Công tác hán nôm dưới ánh sáng chủ nghĩa Mác

pdf

174 trang phuongnguyen 2800

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Công tác hán nôm dưới ánh sáng chủ nghĩa Mác", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

cong_tac_han_nom_duoi_anh_sang_chu_nghia_mac.pdf

Nội dung text: Công tác hán nôm dưới ánh sáng chủ nghĩa Mác

CÔNG TÁC HÁN NÔM D I ÁNH SÁNG CH NGH A MÁC
CÔNG TÁC HÁN NÔM D I ÁNH SÁNG CH NGH A MÁC TR ẦN NGH ĨA I Mác không có b t c m t chuyên lu n nào tr c ti p nói t i công tác bo t n và nghiên c u th ư t ch c . Nh ưng trên con ư ng ho t ng khoa h c g n li n v i cách m ng y sáng t o c a mình, Mác ã l i cho ta không ít nh ng mu m c tuy t v i v cách nhìn, cách ánh giá, cách khai thác di s n thành v n c a các th h ã qua. 1) Hãy nói tr ưc h t cách nhìn c a Mác i v i kho t àng vn hóa nhân lo i. Quá kh , theo Mác, là m t kho l ưu tr ht s c phong phú nh ng kinh nghi m k quý v c hai ph ươ ng di n th t b i c ng nh ư thành công c a con ng ưi i v i b n thân, i v i xã h i, i v i thi ên nhiên Quá kh không ng ng cung c p cho ta nh ng t ư li u và ch cn thi t thao kh o, suy t ư, t ó n y ra nh ng bài h c b ích. V im này, ng - ghen có nh n xét nh ư sau: “Mác không nh ng c bi t ham thích nghiên c u quá kh l ch s n ưc Pháp mà còn theo dõi l ch s ươ ng th i
ca nó trong t t c nh ng chi ti t, thu th p l y nh ng t ài li u v sau c n ph i dùng n”(1). Chính vì v y m à Mác ã qua tâm t i các n n v n hóa c ngay khi còn ng i tr ên gh nhà tr ưng; lu n v n ti n s S khác nhau gi a tri t hc c a êmôcrit ( émocrite) và tri t h c t nhiên c a Epiquya (Epicure) có th coi nh ư m t th nghi m s ơ kh i trên ưng nghiên c u quá kh . Các tác ph m khoa h c v sau c a Mác, trong ó có b n Tuyên ngôn c a ng cng s n n i ti ng và b T ư b n y trí tu , là b ng ch ng v m t quá trình lao ng c n cù, c ng th ng ch ưng c t và ti p thu toàn b tinh hoa c a tri th c loài ng ưi k n th i Mác, và nâng nó lên m t t m cao h ơn. Th t úng nh ư Lênin nh n nh: “T t c nh ng cái ã ưc t ư t ưng loài ng ưi sáng t o ra, Mác u s a ch a nó l i và ã phê phán nó; và Mác ã rút ra ưc k t lu n mà nh ng k b giam hãm trong khuôn kh t ư s n hay nh ng thành ki n tư s n không th nào rút ra ưc”(2). Ch h ơn ng ưi y c a Mác trong cách nhìn v giá tr v à ti m n ng n n v n hóa quá kh ã ưc Lênin, ng ưi h c trò xu t s c nh t h i l n th ba oàn thanh niên C ng s n Nga ngày 02 tháng 10 n m 1920, Lênin nh n m nh: “V n hóa vô s n không ph i t nhiên mà có, nó không ph i do nh ng ng ưi t cho mình là nhà chuyên môn v v n hóa vô s n phát minh ra. T t c cái ó là hoàn toàn ngu ng c. Vn hóa vô s n ph i là s phát tri n lô gích c a t ng s nh ng ki n th c mà loài ng ưi ã t o ra d ưi ách th ng
tr c a xã h i t ư b n, c a xã h i b n a ch , c a xã hi quan liêu”(3). Lê nin còn nói thêm: “Ng ưi ta ch có th tr thành ng ưi c ng s n sau khi ã làm giàu trí nh c a mình b ng s hi u bi t t t c nh ng kho tàng tri th c m à nhân lo i ã t o ra”(4). 2) Không nh ng coi tr ng di s n v n hóa quá kh c a nhân lo i, Mác còn c bi t quan tâm n cách phân tích, ánh giá nó th nào cho khách quan, chính xác, nh t là i vi m t s nhân v t, tác ph m, tác gi có v n . ây, mt l n n a, ta l i b t g p nh ng ch h ơn ng ưi c a Mác. Hãy l y tr ưng h p c a Mác án h giá Lui Bônapact ơ làm mt trong s nhi u thí d . Lui Bônapact ơ (Cliarles Louis Napolêon Bonapate, 1808 - 1873), nh ư chúng ta bi t, là cháu c a Napôl êông Bônapact ơ (Napolêon Bonaparte, 1769 - 1821). H i c òn tr , do gi nhi u m ưu mô th on trong quân i, Lui Bônapact ơ ã b tr c xu t ra n ưc ngoài. Sau cách m ng tháng hai Pháp 1848, y tr v n ưc và c c t ng th ng “ nh C ng hoà qu c”, d ưi s b o tr c a giai c p t ư sn Pháp. N m 1852, c ng v i s giúp c a giai c p t ư sn, y phát ng chính bi n, ph b chính th C ng h òa, khôi ph c chính th Quân ch , tuyên b i “ nh C ng hoà qu c” thành “ nh qu c”, và t x ưng làm “Hoàng Nã Phá Luân tam th ” c a n ưc Pháp. Trong th i gian c m quy n, y m t m t thi h ành chính sách
àn áp i v i trong n ưc và m t khác phát ng chi n tranh v i n ưc ngoài, gây nhi u au kh cho nhân dân Pháp c ng nh ư nhân dân Châu Âu. Nm 1870, y l i phát ng chi n tranh ch ng n ưc Ph (Prussia), k t qu quân Pháp thua to, b n thân Lui Bônapact ơ c ng b b t. Cu c i y k ch tính trên ây c a Lui Bônapact ơ ã ưc nhi u cây bút ti ng t m ươ ng th i phác h a l i, trong ó áng chú ý nh t là tác ph m Napôlêông nh ca Vichto Huygô (Victor Hugo, 1802 - 1885) và tác ph m Cu c chính bi n ca Pru ông (Proudhon, 1809 - 1865). Theo Mác thì Vichto Huygô ch bi t x m chua cay và châm bi m không ti c l i ng ưi ã gây ra cu c chính bi n. Huygô th y b n thân bi n c ó nh ư là “m t ti ng sét gi a b u tr i quang ãng”. Ông ch th y trong ó “h ành vi b o ngh ch c a m t cá nhân”. Ông không th y r ng l àm nh ư th là làm cho cá nhân ó tr thành v i b ng cách gán cho h n m t s c m nh ch ng cá nhân ch ưa t ng th y trong l ch s , ch không ph i làm cho cá nhân ó nh nhen i. Còn Pru ông, theo Mác, thì l i c g ng tr ình bày cu c chính bi n nh ư là “K t qu c a m t s phát tri n l ch s tr ưc ó”. Nh ưng d ưi ng n bút c a ông, l ch s cu c chính bi n l i bi n thành “s ca t ng nhân v t chính c a cu c chính bi n”. Nh ư th là ông r ơi vào sai l m c a các nhà s h c m nh danh là “khách quan”. Khác v i Vichto
Huygô và Pru ông, Mác v ch cho chúng ta th y “ u tranh giai c p Pháp ã t o ra nh ư th nào nh ng iu ki n và hoàn c nh khi n cho m t nhân v t t m th ưng v à l b ch l i óng vai anh h ùng”(5). Cái mà Victo Huygô cng nh ư Pru ông ra s c tô v , dù c ý hay vô t ình, là quan ni m anh hùng t o th i th . Còn Mác trái l i, b ng quan im duy v t l ch s , ã làm rõ trong tr ưng h p này, chính th i th t o “anh hùng”. Cng m t ki u ti p c n v n nh ư Mác - t i t ưng nghiên c u vào hoàn c nh l ch s c th c a nó t ìm hi u, phân tích, ánh giá - ng-ghen ã i t i nh ng k t lu n r t hay và c nhiên không gi ng v i nhi u ng ưi khi nh n nh v h n ch c a Sécnesepski (Tchernychevski, 1828 - 1889), nhà dân ch cách m ng Nga. Trong ph n ph l c cho bài V tính ch t xã h i Nag, ng-ghen vi t: “Sécn ưsépski, vì nh ng iu lu n c m sách báo nh p n i biên gi i Nga, nên ch ưa bao gi ưc bi t nh ng tác ph m ca Mác, vì khi b T b n xu t b n, thì ông ã b ày t lâu Viluix ơ, vùng dân Yacut ơ ( ). Nh ng cái mà ch ki m duy t Nga không cho nh p n i, thì Nga, ng ưi ta bi t r t ít, hay không bi t tý gì c . V y, n u ng ưi ta th y ông có m t vài nh ưc im, m t vài quan im h p h òi, thì ch nên l y làm l là t i làm sao ông không có nhi u hơn th n a”(6). Ngoài ph ươ ng pháp l ch s , ch ngh a Mác còn c bi t
