ưc h t nh ng m i liên quan gi a các yu t thiên nhiên, nhân v n Nam K v i s ra i c a o Cao ài trên t Nam K . Có th tm úc k t m y nét l n và ch y u nh ư sau: - Nam K là t m i, có v trí m , thoáng và ng; là giao im h i t các lu ng v n hóa ông Tây; c ng là t giao l ưu, h i nh p c a nhi u dân t c, nhi u tín ng ưng khác nhau. - Sng trong môi tr ưng a v n hóa, con ng ưi Nam K có cá tính riêng. Cá tính ó là bình ng, dân ch , thoáng, m , nh y bén v i cái m i và có xu th “ a h ”.
17. - Do ó t n ưc và con ng ưi Nam K s n sàng ti p thu, nhi t tình ng h cái m i, nh t là khi cái m i ó ch ng nh ng không xa l v i tâm h n Nam K , mà còn áp ng ưc s tr ng vng tâm linh c a ng ưi Nam K bu i u th k XX. - Chính vì o Cao ài ra i Nam K trong b i c nh l ch s , thiên nhiên và nhân v n nh ư th , nên ã mau l thu hút ông o dân chúng Nam K theo o trong m t th i gian r t ng n. - Là m t tôn giáo bn a sinh ra trong lòng nh ng tôn giáo l n ã nh hình t nh ng k nguyên xa x ưa tr ưc ây, mà nh ng tôn giáo y ã có nh h ưng “r sâu g c b n” trong l ch s, v n hóa, tâm lý dân t c, o Cao ài ã ch n m t gi i pháp khác, là xây d ng hi n i trên nn truy n th ng và “Vi t hóa” các dòng v n hóa khác phù h p v i tâm lý c a ng ưi Vi t. Nam K tr thành mi n t giàu p nh ư ngày nay, ti n nhân Vi t Nam ã ph i qua 300 nm phá r ng d ng t gian kh . ã bao l p ti n nhân Nam K ph i ch u c nh xu ng sông s u bt lên b c p tha cho ngày nay cháu con có ưc n ưc ng t qu lành, ru ng ng mênh mông bát ngát. Tìm hi u t Nam K ph n nào hi u thêm v bu i bình minh c a o Cao ài, d ưng nh ư hi m th y m t tín ng ưng nào l i thân thi t, g n bó v i m t tâm tình dân t c th m thi t nh ư th . Ngu n: T p chí v n hóa ngh thu t Chú thích: 1. B ng Giang, V n h c qu c ng Nam K 1865-1930, Nxb Tr , Tp.HCM, 1992, tr.11, 14. 2. Do ó, trong kh o lu n này, nhi u ch tôi có chua thêm [Nam K ] sau các tên Nam B trong nguyên v n m t s tác gi ưc trích d n. Tên g i Nam K n ơi ây không h mang ý ngh a c a mt giai on l ch s ng n ng i t tháng 6-1946 n tháng 5-1948. 3, 4, 5, 6. Jayne Susan Werner, Peasant politics and religious sectarianism: peasant and priest in the Cao dai in Viet Nam, Monograph series No. 23, Yale University Southeast Asia Studies, Connecticut, 1981, p.4, 5, 72, 15. 7, 19, 20, 24, 26, 27, 34, 38, 45, 48, 49, 59, 60. Th ch Ph ươ ng, H Lê, Hu nh L a, Nguy n Quang Vinh, V n hóa dân gian ng ưi Vi t Nam B , Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1992, tr.249, 253, 254, 258, 38, 55, 59, 43, 28, 29, 45, 251, 107, 44. 8. Tr n Th Thu L ươ ng, Võ Thành Ph ươ ng, Kh i ngh a B y Th ưa (1867-1873), Nxb Tp.H Chí Minh, 1991, tr.42. 9, 42. Hu nh L a (ch biên), Lch s khai phá vùng t Nam B , Nxb Tp.HCM, 1987, tr.17, 19, 45. 10, 11, 12, 13, 15, 17, 22, 25, 37, 39, 40, 44, 46, 47, 50, 52, 55, 58, 61. inh V n H nh, o T ân hi u ngh a c a ng ưi Vi t Nam B , Nxb Tr , Tp.HCM, 1999, tr.12, 13, 308, 14, 301, 302, 26, 23, 25, 29, 31, 5, 24, 25, 31-32. 14. Vi n Khoa h c Xã h i t i Tp.HCM, M t s v n khoa h c xã h i v ng b ng sông C u Long, Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1982, tr.54. 16. V T L p, a lý t nhiên Vi t Nam, T p I, Nxb Giáo d c, Hà N i, 1978, tr.161, 162.
