Đại cương lịch sử triết học - THS Hoàng Ngọc Vĩnh

Nội dung text: Đại cương lịch sử triết học - THS Hoàng Ngọc Vĩnh

1. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 0 TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y KHOA  &  THS HOÀNG NGỌC VĨNH ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC HUẾ - 09 / 2004
2. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 1 LỜI NGÕ Nhằm đáp ứng nhu cầu học tập và nghiên cứu của sinh viên trường Đại học Y Khoa Huế về “Đại cương Lịch sử triết học”, theo sự phân công của Bộ môn Triết học, Khoa Mác - Lênin, Trường Đại học Khoa học Huế, từ tháng 10/2001 chúng tôi biên soạn và cho ra mắt các cuốn “Đại cương Lịch sử Triết học Phương Đông và Việt Nam”. Cuốn “Đại cương Lịch sử Triết học” ra mắt bạn đọc lần này có kế thừa, bổ sung và sửa chữa đầy đủ hơn lần trước. Do soạn giảng cho chương trình 30 tiết, nên chúng tôi chỉ giới thiệu các đặc điểm cơ bản của Triết học phương Tây qua các thời kỳ, triết học Trung Quốc cổ đại và triết học Ấn Độ cổ trung đại, cũng như chỉ giới thiệu các đặc điểm cơ bản của Lịch sử tư tưởng Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử, mà không giới thiệu tất cả các nội dung thuộc về Lịch sử triết học. Mặc dù đã có nhiều cố gắng biên soạn theo quyết định số 3244/ GD - ĐT ngày 12/ 09/ 1995 của Bộ trưởng Bộ Giáo Dục và Đào Tạo, song cuốn sách cũng không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự góp ý của các bạn đồng nghiệp, đọc giả xa, gần để cuốn sách ngày càng hoàn thiện hơn. Chân thành cảm ơn! Huế, tháng 09 năm 2004 Tác giả
3. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 2 CHƯƠNG I: ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY 1.1. TRIẾT HỌC HY LẠP VÀ LA MÃ CỔ ĐẠI Sự phát triển của triết học La-mã và Hy-lạp cổ đại được chia thành ba thời kỳ: - Thời kỳ tiền Socrate: Trước thế kỷ IV tcn với các trường phái triết học tiêu biểu là Milê, Pitago, Hêraclit, Êlê Thời kỳ này các nhà triết học đồng thời cũng là các nhà khoa học tự nhiên. Vấn đề được các nhà triết học quan tâm hàng đầu là vấn đề bản thể luận. - Thời kỳ Socrate: Từ thế kỷ IV tcn đến thế kỷ III tcn, đây là thời kỳ cực thịnh của triết học Hy-La, với các triết gia nổi tiếng Socrat, Platon, Aristote, Democrite và vấn đề mà họ quan tâm trong triết học của mình là vấn đề con người. - Thời kỳ Hy Lạp hoá: Đây là thời kỳ Hy Lạp bị La Mã chinh phục về lãnh thổ, nhưng La Mã lại bị Hy Lạp khuất phục bởi những giá trị của nề văn hoá rực rỡ của Hy Lạp cổ đại. Giai đoạn này các nhà triết học lãng tránh những vấn đề trung tâm của triết học, mà chìm đắm với những suy tư về định mệnh, chìm đắm trong đời sống tình cảm và ham muốn nó báo hiệu cho sự suy tàn của triết học Hy-La. Triết học Hy Lạp và La Mã cổ đại có các đặc điểm sau: - Là sự kết tinh những gi tinh tuý nhất của nhận thức tổng hợp nhân loại từ cộng sản nguyên thuỷ đến chiếm hữu nô lệ ở phương Tây, nó dung chứa hầu hết các vấn đề cơ bản của thế giới quan, dù chưa thoát khỏi trạng thái phôi thai mộc mạc, nhưng vô cùng phong phú và đa dạng. - Con người là vấn đề trung tâm của triết học, nhưng chỉ là con người cá thể. Giá trị thẩm định con người mới chỉ chủ yếu là đạo đức, giáo tiếp và nhận thức. - Tính duy vật tự phát và biện chứng sơ khai là một trong các đặc điểm nổi trội của triết học Hy-La cổ đại. 1.2. TRIẾT HỌC TÂY ÂU THỜI TRUNG CỔ THẾ KỶ V ĐẾN THẾ KỶ XV: Sự hình thành của triết học Tây Âu trung cổ không tách rời những ảnh hưởng của triết học Cơ đốc giáo từ thế kỷ II đến thế kỷ IV (với các triết gia tiêu biểu là Téc- tu-liêng, Au-guyt-xtanh). Triết học kinh viện là điểm nổi bật của triết học Tây Âu thời trung cổ và nó chịu ảnh hưởng sâu sắc của triết học Platon, Arixtote. Sự phát triển của triết học Tây Âu thời trung cổ có thể chia thành ba thời kỳ: Thời sơ khai (IX-XII với các triết gia Giăng-Scốt, A-sen-me-de-Khan-to-be-ry, An-bê- la), Thời hưng thịnh (XII-XIII với các triết gia An-be-lơ-Grăng, Tô-mát-Đa-canh), Thời suy tàn (XIV-XV với các triết gia Rô-giê-Bê-cơn, Đôn-xcốt, Ốc-Cam). Những đặc điểm cơ bản của triết học Tây Âu thời Trung cổ là: - Là tiếng đồng vọng của tôn giáo, là sự biện minh của thần học. Đây là thời kỳ triết học phục tùng thần học và phục vụ tôn giáo, trên thực tế triết học đã là đầy tớ của thần học và tôn giáo. - Trung tâm của triết học Tây Âu thời trung cổ là mối quan hệ giữa niềm tin và tri thức: Triết lý thuần tuý, tư biện bị vấp chắn bởi các chân lý đời thường; Triết lý kinh viện bị nan giải khi lấy niềm tin làm tiền đề giải quyết các mối quan hệ riêng - chung; Đức tin đã không thể giải thích được tại sao con người luôn tư duy bằng khái niệm trong khi thế giới hiện thực chỉ tồn tại các sự vật cụ thể đơn nhất.
4. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 3 - Cuộc đấu tranh của triết học trên vấn đề cơ bản được biểu hiện qua xung đột giữa chủ nghĩa duy danh và chủ nghĩa duy thực. Các nhà triết học duy danh khẳng định cái riêng có trước quyết định caí chung. Các nhà triết học duy thực lại khẳng định cái chung có trước quyết định cái riêng. - Con người trong triết học Tây Âu thời Trung cổ chỉ là những sinh linh nhỏ bé, tội nghiệp, thụ động, trĩu nặng tội tông truyền, phải ăn năn sám hối trong kiếp làm người. 1.3. TRIẾT HỌC TÂY ÂU THỜI PHỤC HƯNG THẾ KỶ XV-XVI Đây là thời kỳ giai cấp tư sản ra đời và lớn mạnh, họ gương cao ngọn cờ duy vật và vô thần cùng nông dân đấu tranh lật đổ chế độ phong kiến ở phương Tây. Các nhà triết học tiêu biểu thời kỳ này là: Ni-cô-lai-Cô-péc-ních, Bờ-ru-nô, Ga-li-lê. Triết học Tây Âu thời phục hưng vì thế có các đặc điểm: - Là vũ khí lý luận của giai cấp tư sản trong cuộc đấu tranh chống phong kiến và giáo hội. Do giương cao chủ nghĩa duy vật và vô thần mà nhiều nhà tư tưởng tiến bộ đã bị giáo hội sát hại, bắt bớ, cầm tù. - Phiếm thần và tự nhiên thần là biểu hiện của sự thoả hiệp với triết học duy tâm hữu thần và cũng là tính hai mặt của các nhà triết học duy vật Tây Âu thời kỳ phục hưng. - Con người trong triết học Tây Âu thời kỳ phục hưng là thước đo vẻ đẹp cường tráng của thân thể, sự tinh anh của trí tuệ và chỉ biết thờ phụng, chiêm ngưỡng chính bản thân mình, với một khát vọng cháy bỏng về tự do. - Chủ nghĩa nhân văn kiểu chủ nghĩa xã hội không tưởng là một trong những đặc điểm nổi bật của triết học Tây Âu thời phục hưng. 1.4. TRIẾT HỌC TÂY ÂU THỜI CẬN ĐẠI THẾ KỶ XVII-XVIII Đây là thời kỳ khai sinh các dân tộc tư sản, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa thay thế cho phương thức sản xuất phong kiến ở Tây Âu. Sự phát triển về kinh tế và xã hội cùng với sự phát minh vĩ đại trong khoa học tự nhiên đã tạo ra những tiền đề cần thiết cho sự ra đời của chủ nghĩa duy vật siêu hình ở Tây Âu cận đại. Sự trỗi dậy của triết học duy tâm chủ quan bất khả tri Anh chỉ là tiếng kêu thất thanh, giãy chết trước sự lớn mạnh như vũ bão của triết học duy vật Pháp. Những triết gia tiêu biểu của thời kỳ này là: Phờ-răng-xít-Bê-cơn, Tô-mát-Hốp-bơ, Giôn-Lốc-cơ, Béc-cơ- ly, Đa-vít-Hi-um, Rơ-nê-Đề-các, Pát-can, Mông-téc-ky-ơ, Vôn-te, Giăng-giắc-Rút-xô, Đi-đơ-rô, Hôn-bách, Spi-nô-gia, Lép-ních Đặc điểm cơ bản của triết học Tây Âu thời cận đại là: - Giai cấp tư sản tiếp tục gương cao ngọn cờ duy vật và vô thần trong cuộc đấu tranh để thiết lập trật tự tư bản chủ nghĩa và giải phóng con người. Những quan niệm xã hội tiến bộ của chủ nghĩa duy vật trở thành cơ sở lý luận cho việc bác bỏ thần học và tôn giáo. Con người đã trở thành niềm kiêu hãnh của thời đại. Nhưng con người mới chỉ được đề cập ở khía cạnh cá thể, những bức bách được khẳng định về năng lực và giải phóng ở tính sinh vật, nhận thức và nhu cầu tình cảm, còn mặt bản chất xã hội ít được đề cập đến. - Triết học duy vật Tây Âu thời cận đại phát triển trong quan hệ gắn bó chặt chẽ với khoa học. Việc phân định nhà triết học và khoa học tự nhiên nhiều trường hợp chỉ có ý nghĩa tương đối.
5. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 4 - Triết học duy vật Tây Âu thời cận đại chịu ảnh hưởng nặng nề sự thống tri của phương pháp siêu hình. - Triết học duy vật Tây Âu thời cận đại là triết học duy vật không triệt để, họ thường duy vật khi bàn về các hiện tượng tự nhiên, nhưng duy tâm khi giải quyết các vấn đề xã hội. - Triết học Tây Âu thời cận đại đặc biệt quan tâm đến vấn đề nhận thức luận và phương pháp luận. Trong nhận thức luận họ thường đề cao một trong hai giai đoạn của quá trình nhận thức cảm tính hay lý tính nên không thấy được tính biện chứng, thống nhất của quá trình nhận thức. Về mặt phương pháp thì lại tuyệt đối hoá một trong hai phương pháp nhận thức diễn dịch hay quy nạp do chủ thể mà không do đối tượng và mục đích nghiên cứu quyết định. - Cuộc đấu tranh tiêu biểu của triết học trong thời kỳ này là cuộc đấu tranh giữa hai đường lối triết học Béccơly và Điđơrô. 1.5. TRIẾT HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC CUỐI THẾ KỶ XVIII ĐẦU THẾ KỶ XIX: Triết học cổ điển Đức là đỉnh cao của triết học phương Tây, có ảnh hưởng sâu rộng và to lớn đến triết học hiện đại. Nó phản ánh sinh động tính độc lập tương đối của ý thức triết học với tồn tại xã hội: Khuynh hướng phát triển tư bản chủ nghĩa ở Đức lúc này đang bị chế độ phong kiến quan liêu, chuyên chế cản trở. Thực trạng của đất nước và sự ảnh hưởng của các nước Pháp, Ý, Anh đã làm thức tỉnh bộ phận cấp tiến giai cấp tư sản và lực lượng tiến bộ Đức, họ công khai phản bác, chống lại sự trì trệ, bảo thủ của xã hội phong kiến Đức, đồng thời phản ánh nguyện vọng của các giai tầng trong xã hội, đòi phát triển đất nước Đức theo mô hình của các quốc gia lân cận. Các triết gia tiêu biểu của triết học cổ điển Đức gồm có: Hai-đơ, Lơ-sing, Sin-lơ, Gớt, Căng-tơ, Phích-tơ, Sê-ling, Hê-ghen, Phơ-bách. Triết học cổ điển Đức có các đặc điểm sau: - Là thế giới quan và ý thức hệ của giai cấp tư sản Đức cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Thế giới quan và ý thức hệ này mang tính hai mặt, vừa chống lại, vừa thoả hiệp với giai cấp phong kiến Đức, nó mang tính bảo thủ, cải lương về chính trị-xã hội, mâu thuẫn với tính cách mạng và khoa học. - Đặc biệt đề cao vai trò vị trí tích cực của con người. Các nhà triết học cổ điển Đức đã khẳng định con người là chủ thể, là kết quả, là sản phẩm của hoạt động tự nó, cho nó, vì nó; Thực tiễn cao hơn lý luận; Lịch sử chỉ là phương thức tồn tại của con người; Cá nhân có thể làm chủ được vận mệnh của mình; Và cao hơn là tư tưởng về con người mang bản chất xã hội. Tuy nhiên, họ lại sùng bái tuyệt đối hoá vai trò của lý tính, của tư duy. Biến tư duy của con người thành một thực thể độc lập với đời sống thực của nó, thực thể tinh thần tối cao làm căn nguyên để giải thích cho tất cả mọi cái, mọi hiện tượng đang hiện tồn. - Dù là biện chứng duy tâm, nhưng các nhà triết học cổ điển Đức, lần đầu tiên đã làm cho phép biện chứng tồn tại với tư cách là một phương pháp nhận thức tự giác có tính đồng kết, được biểu hiện chặt chẽ qua hệ thống các khái niệm, phạm trù. Nó là một trong các cơ sở tiền đề lý luận của triết học Mác. - Cuộc đấu tranh tiêu biểu của triết học ở thời kỳ này là cuộc đấu tranh giữa hai đường lối triết học Hêghen và Phơbách. 1.6. TRIẾT HỌC HIỆN ĐẠI GIỮA CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẾN NAY
6. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 5 Thời kỳ này, kể từ 1848 với sự ra đời của Tuyên ngôn Đảng Cộng sản, khai sinh CNCSKH vũ khí lý luận của giai cấp công nhân hiện đại, đấu tranh bảo vệ quyền lợi và lợi ích cho giai cấp công nhân và nhân dân lao động, thì đây cũng là thời kỳ ra đời của hàng trăm trường phái triết học tư sản hiện đại chống lại triết học Mác-Lênin. Triết học Mác-Lênin là chủ nghĩa duy vật biện chứng cách mạng và khoa học nhất của tư duy triết học nhân loại. Các trường phái triết học tư sản hiện đại thì đang bằng cách này hay cách khác làm sống lại các trường phái triết học duy tâm trong lịch sử. Thậm chí họ sử dụng các thành tựu của khoa học kỹ thuật và công nghệ nhằm cố chứng minh cho sự vĩnh hằng của các đấng siêu nhiên. 1.7. CÁC CUỘC ĐẤU TRANH TIÊU BIỂU TRONG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC PHƯƠNG TÂY a) Thời cổ đại, tiêu biểu là sự đối lập giữa hai đường lối Đê-mô-crit và Pla- tôn: Đê-mô-crit (460-370 tcn) là học trò của Lơ-xip, người phát triển học thuyết nguyên tử của Lơ-xíp lên trình độ mới. Ông có bộ óc bách khoa đầu tiên trong số những người Hy-Lạp, tri thức uyên bác của ông đã khiến nhiều nhà tư tưởng về sau phải kinh ngạc. Ông là nhà văn, nhà toán học, nhà vật lý học, nhà tâm lý học, nhà sinh vật học, mỹ học, ngôn ngữ học, âm nhạc và nhà kỹ thuật. Về triết học, ông là nhà duy vật lớn nhất thời cổ đại, đã cầm đầu cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo, xây dựng nên Đường lối Đê-mô-crít. Ông coi nguyên tử là bản nguyên của thế giới. Nguyên tử là vật chất nhỏ nhất, không nhìn thấy được, không thể phân chia, không màu, không mùi, không vị, không âm thanh, không nóng lên, không lạnh đi, không khô, không ướt chúng đồng nhất về chất, nhưng khác nhau về hình thức, trật tự và tư thế. Tính muôn vẻ của vạn vật được quyết định bởi hình thức cấu tạo, trật tự sắp xếp và tư thế của các nguyên tử khi chúng kết hợp với nhau. Nguyên tử tự mình vận động mãi về mọi phía, chúng xô đi đẩy lại lẫn nhau làm nên những cơn lốc nguyên tử và cuốn theo những nguyên tử ngày càng mới. Vận động vì thế không tách rời vật chất, vận động là vận dộng tự thân của nguyên tử, vĩnh viễn, theo nhiều hướng tạo thành những cơn lốc nguyên tử. Đê-mô-crit thừa nhận tính nhân quả và quy luật của các hiện tượng tự nhiên, chống lại mục đích luận duy tâm. Ông thừa nhận vai trò của nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, coi cảm giác là bước đầu của tri thức. Ông cũng đã thấy được mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính “lý tính lấy những dẫn chứng cho nó trong cảm giác”. Ông là người đầu tiên định nghĩa các khái niệm, là người sáng lập môn Lôgíc học quy nạp. Ông quan niệm linh hồn được tạo bởi từ nguyên tử, thần thánh là do con người tạo ra. Ông tích cực tham gia cuộc đấu tranh chính trị chống bọn quân chủ chủ nô, bảo vệ cho chế độ dân chủ chủ nô. Cong lao lịch sử của ông là ở chỗ, ông và các môn đệ của ông đã kiên trì quan điểm duy vật về tự nhiên, đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo. Pla-tôn (427-347 tcn) là nhà triết học duy tâm khách quan lớn nhất thời cổ đại. Ông là môn đệ của Xô-crát, ủng hộ quân chủ chủ nô, chống lại nền dân chủ chủ nô. Ông thành lập ở Aten một viện hàn lâm - trường đại học đầu tiên ở châu Âu - chống lại triết học duy vật của Đê-mô-crít.
7. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 6 Pla-tôn cho rằng bản nguyên của thế giới là ý niệm tuyệt đối. Vạn vật và vũ trụ chỉ là cái bóng của khái niệm do ý niệm tuyệt đối tạo ra. Đối tượng của nhận thức là ý niệm, nhận thức ý niệm mới cho ta tri thức chân thực, chân lý. Ông phủ nhận nhận thức cảm tính vì nó chỉ là những hình bóng của các sự vật. Ông quan niệm thể xác của con người chỉ là nơi trú ngụ của linh hồn, con linh hồn là tác phẩm của linh hồn vũ trụ. Ông cũng cho rằng chỉ có một số ít người ưu tú là có đạo đức, còn đại bộ phận nhân dân là không có đạo đức. Các học thuyết trong hệ thống triết học duy tâm khách quan của ông về sau được phát triển thành triết học “Pla-tôn mới” với khẩu hiệu “Hãy trở về với Pla-tôn”. b) Thời Trung Cổ, cuộc đấu tranh tiêu biểu diễn ra giữa triết học của Tô-mát- đa-canh (duy thực) với Đôn-xcốt (duy danh) là hai nhà triết học kinh viện. Ngoài ra, chống lại chủ nghĩa kinh viện có triết học của Rô-giê-Bê-cơn. Tô-mát-đa-canh (1225-1274), ông sinh ra ở Ý và là nhà thần học của đạo Thiên Chúa. Trong triết học, ông là nhà triết học kinh viện nổi tiếng theo lập trường duy thực ôn hoà, có phần thoả hiệp với duy danh có lợi cho thần học, ông có mưu đồ làm cho triết học của Ari-xtốt thích hợp với giáo lý của đạo Thiên Chúa, biến triết học của mình thành cơ sở giáo lý của nhà thờ. Theo Tô-mat-đa-canh, đối tượng của triết học là “chân lý của lý trí”, đối tượng của thần học là “lòng tin tôn giáo”. Thượng Đế là khách thể cuối cùng của cả triết học và thần học, là nguồn gốc của mọi chân lý. Vì thế không có sự đối lập căn bản giữa thần học và triết học. Nhưng vì bản thân là nhà thần học nên ông đã hạ thấp vai trò của triết học, coi triết học là kẻ tôi tớ của thần học, phụ thuộc bởi thần học. Ông cũng quan niệm, mọi sự hoàn thiện của thế giới sự vật là là do trí thông minh của Thượng Đế quyết định và đều trải qua sự hợp lý hoá của Thượng Đế. Về xã hội, ông ra sức tuyên truyền cho vai trò thống trị của nhà thờ đối với xã hội công dân. Ông chống đối sự bình đẳng xã hội. Đôn-Xcốt (1265-1308), ông sinh trưởng ở Anh, có tín ngưỡng dòng Phơ-răng- xít, là nhà triết học duy danh nổi tiếng thế kỷ XIII. Theo Đôn-Xcốt, đối tượng của thần học là Thượng Đế, đối tượng của triết học là tồn tại (hiện thực khách quan-giới tự nhiên, vật chất). Lý trí con người thấp hơn niềm tin tôn giáo, nó không nhận thức được bản chất Thượng Đế, vì Thượng Đế là hình thức thuần tuý phi vật chất. Theo ông, tinh thần là hình thức của thân thể con người, gắn với thân thể từ khi con người mới sinh ra và do Thượng Đế ban phát. Tinh thần có vai trò to lớn trong quá trình nhận thức, nhưng vẫn phải phụ thuộc vào đối tượng nhận thức. Cái thống trị mọi dạng hoạt động của con người là ý chí chứ không phải lý trí, ở Thượng Đế ý chí là hoàn toàn tự do. Rô-giê-Bê-cơn (khoảng1214-1294), ông sinh ở Anh, là một trong những người đề xướng ra khoa học thực nghiệm thời kỳ mới. Triết học của ông đống vai trò quan trọng trong đấu tranh chống triết học kinh viện trước ông. Dù vẫn chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa Pla-tôn và Ô-guyt-xtanh, nhưng Bê-Cơn đã phê phán một cách gay gắt và cay độc tính chất vô dụng của phương pháp kinh viện tách rời cuộc sống. Theo ông, có bốn điều trở ngại đối với chân lý: - Một là sự sùng bái, quy phục trước cái uy tín không có cơ sở và không xứng đáng.
8. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 7 - Hai là thói quen lâu đời với những quan niệm đã rõ ràng. - Ba là tính chất vô căn cứ của các nhà bác học đối với điều ngu dốt của mình dưới cái mặt nạ của sự thông thái hư ảo. - Cuối cùng ông rút ra ba nguồn gốc của nhận thức là uy tín, lý trí và kinh nghiệm: Uy tín mà thiếu sự chứng minh là uy tín thiếu sót, những lập luận mà chưa kiểm tra các kết luận bằng con đường chứng minh và thực nghiệm thì chưa thể phân biệt giữa nguỵ biện và chứng minh; cao hơn mọi tri thức và nghệ thuật suy lý là việc biết tạo ra kinh nghiệm và khoa học, đó là bà chúa của mọi khoa học. Ông coi kinh nghiệm như là tiêu chuẩn của chân lý, thước đo của lý luận. Trong học thuyết của mình, ông lên tiếng chống Giáo Hoàng một cách gay gắt nhưng không chống tôn giáo nói chung. Ông tuyên bố sự phụ thuộc của triết học vào lòng tin, nhưng với ông chưa xuất hiện sự mầu nhiệm thiêng liêng của lòng tin, mà chỉ xuất hiện sức mạnh của triết học và tri thức khoa học. c) Thời kỳ Phục hưng (XV-XVI) Thời kỳ này có các nhà khoa học đồng thời là nhà triết học nổi tiếng như Cô-pec-ních, Bru-nô mà tư tưởng của của họ đã giáng những đòn rất nặng vào tôn giáo và nhà thờ, bác bỏ quan điểm của kinh thánh đạo Cơ đốc và Thượng đế sáng tạo ra vũ trụ. Mặt khác, hầu hết các nhà tư tưởng giai đoạn này (còn có Ga-li-lê, Ku-Zan, Mo-rơ ) đều lẫn lộn các yếu tố duy vật và duy tâm và có tính chất phiếm thần. d) Thời cận đại (XVII-XVIII) Cùng với việc diễn ra các cuộc cách mạng tư sản có quy mô toàn châu Âu, đây cũng là thời kỳ phát triển cao của các khoa học toán, lý, hoá, sinh, kinh tế, nhất là vật lý cơ học nó làm tiền đề cho sự ra đời của triết học mới với nhiều đại biểu tiêu biểu như: F.Bê-cơn (Anh 1561-1626) đặt nền móng cho sự phát triển của CNDV cơ học máy móc. Hốp-xơ (Anh 1588-1679) kế tục và hệ thống hoá triết học của Bê-cơn đồng thời là người sáng tạo ra hệ thống đầu tiên của CNDVSH trong lịch sử. Đê-các-tơ (duy tâm Pháp 1596-1654) là một trong những người sáng lập nền khoa học và triết học chống tôn giáo và chủ nghĩa kinh viện. Xpi-nô-da (duy vật Hà Lan 1632-1677) mà những tư tưởng duy vật và vô thần của ông đã có ảnh hưởng sâu sắc đến các duy vật Pháp ở thế kỷ XVIII. Lốc-cơ (Nhị nguyên 1632-1704) đã sản sinh ra hai người học trò nổi tiếng của CNDT Anh và CNDV Pháp ở thế kỷ XVIII. Cuộc đấu tranh tiêu biểu của triết học thời kỳ này là giữa hai đường lối triết học Beccơly và Điđờrô: Bec-cơ-ly (DTCQBKT Anh 1684-1753), triết học của ông là mẫu mực và là một trong những nguồn gốc của các lý thuyết triết học tư sản duy tâm chủ quan cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Trong triết học của ông "vật thể trong thế giới quanh ta là sự phức hợp của cảm giác", tồn tại có nghĩa là được cảm biết. Chủ nghĩa duy tâm chủ quan của ông đã dẫn ông đến chủ nghĩa duy ngã, phủ nhận mọi tồn tại khách quan, kể cả con người, chỉ trừ chủ thể đang nhận thức, loại trừ "cái tôi" mà thôi. Đồng thời, ông ta cũng thừa nhận Thượng đế là một chủ thể tồn tại vĩnh cửu và luôn đưa vào trong ý thức những chủ thể riêng lẻ nội dung của cảm giác. Triết học của ông là phản ánh hệ
9. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 8 tư tưởng của giai cấp tư sản đã giành được chính quyền, nhưng rất sợ những tư tương tiến bộ, cách mạng. Đi-đơ-rô (DV Pháp 1713-1784), người khai sáng ra CNDV Pháp và là kẻ thù của chế độ chuyên chế phong kiến và nhà thờ. Ông thừa nhậ vật chất tồn tại vĩnh viễn và khách quan ngoài ý thức con người. Sự phong phú đa dạng của sự vật và hiện tượng chỉ là những hình thức khác nhau của tồn tại vật chất do các phân tử cấu thành. Vật chất là thực thể duy nhất, nguyên nhân tồn tại của nó nằm ngay trong bản thân nó. Vận động của giới tự nhiên là vĩnh cửu. Con người cũng như các sinh vật khác đều có lịch sử hình thành của mình mà không hề có bất cứ một nguồn gốc thần thánh nào. Ông xuất phát từ cảm giác luận khách quan và bác bỏ kiên quyết cảm giác luận chủ quan của Béccơly. Về xã hội, ông chống đối quyết liệt chế độ chuyên chế và tán thành chế độ quân chủ lập hiến và hy vọng xuất hiện một vị "quốc vương có giáo dục" để xây dựng một nhà nước lý tính. Đạo đức duy lợi của Điđơrô đối lập với đạo đức tôn giáo phong kiến. e) Thời kỳ cổ điển Đức (XVIII-đầu XIX) với cuộc đấu tranh về tư tưởng triết học giữa Cant (1724-1804) và Hêghen (1770-1831) với Phơ-bách (1804-1872), họ đồng thời là những tiền đề trực tiếp của triết học Mác-Lênin. Cant: Thế giới vật tự nó chỉ là các hiện tượng phù hợp với cái cảm giác và cái tri thức do lý tính của ta tạo ra. Nhưng cảm giác và tri thức không cung cấp cho ta sự hiểu biết gì về thế giới vật tự nó. Triết học của Cant là sự thiết lập sự thả hiệp dung hòa hai đường lối triết học duy vật và duy tâm. Hêghen: Phương pháp biện chứng là hạt nhân hợp lý, chứa đựng tư tưởng thiên tài về sự phát triển. Nhưng hệ thống triết học của ông là duy tâm khách quan, là sự biện hộ cho tôn giáo. Về xã hội, ông đứng trên lập trường của chủ nghĩa sôvanh, đề cao dân tộc Đức, miệt thị các dân tộc khác. Phơbách: là người có công trong việc khôi phục vị trí xứng đáng của chủ nghĩa duy vật. Ông phê phán triết học Hêghen, chống chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo nói chung. Triết học của ông mang tính nhân bản cao, nhưng lại rơi vào chủ nghĩa tự nhiên khi xem xét mọi hiện tượng thuộc về con người và xã hội. Chủ nghĩa nhân đạo của ông về tình thương giữa con người là chủ nghĩa nhân đạo trừu tượng, duy tâm. f) Thời kỳ hiện đại (Giữa cuối thế kỷ XIX đến nay), là cuộc đấu tranh rất quyết liêt giữa triết học Mác-Lênin với hơn 120 trường phái khác nhau của triết học tư sản hiện đại. Về xã hội, đây là cuộc đấu tranh một mất một còn giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản. CHƯƠNG II: TRIẾT HỌC ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI I. KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - XÃ HỘI ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI VÀ NHỮNG ĐẶC TRƯNG CỦA TRIẾT HỌC ẤN ĐỘ CỔ ĐẠI. 1. Khái quát về điều kiện kinh tế - xã hội Ấn Độ cổ đại. Ấn Độ cổ đại là một đất nước rộng lớn nằm phía Nam châu Á, hai mặt Đông Nam và Tây Nam giáp Ấn Độ dương, phía Bắc giáp dãy Hymalaya hùng vỹ, Tiểu lục địa này án ngự một vòng cung dài 26.000 km. Điều kiện tự nhiên và khí hậu của Ấn Độ cổ đại rất phức tạp, khắc nghiệt.
10. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 9 Lịch sử Ấn Độ cổ đại kéo dài gần ba thiên niên kỷ, từ thế kỷ XXV tcn cho đến thế kỷ thứ II tcn. Nó được chia thành ba thời kỳ: 1) Từ thế kỷ XXV tcn đến thế kỷ XVII tcn gọi là thời kỳ văn hóa Harapa với chủ nhân của nó là người Dravida. Đây là nền văn hóa đồ đồng mang tính chất đô thị của xã hội đã vượt qua chế độ công xã nguyên thủy đang chuyển sang chế độ chiếm hữu nô lệ. Thời kỳ này, xã hội Ấn Độ cổ đại đã có sự phân chia thành giai cấp, nghề thủ công mỹ nghệ khá phát triển, đã có đường phố thẳng tắp, nhà hai tầng, đã có nhà nước và chữ viết. Nguyên nhân của sự suy tàn nền văn hóa này ở thế kỷ XVII tcn hiện đang được các nhà khoa học nghiên cứu. 2) Thời kỳ văn hóa Vệdà được tính từ thế kỷ XVI tcn đến thế kỷ VII tcn. Đây là thời kỳ xâm nhập của người Arya từ phía Bắc Ấn Độ tràn vào xâm chiếm lãnh địa của người Dravida. Người Arya với ngữ hệ Ấn - Âu có kinh nghiệm khá phong phú và kế thừa nền văn hóa Harapa đã tạo nên nền văn hóa rực rỡ làm cơ sở cho toàn bộ nền văn hóa Ấn Độ sau này. Người Arya xây dựng nhà nước mới, phát triển nền kinh tế nông nghiệp - thủ công nghiệp - kỹ thuật làm khối lượng hàng hóa tăng lên và nhờ đó làm xuất hiện việc trao đổi hàng hóa. Ấn Độ cổ đại bắt đầu chuyển biến từ chế độ công xã thị tộc sang chế độ công xã nông thôn. Xã hội Ấn Độ với sự phân chia đẳng cấp rất nghiệt ngã trong đó đạo Balamôn là công cụ bảo vệ đắc lực cho chế độ phân chia đẳng cấp đó. 3) Từ thế kỷ VI tcn đến thế kỷ II tcn là thời kỳ cuộc chiến tranh thôn tính lẫn nhau giữa các tiểu vương quốc đã vào giai đoạn quyết liệt dẫn đế sự hình thành quốc gia lớn Mauya, tạo điều kiện cơ bản cho sự phát triển tri thức khoa học, phát triển lực lượng sản xuất và phát triển nền kinh tế. Thời kỳ này, dưới sự chỉ huy của Hoàng đế Alecxandrơ (Macxêđoan), Hy Lạp đã thôn tính đế quốc Ba Tư, xâm lược một vùng Ả rập rộng lớn và cả một phần đất Ấn Độ. Ngoài mặt trái của nó, cuộc chiến tranh này đã tạo gạch nối cho sự giao lưu văn hóa Đông - Tây và nhờ đó sự phát triển kinh tế và quá trình đô thị hóa mà đặc biệt là vùng bắc Ấn Độ phát triển nhanh. Nhìn chung: Về kinh tế: Ấn Độ cổ đại có sự tồn tại lâu dài và phổ biến của mô hình kinh tế - xã hội “công xã nông thôn”. Đó là mô hình kinh tế tự cấp, tự túc, khép kín và trì trệ. Theo C.Mác thì xã hội Ấn Độ cổ đại có đặc điểm mỗi công xã là một bầu trời riêng của người dân công xã. Về chính trị: Xã hội Ấn Độ cổ đại không có sự phân chia sâu sắc về mặt giai cấp mà chủ yếu là sự hình thành trong xã hội những đẳng cấp khác nhau khá phức tạp. Nhìn chung xã hội Ấn Độ cổ đại có bốn đẳng cấp chính: - Tăng lữ (Brahman) bao gồm những tu sỹ theo đạo Bàlamôn. - Quý tộc (Ksatriya) bao gồm vương công, vua chúa, tướng lĩnh và võ sĩ. - Bình dân (Vaihya) gồm thương dân, điền chủ và thường dân. - Nô lệ (Shudra, Sudra) gồm tiện dân và nô lệ. Sự phân chia này rất sâu sắc, giai dẳng và phổ biến trong lịch sử Ấn Độ. Việc xếp đẳng cấp tăng lữ lên hàng đầu, chứng tỏ xã hội Ấn Độ cổ đại rất coi trọng sinh hoạt tôn giáo. Vấn đề tôn giáo chi phối rất lớn đến nền triết học Ấn Độ cổ đại.
11. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 10 Về tri thức: Người Ấn Độ cổ đại đã đạt tới một nền tri thức rất phong phú, đôi khi rất sâu sắc và trong một số trường hợp có thể nói là vượt thời đại. Thiên văn, lịch pháp và toán học khá phát triển. Người Ấn Độ cổ đại còn có những đóng góp về các hiểu biết về cấu tạo của vật chất (vật lý) và cấu tạo cơ thể con người. Trên cơ sở hiện thực của đời sống kinh tế - xã hội và tri thức ấy, người Ấn Độ cổ đại đã sáng tạo ra một nền triết học lớn, xứng đáng là một trong ba trung tâm triết học của thời đại trong lịch sử nhân loại. 2. Đặc điểm và cơ sở phân chia các hệ thống triết học Ấn Độ cổ đại. Từ đầu thiên niên kỷ I tcn, người Ấn Độ cổ đại đã có từ Darasna (hệ thống quan điểm) dùng để chỉ triết học. Các biểu tượng tôn giáo và tư tưởng tôn giáo hình thành và phát triển rất sớm, đồng thời rất được đề cao trong xã hội Ấn Độ cổ đại. Các học phái triết học được hình thành sớm và bị ảnh hưởng của tôn giáo, và diễn ra không êm ả, phẳng lặng mà cũng có lúc cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm diễn ra khá gay gắt. Sự hình thành và phát triển của triết học Ấn Độ cổ đại hầu hết đều dựa trên các tập văn “Veda”. Veda xét theo gốc Sanskrít nó xuất phát từ định ngữ “Vid” có nghĩa là hiểu biết, là tri thức. Veda là tác phẩm văn hóa cổ đồ sộ nhất của Ấn Độ đã được hình thành trên dưới hai ngàn năm. Tiền Veda có bốn tập là: - Rig-veda gồm trên một ngàn khúc tán ca. - Sama-veda là những khúc hát được rút ra từ Rig-veda. - Avthav-veda là những câu thần chú đọc trong các nghi lễ. - Yasur- veda là những công thức tổ chức trong các nghi lễ. Các tập này chưa xuất hiện tư duy triết học. Ba tập hậu veda xếp theo trình tự thời gian là: Kinh Brahamanna; Kinh Arany- aka; Upanishadd. Hai tập đầu chưa xuất hiện tư duy triết học, chỉ ở Upanishadd (theo tiếng sanskrít nghĩa là ngồi cạnh nhau nói với nhau điều gì đó) mới xuất hiện tư duy triết học. Sự xuất hiện của Upanishadd được xem là cái mốc đánh dấu bước chuyển tư duy của người Ấn Độ cổ đại và sự hình thành triết học Ấn Độ cổ đại. Upanishadd đã đặt ra những câu hỏi: Thế giới là gì? Cái gì là căn nguyên của thế giới? v.v Theo Upanishadd thì Brahman là thượng đế, là vị thần tối cao, là đấng sáng tạo. Còn Atman là linh hồn cá thể, là bộ phận của linh hồn vũ trụ và có cuộc sống vĩnh cửu. Upanishadd cũng đưa ra khái niệm luân hồi (Samsara), nghiệp (Karma), nhân quả v.v Theo cách phân chia truyền thống, triết học Ấn Độ cổ đại chia thành hai hệ thống: Triết học chính thống với nghĩa là tuân thủ những định hướng của Upanishadd, thừa nhận uy quyền của kinh Veda. Triết học không chính thống (Tà giáo) với nghĩa không tuân thủ đường hướng cơ bản của Upanishadd, không thừa nhận quyền uy của kinh Veda. Nền triết học Ấn Độ cổ đại có các đặc điểm: Là sự đan xen, hòa đồng giữa những tư tưởng triết học và những tư tưởng tôn giáo. Không có sự phân chia rạch ròi giữa các trường phái duy vật và duy tâm, biện chứng và siêu hình.
12. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 11 Nó đặc biệt chú trọng, quan tâm tới những vấn đề nhân sinh quan và giải quyết nó thường là dưới góc độ tâm linh giáo, tìm hướng giải thoát, siêu thoát cuộc đời khỏi vòng luân hồi. Xu hướng truyền thống của triết học Ấn Độ cổ đại là nặng về thực hành hơn là tư duy tư biện nơi mỗi cá thể con người. Trong từng học phái, những tư tưởng, quan điểm của người đề xướng thường được bảo tồn khá vững chắc, các nhà triết học hậu thế thường tìm những chứng cứ mới để bảo vệ chứ không là phê phán để phát triển tư tưởng của tiền bối. Nói chung, triết học Ấn Độ cổ đại là nền triết học rất phong phú, đa dạng. Nó đề cập hầu hết các lĩnh vực khác nhau của triết học: Lý giải về nguyên nhân của vũ trụ, vạn vật; Biện chứng đời sống tâm linh của con người: Căn nguyên nỗi khổ của đời người và con đường giải thoát; Trong sự phát triển của triết học Ấn Độ cổ đại luôn diễn ra cuộc đấu tranh giữa duy vật với duy tâm, biện chứng với siêu hình, vô thần với hữu thần, giữa lạc quan với bi quan yếm thế, giữa nhất nguyên với đa nguyên II. NHỮNG TRƯỜNG PHÁI TRIẾT HỌC CƠ BẢN. 1. Những trường phái triết học chính thống. 1.1 Triết học Mimansa. Kinh điển cơ bản của Mimansa là mimansa-sutra được coi là của nhà triết học Jaimini và bộ chú giải của nhà triết học Sabara. Họ thừa nhận Veda và tuân thủ truyền thống Veda, nhưng các nhà triết học của phái này không nhất quán thậm chí mâu thuẫn với truyền thống. Họ dường như là những nhà triết học duy cảm khách quan, vô thần. Họ thừa nhận vật chất tồn tại độc lập với ý thức và chỉ những vật thể nằm ngoài ý thức được cảm nhận mới tồn tại. Trên cơ sở đó họ cho rằng thần không tồn tại, do cảm giác của con người không nhận được thần, thần không quyết định số phận của con người, mà con người chịu hậu quả của chính hành vi của mình. Thượng đế cũng không là đấng sáng tạo ra tất cả. Tuy thừa nhận sự tồn tại độc lập của thế giới vật chất đối với ý thức của con người, nhưng họ lại cho rằng vật chất tồn tại vĩnh viễn do những nguyên tử cấu thành và những nguyên tử lại bị luật Karma điều khiển. Ở đây họ thể hiện rõ lập trường duy tâm. 1.2 Triết học Samkhya. Theo truyền thuyết, người khởi xướng trường phái này là nhà triết học Proto Samkhya sống giữa thế kỷ VII tcn. Samkhya là trường phái triết học nhị nguyên, họ thừa nhận sự tồn tại đồng thời của hai bản nguyên thế giới Prakriti (vật chất hay tự nhiên) và Prusa (tinh thần). Theo họ, bản chất thế giới phát triển lên từ một nguyên thể vật chất đầu tiên là Prakriti. Prakriti là cái sinh ra cái khác, nó thuần nhất, vô định hình, không biến dị, nhưng luôn vận động phát triển trong không gian, thời gian theo luật nhân quả để tạo ra tính đa dạng của tự nhiên. Purusa không là thượng đế, không là tinh thần thế giới mà là tinh thần phổ quát, vĩnh hằng, bất biến, nó tồn tại bên cạnh Prakriti. Tự nó không làm được gì, nhưng nó truyền sinh khí cho Prakriti, truyền khả năng biến hóa của nó vào các Prakriti, là yếu tố cần thiết cho mọi hoạt động của các Prakriti. Chính mối quan hệ giữa Purusa và Prakriti quyết định sự bắt đầu tiến hóa của cá nhân và vũ trụ.
13. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 12 Theo Kapila, nhà triết học nổi tiếng của trường phái này thì mục đích tối hậu của con người là diệt đau khổ. Để diệt đau khổ thì mọi phương diện vật chất đều không thích hợp. Cơ sở của diệt khổ là đạt tới sự hiểu biết trực giác cao nhất về linh hồn và tâm lý của con người. 1.3 Triết học Nyaya. Người khởi xướng trường phái này là nhà triết học Gauxtama. Kinh điển của nó được hệ thống hóa vào đầu thế kỷ II tcn. Triết học Nyaya gồm nguyên tử luận, nhận thức luận và lôgíc học. Về nguyên tử luận, Nyaya thừa nhận bản nguyên của thế giới là nguyên tử. Vạn vật đều do sự kết hợp của các nguyên tử mà có. Nguyên tử có đặc tính không biến đổi và tồn tại vĩnh viễn. Nhưng những sự vật, hiện tượng do nguyên tử tạo nên là nhất thời, luôn biến đổi. Bên cạnh các thực thể vật chất, Nyaya cho rằng trong vũ trụ còn có vô số các linh hồn Ya có thể ở trạng thái tự do cũng có thể kết hợp với nguyên tử. Đồng thời trong vũ trụ cũng tồn tại một lực lượng siêu nhiên là thần Isvara. Thần Isvara không là đấng sáng tạo ra linh hồn và nguyên tử, nhưng thần chỉ đạo sự phối hợp, tác động giữa các nguyên tử với nhau gây nên sự liên hệ giữa chúng. Thần Isvara vô hình có quyền năng tối cao của vũ trụ. Về lôgíc học: biện luận của Nyaya là ngũ đoạn luận gồm Luận đề - Pratijina, Nguyên nhân Hetu, Ví dụ - Udaharana, Suy đoán - Upaniaya, Kết luận - Nigamana. So với tam đoạn luận của Arixtốt thì ngũ đoạn luận của Nyaya mở rộng thêm hai phán đoán ví dụ và suy đoán. Về nhận thức luận Nyaya đề cao nhận thức kinh nghiệm. Họ thừa nhận bốn phương thức: cảm giác, kết luận, loại tỷ, bằng chứng của những người khác và các cách khác sẽ đem lại cho ta chân lý. 1.4 Triết học Vaisesika. Đây cũng là trường phái triết học nhị nguyên theo kiểu nguyên tử luận và linh hồn. Triết học Vaisesika phản ánh sự tồn tại của thế giới bằng bảy phạm trù: Thực thể; Chất lượng; Hoạt động; Tính phổ biến; Tính đặc thù; Tính vốn có; Cái phi tồn tại hay hư vô. Theo họ, ba phạm trù đầu là tồn tại hiện thực, ba phạm trù sau là sản phẩm của hoạt động tư duy, trí tuệ. Thực thể phản ánh bản chất của các sự vật, hiện tượng có chín dạng: Đất; Nước; Lửa hay ánh sáng; Gió; Không khí; Thời gian; Không gian; Linh hồn; Trí tuệ. Trong đó có năm loại thực thể là các yếu tố vật lý: đất, nước, lửa, gió, ete. Họ quan niệm nguyên tử là phần tử nhỏ nhất, không thể phân chia, không có quán tính và không thể nhìn thấy được. Nguyên tử cấu tạo nên các thực thể vật lý và được phân chia thành bốn loại gây nên bốn loại cảm giác: xúc, vị, thị, khứu giác. Sự tác động kết hợp giữa các nguyên tử tạo nên vạn vật, biến vũ trụ hỗn độn thành trật tự không do thần thánh mà do năng lực vô hình, vô kiến (về sau là linh hồn thế giới) quy định. Thời kỳ đầu Vaisesika có hai loại linh hồn: cá biệt và tối cao. Về sau họ chỉ có một linh hồn toàn năng, sáng tạo vũ trụ, chỉ huy thế giới các nguyên tử và linh hồn cá biệt.
14. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 13 Giống như Nyaya, Vaisesika đề cao nhận thức kinh nghiệm nhưng cho rằng Tri giác, kết luận, ký ức và trực giác đem lại cho ta chân lý. 1.5 Triết học Yoga. Kinh điển cơ bản của triết học Yoga là kinh Yoga-sutra được đạo sỹ Patar Jali hệ thống hóa vào khoảng năm 150 tcn. Yoga theo tiếng sanskrít có nghĩa là liên kết hay hợp nhất tâm thế về một mối. Triết học Yoga có thể khái quát là tư tưởng triết học Samkhya cộng với thần. Nhưng thượng đế trong Yoga không là đấng sáng tạo, không dẫn dắt thế giới, không thưởng phạt con người. Trên thực tế Yoga là lý luận về phương pháp tu luyện mà người tu hành chấp nhận nhằm giải thoát linh hồn khỏi sự ảnh hưởng của các giác quan và mọi sự ràng buộc với cơ thể xác thịt, với thế giới vật chất vốn là nguồn gốc của mọi vô minh và đau khổ. Theo họ, để được giải thoát đạt sự trong sạch, đạt sự hiểu biết và có năng lực siêu nhiên con người phải tu luyện kiên trì, dần dần từng bước, theo từng giai đoạn, phải tự chủ lâu dài theo “bát bảo tu pháp: 1. Giữ điều cấm kỵ và phải diệt dục (Yama). 2. Phải nội chế: dấn thân vào tu hành khổ luyện, giữ cho tâm hồn trong sạch, vui vẻ, kính cẩn (Niyama). 3. Tọa pháp: tuân thủ những quy tắc tập luyện (Asana). 4. Điều tức pháp: kiểm soát hơi thở (Prayana). 5. Chế cảm pháp: kiểm soát các giác quan, chế ngự mọi cảm xúc, xúc cảm (Pratyahara). 6. Tổng trì pháp: tập trung trí tuệ (Dharana). 7. Định: tập trung tư tưởng tinh thần cao độ, đạt tới trạng thái thôi miên (Dhyarana). 8. Tam muội pháp hay tuệ pháp: trạng thái xuất thần nhập hóa, làm chủ được tâm ý (Samadhi). Khi đạt tới đại giác, tinh thần con người thoát khỏi mọi ràng buộc của thể xác và của thế giới xung quanh, dẫn đến trạng thái nhập thần thần bí. 1.6 Triết học Vedanta. Kinh điển cơ bản của Vedanta là vedanta-sutra được coi là do nhà triết học Badarayana khởi xướng và bộ chú giải của nhà triết học Sankara. Vedanta theo tiếng sanskrít có nghĩa là kết thúc, hoàn thiện kinh veda. Theo nghĩa đó, Vedanta là kết thúc Veda và hoàn thiện Upanisad một cách khá trung thành. Đây là trường phái triết học nhất nguyên duy tâm. Theo Vedanta, cái bản chất sâu xa của mọi tồn tại, cái từ đó nảy sinh ra tất cả và để mọi cái nhập về nó khi chết là tinh thần vũ trụ tối cao, là Brahman. Brahman là thực thể tuyệt đối bất diệt, là linh hồn, là nguồn sống của vũ trụ. Linh hồn con người chỉ là sự hiện thân của Brahman. Để giải thoát khỏi mọi ràng buộc, con người cần phải dốc lòng tu luyện để linh hồn trở về đồng nhất với tinh thần vũ trụ tối cao - hợp nhất với Brahman. 2. Những trường phái triết học không chính thống. 2.1 Triết học Lokayata.
15. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 14 Đây là trường phái triết học nhất nguyên duy vật luôn đấu tranh chống lại triết học duy tâm và tôn giáo. Hiện kinh điển của trường phái này không còn, ta chỉ biết nó qua sự phê phán của các trường phái triết học khác đối với Lokayata. Về bản thể luận Lokayata cho rằng bản nguyên của thế giới là các nguyên tử đất, nước, lửa, không khí. Các nguyên tử này tồn tại hiện thực không thay đổi, không bị tiêu diệt nó hoạt động trong không gian và thời gian để tạo thành vạn vật, kể cả con người. Đặc tính của các vật thể phụ thuộc vào sự kết hợp số lượng các nguyên tử. Lokayata cho rằng linh hồn chỉ tồn tại trong thể xác, ý thức chỉ nảy sinh trên thể xác của con người. Y thức, lý tính và các giác quan xuất hiện cũng do sự kết hợp của các nguyên tử. Khi các sinh vật chết sự kết hợp đó tan rã thành các nguyên tố. Về đạo đức, Lokayata kịch liệt phê phán các học thuyết tuyên truyền cho siêu thoát, chấm dứt đau khổ bằng kiềm chế mọi dục vọng. Lokayata chủ trương và đấu tranh cho mọi người quyền được hưởng mọi thú vui của cuộc sống vì đời người chỉ sống có một lần. Quan điểm này của Lokayata bị các học phái khác phê phán là “chủ nghĩa khoái lạc”. Về nhận thức luận Lokayata là duy cảm khách quan. Họ thừa nhận cảm giác là nguồn gốc duy nhất, xác thực của nhận thức. Họ phủ nhận tính hiện thực của thượng đế, linh hồn và cho rằng chỉ cái gì cảm giác biết được mới tồn tại. 2.2 Triết học Jaina. Người sáng lập ra trường này là nhà triết học Vardhamana sống đầu thế kỷ VI tcn. Ông được mệnh danh là “người đại anh hùng” (Maharvira) Triết học Jaina mang đậm màu sắc tôn giáo, chủ trương tìm con đường và phương tiện giải thoát linh hồn khỏi mọi sự ràng buộc của thế giới hiện tượng, nhưng trên cơ sở phủ nhận tinh thần vũ trụ tối cao của ”Brahman”. Vì thế Jaina được xếp vào hệ thống triết học tà giáo. Jaina thừa nhận có hai bản nguyên thế giới là Jia và Atjiva. Vật chất là một trong những biến dạng của Atjiva. Vật chất (Jia) có đặc tính sờ mó được, có âm thanh, mùi, vị và màu sắc. Các cảm giác và linh hồn đều được cấu thành từ nguyên tử. Nguyên tử là phần tử nhỏ nhất không thể phân chia và không bị hủy diệt. Jaina không thừa nhận có linh hồn duy nhất và thượng đế tối cao. Họ cho rằng thế giới có nhiều linh hồn được thể hiện trong các cơ thể sống, hoặc không được thể hiện ra. Linh hồn cũng như vật chất không do ai sáng tạo ra, nó tồn tại ngay từ đầu và tồn tại mãi mãi. Linh hồn là một lực lượng toàn năng, nhưng khả năng lại bị hạn chế bởi thân xác mà nó sống trong đó. Muốn giải phóng linh hồn, con người phải tu luyện đạo đức theo luật Ahimsa của Jaina là bất sát, bất bạo lực và sống khổ hạnh. Jaina là tôn giáo ra đời cùng Phật giáo và được duy trì ở Ấn Độ qua mọi biến cố của lịch sử. Khoảng đầu thế kỷ I tcn nó chia thành hai phái Không Y và Bạch Y. 2.3 Triết học Buddaha. Người sáng lập ra Buddaha (Phật giáo) là Siddharatha (Trung Quốc dịch là Tất Đạt Đà tức ý nguyện đã đạt được). Theo truyền thuyết thì Tất Đạt Đà sinh năm 563 và mất năm 483 tcn. Năm 29 tuổi, khi mà vợ ông Bà Da-da-đà-la vừa sinh cho ông người con trai La-hầu-la thì ông từ bỏ cuộc sống vương giả xuất gia tu hành tìm con đường diệt khổ cho chúng sinh. Sau 6 năm tu luyện khổ hạnh và khất thực không Giác ngộ, ông chuyển sang tu trung đạo bằng phương pháp Thiền và Tịnh trong 49 ngày dưới
16. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 15 gốc cây Bồ đề thì quả nhiên giác ngộ. Ông lấy hiệu là Buddaha (Trung Quốc dịch là Phật, có nghĩa là Giác ngộ). Người đời tôn xưng ông là Sakya Muni (Thích ca Mâu ni) nghĩa là nhà hiền triết của xứ Sakya. Các tư tưởng triết học Phật giáo nằm trong khối lượng sách khổng lồ gồm hàng vạn cuốn, được viết bằng cả hai thứ tiếng Pali (Nam Ấn) và Sanskrít (Bắc Ấn) từ thế kỷ III tcn, và được chia thành ba bộ phận gọi là tam tạng (Tripitaka): Tạng kinh (Sutra) ghi lại những lời Phật dạy; Tạng luật (Vinava) ghi các giới luật của Phật giáo; Tạng luận (Sastra) ghi những lời chú giải, luận giải về những vấn đề của Phật giáo do các cao tăng và cao học giả về sau viết. So với các trường phái triết học khác, Phật giáo có ảnh hưởng lớn trên phạm vi thế giới. Ở Việt Nam, suốt gần hai ngàn năm du nhập và phát triển, Phật giáo với cả hai tư cách tôn giáo và triết học đã để lại những dấu ấn sâu sắc trong đời sống văn hóa và tư tưởng Việt Nam. Tư tưởng triết học Phật giáo có nhiều vấn đề. Ph.Ăngghen từng đánh giá, người ta có thể tìm thấy những tư tưởng biện chứng hết sức sâu sắc trong Phật giáo sơ kỳ. Sự phát triển về sau trong các tông phái Đại Thừa và Tiểu Thừa đã làm phong phú thêm rất nhiều những tư tưởng triết học sơ kỳ. Tuy phong phú nhưng những tư tưởng triết học cốt lõi của Phật giáo không ra ngoài phạm vi của những vấn đề khởi thủy về thế giới quan và nhân sinh quan sau: 2.3.1 Những tư tưởng bản thể gồm: - Lý “nhân duyên khởi”: Phật giáo bác bỏ vai trò đấng sáng tạo của Brahman và linh hồn cá thể Atman nhưng thừa nhận luân hồi, nhân quả và nghiệp của Upanisadd mà cho rằng vạn vật trong vũ trụ có nguyên nhân tự thân, không do một đấng thần linh nào tạo ra. Với ý đó Phật giáo có tư tưởng vô thần. Phật giáo giải thích tính đa dạng của tồn tại là do nhân duyên khác nhau tạo ra. Nhân duyên hội thì sự vật sinh, nhân duyên tan thì sự vật mất. Tư tưởng “sinh, trụ, dị, diệt”; “thành,trụ, hoại, không”; “sinh, lão, bệnh, tử” đều do nhân duyên hợp, tan mà ra cả. Lý “nhân duyên khởi” quan hệ chặt chẽ với lý “nhân quả”. Nhân là nghiệp lực. Quả là nghiệp lực đã thành hiện thực nhờ hội đủ duyên. Duyên có thể được xem như những điều kiện để nguyên nhân thành kết quả và ngược lại. Phật giáo coi lý “nhân duyên khởi” cũng như lý “nhân quả” là nguyên lý phổ quát tuyệt đối của mọi tồn tại, không loại trừ đối tượng nào, dù đó là vật vô tri vô giác hay những sinh vật hữu tình cho đến thế giới của Phật cũng không ra ngoài cái lý ấy. Người giác ngộ khác kẻ phàm phu chỉ ở chỗ thấu đạt hay mê mờ cái lý ấy chứ không thể bác bỏ hay tiêu diệt được cái lý ấy. - Tư tưởng “vô ngã” (Anatman), “vô thường” (Amicca): Phật giáo quan niệm vạn vật xung quanh ta và ta cùng vũ trụ đều không vượt qua cái lý vô ngã, vô thường. “Vô ngã” theo nghĩa đen là không có cái ta. Theo nghĩa triết học thì mọi sự vật, hiện tượng đều không có bản chất thường tồn bất biến. Cái gọi là “ngã”, “bản ngã” chỉ là giả. Vạn vật đều không có thực mà chỉ do ảo giác đem lại. Vạn vật do hội đủ nhân duyên thì thành “có”. Cái “có” đó không tự tính mà vốn là “không”. Đây là tư tưởng tiến bộ, cách mạng so với tư tưởng truyền thống Ấn Độ thừa nhận vạn vật có bản chất bất biến. Phật giáo coi con người và vạn vật đều do sự nhóm họp bởi duyên
17. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 16 danh sắc mà có, nhưng danh sắc chỉ hội tụ với nhau trong một khoảnh khắc rồi chuyển sang trạng thái khác, do vậy không có cái ta, cái bản ngã. Có hai quan niệm chia danh sắc thành ngũ uẩn là sắc (vật chất), thụ (cảm giác), tưởng (ấn tượng), hành (tư duy), thức (ý thức) và lục đại là phong (gió, không khí), thủy (nước, chất lỏng), địa (đất, khoáng chất), hỏa (lửa, nhiệt độ), không (khoảng trống), thức (ý thức, tư duy). "Vô thường" là không thường hằng, thường trụ. Phật giáo quan niệm bản chất của tồn tại thế giới là một dòng biến chuyển liên tục, vạn vật đều trôi đi, đều biến đổi đi đến mức chúng hiện ra trước ta chỉ là ảo và giả (maya). Vì biến đổi "vô thường" nên cái thấy là không thật mà chỉ là ảo, là huyễn, là mộng, là bèo bọt, là chớp điện mà thôi. Chỉ trong một satna đã chẳng là nó nữa. Có mà không, không mà có. Vạn pháp "vô thường" nên không có vật này hay vật kia, không có cái gì là tồn tại cả mà chỉ có những danh sắc luôn biến đổi, những trạng thái luôn biến đổi. Không tìm được nguyên nhân đầu tiên và kết quả cuối cùng của thế giới. Thế giới là vô tạo giả. Phật giáo như vậy là đã quá nhấn mạnh sự biến đổi mà phủ nhận sự dứng im tương đối của thế giới. 2.3.2 Những tư tưởng nhân sinh quan gồm: Đây là phần trung tâm, trọng tâm của triết học Phật giáo. Những tư tưởng triết học về thế giới quan nói trên chỉ đóng vai trò nền tảng lý luận cho việc luận chứng những tư tưởng triết học nhân sinh Phật giáo. Triết lý nhân sinh Phật giáo được xây dựng dựa trên cơ sở bác bỏ đấng sáng tạo Brahman nhưng lại tiếp nhận thuyết luân hồi (Samsara) và nghiệp (Karma) của Upanisad. - Luân hồi theo nghĩa đen là bánh xe quay tròn. Nội dung của thuyết luân hồi cho rằng vạn pháp mất ở chỗ này là để sinh ở chỗ khác, khi con người chết đi là để đầu thai vào kiếp khác. Cuộc đời con người và vạn vật như một vòng tròn khép kín theo “sinh, trụ, dị, diệt”; “thành, trụ, hoại, không”; “sinh, lão, bệnh, tử”. - Nghiệp là cái do hành động của ta gây ra. Cuộc đời hiện hữu là gánh chịu những hành vi do kiếp trước gây ra. Sự gánh chịu đó gọi là nghiệp báo. Phật giáo quan niệm nếu làm điều lành, tu nhân tích đức ở kiếp này thì có nghiệp tốt báo ứng điều lành, điều tốt ở đời sau và ngược lại. Nghiệp tạo nên sợi dây nối liền quả này với quả khác. Quá trình vận động của vũ trụ là sự điều chuyển luân hồi theo sự chi phối của nghiệp. Tư tưởng này thể hiện tính biện chứng trong triết học Phật giáo. a. Quan niệm về sự hình thành con người: Phật giáo coi con người là một pháp đặc biệt trong vạn pháp. Con người cũng được tạo nên nhờ ngũ uẩn. Trong con người có hai phần: Phần thể xác tạo bởi nhờ sự hội tụ của phong, thủy, địa, hỏa. Phần tinh thần được tạo bởi thức. Phật giáo thừa nhận có linh hồn, nhưng linh hồn phải trú ngụ trong thể xác, không có linh hồn bất biến, vĩnh hằng. Trong linh hồn chỉ có tàng thức (kho chứa ý thức) là tồn tại vĩnh hằng không tan đi theo sự chết của thể xác. b. Cốt lõi của những tư tưởng nhân sinh quan của Phật giáo tập trung chủ yếu trong “Tứ diệu đế” là luận bàn về đời người. Phải nói rằng, không có một triết lý nào chiêm nghiệm về nỗi khổ của con người thâm trầm và tha thiết như triết học Phật giáo. Theo Phật giáo bản chất con người là khổ. Đối với con người đời là bể khổ, bốn phương đều là bể khổ, nước mắt của chúng sinh nhiều hơn nước của bốn biển, vị mặn
18. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 17 của máu và nước mắt của chúng sinh mặn hơn vị mặn của nước biển. Từ đó, Phật giáo đề ra mục đích tìm con đường diệt khổ cho chúng sinh. Phật tổ dạy rằng: “Này các đệ tử, ta nói cho mà biết, nước ngoài biển khơi chỉ có một vị mặn, đạo của ta đây cũng chỉ có một vị là vị giải thoát”. b.1 Khổ đế (Duhkha - Satya): Phật giáo quan niệm cuộc sống của con người không có gì khác ngoài những ràng buộc, hệ lụy, thiếu tự do. Bởi thế đời người không có gì khác ngoài sự đau khổ, đắng cay. Phật giáo khái quát những nỗi khổ của con người thành “bát khổ”: + Sinh khổ, tức con người sinh ra là khổ. + Lão khổ, tức già yếu là khổ. + Bệnh khổ, tức bệnh tật ốm đau là khổ. + Tử khổ, tức chết là khổ. + Thụ biệt ly khổ, tức yêu thương nhau mà xa nhau là khổ. + Oán hội tăng khổ, tức ghét nhau là khổ, ghét nhau mà hội tụ với nhau tăng thêm nỗi khổ. + Sở cầu bất đắc khổ, tức mong muốn mà không được là khổ. + Thủ ngũ uẩn khổ, tức khổ vì sự tồn tại của thân xác với sự hội tụ của danh sắc. Trong những cái khổ ấy, sự sinh là đầu mối của sự khổ. Bởi có sinh mới có thân xác, mới sinh ra những cái khổ của lão, bệnh b.2 Tập đế hay gọi là nhân đế (Samudaya - Satya): Phật giáo quan niệm mọi nỗi khổ đều có nguyên nhân. Phật giáo đưa ra 12 nguyên nhân. Thập nhị nhân duyên được quan niệm như cái lưới giam chúng sinh trong vòng luân hồi bất tận. Mọi đau khổ đều bắt đầu từ vô minh. Cả 12 nguyên nhân đều có mối quan hệ ràng buộc lẫn nhau dẫn đến thực trạng cay đắng của cuộc sống con người. Mười hai nguyên nhân đó là: + Vô minh (Avidva) là không sáng suốt, không nhận thức được vạn pháp đều chỉ là ảo và giả. Vô minh bao gồm cả việc thừa nhận sự tồn tại thực của con người. + Hành (Samskara) là hành động của ý thức và hành động, là sự giao động của tâm thể hiện sự manh nha của nghiệp. + Thức (Vijnana) Tâm từ chỗ cân bằng, trong sáng trở nên vẩn đục mất cân bằng. Tâm thức đó tùy theo nghiệp lực mà đến các nhân duyên khác để hiện hình thành đời khác. + Danh-sắc (Namarupa) là phối hợp của các yếu tố vật chất và tinh thần. Với loài hữu tình, sự kết hợp danh sắc sẽ sinh ra lục căn: Nhãn, nhĩ, tỵ, thiệt, thân, ý (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân thể và ý thức). + Lục nhập (Sadayatana) là quá trình tiếp với thế giới xung quanh, lục căn tiêp xúc với lục trần: sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp. + Xúc (Sparsa) là sự tiếp xúc, phối hợp giữa lục căn với lục trần và thức. + Thụ (Vedana) là cảm giác do sự tiếp xúc mà sinh ra các trạng thái tình cảm: yêu, ghét, buồn, vui, giận dữ, ưu tư + Ai (Trsna) là yêu thích làm nảy sinh dục vọng, ham muốn. + Thủ (Upadana) là giữ lấy, chiếm lấy do ái mà có.
19. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 18 + Hữu (Braha) là xác định chủ thể chiếm hữu, là hành động tạo nghiệp, là sự tồn tại, là cái đã có. + Sinh (Jati) đã có tạo nghiệp tức có nghiệp nhân thì ắt có nghiệp quả. Đã có hữu tất yếu phải sinh ra ta. + Lão-tử (Jaramarana) đã sinh tất có già và chết. Lão-tử là kết thúc quá trình cũ, đồng thời cũng là tiền đề, là mầm mống cho vòng luân hồi mới của cuộc đời khác. Quá trình ấy là bất tận. Như vậy, Phật giáo quan niệm cội nguồn của bể khổ là vô minh và ái dục. Mọi nguyên nhân của mọi nỗi khổ đều nằm ngay trong bản thân con người. b.3 Diệt đế (Nirnodha- Satya) Phật giáo quan niệm mọi nỗi khổ đều có thể tiêu diệt được. Mục tiêu của diệt đế là nhằm cứu cánh con người bằng diệt khổ chứ không bằng đấu tranh giai cấp, làm cách mạng Diệt khổ về thực chất là diệt vô minh. Bởi “vô minh diệt là hành diệt, hành diệt là thức diệt, thức diệt là danh sắc diệt, danh sắc diệt là lục nhập diệt, lục nhập diệt là xúc diệt, xúc diệt là thụ diệt, thụ diệt là ái diệt, ái diệt là thủ diệt, thủ diệt là hữu diệt, hữu diệt là sinh diệt, sinh diệt là lão-tử diệt”. Vậy diệt đế là để đạt đến trạng thái giải thoát - Niết bàn. Đó là trạng thái không còn đau khổ, không còn ràng buộc, đạt đến tự do, tự tại làm chủ hoàn toàn tâm, ý. Diệt đế cũng là giải thoát, diệt đế cũng là niết bàn. b.4 Đạo đế (Marga-Satya) là con đường đạt đến sự giải thoát, tức con đường phải đi theo để diệt khổ. Phật giáo đưa ra tám con đường tu hành chân chính gọi là “bát chính đạo”: + Chính kiến là sự hiểu biết đúng đắn, nhất là phải có sự hiểu biết đúng đắn về tứ diệu đế. + Chính tư duy là phải có suy nghĩ đúng đắn. + Chính ngữ là phải giữ lời nói chân chính, không vọng ngữ, không dùng ngôn từ bất chính. + Chính nghiệp là phải giữ hành động đúng, làm việc đúng. Gặp tà nghiệp phải tu sửa, cải tạo. Được chính nghiệp phải giữ cho vững. Phải giữ gìn cả thân nghiệp, khẩu nghiệp và ý nghiệp. + Chính mệnh là phải sống trung thực, cư xử đúng đắn, tiết chế dục vọng và giữ gìn các điều răn. + Chính tinh tấn là luôn nổ lực với các khát vọng đúng. Hăng hái tích cực trong tìm kiếm và truyền bá chân lý nhà Phật. + Chính niệm là phải hiểu biết đúng, nhớ và thường xuyên nghĩ tới đạo, thường xuyên niệm Phật. + Chính định là phải tĩnh lặng, tập trung tư tưởng suy nghĩ về tứ diệu đế và "vô ngã", "vô thường". Tám con đường đó thu về thực hiện ba nguyên tắc: Giới, tức giữ các điều kiêng kỵ để con người trở nên trong sạch, thanh tịnh. Người tại gia là thực hiện thập thiện tránh thập ác. Định gồm chỉ và quán. Nhờ chỉ mà mọi nghiệp dừng lại, ngưng đọng không phát triển. Nhờ quán mà trí tuệ minh triết phát sinh. Định làm cho thân, tâm trụ, định, an lạc không bị tán loạn, không bị ngoại cảnh chi phối.
20. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 19 Tuệ hay Huệ là nhờ định mà trí tuệ bát nhã phát sinh. Khi đó con người liền vượt qua bể khổ, đạt tới bờ giác ngộ, chấm dứt vòng luân hồi không còn ham muốn, không còn vọng động. 2.3.3. Đánh giá chung về những giá trị triết học Phật giáo. Trong thực tế có nhiều đánh giá khác nhau về những giá trị tư tưởng triết học Phật giáo: - Ph.Ăngghen cho rằng, những tư tưởng về "vô ngã", "vô thường" của Phật giáo chứa dựng những tư tưởng biện chứng sâu sắc. - Trong triết lý nhân sinh, Phật giáo có nói tới “sự thật đau khổ” của đời người. Có quan niệm cho rằng, đó là tiếng nói của một thứ lý luận bi quan, yếm thế mang nặng tính chất tâm linh nên không thoát khỏi chủ nghĩa duy tâm về cuộc sống con người. Lại cũng có quan niệm cho rằng, hạn chế của triết học nhân sinh của Phật giáo là không đề cập đến những nỗi khổ của áp bức giai cấp, không đề cập đến những biện pháp cách mạng để cải tạo xã hội mà đi vào con đường giải thoát mang tính chất cá nhân, tiêu cực. Nhưng cũng có quan niệm cho rằng, nhân sinh quan Phật giáo đã đề cập tới sự thật nơi cuộc sống của mỗi con người, dù đó là ai đều không thoát sự ràng buộc của sinh - lão - bệnh - tử. Ở đây, Phật giáo đã đặt ra và định hướng giải quyết một vấn đề liên quan tới cuộc sống của mỗi con người và Phật giáo đã có những suy tư rất sâu sắc. Như vậy, về nhân sinh quan thì việc đánh giá giá trị phổ biến của Phật giáo cần đứng trên quan điểm: nó đã phản ánh nhu cầu nào của con người và có ý định giải quyết những vấn đề đó có cần thiết đặt ra cho con người hay không. Đứng ở quan điểm đó, triết học Phật giáo có những đóng góp sâu sắc về mặt tư duy và tư tưởng nhân đạo. - Tóm lại, trong phép biện chứng tự phát của mình, triết học Phật giáo có tư tưởng vô thần nhưng vẫn dựa trên thế giới quan duy tâm chủ quan. Phật giáo ra đời là sự góp thêm tiếng nói sự phản ứng chống lại chế độ phân biệt đẳng cấp nghiệt ngã trong xã hội Ấn Độ cổ đại, đòi quyền bình đẳng, tự do chống lại những bất công xã hội. Triết học Phật giáo nêu lên khát vọng giải thoát cho con người khỏi những bất hạnh và khuyên con người sống đạo đức, từ bi, bác ái nhưng Phật giáo mới chỉ giải quyết những vấn đề nhân bản dưới góc độ nhân bản nhân loại mà chưa đề cập đến nhân bản trong những giới hạn về lịch sử như tính giai cấp, dân tộc Tư tưởng nhân bản của Phật giáo vì thế còn dừng ở mức độ trừu tượng về con người. CHƯƠNG III: TRIẾT HỌC TRUNG QUỐC CỔ ĐẠI Trung Quốc cổ đại là một nước có nền văn minh phát triển phong phú và đa dạng. Triết học Trung Quốc cổ đại là một trung tâm lớn của triết học phương Đông và nhân loại. Thời đại lịch sử này kéo dài từ thiên niên kỷ III tcn đến thế kỷ III tcn. I. KHÁI QUÁT VỀ NHỮNG ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - XÃ HỘI TRUNG QUỐC CỔ ĐẠI.
21. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 20 Trung Quốc có diện tích 9.597.000 km 2, chiếm gần 7% diện tích toàn cầu, có trên 60 dân tộc trong đó dân tộc Hán chiếm 90% dân số cả nước. - Trung Quốc cộng sản nguyên thủy bắt đầu từ thời “Tam Hoàng”, “Ngũ Đế” 2. Theo “Sử ký” của Tư Mã Thiên thì tam hoàng là Thiên Hoàng, Địa Hoàng và Nhân Hoàng. Nhưng theo “Thượng thư đại truyện” thì tam hoàng là Toại Nhân, người phát hiện ra lửa; Phục Hy, người phát hiện ra lưới săn bắt và biết cách chăn nuôi gia súc; Thần Nông, ông tổ của nghề cày cấy, trồng trọt. Sau đó là thời kỳ đồ gốm với các ngũ đế: Hoàng Đế, Chuyên Húc, Đế Cốc, Đường Nghiêu, Ngu Thuấn (Vua Nghiêu truyền ngôi cho vua Thuấn không theo cha truyền con nối) thời kỳ này được tính từ 4477 tcn - thế kỷ XXV tcn. - Xã hội chiếm hữu nô lệ Trung Quốc được hình thành từ nhà Hạ, phát triển qua nhà Ân-Thương đến nhà Chu, tức từ thế kỷ XXV tcn đến thế kỷ III tcn. Đây là thời kỳ xã hội Trung Quốc có rất nhiều biến động: + Ở thế kỷ XXI tcn, nhà Hạ ra đời đánh dấu sự mở đầu của chế độ chiếm hữu nô lệ ở Trung Quốc. Giai đoạn này người Trung Quốc đã biết khai thác, sáng chế, sử dụng các công cụ bằng đồng và đã có dấu hiệu sự ra đời của văn tự. + Ở thế kỷ XVII tcn, Thành Thang lật đổ vua Kiệt của nhà Hạ lập nên nhà Thương đặt kinh đô ở đất Bạc (thuộc tỉnh Hà Nam ngày nay), đến thế kỷ XIV thì dời đô về đất Ân (cũng thuộc tỉnh Hà Nam ngày nay). Thời Ân - Thương nông nghiệp là ngành sản xuất chủ yếu, công cụ bằng đồng được sử dụng rộng rãi, chữ viết đã xuất hiện, thiên văn phát triển. Người Trung Quốc đã biết dùng 12 chi và 10 can để sáng tạo ra lịch phục vụ nông nghiệp. + Ở thế kỷ XI tcn, Chu Vũ Vương lật đổ vua Trụ của nhà Ân - Thương lập nên nhà Chu đưa xã hội chiếm hữu nô lệ Trung Quốc phát triển đến đỉnh cao. Nhà Chu có 37 đời vua, kéo dài gần chín thế kỷ và chia thành hai giai đoạn Tây Chu (1066 tcn - 770 tcn); Đông Chu (770 tcn - 221 tcn). Thời Đông Chu lại chia thành hai thời kỳ Xuân Thu (770 tcn - 475 tcn) và Chiến Quốc (475 tcn - 221 tcn). Thời Tây Chu, chế độ đẳng cấp, tông pháp và trật tự xã hội được duy trì nghiêm nghặt: Thiên tử thống trị toàn bộ đất đai và thần dân. Các chư hầu có quân đội riêng nhưng hàng năm vẫn phải thực hiện chế độ triều cống, triều hội và lệnh chinh phạt của Thiên tử. Toàn xã hội Trung Quốc là một hệ thống ràng buộc nhau không chỉ về huyết thống mà cả về kinh tế, chính trị - xã hội. Thời Đông Chu, chế độ tông pháp dần bị loại bỏ, vương đạo suy vi, bá đạo tiếm quyền Thiên Tử. Mọi lễ pháp, cương thường đạo lý bị đảo lộn. Chư hầu xưng hùng, xưng bá, thôn tính lẫn nhau, chiến tranh triền miên. Đây cũng là hậu quả của sự phát triển sức sản xuất sử dụng công cụ bằng sắt và sự phát triển của các khoa học khác bị kìm hãm bởi chế độ chiếm hữu nô lệ tập quyền: - Thời Xuân Thu có 483 cuộc chiến tranh, từ hàng nghìn nước thời đầu Tây Chu, đến cuối Xuân Thu chỉ còn hơn 100 nước, cục diện Ngũ bá Tề (Hoàn Công) - Tống (Trương Công) - Tấn (Văn Công) - Tần (Mục Công) - Sở (Trang Vương) đua 2 Đây là thời kỳ Cộng sản nguyên thủy, hiện chưa có chính sử, mà chỉ là truyền thuyết.
22. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 21 nhau làm bá chủ thiên hạ. Cuối Xuân Thu có thêm hai nứơc Ngô (Phù Sai) và Việt (Câu Tiễn) cùng tham gia tranh hùng, xưng bá. - Thời Chiến Quốc, Trung Quốc chỉ còn thất hùng Hàn - Ngụy - Tần - Tề - Triệu - Sở - Yên, trong đó Tần là nước mạnh nhất. Cuối thế kỷ III tcn, Tần Doanh Chính sử dụng học thuyết pháp gia của Hàn Phi tử đã lần lượt chinh phục các nước khác và thống nhất Trung Quốc, lập nên quốc gia phong kiến trung ương tập quyền đầu tiên ở Trung Quốc năm 221 tcn. II. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TRIẾT HỌC TRUNG QUỐC CỔ ĐẠI. Từ thời Tam hoàng - Ngũ đế cho đến đầu Đông Chu, Trung Quốc đã xuất hiện các biểu tượng tôn giáo như đế, thượng đế, thiên mệnh, quỷ, thần, âm dương, ngũ hành đã tạo điều kiện cho sự phát triển triết học Trung Quốc trong thời Đông Chu. Thời Đông Chu, về kinh tế có sự tan rã của mô hình kinh tế “tỉnh điền” (sở hữu ruộng đât thuộc về nhà nước, quyền sử dụng ruộng đất được phân chia cho các thành viên công xã thông qua các cơ sở công xã). Sự tan rã này làm xuất hiện một lực lượng chính trị mới - Địa chủ - đối lập với tầng lớp quý tộc thị tộc cũ. Về chính trị - xã hội, đây là thời kỳ phân hóa giai cấp và đấu tranh giai cấp quyết liệt, chiến tranh triền miên. Thực chất đây là giai đoạn chế độ chiếm hữu nô lệ suy tàn, Trung Quốc bắt đầu chuyển sang chế độ phong kiến. Là thời kỳ mà các giá trị đạo đức bị đảo lộn căn bản: cái cũ chưa mất hẳn, cái mới vừa xuất hiện chưa được khẳng định. Thực tế này đã đặt ra một loạt các vấn đề xã hội và triết học buộc các nhà tư tưởng phải lý giải như làm thế nào để thống nhất Trung Quốc? Vì sao thời nào cũng có hưng, vong, trị, loạn? Bản chất con người là gì? Nguyên lý nào chi phối vạn vật? Hành động thế nào để không trái đạo trời, không trái bản tính tiên thiên? Hoàn cảnh kinh tế - chính trị đặc biệt này đã làm nảy sinh hàng loạt các nhà triết học, các trường phái triết học đa dạng, phong phú. Nói chung, triết học Trung Quốc cổ đại có những đặc trưng sau đây: 1 Nó được hình thành rất sớm ngay từ cuối thiên niên kỷ thứ II tcn và phát triển rực rỡ vào thời Đông Chu. 2 Triết học Trung Quốc cổ đại rất phong phú đa dạng và đã đề cập đến hầu hết các lĩnh vực khác nhau của triết học như thế giới quan, nhân sinh quan, nhận thức luận, đạo đức, chính trị - xã hội, lôgíc học, phương pháp trị nước 3 Cuộc đấu tranh giữa duy vật với duy tâm, giữa biện chứng với siêu hình, giữa vô thần với hữu thần dù chủ yếu xảy ra trên phương diện nhân sinh quan nhưng không kém phần gay gắt, phức tạp. 4 Trong mỗi trường phái triết học thường có sự đan xen giữa các yếu tố duy vật, duy tâm, biện chứng, siêu hình, vô thần và hữu thần. Nói chung, triết học Trung Quốc cổ đại có những đóng góp hợp lý vào kho tàng tri thức lịch sử triết học thế giới và đặt nền tảng cho sự phát triển của triết học Trung Quốc sau này. Triết học Trung Quốc cổ đại có ảnh hưởng đến nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam. III. CÁC TRƯỜNG PHÁI TRIẾT HỌC TIÊU BIỂU. 1. Trường phái Âm - Dương gia.
23. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 22 Thời sơ kỳ, Âm -Dương và Ngũ hành là hai trào lưu tách rời nhau, nó cố gắng với quan niệm duy vật chất phác và tư tưởng biện chứng tự phát đã lấy chính tự nhiên để giải thích tự nhiên. Từ khi có sự hợp nhất giữa chúng thì đã làm cho những tư tưởng triết học Âm dương - Ngũ hành mang một tính cách thực tế, có khả năng ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực thiên văn, y học, dự trắc, xã hội học, địa lý, kinh tế, chính trị, Thuyết Âm dương - Ngũ hành có ảnh hưởng sâu rộng và lâu dài trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. a) Tư tưởng triết học Âm - Dương. Có thể khái quát những tư tưởng triết học Âm - Dương sơ kỳ ở những điểm sau: Một là, vạn vật trong vũ trụ từ vô cùng lớn đến vô cùng bé đều bao hàm hai mặt đối lập là Âm và Dương. Sự thống nhất, cân bằng hai thế lực đối lập ấy trong mỗi tồn tại gọi là thái cực. Hai là, Âm và Dương không tồn tại bên cạnh nhau, độc lập tuyệt đối với nhau, mà trái lại chúng có khả năng chuyển hóa cho nhau theo nguyên tắc của sự đắp đổi, hoán vị: Âm chuyển hóa thành Dương và Dương chuyển hóa thành Âm. Ba là, sự chuyển hóa đó là xuất phát từ năng lực vốn có của Âm - Dương, trong đó Âm là cơ sở, Dương là cái được sinh ra từ cơ sở đó: Khi Âm cùng thì Dương khởi và ngược lại; Khi Dương tận thì Âm sinh và ngược lại. “Âm (Dương) cùng” và “Dương (Âm) tận” là khái niệm chỉ sự phát triển của Âm và Dương đã tới tột đỉnh của nó. “Dương (Âm) khởi” và “Âm (Dương) sinh” là khái niệm chỉ sự bắt đầu phát sinh của Âm và Dương. Khi Âm cùng gọi là Thái Âm thì Dương bắt đầu sinh gọi là Thiếu Dương. Ngược lại khi Dương thịnh gọi là Thái Dương thì Âm bắt đầu xuất hiện gọi là Thiếu Âm. Có thể minh họa sơ đồ đó như sau: Vòng tròn lớn là Thái cực; nửa trắng là Thái Dương, nửa đen là Thái Âm, chấm đen ở phần trắng là Thiếu Âm, chấm trắng ở phần đen là Thiếu Dương. Theo cách họa đồ này thì Vòng tròn lớn không thay đổi, Dương tiến đến đâu thì Âm lùi đến đó và ngược lại; Thiếu Âm sinh ra ở phần lớn nhất của nửa trắng, Thiếu Dương sinh ra ở phần lớn nhất của phần đen.  Bốn là, sự biến đổi Âm - Dương không dẫn đến sự phát triển nào cả. Đó chỉ là sự thay đổi giữa hai trạng thái của vạn vật trong vũ trụ: Dương (động), Âm (tĩnh) mà thôi. Thuyết Âm - Dương không phải là thuyết về sự phát triển, mà nhằm duy trì trật tự cân bằng Âm - Dương trong vạn vật, coi đó là trạng thái lý tưởng của tự nhiên, xã hội và con người. Năm là, chu trình biến dịch của vạn vật và vũ trụ theo lôgic sau: Thái cực sinh Lưỡng nghi (Âm - Dương cân bằng); Lưỡng nghi sinh tứ tượng (Thái Âm, Thái Dương, Thiếu Âm, Thiếu Dương); Tứ tượng sinh bát quái (Kiền, Khảm, Cấn, Chấn, Ly, Tốn, Khôn, Đoài); Bát quái sinh 64 trạng thái; 64 trạng thái sinh vạn vật. Vạn vật quy về 64 trạng thái Thái, bỉ, truân v.v. lại quy về bát quái, lại quy về tứ tượng, lại quy về lưỡng nghi, lại quy về thái cực rồi lại quy về Âm - Dương.
24. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 23 b) Tư tưởng triết học Ngũ hành. Thuyết Ngũ hành xuất hiện khoảng thế kỷ XX tcn, chủ nhân của nó là người Hoa Bắc sống trong vùng thảo nguyên Trung Quốc, nhưng chính xác lần đầu tiên phát hiện ra nó ở trong phần V quyển 4 của Kinh Thư dưới cái tên “Hồng phạm” (Khuôn lớn) và “Cửu trù” (Chín phép trị nước). Ở thế kỷ IV tcn Ngũ hành được các nhà triết học vận dụng vào việc giải thích các hiện tượng của đời sống xã hội làm cho nó ngày càng có ý nghĩa quan trọng. Tư tưởng triết học Ngũ hành cho rằng, vạn vật trong vũ trụ đều được cấu tạo từ năm yếu tố xếp theo thứ tự quan trọng là: Thủy (Nước), Hỏa (Lửa), Mộc (Cây cối), Kim (Kim khí). Khi có đủ bốn yếu tố đó là có thể định cư trên một vùng đất (Thổ) nào đó. Thổ là yếu tố cuối cùng nhưng là vấn đề của mọi vấn đề. Có thể khái quát những tư tưởng triết học của Ngũ hành như sau: Một là, các nguyên tố này là khởi nguyên của vạn vật. Vạn vật biến đổi vô cùng, đa dạng đều dược quy về Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Hai là, mỗi yếu tố đều có những đặc tính riêng: Kim là cứng, Trắng, phương Tây Mộc là uyển chuyển, Xanh, phương Đông Thủy là hiểm hóc, Đen, phương Bắc Hỏa là bốc, hăng hái, Đỏ, phương Nam Thổ là bền vững, Vàng, Trung tâm Hoả Ba là, năm yếu tố này không tồn tại biệt Thổ lập tách biệt nhau, mà tồn tại trong mối quan Mộc hệ chế ước sinh, khắc với nhau theo luật tiên Kim thiên: Tương sinh, tức là sự tồn tại của yếu tố này tạo tiền đề, điều Thuỷ kiện cho sự tồn tại và phát triển của yếu tố kia (Kim sinh Thủy, Thủy sinh Mộc, Mộc sinh Hỏa, Hỏa sinh Thổ, Thổ sinh Kim). Tương khắc, tức là sự tồn tại của yếu tố này là sự cản trở, kìm hãm sự tồn tại và phát triển của yếu tố kia (Kim khắc Mộc, Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim). Tương quan này chỉ có một chiều mà không có chiều ngược lại. Bốn là sự tương quan sinh, khắc bao giờ cũng qua Thổ. Thổ giữ vai trò trung gian và thống nhất cho sự tương quan của bốn yếu tố còn lại. Năm là, mỗi hành không là một sự vật, hiện tượng cụ thể nào cả, mà là một khái niệm trừu tượng, nó chỉ thể hiện chất của mình trong mối quan hệ với hành khác. Tùy theo mối quan hệ được xem xét mà chất của nó được thể hiện dưới những hình thức khác nhau. Tóm lại, thuyết Ngũ hành đã khẳng định tính vật chất của thế giới; Vạn vật và thế giới không ở trong trạng thái tĩnh mà ở trong trạng thái động và không tồn tại tách biệt lẫn nhau mà tồn tại trong mối quan hệ mật thiết chuyển lẫn nhau. Tuy nhiên, hạn chế của Ngũ hành là đã coi sự vận động và quan hệ của vạn vật chỉ đi theo chu trình tuần hoàn, lập lại. c) Tư tưởng triết học Âm dương - Ngũ hành. Từ khi hai thuyết Âm - Dương và Ngũ hành hợp nhất với nhau thì chúng có sự bổ túc cho nhau trong quan niệm về sự biến dịch và cấu tạo vạn vật trong thế giới. Chủ nhân của văn minh Âm dương - Ngũ hành - Bát quái là tộc người Bách Việt, nó là kết
25. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 24 quả hòa nhập của cả ba văn minh Ngũ hành, Toán học và Âm - Dương của cả ba tộc người Hoa Bắc, Tam Miêu và Bách Việt. Thuyết Âm - Dương thiên về lý giải nguyên nhân của sự biến dịch. Thuyết Ngũ hành thiên về giải thích cấu tạo của vạn vật trong quá trình biến dịch vô cùng. Các yếu tố của Ngũ hành được quy về Âm - Dương: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ đều có hai loại âm và dương. Ngược lại Bát quái cũng được quy về Ngũ hành: Kiền và Đoài là Kim; Chấn và Tốn là Mộc; Cấn và Khôn là Thổ; Ly là Hỏa; Khảm là Thủy. La bàn Bát quái có năm vòng tròn: giữa là Thái cực, vòng hai là lưỡng nghi, vòng ba là tứ tượng, vòng bốn là bát quái, vòng năm 64 quái. Theo Kinh dịch thì vũ trụ biến dịch từ Vô cực đến Thái cực. Lưỡng nghi: nghi dương ký hiệu là vạch liền ( ), nghi âm ký hiệu là vạch đứt (- -). Ta lấy dương chồng lên dương và lấy âm chồng lên dương sẽ được hai hình tượng Thái Dương (= =) biểu tượng cho lửa và Thiếu Dương ( ) biểu tượng cho kim khí; Ta lại lấy âm chồng lên âm và dương chồng lên âm sẽ được hai hình tượng Thái Âm ( ) biểu tượng cho nước và Thiếu Âm ( ) biểu tượng cho gỗ. Chúng ta lấy dương lần lượt chồng lên Thái Dương, Thiếu Dương, Thái Âm, Thiếu Âm và sau đó lấy âm lần lượt chồng lên Thái Âm, Thiếu Âm, Thái Dương, Thiếu Dương ta sẽ được hình tượng của Bát quái: Kiền là Trời ( ), Ly là lửa ( ), Cấn là núi ( ), Tốn là gió ( ), Khôn là đất ( ), Khảm là nước ( ), Đoài là đầm ( ), Chấn ( ) là sấm. Mỗi quẻ có ba vạch gọi là ba hào. Hào trên là hào hạ tượng trưng cho đất - âm; hào giữa là hào trung tượng trưng cho người; hào dưới là hào thượng tượng trưng cho trời - dương. Lấy mỗi quẻ trong tám quẻ ấy lần lượt chồng lên cả tám quẻ sẽ tạo ra 64 quẻ kép. Mỗi quẻ kép có 6 hào, ba hào trên là ngoại quẻ, ba hào dưới là nội quẻ. Trong thế giới dù khác nhau đến mức nào cũng quy về 64 quẻ ấy. Khi cần dự báo lành hay dữ người ta xem sự kiện đó ứng với quẻ nào và đọc quẻ đó. Tùy đối tượng nghiên cứu mà việc ứng dụng mỗi quẻ đơn và mỗi quẻ kép nhận những ý nghĩa cụ thể khác nhau. Chẳng hạn theo Hà Đồ thì: - Kiền là trời, hướng Nam, số 1, dương; - Khôn là đất, hướng Bắc, số 8, âm; - Khảm là nước, hướng Tây, số 6, âm; - Ly là lửa, hướng Đông, số 3, dương; - Đoài là đầm, hướng Đông Nam, số2, âm; - Chấn là sấm, hướng Đông Bắc, số 4, âm: - Tốn là gió, hướng Tây Nam, số 5, dương; - Cấn là núi, hướng Tây Bắc, số 7, dương. Từ 1-4 tức từ Kiền đến Chấn là đi thuận; từ 5-8 tức từ Tốn đến Khôn là đi nghịch. 1. Kiền (Nam) Đoài (Đnam).2 5.Tốn (T.nam)  Chấn (Đ.bắc).4 7.Cấn (T.bắc)
26. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 25 8 Khôn (Bắc) Hoặc: Cửu Dương (số 9) là Nam, Cương, Thiện, Đại, Chính, Thành, Thực, Quân tử, Phú. Lục Âm (số 6) là Nữ, Nhu, Ac, Tiểu, Tà, Ngụy, Hư, Tiểu nhân, Bần. Hoặc: số 9 là thái dương, mùa hạ; Số 6 là thái âm, mùa đông; Số 7 là thiếu dương, mùa xuân; Số 8 là thiếu âm, mùa thu; 5 và 10 là thái cực Ngũ hành giải thích Thổ thắng Thủy vì đất thấm và ngăn được dòng Nước; Thủy thắng Hỏa do nước lạnh làm hạ nhiệt và tắt lửa; Hỏa thắng Kim do lửa nóng làm nóng chảy và biến dạng kim loại; Kim thắng Mộc do kim khí có thể cưa, chặt cây cối; Mộc thắng Thổ do rễ cây ăn vào đất quá trình cứ thế lặp lại. Tùy theo lĩnh vực ứng dụng và đối tượng nghiên cứu mà mỗi yếu tố của Ngũ hành nhận các nội dung cụ thể khác nhau. Chẳng hạn, theo Hà Đồ thì Thuỷ là số 1 và 6, nằm hướng Bắc; Hỏa là số 2 và 7, nằm ở hướng Nam; Mộc là số 3 và 8, nằm ở hướng Đông; Kim là số 4 và 9, nằm ở hướng Tây; Thổ là số 5 và 10, nằm ở Trung tâm Có thể nêu một bảng ví dụ sau: (Xem bảng phụ lục cuối sách). Hiện nay còn có nhiều cách đánh giá khác nhau, thậm chí đối lập nhau trong việc nhận định chân giá trị phổ biến của những tư tưởng triết học trong thuyết Âm dương - Ngũ hành, nhưng khó bác bỏ các nhận định sau: Thuyết Âm dương - Ngũ hành đã thể hiện trình độ tư duy triết học khái quát rất cao của người Trung Quốc cổ đại. Họ luôn truy tìm cội nguồn khởi nguyên của vạn vật và đã đạt đến sự thống nhất tính đa dạng của vũ trụ ở 64 trạng thái. Những khái niệm Âm, Dương, Thái cực, Lưỡng nghi, Tứ tượng, Bát quái, Trùng quái là kết quả của quá trình tư duy khái quát hóa vạn vật để trở về với cái nguyên lý phổ quát của mọi tồn tại. Trên bình diện triết học, có thể quan niệm Âm, Dương, Thái cực, Lưỡng nghi, Tứ tượng, Bát quái, Trùng quái và Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ không chỉ là những khái niệm, những phạm trù triết học khái quát những thuộc tính thống nhất, bản chất của tồn tại mà còn đạt đến giá trị của hệ thống các khái niệm, phạm trù trong tính thống nhất chỉnh thể, phản ánh tính thống nhất của tồn tại. Giá trị lịch sử cũng như giá trị phổ biến của thuyết Âm dương - Ngũ hành thể hiện rất rõ qua những ứng dụng nó trong các lĩnh vực chuyên sâu như Thiên văn, Lịch pháp, Y học dự trắc, Xã hội học của Trung Quốc từ thời cổ đại cũng như sau này đã đạt đến những phán đoán chính xác, đôi khi vượt thời đại. Ngày nay, trong tư tưởng và văn hóa nhân loại, thuyết Âm dương - Ngũ hành vẫn là một trong những triết học được giới nghiên cứu chú ý khai thác. Trong quá trình giao lưu tư tưởng văn hóa Đông-Tây thì Âm dương - Ngũ hành đã bộc lộ những giá trị tư tưởng triết học sâu sắc của người phương Đông. Do giao lưu tư tưởng và văn hóa với Trung Quốc trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc, người Việt Nam cũng đã tiếp thu những tư tưởng triết học Âm dương - Ngũ hành một cách sáng tạo, vận dụng khá phổ biến trong sinh hoạt cuộc sống của mình trên nhiều bình diện khác nhau: thiên văn, y học, xã hội học, kiến trúc, văn hóa 2. Trường phái Nho gia. Nho gia là một trong ba trường phái triết học lớn nhất thời Trung Quốc cổ đại (cùng với Đạo gia và Mặc gia). Trong hai ngàn năm phong kiến Trung Quốc cũng như
27. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 26 các triều đại phong kiến của các nước vùng Á Đông như Nhật Bản, Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu sắc của những tư tưởng Nho học. Nho giáo ra đời từ thế kỷ VI tcn cho tới sự phát triển sau đó 2000 năm đã có những bổ sung, hoàn thiện nhưng về bản chất những quan niệm triết học của Nho giáo thì đã được hình thành ngay từ thời cổ đại. Nho giáo được Khổng tử lập ra thời Xuân Thu, thời kỳ này chỉ nên gọi là Khổng học hay Nho học mới đúng. Học thuyết của ông được Mạnh tử và Tuân tử tiếp tục hoàn thiện ở thời Chiến Quốc, thời kỳ này gọi là Khổng gia hay Nho gia. Học thuyết của Khổng tử chỉ thực sự trở thành một tôn giáo phải kể từ Đổng Trọng Thư trở đi. Khổng tử được các học trò tôn xưng là bậc “chí thánh tiên sư, vạn thế sư biểu”. Mạnh tử cũng được tôn xưng là bậc “nhị thánh” của Nho giáo. Kinh sách Nho giáo thường được kể đến là tứ thư và ngũ kinh. Tứ thư gồm bốn cuốn: Luận ngữ, Đại học, Trung dung, Mạnh tử . Trong hệ thống tứ thư thì “luận ngữ” thường được coi là sách quan trọng nhất để nghiên cứu về tư tưởng của Khổng tử. Đây là cuốn sách do các học trò của Khổng tử ghi chép những lời thầy dạy mình khi thầy còn tại thế. Ngũ kinh gồm năm cuốn: Kinh Thư, Kinh Thi, Kinh Lễ, Kinh Dịch và Kinh Xuân Thu. Trong hệ thống ngũ kinh, theo tương truyền “kinh Xuân Thu” do chính Khổng tử biên soạn. Theo “Sử ký” của Tư Mã Thiên thì người đời sau khen Khâu hay chê Khâu là căn cứ vào kinh Xuân Thu. Theo tương truyền, Khổng tử cũng là người đã chỉnh lý, biên soạn các bộ kinh Thư, kinh Dịch Ông đã bổ sung vào kinh Dịch mười thiên (gọi là thập dực). Như vậy, Khổng tử là bậc đại trí thức đương thời, ông thông thái mọi tri thức hiện có của người Trung Quốc cổ đại và tập hợp thành một hệ thống. a). Những tư tưởng triết học cơ bản của Nho giáo cổ đại. Trung tâm của tư tưởng triết học Nho giáo cổ đại không là những tư tưởng triết học về bản thể, về vũ trụ. Mối quan tâm hàng đầu của Khổng tử không phải là đạo Trời, mặc dù một số lần ông có nhắc đến Thiên mệnh và nói đến quỷ thần. Điều mà Khổng tử đặc biệt chú ý giải quyết là những vấn đề triết học về đạo Người (Nhân đạo). Nói theo ngôn ngữ hiện đại thì điều Khổng tử quan tâm là những quan niệm triết học về xã hội con người. Có lần học trò hỏi ông về quỷ thần và cuộc sống của con người sau khi chết, ông trả lời ”Kính quỷ thần nhi viễn chi” (quỷ thần chỉ nên kính trọng nhưng chớ có gần); rằng “hãy đợi đến khi chết cũng chưa muộn”; rằng “đạo người chưa biết sao tỏ được việc quỷ thần” Điều này cho thấy Khổng tử nặng lo đạo Người hơn đạo Trời và việc quỷ thần. Điều ấy cũng phản ánh những ảnh hưởng chính trị - xã hội của thời Xuân Thu đặc biệt rõ nét trong triết học Khổng tử. Có quan niệm đánh giá không coi Khổng tử là nhà triết học mà chỉ xem ông như một nhà giáo dục, một người dạy học, một quân sư về chính trị đương thời. Quả là Khổng tử đã từng là thầy dạy học và nêu tấm gương sáng cho đạo làm thầy mãi muôn đời sau. Ông cũng đã từng làm chính trị, làm quan, làm tể tướng trong một thời gian ngắn và ông đúng là người đã đào tạo nhiều nhà chính trị xuất sắc đương thời cũng như sau này. Ông có những tư tưởng chính trị độc đáo, tạo ra nền tảng quan niệm về chính trị quân chủ trung ương tập quyền vùng Á Đông mãi về sau này. Có thể khái quát những tư tưởng triết học của Khổng tử cũng như của Nho giáo nói chung ở những điểm sau:
28. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 27 Một là: Phương pháp luận định hướng tiếp cận giải quyết những vấn đề xã hội của Nho giáo không xuất phát từ việc phân tích cơ sở kinh tế của xã hội. Nho giáo quy toàn bộ quan hệ xã hội về những quan hệ chính trị - đạo đức, coi đó là quan hệ nền tảng của đời sống xã hội. Đồng thời, Nho giáo lại quy những quan hệ chính trị - đạo đức của xã hội vào ba mối quan hệ chính trị - đạo đức cơ bản: Vua - Tôi; Chồng - Vợ; Cha - Con. Quan hệ thứ nhất thuộc quan hệ quốc gia, hai quan hệ sau thuộc quan hệ gia đình. Điều này chứng tỏ Nho giáo coi quan hệ gia đình là quan hệ nền tảng của xã hội. Quan hệ gia đình Trung Quốc cổ đại mang tính chất tông tộc, dòng họ. Ba quan hệ ấy gọi là “tam cương” của xã hội. Xã hội trị hay loạn trước hết thể hiện ở việc có giữ vững được tam cương hay không. Hai là: Lý tưởng xã hội của Nho giáo là hướng tới một xã hội “đại đồng”. Khái niệm “xã hội đại đồng” của Nho giáo không phải là một xã hội đặt trên nền tảng của một nền sản xuất phát triển cao, mà là một xã hội “an hòa”. Trong đó sự an hòa được đặt trên nền tảng của sự “công bằng” xã hội. Công bằng Nho giáo không là sự “cào bằng” tiểu nông, mà là công bằng trên cơ sở địa vị xã hội của mỗi cá nhân, mỗi dòng họ. Ba là: Phương thức để duy trì trật tự công bằng của xã hội theo quan niệm Nho giáo là phải nêu cao “Chính danh”. “Chính danh” nghĩa là mỗi người cần nhận thức và hành động theo cương vị, địa vị của mình: vua cho ra vua, tôi phải ra tôi; chồng phải ra đạo chồng, vợ phải ra đạo vợ; cha ra cha, con phải ra con v.v Nếu mọi người không “Chính danh” thì xã hội trở nên loạn lạc. Không thể có một xã hội trị bình mà nguyên tắc “Chính danh” bị vi phạm. Nội dung cơ bản của “Chính danh” là chính sách dùng người sao cho phù hợp nhằm xây dựng một xã hội thái bình thịnh trị. Có thể khái quát nội dung cơ bản của “Chính danh” như sau: Tài đức phải phù hợp tương xứng với chức vụ được giao; Ai ở địa vị nào phải làm tròn trách nhiệm và giữ phận ở địa vị ấy, không được hưởng quyền lợi cao hơn địa vị của mình; Mọi người phải làm đúng vị trí, cấp bậc và chức danh của mình, không ở vị trí đó thì không mưu tính việc của vị trí đó (Bất tài kỳ vị, bất mưu kỳ chính. Danh bất chính tắc ngôn bất thuận, ngôn bất thuận tắc sự bất thành, sự bất thành tắc lễ nhạc bất hưng); Lời nói và hành động phải phù hợp nhau, không được nói nhiều làm ít, không được lời nói thì kính cẩn mà trong bụng thì không ; Phải dùng người hiền tài mà giúp nước, không kể người đó thân hay sơ. Nếu thấy người giỏi hơn mình phải nhường địa vị, không nhường tức là “ăn cắp địa vị” v.v Bốn là: Đê thực hiện “Chính danh” xã hội phải có một nền giáo dục tốt: mỗi người phải tự giáo dục và được giáo dục. Có giáo dục và tự giáo dục thì mỗi người mới biết phận vị của mình mà nhìn nhận hành động trong cuộc sống cho dúng. Tuy nhiên, sự giáo dục của Nho giáo không hướng vào phương diện kỹ nghệ và kinh tế mà hướng vào việc giáo dục những chuẩn mực chính trị - đạo đức đã hình thành từ ngàn xưa được nêu gương sáng trong cổ sử. Giáo dục nhằm xây dựng nên những mẫu người Kẻ sĩ, Đại trượng phu, Quân tử sống khuôn mẫu theo các nội dung “quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử”. Năm là: Những chuẩn mực giá trị chính trị - đạo đức mà Nho giáo đề cao là Nhân-lễ-nghĩa-trí-tín gọi là ngũ thường, trong đó nhân giữ vị trí đứng đầu. Giữ lễ, nghĩa, trí, tín mà thiếu lòng nhân, những cái đó chỉ mang ý nghĩa hình thức thiếu cái
29. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 28 chân thực. Khổng tử lên án những hành vi như thế. Cốt lõi của nhân là tình yêu thương con người. Nhân là ái nhân; Là coi người như mình, cái gì mình không muốn thì không muốn cho người, cái gì mình muốn thì cũng muốn cho người (kỷ sở bất dục vật thi ư nhân); Là mình muốn lập thân phải giúp người khác lập thân, mình muốn thành đạt phải giúp người khác thành đạt (kỷ dục lập nhi lập thân, kỷ dục đạt nhi đạt nhân); Có nhân là phải tôn trọng các nguyên tắc của xã hội (khắc kỷ phục lễ vi nhân). Lễ có những nội dung chủ yếu là: Lễ nghi, chế độ chính trị và quy phạm đạo đức của nhà Chu; Trên, dưới ngôi thứ phải rõ ràng; Mọi việc làm phải đâu ra đấy và khi hành lễ phải thành kính. Lễ là cơ sở của mọi suy nghĩ, hành động. Không phải lễ thì không nhìn, không nghe, không nói, không hành động; Tác dụng của lễ là lấy hòa làm quý (lễ chi dụng, hòa vi quý), điều hòa các mâu thuẫn (an bần nhi lạc, bần nhi vô oán - nghèo mà vui, an phận không oán trách). Nhân, Lễ có quan hệ khăng khít nhau, thâm nhập vào nhau, làm tiền đề cho việc xác định nội dung của nhau. Trong đó nhân là nguồn gốc, nội dung của lễ (không có nhân làm chi có lễ); Lễ là hình thức của nhân, nhân muốn biểu hiện phải thông qua lễ; “Chính danh” là con đường đạt tới điều “Nhân” Ngoài những giá trị chuẩn mực chính trị - đạo đức nói trên, Nho giáo còn đề cập tới hàng loạt những giá trị chuẩn mực khác như Trung, Hiếu, Tiết Nhưng, con người mà Nho giáo cổ đại, nhất là Khổng tử quan niệm không là con người nhân loại mà là con người tông tộc, dòng họ. Sáu là: Vị trí con người trong Nho giáo là như nhau nhưng tư thế là khác nhau. Trong tư tưởng của Khổng tử và Mạnh tử con người là nạn nhân của số mệnh, thiên mệnh. Con người trong tư tưởng của Tuân Tử là chống lại định mệnh, cải tạo số phận của mình và biết được mệnh trời để sử dụng nó. Tuân Tử cho rằng, trời có thời của trời, đất có tài sản của đất, người có việc của người. Người có thể ngang với trời và đất. Bỏ cái mình có thể ngang với trời đất mà muốn ngang với trời đất là mê lầm. Với Đổng Trọng Thư thì Nho giáo là chiếc vòng kim cô đặt trên đầu con người, nhất là đối với phụ nữ. Bảy là: Do hạn chế lập trường giai cấp, Khổng tử cho rằng chỉ quân tử mới có đức nhân, kẻ tiểu nhân không thể có nhân; Mạnh tử lại quy định người lao lực phải phục tùng người lao tâm, người lao tâm trị người lao lực; Với Đổng Trọng Thư ông ta đã hạ thấp nhân phẩm của người lao động và phụ nữ xuống hạng hạ ngu cùng tồn tại với thánh nhân và trung nhân. Mặt khác, do hạn chế lịch sử nên Nho giáo chỉ dưa ra được những giải pháp duy tâm cải lương nhằm cứu vãn tình hình xã hội theo lập trường hoài cổ và duy trì chế độ đẳng cấp. b). Đánh giá về những quan điểm chính trị - xã hội của Nho giáo. Do không xuất phát từ cơ sở kinh tế của xã hội để giải thích và giải quyết các vấn đề xã hội nói chung nên bất luận thế nào Nho giáo cũng rơi vào quan niệm duy tâm về lịch sử. Nhất là ở Đổng Trọng Thư thì Nho giáo là duy tâm thần bí và gia tăng tính nghiệt ngã trong đời sống xã hội. Thời Nam-Bắc triều Nho giáo kết hợp với Đạo giáo trở thành Huyền học Thời nhà Tống sự kết hợp Nho giáo với Phật giáo tạo nên Tống Nho hay còn gọi là Lý học với hai phạm trù cơ bản là “lý” và “khí”. Thời nhà Minh, Vương Thủ Nhân đã duy tâm hóa Nho giáo một lần nữa tạo nên Tâm học.
30. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 29 Quan niệm duy tâm về lịch sử đó vẫn tồn tại hàng ngàn năm ở các nước Á Đông. Việc áp dụng học thuyết Nho giáo vào quản lý xã hội đã có nhiều trường hợp thành công trong duy trì trật tự xã hội phong kiến. Có được điều đó là nhờ xã hội truyền thống Á Đông về cơ bản không có các cuộc cách mạng trong lực lượng sản xuất, trong kinh tế. Tính tất yếu của sự quy định từ nền tảng kinh tế đối với xã hội về cơ bản là biểu hiện không rõ nét. Ở Á Đông, để tạo ra sự thống nhất trong xã hội trước hết không phải là nền tảng kinh tế (nhất là với các nước kinh tế tiểu nông, phân tán), mà được dựa trên cơ sở của việc nắm chắc, thống nhất xã hội về nền tảng chính trị - đạo đức mà thôi. Dù duy tâm nhưng Nho giáo đặc biệt coi trọng các giá trị chính trị - đạo đức. Trong những giá trị ấy, ngoài những hạn chế về đẳng cấp, giai cấp nó vẫn có những ý nghĩa nhân loại nhất định. Nhiều ý nghĩa giá trị của những chuẩn mực đạo đức Nho giáo được quần chúng nhân dân sử dụng trong nền tảng đạo đức của mình. Có thể nói Nho giáo vào Việt Nam từ thế kỷ II tcn, nhưng chỉ bắt đầu truyền bá có nề nếp là từ thế kỷ I scn. Thời kỳ Bắc thuộc (111 tcn - 938 scn) Nho giáo ảnh hưởng chưa lớn trong nhân dân, mà chỉ là công cụ cai trị của giai cấp thống trị. Cuối thời Lý - Trần Nho giáo mới có vai trò quyết định trong triều đình và ảnh hưởng lớn trong nhân dân. Thời Lê - Nguyễn, Nho giáo được đưa lên địa vị độc tôn trong đời sống tinh thần xã hội và ảnh hưởng sâu sắc đến nền văn hóa Việt Nam. Ngày nay chúng ta đang rất cần giữ thế ổn định của xã hội - điều mà Nho giáo hàng ngàn năm đeo đuổi, suy tư rất nhiều về phương cách thực hiện mục tiêu ổn định ấy - việc nghiên cứu Nho giáo góp phần đáp ứng thực tiễn cấp bách ấy. c. Các đại biểu tiêu biểu của Nho giáo cổ đại. 1. Mạnh tử (372 - 289 tcn) Ông tên thật là Mạnh Kha, tự là Tử Du, người nước Lỗ, là học trò của Tử Tư (Khổng Cấp cháu nội của Khổng tử). Ông được tôn xưng là bậc nhị thánh của Nho giáo. Khuếch đại những yếu tố duy tâm trong học thuyết của Khổng tử, ông đưa Nho học thành học thuyết duy tâm tiên nghiệm, biến tính duy vật thô sơ chất phác của Ngũ hành thành thuyết đạo đức thần bí: Thần Mộc là nhân, Thần Kim là nghĩa, Thần Hỏa là lễ, Thần Thủy là trí, Thần Thổ là tín. Nhân- lễ- nghĩa-trí là từ tâm mà ra. Thần Thổ đứng giữa và có mặt ở khắp nơi. Nhận thức luận của ông có tính duy tâm tiên nghiệm. Theo ông có “lương tri” (không lo mà biết), có “lương năng” (không học mà làm được). Vạn vật đều ở trong ta. Con đường, biện pháp và mục đích của nhận thức là tận tâm, tri tín, tri thiện. Ông tách rời nhận thức cảm tính với nhận thức lý tính, phủ nhận vai trò của nhận thức cảm tinh và đề cao tư duy lý tính. Như vậy, theo ông thì con người không phải đi tìm chân lý ở thế giới vật chất mà chỉ cần trở về với cái nội tâm chủ quan bên trong của mình. Ông phát triển quan niệm Nhân của Khổng tử thành học thuyết Nhân chính với các nội dung cơ bản là: Bớt hình phạt, nhẹ thuế khóa tạo cho mỗi người dân có một sản nghiệp để phụng dưỡng bố mẹ và nuôi nấng vợ con, bởi theo ông, hằng sản mới hằng tâm; Dạy đạo đức trung hiếu, lễ nghĩa cho dân, tạo cho xã hội một sự hòa hợp; Coi trọng dân, dân là đáng quý, sau đó là xã tắc, vua là cuối cùng. Dân trong quan niệm của Khổng tử chỉ là đối tượng được yêu thương, dân trong quan niệm của Mạnh
31. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 30 tử không chỉ là đối tượng được yêu thương mà còn là đối tượng đáng kính trọng và có quyền hành. Nhưng hạn chế là ông đã chia thành người lao tâm và người lao lực, trong đó coi người lao tâm có quyền trị người lao lực; người lao lực phải phục tùng và nuôi người lao tâm. Đề xuất mối quan hệ này ông biện hộ cho sự thống trị áp bức. Ông chủ trương thực hiện đường lối chính trị lấy nhân nghĩa làm gốc. Cơ sở của chủ trương này xuất phát từ chỗ ông coi bản chất của con người là thiện. Ông đưa ra Tứ đoan hay Thiện đoan coi đó là bốn thuộc tính vốn có bẩm sinh của con người: Ai cũng có lòng yêu thương nên lấy nhân mà cảm hóa; Ai cũng có lòng yêu ghét nên lấy nghĩa mà điều chỉnh; Ai cũng có lòng cương kính nên lấy lễ mà giáo hóa; Ai cũng có lúc thị phi nên lấy trí mà phân biệt đúng sai. Theo ông, dùng bạo lực thì mau thắng nhưng không bền, muốn trị quốc lâu dài thì phải dùng đức. Nội dung của chủ trương này là thực hành điều nhân, bảo vệ dân, chống lại quan điểm của Pháp gia, trọng hòa bình ghét chiến tranh, trọng lợi ích chung ghét lợi ích riêng, mọi người hãy trở về với thiện tâm của mình. Đường lối chính trị này vừa toát lên tính nhân bản, vừa toát lên quan niệm duy tâm không tưởng của ông. 2. Tuân Tư (325 - 238 tcn) Ông tên thật là Tôn Huống, tự là Khanh, người nước Triệu. Ông đại điện cho giai cấp địa chủ đang phát triển và là nhà duy vật kiệt xuất của Trung Quốc cổ đại. Ông phát triển những mặt duy vật trong tư tưởng của Khổng tử đề xuất mối quan niệm mới về mối quan hệ giữa trời và đất: Nhân - thiên - địa là ba bộ phận cấu thành của vũ trụ, mỗi lĩnh vực có quy luật vận động và chức năng riêng của nó. Sự vận động của trời và tự nhiên tồn tại khách quan không phụ thuộc vào con người. Trời, đất, thiên mệnh không quyết định, không can thiệp vào công việc của con người. Con người gặp lành hay dữ, vận nước thịnh hay suy, yên hay loạn đều do con người làm ra. Ông nhìn thấy sự kết hợp giữa văn hóa với yếu tố mê tín trong hành vi tôn giáo. Ông phủ định quan niệm tôn giáo thần bí. Theo ông, chính tâm lý sợ hãi và ảo giác con người sinh ra quỷ thần. Trên cơ sở thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới và để nắm được bản chất của thế giới sự vật, hiện tượng con người phải biết dựa vào các giác quan và phải có sự suy tư của tâm ông chủ trương đường lối trị nước kết hợp Nho gia với Pháp gia “lễ, pháp kiêm trị”. Theo Tuân Tử, bản chất con người là ác, nguồn gốc của ác là do ham muốn, dục vọng. Do vậy, phải có lễ nghĩa, khuôn phép hình phạt để ngăn ngừa tính ác bẩm sinh, chủ trương dùng lễ và pháp thay chuyển ác thành thiện. 3. Đổng Trọng Thư (179 - 104 tcn) Tư tưởng triết học của Đổng Trọng Thư không xếp vào triết học Trung Quốc cổ đại, song nó có nhiều vấn đề liên quan và ảnh hưởng khá phổ biến ở Việt Nam nên xin được giới thiệu một số nội dung tư tưởng triết học khái quát của ông ở đây. Ông là người lập nên Hán Nho ở thời Tây Hán (206 -25 tcn) và từ Đông Hán (25 tcn - 220 scn) trở đi nó là hệ tư tưởng chính thống của các triều đại phong kiến Trung Quốc. Tư tưởng triết học của Hán Nho khác nhiều so với Nho giáo cổ đại. Quan niệm chính trị - xã hội - đạo đức nặng nề đẳng cấp nếu không nói là khắc nghiệt. Thế giới quan mang tính duy tâm, thần bí phục vụ cho chế độ phong kiến trung ương tập quyền nhà Hán. Về thế giới quan, ông duy tâm và thần bí hóa những quan niệm của Khổng tử và Mạnh tử về các mối quan hệ xã hội. Ông đưa ra thuyết “thiên nhân cảm ứng” và
32. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 31 xây dựng hệ thống thần học phong kiến với “tứ quyền trời trao”: Thần quyền, Quân quyền, Phu quyền, Phụ quyền nhằm tập trung mọi quyền hành vào tay nhà vua. Về học thuyết chính trị - xã hội, ông chia dân cư thành ba hạng người Thánh nhân là bậc thượng trí toàn thiện không có tính; Trung nhân là hạng người cao không như Thánh nhân, thấp không như Hạ ngu, có tính cần phải dạy dỗ mới thành thiện; và Hạ ngu là hạng người toàn ác, không có tính. Do vậy, Thánh nhân và Hạ ngu là hai hạng người không phải dạy. Trên cơ sở hệ thống hóa Nho giáo cổ đại về mối quan hệ của xã hội và bản chất con người, Đổng Trọng Thư xây dựng hệ thống các phạm trù “ngũ luân” quân, phu, phụ, huynh đệ, bằng hữu (vua - tôi, chồng - vợ, cha - con, anh - em, bạn - bạn); “tam cương” quân, phu, phụ; “ngũ thường” nhân, nghĩa, lễ, trí, tín để quản lý xã hội và giáo hóa con người. Trong Ngũ luân, đặc trưng của quan hệ quân là “Trung”; đặc trưng của quan hệ phu là “Tiết” và nhiều quy định khác với người vợ như ”tam tòng” “tứ đức” ; đặc trưng của quan hệ phụ là “Hiếu”; đặc trưng của quan hệ huynh đệ là “Đệ”; đặc trưng của quan hệ bằng hữu là “Thành” và “Tín”. Những điều này đã được Khổng - Mạnh đề cập đến theo quan hệ hai chiều, mang tính nhân đạo, tiến bộ. Khổng tử nói “Nhà vua sai khiến bề tôi thì lấy điều lễ, bầy tôi thờ vua thì lấy điều trung”, “cha thì nhân từ, con thì có hiếu”. Đổng Trọng Thư đã gạt bỏ những điểm tiến bộ, nhân đạo đó và đưa vào quan hệ một chiều từ dưới lên rất khắc nghiệt. Điều này đã tạo sự tùy tiện cho bề trên và tạo ra một quy luật đạo đức phi lý, phi nhân bản. Đên thời Tống với quan niệm của Chu Đôn Di, Trình Hạo, Trình Di, Chu Hy tư tưởng đó càng trở nên nghiệt ngã, đẩy con người đến ngu trung, ngu hiếu (Quân xử thần tử thần bất tử bất trung, phụ xử tử vong tử bất vong bất hiếu). Từ ngũ luân rút lại ba mối quan hệ tam cương: Vua là rường cột của bề tôi, Chồng là rường cột của vợ, Cha là rường cột của con. Trên thực tế tam cương chỉ nhằm đạt mục đích cao nhất là “trung quân”, thể hiện tính tập trung, tính chuyên chế của chế độ phong kiến trung ương tập quyền ở Trung Quốc. Con người phải có đủ ngũ thường để thực hiện tam cương. Trong ngũ thường thì nhân, nghĩa, lễ là cái cốt lõi. Nhân là vị trí trung tâm của ngũ thường. Ở đây thấy rõ Nho giáo thường chú trọng đến đức mà ít chú trọng đến tài, trí. Tam cương và ngũ thường gọi tắt là “Cương thường”. 3. Trường phái Đạo gia. Lão Tử tên thật là Lý Nhĩ, tự là Đam sống cùng thời với Khổng tử, sinh ra ở nước Sở và sáng lập ra học thuyết “Đạo” dưới thời Xuân Thu. Học thuyết của ông được Dương Chu và Trang Chu hoàn thiện, phát triển dưới thời Chiến Quốc. a) Triết học Lão Tử. Những tư tưởng triết học của Đạo tập trung trong hai cuốn “Đạo đức kinh”của Lão Tử và “Nam hoa kinh” của Trang Tử. Có thể khái quát những tư tưởng triết học đó ở một số điểm cơ bản sau: Một là: Theo Lão Tử thì Đạo là bản nguyên của mọi hiện hữu của thế giới. Ông nói “Đạo sinh một, một sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vạn vật”. Đạo sinh ra tất cả và tất cả quy về đạo. Đạo là bản nguyên đầu tiên.
33. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 32 Đạo là cái vô hình, hiện hữu là “có”. Giữa Đạo và Hiện hữu không có sự tách rời tuyệt đối. Đạo tồn tại như bản chất của mọi hiện hữu. Mọi hiện hữu là biểu hiện của Đạo. Đạo là nguyên lý thống nhất của mọi tồn tại. Đạo là nguyên lý vận hành của mọi hiện hữu. Đạo là đạo pháp tự nhiên, đạo là tên gọi khác của quy luật tự nhiên. Hai là: Những tư tưởng biện chứng trong triết học Lão Tử biểu hiện ở một số điểm sau: Mọi hiện hữu đều biến dịch khôn cùng. Sự biến dịch này theo nguyên tắc bình quân (luôn giữ cho vận động được thăng bằng theo một trật tự điều hòa tự nhiên, không có cái gì thái quá, không có cái gì thiên lệch hay bất cập) và phản phục (Mọi vật biến hóa nối tiếp nhau theo vòng tuần hoàn, cái gì phát triển đến tột đỉnh thì trở thành cái đối lập với nó). Ông nói, cái gì khuyết ắt phải tròn và đầy, cái gì cong ắt được thẳng, cái gì cũ ắt được mới Theo quan điểm này thì đây là sự phát triển theo chu kỳ khép kín; Ông cũng nói, trong vạn vật không có vật nào không cõng âm bồng dương. Đẹp tức là xấu, dài ngắn tựa vào nhau, cao thấp liên hệ với nhau. Họa là chỗ dựa của phúc, phúc là nơi ẩn náu của họa. Ta sở dĩ có nhiều hoạn nạn vì ta có thân, nếu ta không có thân đâu có hoạn nạn. Như vậy, Lão Tử đã coi các mặt đối lập luôn trong thể thống nhất, quy định lẫn nhau và là điều kiện của nhau, trong cái này có cái kia tồn tại. Theo Lão Tử, muốn cho sự vật nào đó suy tàn thì phải làm cho nó hưng thịnh lên đã. Khi nó đã đến tột đỉnh thì nó sẽ chuyển sang mặt đối lập với chính nó (Gió to không suốt sáng, mưa lớn không suốt ngày). Do quá nhấn mạnh nguyên tắc cân bằng và phản phục trong lý biến dịch nên ông không đề cao tư tưởng điều hòa các mặt đối lập, nhưng thủ tiêu mâu thuẫn chứ không giải quyết mâu thuẫn, không thấy được quá trình đấu tranh chuyển hóa giữa các mặt đối lập. Ba là: Xuất phát từ nhận thức luận coi sự hiểu biết của con người không cần qua thực tiễn, không cần đến tri thức kinh nghiệm (Không ra khỏi nhà mà biết được việc của thiên hạ, không nhìn ra ngoài cửa mà biết được đạo trời, càng đi xa càng biết ít) nên cốt lõi quan điểm chính trị - xã hội của Lão Tử là luận điểm “vô vi”. Vô vi không phải là thụ động, bất động hay không hành động mà là hành động theo bản tính tự nhiên, thuần phác, không hành động một cách giả tạo gò ép trái với bản tính tự nhiên của đạo. Nếu áp đặt ý chí của mình vào sự vật, hiện tượng là trái với vô vi. Con người không cần can thiệp vào xã hội mà để nó phát triển tự nhiên, con người càng bày đặt ra nhiều càng khó trị. Con người cũng không nên rèn mình mà cứ để cho nó phát triển theo bản tính tự nhiên vốn có. Trong cuộc sống con người không nên tranh giành, cái gì đến nó sẽ đến, cái gì đi nó sẽ đi. Từ đó, tuy Đạo gia đề cao những tư tưởng về từ, ái, cần kiệm, khiêm nhường, khoan dung, tri túc nhưng trên cơ sở phải từ bỏ những gì là nhân tạo thiếu tính đạo pháp tự nhiên. Quan niệm này đã dẫn đến chủ trương một cuộc sống, một phong cách sông đạo chối bỏ mọi truyền thống nhân tạo: những chuẩn mực đạo đức, pháp luật xa lánh tri thức, kỹ xảo, công nghệ. Thực chất, đây là tư tưởng phục cổ, quay về với xã hội theo mô hình cộng sản nguyên thủy. b) Triết học Trang Tử.
34. ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ TRIẾT HỌC - TH.S HOÀNG NGỌC VĨNH - 2004 33 Trang Tử (369 -286 tcn), tên thật là Trang Chu, ông sinh ra trong một gia đình quý tộc Tống bị sa sút. Tư tưởng của Trang Tử thể hiện rõ trong cuốn Nam hoa kinh. Trang Tử đã xuyên tạc quan niệm về đạo của Lão tử theo hướng duy tâm. Trang Tử cho rằng đạo là thứ siêu cảm giác, siêu không gian, siêu thời gian. Theo Trang Tử, sự vật, hiện tượng luôn biến đổi, nhưng tất cả chỉ là tương đối, không có gì là tuyệt đối cả, không có cái gì là cái chuẩn cho cái khác noi theo. Với chủ nghĩa tương đối này, Trang Tử đã đánh ngang bằng mọi sự cách biệt đối lập nhau, coi phải trái như nhau, lớn bé như nhau, sống chết như nhau Từ phương pháp luận đó và trên cơ sở nhận thức luận đề cao những hình ảnh giả tưởng: đẹp, xấu, thiện, ác là do con người đặt ra, còn về khách quan là không có thật (Ông là người đề xuất mâu thuẫn giữa chủ thể với khách thể, giữa ngôn ngữ và khái niệm) ông đưa ra một học thuyết chính trị -xã hội gồm các điểm cơ bản sau: + Sống tự do tự tại, thụ động trước số phận, gặp sao hay vậy, không thắc mắc không than phiền. + Sống theo bản tính tự nhiên, không gò bó không ràng buộc. Quan niệm này thể hiện nhu cầu giải phóng cá tính con người. + Đời người ngắn như một giấc mộng do vậy không nên khổ tâm và lao lực mà gì. Cần phải coi sống, chết như nhau, đời là một cuộc giải trí, một cõi mộng. + Cần coi mọi tồn tại đều hợp lý, do vậy sống trên đời thì “yên theo thời mà thuận” không nên khen, chê đắn đo phải, trái mà chi, vì thế là trái với đạo tự nhiên. Những quan niệm trên cho thấy Lão giáo là một đối trọng của Nho giáo. Lão giáo khi truyền sang Việt Nam đã tạo nên một trong các yếu tố cấu thành tư tưởng của người Việt. 4. Trường phái Pháp gia. Người sáng lập trường phái này là Hàn Phi (280-233 tcn). Ông xuất thân trong một gia đình khá giả của nước Hàn thời Chiến Quốc. Tư tưởng triết học của ông có nhiều yếu tố duy vật. Ông kế thừa và phát triển những yếu tố duy vật về tự nhiên của Tuân Tử và Lão Tử, thừa nhận tính khách quan trong sự phát triển của thế giới trên tinh thần vô thần. Tư tưởng biện chứng của ông biểu hiện ở các điểm sau: Ông cho rằng vạn vật luôn biến hóa bất thường, do đó cũng không có pháp luật nào là luôn đúng với mọi giai đoạn phát triển lịch sử. Lịch sử xã hội loài người là luôn biến đổi, không có chế độ xã hội nào là vĩnh viễn tồn tại. Xã hội sau bao giờ cũng tiến bộ hơn xã hội trước. Ông cũng đã nhìn thấy sự đấu tranh và thống nhất của các mặt đối lập trong mọi tồn tại. Trên cơ sở đề cao nhận thức phải dựa vào các giác quan và tư duy để nắm cho bằng được cái lý của vạn vật và thế giới quan mang tính duy vật, ông đề xuất học thuyết chính trị - xã hội khá tiến bộ đối với lịch sử lúc ấy: Trên cơ sở các quan niệm về “pháp” của Thương Ưởng, “thế” của Thần Đáo, “thuật” của Thân Bất Hại, học thuyết chính trị - xã hội của ông như là một sự hệ thống học thuyết về “đạo” của Đạo gia và học thuyết “chính danh” của Nho gia. Ông chủ trương đổi mới chế độ chính trị theo đường lối “pháp trị” chú trọng đến thực tế, đến sản xuất vật chất và lợi ích của con người.