vn d ng ph ươ ng pháp phân tích giai c p khi ánh giá các hi n t ưng xã h i c , mà tr ưng h p ng-ghen nh n xét v G ơtơ (Goetthe, 1749 - 1832) sau ây có th xem nh ư là mt thí d in hình. Gơtơ, theo ng-ghen, là m t con ng ưi “khi thì to l n phi th ưng; khi thì bé nh ư tr con”; “khi thì là m t b c k tài kiêu hãnh, ng o ngh , khinh mi t th gi i; khi thì là m t k philitanh t n m n, t mãn, h p hòi”. Trong con ng ưi G ơtơ có m t cu c u tranh liên t c gi a nhà th ơ thiên tài chán ghép s cùng kh c a nh ng ng ưi chung quanh mình, v i ng ưi con trai chu áo c a ông ngh t nh Ph rngpho, ang t th y b t bu c ph i “ký kt ình chi n v i s cùng kh và ph i ch u cho quan s cùng kh ó”. Cu c u tranh n i tâm này r t c c ã y Gơtơ i âu? ng-ghen vi t: “G ơtơ là m t ng ưi h c r ng bi t nhi u quá, có m t b n ch t linh l i quá, nhi u tham vng quá, nên không th tìm l i thoát c a s kh n c ùng bng cách ch y theo lý t ưng c a C ng (Kant, 1724 - 1804) nh ư Sinle (Schiller, 1759 - 1805) ã làm; ông sáng su t quá nên không th không th y r ng ch y tr n nh ư v y chung quy l i ch là i cái cùng kh c a ti ti n l y cái cùng kh ca khoa tr ươ ng. Tính khí ông, s c l c ông, toàn b chi u hưng c a trí óc ông u nh s n cho ông m t cu c s ng th c t , nh ưng cu c s ng th c t mà ông th y tr ưc m t ông l i là m t cu c s ng cùng kh . G ơtơ luôn luôn v ưng ph i tình tr ng l ưng nan y: s ng trong m t th gi i m à ông ch có khinh mi t thôi, tuy th m c d u, ông li b r àng
bu c vào th gi i ó là cái th gi i duy nh t trong i m à ông có th phát huy ho t ng c a m ình; và khi ông càng tr v gi , thì con ng ưi thi s phi th ưng, de guerre lasse(7) l i càng lu m sau con ng ưi T t ưng ti u m n ca tri u Weimar(8). Ngh a là cu i cùng, b n ch t giai c p ca G ơtơ ã th ng. “G ơtơ c ng nh ư Hê-ghen (Hégel, 1770 - 1831), m i ng ưi trong l nh v c c a mình, u là nh ng tưng Jupite (Jupiters) tr ên núi Olimp ơ (Olimpiens), song c hai u không bao gi hoàn toàn trút b ưc tính ch t philitanh c”(9). Cách phân tích và ánh giá trên ây c a ng-ghen không gi ng chút nào v i cách phân tích và ánh giá c a G - run v G ơtơ. “G -run tán t ng t t c nh ng ý ki n pilitanh c a G ơtơ, h n ta th y ó là nh ng ý ki n c a con ng ưi, hn bi n G ơtơ t ng ưi dân t nh Ph - rngpho và ng ưi quan l i, thành “con ng ưi chân chính”, còn thì h n li b qua hay bôi nh ngay c nh ng cái gì là v i, là k tài G ơtơ”(10). ôi khi nh ng ánh giá khác nhau v cùng m t s ki n, mt tác ph m, m t tác gi quá kh nào y l i là do s phân tích tình hình chính tr không gi ng nhau. Xu t phát t t ư t ưng duy tâm Jôre (Jaurès) ca ng i Tônxtôi (L.Tolstôi, 1828 - 1910) là m t nhà th n bí, có th giúp ta “tìm l i cái ý ngh a c a tính gi n d , c a tình a nh em, c a i s ng sâu xa và bí n”(11). Plêkhan p
(Plékhanov, 1856 - 1918)) v n d không tin kh n ng cách m ng c a nông dân, cho r ng Tônxtôi là ng ưi thay mt giai c p quý t c phong ki n b nh ng ti n b c a ch ngh a t ư b n làm phá s n(12). Còn Lê nin, ng ưi th a k và phát tri n chân chính ch ngh a Mác, thì l i th y Cách mng Nga 1905 - 1907 không gì khác h ơn là m t cu c “Cách m ng t ư s n nông dân”, và nh ng tác ph m c a Tônxtôi ã ph n ánh tâm lý mâu thu n c a ng ưi nông dân Nga trong cu c cách m ng ó. Lê-nin vi t: “M i tho t nhìn, có th d ưng nh ư là l k và gán ghép n u em g n li n tên tu i c a nhà ngh s v i v i cu c cách m à rõ ràng ông ta ã không hi u ưc gì c và c ng r õ ràng ông ta ã xa lánh i. D nhiên n u m t v t rõ ràng không ph n ánh ưc trung th c m t hi n t ưng, thì làm th n ào mà gi nó là t m g ươ ng c a hi n t ưng ó ưc. Nh ưng cu c cách m ng c a chúng ta là m t hi n t ưng c c k ph c tp; trong ám ông nh ng ng ưi th c hi n và tr c ti p tham gia cách m ng có nhi u ph n t xã h i chính tr , h hi n nhiên không hi u ưc nh ng vi c ã x y ra và c ng ri b nh ng nhi m v l ch s th c s mà quá trình các s bi n ã ra cho h . Và n u nhà ngh s c a chúng ta là v i th t, thì ng ưi ó ph i ph n ánh ưc trong tác ph m ca mình ít ra là vài ba khía c nh ch y u c a cu c cách mng ( ). Tônxtôi v i là ch ông ã nói lên ư c nh ng t ư t ưng và nh ng tâm tr ng ã ưc h ình thành trong hàng tri u nông dân. Nga khi b t u cu c cách
mng t ư s n Nga. Tôixtôi c áo, vì toàn b t ư t ưng c a ông nhìn chung ã di n t úng nh ng c im c a cu c cách m ng c a chúng ta v ph ươ ng di n là m t cu c cách mng t ư s n nông dân. ng v quan im ó m à xét thì s ph n chi u nh ng iu ki n mâu thu n trong ó ã di n ra s ho t ng l ch s c a nông dân trong quá tr ình ca cu c cách m ng c a chúng ta”(13). 3) Nh n nh, ánh giá di s n là c t khai thác. Khai thác th nào cho úng, cho t t, c ng là m t v n Mác hng quan tâm. Vi c du nh p v n h a Pháp vào n ưc c, theo Mác, l à mt thí d in hình v tình tr ng th a k , khai thác không úng n ơi úng lúc. Vn h c “xã h i ch ngh a và c ng s n ch ngh a” c a nưc Pháp, nói nh ư Mác, “sinh ra d ưi áp l c c a m t giai cp t ư s n th ng tr , là bi u hi n v n ch ươ ng c a s ph n kháng ch ng li n n th ng tr y, nó ưc ưa vào n ưc c gi a lúc giai c p t ư s n ang b t u u tranh ch ng ch chuyên ch phong ki n. Các nhà tri t h c, các nh à tri t h c n a mùa và nh ng k tài hoa c h m h xô vào th v n h c y, nh ưng có iu h quên rng: v n hc Pháp nh p kh u vào n ưc c, nh ưng nh ng iu ki n sinh ho t c a n ưc Pháp l i không ng th i ưa vào nưc c. i v i nh ng iu ki n sinh ho t c, v n h c Pháp y ã m t h t ý ngh a th c ti n tr c ti p và ch c òn