18. 18. Lê Anh D ng, L ch s o Cao ài th i k ti m n 1920-1926, Nxb Thu n Hóa, Hu , 1996, tr.15. 21, 23, 43. Nguy n Ph ươ ng Th o, V n hóa dân gian Nam B - nh ng phác th o, Nxb Giáo dc, Hà N i, 1994, tr.10, 9, 22. 28. Phan Quang, ng b ng sông Cu Long, Nxb V n hóa, Hà N i, 1981, tr.214. 29. S ơn Nam, ng Tháp M ưi xa x ưa, in trong L ch s ng Tháp M ưi, Võ Tr n Nhã (ch biên), Nxb Tp.HCM, tr.31. 30. Nguy n Công Bình, Làng xã ng b ng sông C u Long: Tính cách “m ” và xu th phát tri n, in trong Làng xã châu Á và Vi t Nam, M c ưng (ch biên), Nxb Tp.HCM, tr.75-81. 31, 32, 33. Tr n Th Thu L ươ ng, Ph canh ru ng t gi a các làng Vi t Nam B n a u th k XIX, in trong Làng xã châu Á và Vi t Nam, M c ưng (ch biên), Nxb Tp.HCM, tr.177- 183. 35, 36. C n c Danh m c các thành ph n dân t c Vi t Nam do T ng c c Th ng kê ban hành theo Quy t nh s 121 TCTK/PPC ngày 02-3-1979 (Báo Nhân dân, s ra ngày 1-1-1980). 41. M c ưng (ch biên), V n dân t c ng b ng sông C u Long, Nxb Khoa hc Xã h i, Hà N i, 1991, tr.284. 51, 54, 56, 57. Nguy n Kh c T ng và Ngô V nh Bình, i gia ình dân t c Vi t Nam, Nxb Giáo dc, Hà N i, 1981, tr.39, 151, 152, 56, 156. 53. L ưu V n Nam, Ng ưi Kh ơme Nam B , in trong Nam B x ưa và nay, Nxb Tp.HCM, và t p chí X ưa & nay, 1999, tr.277. 62, 64, 65, 67, 72, 76, 86, 87, 88, 92. Th ch Ph ươ ng và H Lê, Hu nh L a, Nguy n Quang Vinh, V n hóa dân gian ng ưi Vi t Nam B , Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i, 1992, tr.44, 108, 251, 68, 37, 38. 63. S ơn Nam, Cá tính c a mi n Nam, Nxb V n hóa, Hà N i, 1992, tr.9, 10. 66, 75. S ơn Nam, ng Tháp M ưi xa x ưa, in trong L ch s ng Tháp M ưi, Võ Tr n Nhã (ch biên), Nxb Tp.HCM, 1993, tr.31, 33. 68, 74, 84, 91, 94, 99, 100. inh V n H nh, o T ân Hi u ngh a c a ng ưi Vi t Nam B , Nxb Tr , Tp. HCM, 1999, tr.28, 307, 27, 29, 34, 35, 37, 38. 69, 70, 71, 89. Nguy n V n Xuân, Khi nh ng l ưu dân tr l i, Nxb Th i m i, Sài Gòn, 1969, tr.51, 53, 58, 59. 73, 78, 79, 80, 81, 101. Nguy n Ph ươ ng Th o, V n hóa dân gian Nam B - nh ng phác th o, Nxb Giáo d c, Hà N i, 1994, tr.11, 12, 13, 14, 28. 77, 82, 83. Khoa Ng v n i h c C n Th ơ, V n h c dân gian ng b ng sông C u Long, Nxb Giáo d c, 1997, tr.7, 8, 479. 85, 98. Tr n Th Thu L ươ ng và Võ Thành Ph ươ ng, Kh i ngh a B y Th ưa (1867-1873), Nxb Tp.H Chí Minh, 1991, tr.108, 42.
19. 90. Lê Anh D ng, L ch s o Cao ài th i k ti m n 1920-1926, Nxb Thu n hóa, Hu , 1996, tr.169, 172. 93. S ơn Nam, Mi n Nam u th k 20: Thiên a h i và cu c Minh tân, Nxb Phù sa, Sài Gòn, 1971, tr.6. 95. Hu nh L a (ch biên), L ch s khai phá vùng t Nam B , Nxb Tp.H Chí Minh, 1987, tr.53. 96. D.G.E.Hall, L ch s ông Nam Á, Bùi Thanh S ơn và nhi u ng ưi d ch, Nxb Chính tr Qu c gia, Hà N i, 1997, tr.630. 97. S ơn Nam, Tìm hi u t H u Giang, Nxb Phù sa, Sài Gòn, 1959, tr.59. 102, 103, 104. Jayne Susan Werner, Peasant politics and religious sectarianism: peasant and priest in the Cao dai in Viet Nam, Connecticut: Monograph series No.23, Yale University Southeast Asia Studies, 1981, p.56, 13. Ngu n : vanhoahoc.edu.vn