mang m t tính ch t thu n tuý v n ch ươ ng”(14). Th c ra thì ây là m t vi c làm có d ng ý c a gi i tri u hc c, ch không h n là m t sai l m ơn thu n v m t ph ươ ng pháp. Mác bình lu n: B ng cách này, ng ưi ta “r õ ràng c t xén v n h c xã h i ch ngh a và c ng s n ch ngh a Pháp. Và vì trong tay ng ưi c, v n h c y không còn là bi u hi n c a cu c u tranh c a m t giai c p n ày ch ng giai c p khác n a, cho nên h l y làm c ý là ã vưt lên trên “tính phi n di n c a Pháp”, là ã b o v , không ph i nh ng nhu c u th c s , mà là “nhu c u v s th t”; không ph i nh ng l i ích c a ng ưi vô s n, m à là nh ng l i ích c a con ng ưi, con ng ưi nói chung, “c a con ng ưi không thu c m t giai c p nào, c ng không thu c m t th c t i nào, con ng ưi ch có trong b u tr i mây mù c a o t ưng tri t hc”(15). ý Mác ây mu n nói các nhà tri t h c c ã t ưc b ph n cách m ng c a vn h c Pháp khi du nh p nó vào c, và do v y, vi c c ti p thu v n h c Pháp ch còn m i m t tác d ng l à làm tê li t ý chí cách m ng c a ng ưi c mà thôi. Nói n di s n tc ã bao hàm m t phân l ưng nào y giá tr c a nó i v i hi n t i. Nh ưng nh ư v y không có ngh a là m i di s n u có th th a k trong b t c ho àn cnh nào, cho dù y là nh ng giá tr b n v ng nh t. Cu c sng hi n th c th ưng ra nh ng nhu c u và nhi m v mi lúc m t khác nhau, c bi t là trong các th i k kh ng
ho ng cách m ng, cái c ch ưa qua, cái m i ch ưa n. Các giá tr truy n th ng ây có th có hai tác d ng ng ưc chi u nhau: ho c nâng , thúc y xã h i i lên, ho c ng n tr , kìm hãm b ưc ti n c a nó. Mác vi t: “Con ng ưi làm ra l ch s c a mình, nh ưng không ph i l àm theo ý mu n tu ti n c a mình trong nh ng iu ki n t m ình ch n l y, mà là làm theo nh ng iu ki n nh t nh tr c ti p s n có, do quá kh l i. Truy n th ng c a t t c các th h ã qua è r t n ng lên u óc nh ng ng ưi ang sng. Và ngay khi con ng ưi có v nh ư là ang ra s c t ci t o mình và c i t o s v t, ra s c sáng t o ra m t cái g ì hoàn toàn m i m , thì chính trong nh ng th i k kh ng ho ng cách m ng ó, h l i s hãi mà c u vi n n các vong linh th i tr ưc, h l i m ưn tên tu i, kh u hi u, y ph c c a nh ng vong linh ó, r i i cái l t áng kính y c a ng ưi x ưa, và dùng nh ng l i l vay m ưn ó m à hi n ra trên sân kh u m i c a l ch s ”(16). im áng chú ý là “ng ưi m i b t u h c m t ngôn ng m i, bao gi cng d ch nó trong u óc sang ti ng m c a mình”, ch khi nào ng ưi ó ã dùng ưc ngôn ng y m à không nh n th m chí còn quên h n ưc ti ng m c a mình, thì ng ưi ó m i “nói ưc m t cách trôi ch y”(17). Ly tr ưng h p xã h i t ư s n ã k th a quá kh nh ư th nào làm m t d n ch ng. Xã h i t ư s n theo Mác, “v ì hoàn toàn mê m i vào vi c s n xu t c a c i và các cu c c nh tranh hoà bình nên nó ã quên m t r ng vong h n c a
th i i La Mã ã ch m sóc nó khi nó còn trong nôi( ) Cng nh ư ( ) C ơrôvoen (Crowen) và nhân dân Anh ã mưn trong kinh C u ưc nh ng câu nói, nh ng nhi t tình và nh ng o t ưng c n thi t cho cu c cách m ng t ư sn c a nó. Khi ã t ưc m c ích th c s r i, ngh ãi là khi ã bi n xã h i Anh thành xã h i t ư s n r i, thì L c - cơ(18) ã g t b Ha-ba-cúc”(19). Ngh a là bây gi th ì xã hi t ư s n mu n chóng vánh thoát kh i s ràng bu c c a truy n th ng quá kh ưc bay nh y t do T th c t trên, Mác rút ra m t h lu n: “Trong các cu c cách m ng y, ng ưi ta làm s ng l i nh ng ng ưi ã m t là ca ng i cu c u tranh m i, ch không ph i là h c òi theo nh ng cu c u tranh c ; là phóng i trong tưng t ưng cái nhi m v ph i hoàn thành, ch không ph i tr n tránh kh i ph i gi i quy t nh ng cu c u tranh m i trong th c t ; là tìm l y cái tinh th n c a cách m ng, ch không ph i là m t l n n a tri u cái bóng ma c a nó v ”(20). N u không hi u iu này - tc th a k , khai thác là nh m ph c v cho yêu c u i t i, y êu cu phát tri n c a xã h i - thì vi c th a k khai thác ó không nh ng tr thành vô ngh a, mà ôi khi l i còn là m t khôi hài n a: “Hê-ghen có nh n xét âu ó r ng t t c nh ng s bi n l n và nhân v t l n trong l ch s u xu t hi n có th nói là hai l n. Ông ta ã quên nói thêm r ng: ln u nh ư m t bi k ch, l n th hai nh ư m t trò h ” (21).
II 1) D ưi ánh sáng c a ch ngh a Mác, ng ta ngay t h i còn ho t ng bí m t ã quan tâm n v n ti p thu v n c. Trong b n c ươ ng v n hóa n m 1943, nhi m v k th a và phát huy truy n th ng t t p c a dân t c ưc ng chí Tr ưng Chinh nêu lên nh ư m t khâu không th thi u trong ch ươ ng trình xây d ng n n v n hóa Vi t Nam tươ ng lai. T sau 1945, khi ng ta giành ư c chính quy n, ưng h ưng trên ây m t l n n a ưc kh ng nh v i t m sâu s c m i: “Trong v n h c c n ưc ta có nhi u h t ng c b che ph b i m t l p b i th i gian, m à bn ph n chúng ta ph i tìm tòi, nh n xét, l ưm l t, không ư c b sót m t h t”(22). N m 1962, nói chuy n v i H i ngh Tuyên giáo toàn mi n B c, ng chí Lê Du n c ng nh c nh cán b ph i c l ch s n ưc nh à, chú ý khai thác truy n th ng, có th m i làm t t ưc công tác t ư tưng tr ưc m t(23). N m 1970, trong tác ph mDi lá c v vang c a ng vì c l p t do, vì ch ngh a xã h i ti n lên giành nh ng th ng l i m i, và n m 1976, trong bài Toàn dân oàn k t xây d ng T qu c Vi t N m th ng nh t xã h i ch ngh a, ng chí Lê Du n ã trình bày nh ng suy ngh trên ây c a mình m t cách hoàn ch nh hơn. Nói v con ng ưi xã h i ch ngh a Vi t Nam, ng chí nh n m nh: “Con ng ưi xã h i ch ngh a c a n ưc ta không nh ng ph i h p th ưc nh ng thành t u m i nh t c a n n v n minh hi n i, mà còn ph i k th a v à
phát tri n nh ng c tính t t p tiêu bi u cho tâm h n ca con ng ưi Vi t Nam ưc hun úc su t b n ng àn n m lch s ”(24). Nói v v n hóa Vi t Nam xã h i ch ngh a ng chí nêu rõ: “M c ích c a chúng ta là xây d ng m t xã h i v n hóa cao. N n v n hóa trong xã h i y là m t n n vn hóa có n i dung xã h i ch ngh a và tính ch t dân t c. Nó ph i ưc xây d ng trên c ơ s ch ngh a Mác - Lênin, tư t ưng làm ch t p th , ph i h p th có ch n l c nh ng thành qu c a v n minh nhân lo i và nh ng thành t u vn hóa khoa h c hi n i. ng th i nó ph i là s k t tinh và nâng lên m t t m cao m i nh ng gì t t p nh t trong truy n th ng b n nghìn n m c a tâm h n Vi t Nam, c a vn hóa Vi t Nam”(25). Có th l y vi c ti p thu v n c trong t m nhìn c a ng ta ch ưa bao gi t nh , nh t là tr ưc nhi m v xây d ng nn v n hóa m i và con ng ưi m i Vi t Nam. S quan tâm trên ây không ch th hi n ph m vi lý lu n, mà còn ưc quán tri t trong hành ng th c t , nh t là i v i công tác xây d ng ngành Hán nôm Vi t Nam. Ngay t cu i n m 1965, trong khi cu c chi n tranh phá ho i b ng không quân c a gi c M ang lan r ng tr ên mi n B c n ưc ta, m t l p i h c Hán h c nh m ào t o mt i ng cán b Hán nôm tr tu i, chuyên m nhi m vi c khai thác, nghiên c u và gi i thi u kho t àng v n hóa Vi t Nam ã ưc t ch c t i m t a im s ơ tán cách Hà
Ni 50Km v phía ông B c. L p h c ã ư c các ng chí lãnh o ng ta, c bi t là ng chí Ph m V n ng và ng chí T H u th ưng xuyên quan tâm, khích l . Nh à s h c Pháp Sácl ơ Phu cniô (Charles Fourniau) có d p n th m l p h c, th y sinh viên ta d ng v khi c nh b àn, ng i nghe gi ng v tri t h c Ph t giáo, ã phát bi u: “Th i gian ng n ng i l ưu l i ây ã l i trong tôi nh ng n tưng sâu s c và h u nh ư trái ng ưc nhau: m t n ưc Vi t Nam ang b n r n vì hi n t i, nh ưng v n ngh t i t ươ ng lai và chính ây tôi l i càng th y quy t tâm chi n u v à chi n th ng c a nhân dân Vi t Nam”(26). Lp i h c Hán h c k t thúc v a m i ba n m, Ban Hán Nôm l i ưc thành l p. Nh ng gì còn là phác th o v k th a v n c n ơi c ơ ng v n hóa, n ây b t u ưc th c s thi công. N m 1979, Ban Hán Nôm chuy n th ành Vi n Nghiên c u Hán Nôm, ánh d u s quan tâm m i ca ng ta i v i vi c khai thác truy n th ng. C ng có th nói ch ưa bao gi n ưc ta truy n th ng l i g n li n vi hi n i, dù là trong suy ngh hay là trong th c ti n, nh ư hôm nay. 2) Vi n Nghiên c u Hán Nôm ra i v i t ư cách là m t trung tâm b o t n và khai thác th ư t ch c ưc ghi b ng ch nôm và ch Hán b o t n t t, công tác s ưu t m c n ưc y m nh. L àm sao trong m t th i gian không lâu n a, h u h t không
ph i là t t c nh ng nguyên b n b ng ch Hán, ch Nôm còn n m r i rác trong nhân dân ho c trong các c ơ quan, các Th ư vi n không có ch c n ng l ưu gi ưc t p trung v kho Vi n Hán Nôm. Ch ng nh ng v y, Vi n Hán Nôm còn c n có bi n pháp thu h i nh ng sách v Hán Nôm c a ta ang t n l c n ưc ngoài, tr ưc h t là Ý, Pháp, Anh, M , Nh t, Trung Qu c Vi c b o qu n c ng ph i ti n hành th t chu áo. B t c mt s ơ su t nào d n t i h u qu làm h ư h ng ho c m t mát nh ng sách Hán Nôm hi n có u ph i coi là không th tha th ưc. Bên c nh nhi m v s ưu t m và b o qu n, còn có nhi m v ch nh lý và khai thác. Sách v , tài li u Hán Nôm c a ta b bi n ng r t nhi u qua l ch s , do khí h u, chi n tranh tàn phá c ng có, do tinh th n khoa h c và ý th c b o v ca con ng ưi ch ưa cao c ng có. Chuy n râu ông c m c m bà, chuy n tam sao th t b n, chuy n khó c khó hi u trong th ư t ch c không còn là hi n t ưng cá bi t. Nhi m v chính ch y u là công tác bi n ng y, công tác hi u ch nh, công tác hu n h và cú u - ây có t m quan tr ng vô cùng. Không ch nh lý, giám nh t t, nh t nh không th nghiên c u, khai thác t t. Công tác v n b n h c, mt khâu mà chính Mác c ng nh ư Lê-nin luôn luôn coi tr ng trong toàn b ho t ng khoa h c c a mình, vì v y, tr thành yêu c u b t bu c i v i m i công trình xu t
bn v Hán Nôm t nay v sau. Vi c khai thác th ư t ch Hán Nôm c ng ph i i úng h ưng mà ch ngh a Mác - Lênin và các nhà lãnh o n ưc ta ã vch ch . Mc ích khai thác là góp ph n “ y m nh cu c cách mng xã h i ch ngh a v t ư t ưng và v n hóa, ra s c xây dng con ng ưi m i xã h i ch ngh a”(27). Ni dung khai thác là “truy n th ng yêu n ưc, b t khu t, kiên c ưng và m ưu trí”; là “tình th ươ ng gi a nh ng ng ưi lao ng”; là “ c tính c n cù, tinh th n l c quan yêu i” ca nhân dân ta (28). Ph ươ ng pháp khai thác là “k th a có ch n l c, có ph ê phán và có sáng t o”(29). Tóm l i, k th a v n c chung quy là phát tri n, là gây ra tác d ng qua l i th ưng xuyên gi a kinh nghi m quá kh và kinh nghi m hôm nay. 3) th c hi n t t các nhi m v trên ây, chúng ta c n có mt i ng cán b làm công tác Hán Nôm v a m nh l i va v ng. “M nh” ây là nói m nh v nghi p v . Ng ưi l àm công tác Hán Nôm tr ưc h t ph i tinh thông v ch Hán, ch Nôm; l i ph i có m t hi u bi t t ươ ng i v xã h i n ưc ta
th i x ưa, ch ít là kh i hi n i hóa quá kh khi ti p cn th ư t ch c . M t khác, c ng c n n m ưc ch ng m c nào ó nh ng ưng nét chung c a v n bi n toàn khu v c, ây ch y u là v n hi n Ph ươ ng ông, bao g m Trung Qu c, Tri u Tiên, Nh t B n, Mông C, n , t y hi u sâu h ơn, úng h ơn n n v n hi n Vi t Nam, kh d nâng cao trình nghiên c u c a ta lên t m lý lu n có ý ngh a qu c t . “M nh” ây còn có ngh a là t trang b cho mình m t di n ki n th c r ng v khoa h c t nhiên c ng nh ư khoa h c xã h i. Ngày x ưa “V n - S - Tri t” b t phân, “Nho - Y - Lý - S” th ưng xuyên k t n i, sách v Hán Nôm do v y th ưng là m t t p h p lo i trí th c, m à nu chúng ta không có m t hi u bi t nh t nh thì c ng không d mà phát hi n, nghiên c u, khai thác t t ưc. Còn “v ng” thì l i là nói v trình v n d ng ch ngh a Mác - Lênin và ư ng l i k th a, khai thác v n c c a ng ta vào công tác th c ti n. Không có b n l nh v m t này, s nh n xét ánh giá các hi n t ưng quá kh d chông chênh, th m chí cái áng g t b l i ti p thu, cái áng ti p thu l i g t b . Cho nên ng ưi cán b l àm công tác Hán Nôm, m t lãnh v c d tách r i hi n i, l i c àng cn ph i h c t p ch ngh a Mác - Lênin và ư ng l i chính sách c a ng ta. ây là m t m b o chúng ta k hông nh ng sáng t o ưc, mà còn kh i l c m t ph ươ ng h ưng
trong quá trình công tác. CHÚ THÍCH (1) Ngày 18 tháng S ơ ng mù c a Lui Bônapact ơ. Li t a ca F. ng-ghen vi t cho b n ti ng c xu t b n l n th III n m 1885; xem C.Mác, F. ng-ghen tuy n t p, in l n th 2, Nxb. S th t, Hà N i, 1970, tr. 290. (2) (3) Nhi m v c a oàn thanh niên. (4) Nhi m v c a oàn thanh niên. (5) Mác: Ngày 18 tháng S ơ ng mù c a Lui Bônapact ơ. Li ta c a Mác vi t cho b n ti ng c xu t b n l n th II, xem C.Mác, F-ng-ghen tuy n tp, in l n th hai, S d, tr. 287. (6) Xem C.Mác và ng-ghen v v n h c và ngh thu t, Nxb. S th t, Hà N i, 1958, tr.223. (7) ã ng y chi n u r i. (8) ng-ghen : Các G -run: ng v ph ơ ng di n con ng i c a G ơtơ. Xem C.Mác và ng-ghen v v n h c v à ngh thu t, Sd , tr. 198. (9) ng-ghen: Lútvich Ph ơbách và s cáo chung c a tri t hc c in c, xem C.Mác và ng-ghen v v n h c v à ngh thu t, S d, tr. 206.
(10) ng-ghen: Th g i Mác ngày 15-1-1847. Xem C.Mác và ng-ghen v v n h c và ngh thu t, Sd, tr.204. (11) Bài nói chuy n v Tônxtôi Touloux, 10-2-1911. (D n theo) V.Lê-nin v v n h c và ngh thu t, Nxb. S th t, H à Ni, 1960, tr.120. (12) Ngh thu t và i s ng xã h i. Dn theo V.Lênin v vn h c và ngh thu t, S d, tr. 120. (13) Tônxtôi t m g ơ ng ph n chi u cách m ng Nga. (14) Tuyên ngôn c a ng c ng s n. Xem C.Mác, F. ng- ghen tuy n t p, Sd, tr. 55. (15) Tuyên ngôn c a ng c ng s n, Sd. tr. 56,57. (16) Mác: Ngày 18 tháng S ơ ng mù c a Lui Bônapact ơ, Sd, tr.291 - 293. (17) S d, tr. 291 - 293. (18) L c-cơ (Locke John, 1632 - 1704): nhà t ư t ưng Anh, ng ưi k t c ưng l i tri t h c c a Bêc ơn (Bacon) và c a Hôpx ơ (Hobbes). (19) Habacac: M t trong s m ưi hai nh à tiên tri Do Thái, sng vào kho ng th k VII Công Nguyên. Habacúc ã t cáo ch tàn b o ươ ng th i và tiên oán r ng nhân dân Ixracn s b ng ưi Can ê chinh ph c sau ó l i s ưc
gi i phóng. (20) (21) Mác: Ngày 18 tháng S ơ ng mù c a Lui Bônapact ơ, Sd, tr. 293 và tr. 291. (22) Tr ưng Chinh: Ch ngh a Mác và v n v n hóa Vi t Na m, Di n v n c i h i V n hóa toàn qu c n m 1948. (23) Lê Du n: To m t chuy n bi n m nh m v công tác t tng. Xem V v n hóa v n ngh , Nxb. Ti n phong Tp. H Chí Minh, 1975, Tr. 14 - 15. (24) Di lá c v vang Nxb. S th t, Hà N i, 1970. (25) Toàn dân oàn k t Báo Nhân dân, 26-6-1976. (26) Xem bài Lp i h c Hán h c trong ba n m ch ng M cu n c, Di n v n c a /c ng Thai Mai, nguyên Vi n tr ưng Vi n V n h c, kiêm ch nhi m l p i h c Hán Hc, c trong bu i l t t nghi p c a l p, t ch c ngày 1- 11-1968 t i Hà N i. T p chí V n h c s 12, N m 1968. (27) (28) Lê Du n: Toàn dân oàn k t xây d ng T qu c Vi t Nam th ng nh t xã h i ch ngh a; Tài li u ã d n. (29) Báo cáo chính tr c a Ban ch p h ành Trung ơ ng ng t i i h i i bi u toàn qu c l n th IV. VÀI NÉT V B S
CA V Ơ NG TRI U TÂY S ƠN PHAN HUY LÊ DƯƠ NG TH Ị THE NGUY ỄN TH Ị THOA Mt óng góp to l n c a v ươ ng tri u Tây S ơn cho kho tàng v n hóa c a dân t c là vi c v ươ ng tri u n ày cho ra i m t tác ph m s h c t m c có giá tr : ó là b i Vi t s ký ti n biên. i Vi t s ký ti n biên là m t b s l n vi t b ng ch Hán do m t tác gi n i ti ng là Ngô Thì S biên so n. n th i Tây Sơn con ông là Ngô Thì Nh m s a sang dâng l ên vua và cho in. B s này ưc in l n u ti ên vào n m 1800, niên hi u C nh Th nh th i Tây S ơn (b n này hi n nay ch ưa tìm ưc). B n in ngày nay còn gi ưc Ph òng Bo qu n c a Vi n Nghiên c u Hán Nôm, th ư vi n c a tr ưng i h c T ng h p, th ư vi n Vi n S h c và m t v ài t sách c a t ư gia là nh ng b n ưc in vào u i Nguy n trên c ơ s ván kh c c c a th i Tây S ơn có c bt m t vài ch nh ư “B c Thành”, “C nh Th nh” B s g m 17 quy n chia làm 2 ph n: Ngo i k (7 quy n) và b n k (10 quy n). Chép t th i H ng Bàng n th i thu c Minh g m 4354 n m. Trong bài vi t này, chúng tôi không có tham v ng gi i
thi u y n i dung c a b s mà ch xin so sánh n êu lên vài nét c bi t c a tác ph m. 1) Tính c l p v quan im c a tác gi th hi n qua b s : Trong i Vi t s ký toàn th , Tri u à ưc coi là m t ông vua chính th ng, ưc x p riêng thành m t k g i l à “K nhà Tri u”. Ngô S Liên ã t ng nh c l i l i L ê V n Hưu tán t ng công c c a Tri u à: “Tri u V khai thác t Vi t ta mà t x ưng , trong n ưc i ngang v i nhà Hán, g i th ư x ưng là lão ph , là ng ưi m u c ơ nghi p v ươ ng cho n ưc Vi t ta, công y c ng to l m vy”(1). Trong i Vi t s ký ti n biên, thì khác h n. Ngô Thì S không coi Tri u à là v vua chính th ng, th i k Tri u à nm quy n không ph i th i k t ch mà là th i k Ngo i thu c, do ó, ông chép thành k “Ngo i thu c Tri u V ”. Ngô Thì S ã nói r t rõ quan im c a ông: “Không nh n à là vua, là cho n ưc ta thành m t nưc ri êng y”(2). Ông còn phân tích rõ b n ch t qu quy t c a Tri u à và kh ng nh Tri u à chính là k u ti ên gây ha cho n ưc ta, ông nói: “Tri u à i T n ch là m t quan l nh. Nhân nhà T n lo n chi m c t L ưng Qu ng. L ưu, H ng ang tranh a v Trung Nguy ên, ch ưa r i tính n t L nh Nam. Sau khi nhà Hán n nh Cao T c ng th y chán ghét binh ao, chán công tr ng. Vn n i ngôi l i càng ng i dùng v l c à nhân y
bu c Mân Vi t, Tây Âu ph i l thu c vào mình, x ưng là “Hoàng ” cao mình cho khác bi t. Song t bi t s c mình không ch n i nhà Hán bèn b hi u t x ưng là b tôi, dâng l công làm v a lòng nhà Hán, càng th y r õ ch qu quy t c a à Các nhà làm s nh ư Lê V n H ưu, Ngô S Liên l y công m u nghi p mà quy cho à Ht s c tán d ươ ng c khiêm t n c a à là sai y à chi m Ng L nh, ch kh vì lòng tham không bi t th n ào là , l i tiêu di t An D ươ ng mà thôn tính t ai, truy n ưc vài i, r i m t. B n s sách thu c n ưc c c a An D ươ ng ph i nh p vào nhà Hán do ó n ưc ta th ành ngu n l i cho Trung Qu c n ưc ta ngo i thu c v ào Tri u, nên n i thu c vào nhà Hán, cho mãi n i ưng qu c th ng b on tuy t, suy ngu n g c ng ưi u ti ên gây nên tai v không ph i à thì còn ai ? H ơn n a, à t nưc ta làm qun huy n, ch bi t t ch thu t ai, v ơ vét thu má, ch c t y ng c bích cho nhà Hán, ch t túi L c Gi có nghìn vàng. Còn nh ư giáo hóa phong t c, không my may ý n. Tr i qua hàng tr m n m t n ưc ch là l thu c Lê V n H ưu t phép chép s ó, lp l i ngh lu n ó, Ngô S Liên theo l i hi u nông c n ó m à không sa i, cho n bài T ng lu n c a Lê Tung, th ơ v nh s ca ng Minh Khiêm cùng nhau ca t ng cho à là b c vua gi i c a n ưc mình. n nay ã tr i hàng nghìn n m không ai c i chính, b i vy tôi ph i lu n th t sâu”(3). Cu i cùng, ông k t lu n: “Cho nên ti c Ng L nh, là ti c
cái sau khi bà Tr ưng m t, ch không áng ti c cái tr ưc khi Tri u à m t”(4). B i vì Bà Tr ưng m t, n ưc ta r ơi vào tay nhà Hán, l i thành qu n huy n c a nhà Hán, ch u s cai tr tàn ác c a quân nhà Hán. Còn Tri u à m t hay còn thì n ưc ta v n m t c l p, m t ch quy n, v n b quân Trung Qu c th ng tr . Quan im c a Ngô Thì S v Tri u à th t rõ ràng d t khoát. Quan im ó c ng ưc bi u th khi tác gi ánh giá nhân v t S Nhi p. Trong i Vi t s ký toàn th , Ngô S Liên coi Nhi p là b c vươ ng, t h n thành k g i là “K S V ươ ng” và vi t “ Nưc ta thông thi th ư, quen l nh c, thành m t n ưc v n hi n là b t u t S V ươ ng. Công c y ch ng nh ng ch th y ươ ng th i, mà còn truy n mãi n i sau, há ch ng l n sao?”(5). Lê V n H ưu c ng nh ư Ngô S Liên ã cao S Nhi p n t t , cho Nhi p là ng ưi m mang nn v n hi n c a n ưc ta, ca t ng c khiêm t n, t ài v n ch ươ ng c a Nhi p. Trong i Vi t s ký ti n biên, Ngô Thì S không g i S Nhi p là S V ươ ng, không x p thành m t k “S V ươ ng”. Ông cho r ng “Nhi p ch là h ng quan thú m c, ch áng xp vào k n i thu c”. “Nhi p tuy có tài, nh ưng là ng ưi ph ươ ng B c n nh n m nh làm thái thú; Nhi p tuy có hc v n, gi i sách Xuân thu, nh ưng ch là cho b n thân ch ch ưa t ng d y dân trong n ưc, th c ra ch ưa b ng
Tích Quang, Nhâm Diên(6). Hai ông Tích Quang, Nhâm Diên c ng ch ưa ưc chép riêng thành ký hu ng là S Nhi p, cho nên tôi ã t ưc b i, cho vào k n i thu c theo l quan thú m c”(7). i Vi t s ký ti n biên là b qu c s u tiên ã phê phán sai l m kéo dài c a các nhà s h c lúc ó khi coi nhà Tri u là m t v ươ ng tri u chính ch ng, coi S Nhi p là ông t c a n n v n hi n n ưc Nam v à do ó, tác gi i Vi t s ký ti n biên ã không x p Tri u à, S Nhi p làm k riêng, y là m t quan im r t m i, r t ti n b c a i Vi t s ký ti n biên, ch ng t tinh th n ph ê phán, lòng yêu n ưc, ni m t hào dân t c r t chính áng ca tác gi . T ư t ưng này ưc quán tri t trong toàn b ni dung b qu c s c a v ươ ng tri u Tây S ơn. 2) i Vi t s ký ti n biên tuy biên so n trên c ơ s c a i Vi t s ký toàn th nh ưng là m t b s riêng bi t mang tính ch t m t b s lu n phong phú. B i l tác gi ã c ý tp h p l i bàn c a nhi u s gia n i ti ng nh ư lê V n H ưu i tr n, Phan Phu Tiên, Ngô S Liên, Lê Tung, Nguy n Nghi m i Lê và ch y u l i bàn c a chính tác gi . M i s vi c x y ra, m i i vua, m i tri u i, m i nhân v t v.v tác gi u có nh ng l i bàn xác áng, lý lu n ch t ch , l i l anh thép. T t c có t i 467 l i bàn. Sau m i tri u i u có t ng lu n, trong ó khen ch ê rõ ràng, khi n ng ưi c có th tóm t t ưc l ch s c a c m t tri u i. Sau ây là m t vài l i bàn v m t s nhân v t
lch s , m t s s ki n v.v V cu c n i d y chi m c Hoan Châu c a Mai H c , Ngô Thì S ã phê phán cách nhìn c a s c (L ê V n H ưu) và ông nói rõ quan im c a mình: “ ươ ng lúc n i thu c, Mai H c Nam ưng kh i binh chi m gi châu, không ch u s trói bu c c a b n quan l i bo ng ưc, c ng là tay l i l c trong b c th h ào. Thành công thì có Lý Bôn, Tri u Quang Ph c; không thành công thì có Phùng H ưng, Mai Thúc Loan. H áng ưc bi u d ươ ng. Nh ưng s c li chép là “t ưng gi c” là sai l m”. V cu c kh i ngh a c a Hai Bà Tr ưng, tác gi h t l i bi u dươ ng s nghi p c a hai n anh h ùng này. “Không gì khó thu ph c b ng lòng ng ưi, không gì khó t p h p b ng th nưc, l i càng không gì khó b ng m t ph n mà t p h p ưc nhi u nam gi i làm ng ưi ng chí v i mình. N ưc Nam n i thu c ã t lâu Bà Tr ưng là m t àn bà góa vn tóc vùng lên, con trai trong n ưc u cúi u ch u s ch huy c a bà, quan ch c h ơn 50 thành c ng ph i nín h ơi không dám ch ng c Ti ng t m c a bà ch n ng c Man Di, Hoa H ; c ơ nghi p m mang c a bà khuyâý ng c t tr i. Ôi ! th t anh hùng thay!”(8). V chi n th ng c a Lý Th ưng Ki t, Ngô Thì S c ng ánh giá cao: “Cho nên tôi cho là chi n d ch Châu Ung, Châu Liêm là võ công b c nh t t tr ưc t i nay. Lý Th ưng Ki t là m t ho n quan l p ưc công tr ng th n k, ng ưi
Tng ph i h th n v i ta nhi u l m. Xét th y chi n d ch này n ưc ta t rõ ưc binh uy. Ng ưi T ng cho là n ưc ta ang m nh mu n l y ân ý mà v v . T ó nh ng l nghi ti n công và hình th c gi y t không dám trách móc h à kh c, ch s trái ý ta li sinh thù h n”(9). V chi n th ng c a Ngô Quy n, i Vi t s ký toàn th ch nh n xét chung chung. “Nhà Ti n Ngô n i lên ư c không nh ng ch có công chi n th ng mà thôi, vi c t tr m quan, ch nh tri u nghi, ph m ph c có th th y ưc quy mô c a b c v ươ ng”(10). Trong i Vi t s ký ti n biên, Ngô Thì S l i ánh giá r t cao công lao c a Ngô Quy n, ông nói: “Chi n d ch y gi s Ngô Quy n không ánh cho m t tr n th t au p tan nhu khí, b g y mi nh n, thì b n chúng s m mu n s c chí, cái th n i thu c l i d n d n hình thành. Cho nên chi n th ng B ch ng là c ơ s c a vi c ph c h i qu c th ng”(11). i v i k thù, thái c a Ngô Thì S ưc th hi n trong i Vi t s ký ti n biên rt rõ ràng, sáng su t và d t khoát. Ông ã nh n nh tri u ình phong ki n Trung Qu c nh ư sau: “ An Nam là n ơi ô h i l n, ru ng ưa tr ng lúa, t ưa tr ng dâu, núi thì s n sinh vàng b c, b thì s n có ng c châu. K buôn bán n ây ph n nhi u giàu có. H (12) l y làm thèm thu ng mu n t n ưc ta làm qu n huy n, b t dân ta ph i làm tôi t ã t lâu. Khi ch ưa ưc thì mu n cho ưc, khi ưc r i l nào l i
buông tha”(13). Cho nên “m t th hào n i lên thì qu n thú dp t t; m t qu n thú n i lên thì th s t p h p l i m à ánh; th s n i lên thì Trung Qu c d c toàn l c mà tr ngay”(14). B n ch t c a ch ngh a bành tr ưng i Hán Trung Qu c d c toàn l c thôn tính ta là th y. i v i cách chép s c a các s gia i tr ưc, Ngô Thì S cng m nh d n phê phán nhi u sai l m c a h . Ví d trong “Ngo i k thu c Tri u”, ông nói: “Xét th y m t th i i ngo i thu c h Tri u, s c chép t V n Th c Dươ ng V ươ ng u ph ng theo s nhà Hán mà biên chép thành sách à thu c Hán, Giao Nam ta l i thu c à, nên nh ng hi n t ưng t ươ ng ng v i à c ng ã không áng ghi r i, hu ng gì nhà Hán chép nh ng bi n d c a m t tr i và sao là giúp cho vi c chiêm nghi m ch li ên quan gì n à; nay ã nh m mà ư a à vào h qu c th ng, l i theo y mà b t ch ưc s ghi chép c a s Hán c t cho y sách s , không xem xét có úng hay không. Nh ư th th ì áng g i là “dã” ch không áng là “s ” sao có th ghi chép nh m nh ư th ưc. Cho nên tôi t ưc b i”(15 ). Cng trong “Ngo i k thu c Tri u”, ông l i nh n xét: “Hai n ưc Mân Vi t ánh nhau không ph i vi c c a n ưc mình. H ơn n a, Hoài Nam can vi c ánh Mân Vi t m à ng ưi Hán không nghe c ng không ph i là vi c b c thi t. Bc th ư can gián c a Hoài Nam mà s c chép ã th y trong s nhà Hán r i cho nên b i”(16). Trong k nh à Lý, Ngô Thì S c ng nêu lên m t s nh n xét ph ê phán: “Trong
kho ng h ơn 200 n m nhà Lý d ng chùa xây tháp, h t th y các vi c th Ph t u chép to chép c cách. Ng ưi bi ên so n không bi t ó là r ưm rà, ng ưi hi u ính c ng theo li h l u ó. Th t không úng phép làm s ”(17). Ông ph ê phán sách chép s c a Lê V n H ưu: “Lê V n H ưu, r t tin im lành, th y s vi c ghi trong l ch ngày c a th i i tr ưc là ghi chép vào s sách. Th mà in ch ươ ng pháp lnh c a m t th i i th ì không ghi. Rõ ràng là không úng phép làm s ”(18). i Vi t s ký ti n biên th hi n m t tinh th n ph ươ ng pháp vi t s m i, ti n b . Tác gi ã phê bình l i vi t c u th không kh o c u, thi u khoa h c c a các s gia th i tr ưc, nhi u ch ông phê bình r t g t gao và th ng th n. Li bàn trong i Vi t s ký ti n biên vô cùng phong phú và a d ng, c bi t là l i bàn c a tác gi , th hi n quan im dân t c, tình yêu n ưc th ươ ng dân, c m ghét k th ù, bênh v c l ph i, khen chê úng m c v.v 3) M t giá tr c bi t n a c a i Vi t s ký ti n biên là tác gi ã tra c u b sung ưc khá nhi u s ki n, c i chính ưc khá nhi u sai sót c a s c mà chính b Vi t s thông giám c ơ ng m c i sau ã ph i theo. ây là m t im áng chú ý và r t b ích cho ng ưi l àm công tác nghiên c u sau này và chính nó c ng nói lên ư c giá tr khoa h c c a b n thân tác ph m. Xin ơn c vài ví d : Tt c các sách s c a ta u chép “Bà Tr ưng ã l y ưc
65 thành L nh Nam”. i Vi t s ký ti n biên ã ci chính: “ T ng c ng là 56 thành, s c theo s nh à Hán lm là 65 thành, cho nên c i chính”(19). Trong sách; ông ã li t kê t ng thành và c ng l i là 56 thành. V cái ch t ca Lý Nam , ông ã v ch tr n s xuyên t c c a s nh à Lươ ng nh ư sau: “Nói vua Lý Nam trong ng Khu t Liêu b ng ưi trong ng gi t c t tai dâng nh à L ươ ng là nói khoác y”. i Vi t s ký toàn th chép: “i Hành hoàng , vua h Lê, huý là Hoàn, ng ưi Ái Châu”(20). i Vi t s ký ti n biên nêu lên m t ý m i: “Lê i Hành ng ưi làng B o Thái, huy n Thanh Liêm ch không ph i ng ưi Châu Ái. S c chép nh m”. Trong kháng chi n ch ng quân nguyên, v s ki n n m 1288, i Vi t s ký ti n biên cng có nh ng giám nh nói v s li u: “Xét s c có ghi n m ó quan quân h i ánh ngoài ca b i Bàng, b t ưc 300 chi c thuy n tu n ti u c a gi c, ng ưi ng a ch t r t nhi u. Chi n d ch ó là do Khánh D ư ón ánh thuy n lươ ng c a nhà Nguyên. Nhà vi t s không kh o k s th c ó, c nói suông là quan quân. Còn chi n th ng c a Khánh D ư l i ghi vào mùa ông n m inh H i. Cho n ên ci chính l i mà ghi s vi c ó xu ng d ưi, gi l i s ghi chép c . Ho c s cù chép Nguy n Khoái ánh nhau v i gi c b t ưc Bình ch ươ ng s là áo L Xích. Nay tra B c s thì áo L Xích là t ưng ưng b c a nhà Nguy ên, ng ưi ã cùng Thoát Hoan kéo quân ư ng b tr v . áo
L Xích ch ưa h n B ch ng mà b Nguy n Khoái b t. Ng ưi b b t ch là viên t ưng nh Nh ng lo i t ươ ng t nh ư v y kh o xét không rõ, l ưng t không t ưng ã v i ghi vào sách làm cho ng ưi c nghi ng cho nên l ưc b”(21). Trong su t 17 quy n c a b s còn nhi u chi ti t tr n ánh, s ki n l ch s , a danh thay iv.v ã ư c b sung ho c c i chính, mà chúng tôi không th nêu ra h t ưc. Tóm l i, B i Vi t s ký ti n biên ca Ngô Thì S ưc s quán tri u Tây S ơn in là m t b qu c s r t giá tr . Nó không nh ng th hi n ưc quan im ti n b c u tác gi mà còn là b s lu n phong phú và có tính khoa h c cao. Hy v ng r ng m t ngày g n ây, b n d ch c a b S n ày s ưc xu t b n ph c v yêu c u c a gi i nghiên c u khoa h c xã h i và t t c ai mu n tìm hi u l ch s dân t c. CHÚ THÍCH (1) i Vi t s ký toàn th , Bn d ch, Nxb. KHXH Hà N i, 1972, T p I, tr. 78 (2) i vi t s ký ti n biên, Bn ch Hán, Ngo i k , q.2, tr.9. (3) (4) S d. tr.11.
(5) i Vi t s ký toàn th , Ngo i k , q.3. tr.102. (6) Tích Quang, Nhâm Diên là hai thái thú do nhà Hán c sang n ưc ta th i thu c Tây Hán. (7) i Vi t s ký ti n biên, Sd, ph n Ngo i k , q3, tr.14. (8) S d, Ngo i k , q.3, tr.6. (9) S d, Ngo i k , q.3, tr.15. (10) S d, tr.148. (11) S d, Ngo i k , q.7, tr5. (12) Ch các tri u i phong ki n Trung Qu c. (13) S d, Ngo i k , q.6, tr.24. (14) S d, B n k , q.1, tr.7. (15) S d, Ngo i k , q.2, tr.8. (16) S d, tr.12. (17) S d, tr.6. (18) S d, B n k , q.2, tr.11. (19) S d, Ngo i k , q.3, tr.5. (20) i Vi t s ký toàn th , Sd, T p I, tr. 160.
(21) i Vi t s ký ti n biên, Sd, B n k , q.1, tr.2. BC U TÌM HI U V NGUY N TR C MT TÀI N NG NHI U M T GI A TH K XV CÔNG VI ỆT Vn tìm hi u tác gi Nguy n Tr c hi n nay g p nhi u khó kh n - tác gi thì l n mà t ư li u còn r t ít. Sách c p n ông thì nhi u, nh ưng th ưng ch ưc v ài dòng. Qua my t i th c t v Hà S ơn Bình, chúng tôi ã có thêm mt s tài li u v Nguy n Tr c. c bi t, chúng tôi ã tìm th y m t cu n gia ph 21 i c a dòng h Nguy n Tr c. Cu n gia ph này ã c , rách, kh 27 x 16cm, ch bút lông trên gi y b n c , có ch m m c son. Niên i ghi trong gia ph là n m T c th 36 (1883) có l là n m sao chép l i. Ph n u ghi n m Duy Tân th 6 (1912), th 8 (1914), v à ph n cu i ghi n m Kh i nh th 3 (1918) là hai ph n b sung vào sau này(1). T cu n gia ph m i s ưu t m n ày, cùng v i m t s tài li u khác nh ư cu n ghi chép c a d òng h, các s c phong c a tri u i tr ưc, m t s hi n v t khác do con cháu Nguy n Tr c còn gi ưc, k t h p v i nh ng tài li u có th tìm c Th ư vi n Vi n Nghiên c u Hán Nôm, chúng tôi ã có th b ưc u phác h a nh ng nét l n v con ng ưi và s nghi p c a Nguy n Tr c, m t tài n ng a d ng, m t nhân v t l ch s áng chú ý gi a th
k XV(2) (2). Dòng h Nguy n Tr c có truy n th ng hi u h c v à thành t trong v n ch ươ ng h c thu t. C n i Nguy n Tr c - Nguy n T H u làm Hàn lâm vi n th gi ng, Thi êm tri hình vi n s tri u Tr n. Ông n i Nguy n Tr c là Nguy n Bính, làm Nho h c hu n o ph ng Thiên. Cha Nguy n Tr c, Nguy n Thì Trung làm Qu c t giám giáo th . Nguy n Tr c có ng ưi em là Nguy n Chân làm Qu c t giám tòng s ph Qu c Oai. Con trai Nguy n Tr c, Nguy n L c Hành làm Tr ung th ư giám Sùng V n Quán nho sinh, Nguy n T Tri t Nho sinh túi lâm c c (3). Hu nh ư i nào, dòng h này c ng có ng ưi làm Hu n o, Giáo th . Ch c Hu n o ngày x ưa lo vi c rèn d y nhân tài, th ưng l a ch n nh ng ng ưi có h c th c, có uy vng m nh n. Hi n nhiên trong khi rèn d y nhân t ài cho “thiên h ” thì dòng h này c ng có iu ki n b i p trí th c cho con em mình. Nguy n Tr c sinh ra và l n l ên trong truy n th ng gia ình và dòng h nh ư v y. Ông t ên t là Công D nh, hi u Hu Liêu, sinh ngày 16 tháng 5 n m inh D u (1417), t i am Long u núi Ph t Tích(4) quê làng B i Khê, huy n Thanh Oai, o S ơn Nam(5), là con tr ưng Nguy n Thì Trung và bà Th Ch ng. Gia ph nói r ng: lúc m i sinh, dung m o Nguy n Tr c k v khác th ưng, ưc vài tu i t ư cht ã thông minh c bi t. L n lên quê h ươ ng trong m t gia ình có truy n th ng v n hc, cha l i là m t v n nhân h c r ng bi t nhi u, nên t
nh Nguy n Tr c ã ưc nuôi d y chu áo; l i thêm c nh k s ơn tú thu c a vùng t chùa Th y quê h ươ ng, khi n Nguy n Tr c s m có m t tâm h n phong phú. T ươ ng truy n, ch ưa y 10 tu i, ông ã n i ti ng th n ng, 12 tu i ã thích làm th ơ và làu thông kinh s . n tu i th ành niên, ki n th c Nguy n Tr c ã làm cho nhi u v danh nho ph i khâm ph c. Nguy n Tr c l n lên khi t n ưc ã s ch bóng quân Minh xâm l ưc, các ông vua u tiên c a nhà Lê ang b t tay vào công cu c xây d ng m t v ươ ng tri u th nh tr v ào bc nh t trong l ch s ch phong ki n n ưc ta. C ng nh ư t ng l p k s h i y, chàng thanh niên này h m h tìm ưng ti n thân thi th tài n ng qua con ư ng c nghi p. K t qu không ph l i ho ài bão và công phu “dùi mài kinh s ” c a ông: 18 tu i khoa thi h ươ ng, 25 tu i Tr ng Nguyên kho Nhâm Tu t (1442). V tr ng nguyên tr này s t s ng th c hi n hoài bão c a mình, em tài n ng ra giúp dân giúp n ưc. N m Thái H òa th 2 (1442) ông nh n ch c Chiêu ngh i phu, H àn lâm vi n tr c h c s , V k ô uý, làm An ph s i kinh lý vùng Nam Sách. Nh ưng hình nh ư chính tr ưng th i bu i y(6) không phù h p v i tài n ng và con ng ưi Nguy n Tr c, nên ch ít lâu sau, ông ã tr l i v i nh ng ch c v hoàn toàn có tính ch t “t hàn”, “giáo ch c” l à Hàn lâm vi n th gi ng, Thi u trung i phu, H àn lâm thiêm tri
nh p th h c s , Ng ti n h c sinh nh c c. Tài n ng và tri th c uyên bác c a Nguy n Tr c th i gian này tr ưc h t ưc th hi n trên m t tr n u tranh ngo i giao. Nguy n Tr c c m u m t s b sang s nh à Minh vào n m 1444 cùng v i phó s Tr nh Thi t Tràng(7). Gi a tri u ình ph ươ ng B c, Nguy n Tr c ã hoàn thành s mnh b ng ki n th c uyên bác, tài ng i nh y bén, s c so, s v ng vàng c ng c i và trên h t là ý th c t h ào dân tc r t chính áng c a mình, khi n vua tôi nhà Minh ph i kiêng n . N m 1457 viên s th n nh à Minh là Hoàng Gián sang ta. Lê Nhân Tông ã triu Nguy n Tr c v tri u ti p s Tàu. Hoàng Gián v n v o iu, nh ưng iu n ào cng ưc Nguy n Tr c gi ng gi i phân minh, khi n cho v “thiên s ” n ph i thán ph c th t lên “Qu c h u nhân tài” (n ưc (Vi t) có ng ưi tài). Có m t giai tho i k r ng, chuy n i s n m 1444, g p úng k thi H i c a tri u ình nhà Minh. Nguy n Tr c và B ng nhãn Thi t Tràng c ng ưc m i d thi cùng v i s th n các n ưc khác. Khi công b k t qu , thì Nguy n Tr c tr ng nguyên và Tr nh Thi t Tràng Bãng nhãn. Nguy n Tr c ư c vua Minh phong làm L ưng qu c tr ng nguyên và ư c ban t ng cm bào Theo ghi chép c a nhi u tài li u, Nguy n Tr c còn là m t nhà ki n trúc có tài. Nm 1457, ông ư c giao trách nhi m trông coi vi c xây
dng chùa Thiên Phúc núi Ph t Tích(8), m t côn g trình vn hóa n i ti ng th i ó. Tài n ng và ph m ch t c a Nguy n Tr c ưc L ê Thánh Tông ánh giá cao. B n thân Nguy n Tr c c ng có nh ng cng hi n trong vi c giúp Lê Thánh Tông l p l i an ninh cho t n ưc, sau th i gian r i ren kéo d ài. Ví nh ư n m Quang Thu n th 8 (1467), có l nh sai Nguy n Tr c l àm Cng bi u cho các o; ông c ng ưc tham gia ngh b àn nh ng vi c c ơ m t c a Nhà n ưc M t khác, v n r t coi tr ng s nghi p ào t o nhân tài, Lê Thánh Tông ã tìm th y Nguy n Tr c m t nhà giáo xu t s c, mu m c, v à c ông làm Qu c t giám t t u. Th i gian ph trách vi c rèn luy n nhân tài cho t n ưc, Nguy n Tr c ã so n nhi u tài li u gi ng d y cho s t , ưc ng ưi ươ ng th i tôn là b c nho s ư Nh ưng có l ho t ng v n hóa có ý ngh a h ơn c trong giai on này là vi c Nguy n Tr c tham gia hi u ính, ph ê duy t b “bách khoa toàn th ư” c a th i y: Thiên Nam d h t p”(9). Gia ph ghi r ng b Thiên Nam d h t p theo lnh c a Lê Thánh Tông, ph i mang n t n nhà Nguy n Tr c phê duy t m i ưc xu t b n. Lòng ưu ái c a Lê Thánh Tông i v i Nguy n Tr c khá c bi t. Nhi u l n Nguy n Tr c nh n ưc ti n tr c p v ì túng thi u và c “th ơ ng ” c a vua ban. Có m t b ài th ơ
Vua vi t r ng: Ban c l i ngã kh ng ph ơ ng huynh, Hu l tây s ơn xu t Ph ng Thành V th m thu ơ ng ngô s t , Th ng Nguy n tính, Tr c k danh. Dch ngh a: Tr m sai ng ưi mang ti n i ban Dc ưng t Ph ưng Thành t i núi phía tây, Ch ưa xét ai áng tr m cho c , (Ch có m t ng ưi áng ưc) y là ng ưi h Nguy n tên Tr c. Th nh ưng, s ng gi a tri u ưng, Nguy n Tr c v n không quên n ơi chôn nhau c t r n. N m Quang Thu n th 7 (1466), l y c b m ông xin v d ưng b nh qu ê hươ ng, nh ưng Lê Thánh Tông không cho, v i Nguy n Tr c l i Kinh ô ch a b nh. Nhân d p n ày ông làm bài th ơ, ph n c m ơn vua, nh ưng c ng là t n i nh ti c không ưc v ng m c nh cày b a u xuân quê h ươ ng. Bnh th a ân chi u h a l u Kinh, Quy k nh kim nh t v thành. Hà nh t tây s ơn s ơn h l ,
Soa y ti u l p khán xuân canh. Dch ngh a: Trong khi m au, ưc ân chi u nhà vua cho l ưu l i Kinh ch a b nh, K v ngh h ưu n nay v n ch ưa thành ưc. Bi t n ngày nào trên con ưng d ưi núi tây, Mi ưc m c áo t ơi, i nón nh , ng i xem cày ru ng v ào ti t xuân ! Th c ra, ó ch là ưc m ơ. Nguy n Tr c là con ng ưi ưa ho t ng. Nhi u công vi c b b n nh ư v y, ông v n c òn dành ưc th i gian làm thu c, ch a b nh. Ch v i tp Bo anh l ơ ng ph ơ ng cng x p ông v ào hàng danh y c a t n ưc. Nguy n Tr c qua i vào ngày 28 tháng 12 n m H ng c th 4 (1473) khi ông m i 57 tu i, vào lúc tài n ng c a ông ang chín mu i. V n th ơ ông, s nghi p c a ông g n vi m t th i k l ch s r c r nh t c a tri u i nhà Lê. ông, “trong o c có t ch ươ ng”(10), v n ch ươ ng ông “làm p cho n ưc, tr thành kinh in”(11). C ng hi n ca ông cho i v n ưc các th h truy n nhau nh c nh gi gìn.
V sáng tác, Nguy n Tr c vi t r t nhi u. áng ti c, hi n nay m i s ưu t m ưc r t ít. Nh ng bài chi u, s c, ch , cáo, bi u do Nguy n Tr c làm, ông u sai h c trò biên chép, chia làm 4 lo i (Kinh, S, T , T p). Sau ó ông t duy t l i, biên so n th ành hai b sách nhan là Ngu nhàn t p và Kinh ngh a ch v n tp. Ngoài ra, còn có Hu liêu t p, th v n c ng gi ng nh ư Ngu nhàn t p. Nh ng tác ph m Nguy n Tr c u ưc Lê Thánh Tông xem k và có l i phê khen. Th i k Nguy n Tr c Ph ưng Thành, bi t th “Hoàn bích” c a ông th ưng có nh ng bu i bình th ơ và h a th ơ. Nguy n Tr c làm 50 bài th ơ v i ch Ch sinh áp ho và ư c nhi u k s c ng nh ư nho sinh làm th ơ ho l i. Nguy n Tr c vi t nhi u v y h c. Ngoài b sách thu c Bo anh l ơ ng ph ơ ng ã nói trên, ông còn nhi u cu n ghi chép v y h c, d ưc h c, nay ã b m t mát nhi u(12). Hi n nay, Vi n Nghiên c u Hán Nôm còn gi ưc nh ng tác ph m sau ây do Nguy n Tr c biên so n, biên t p, phê duy t, hay có s ưu t p th ơ v n c a Nguy n Tr c: Bi Khê Tr ng nguyên ình i sách v n A.1225 Bo anh l ơ ng ph ơ ng A.1462 Bi Khê Tr ng nguyên gia ph A.1046
C tâm bách v nh A.702 Toàn Vi t thi l c A.1262/1-5 Thiên Nam thi t p A.315 Thiên Nam long th lc A.220, A.1658, A.2215 Thiên Nam l ch tri u li t huy n ng khoa b kh o VHv. 1713/1 - 5, A.1335, VHv.1299 Thiên Nam d h t p A.334/1 - 10; VHv.37; VHv.1313/a, b. Ngoài ra, r i rác các b s ưu t p v n th ơ khác c ng có chép th ơ v n c a ông. Công vi c s ưu t m tác ph m c a Nguy n Tr c còn ph i ti p t c ti n hành. CHÚ THÍCH (1) Th ư vi n Vi n Nghiên c u Hán Nôm có cu n B i Kh ê tr ng nguyên gia ph , ký hi uA.1046. ây là sách m i sao li g n ây, ph n gia ph ghi s ơ l ưc nh ưng kh p v i cu n gia ph m i tìm thy quê Nguy n Tr c. (2) Khi vi t ph n này, chúng tôi có i chi u v i nh ng t ư li u trong các sách khác nh ư Toàn Vi t thi l c, Thi ên Nam thi t p, Thiên Nam l ch tri u ng khoa b kh o, C tâm bách v nh, L ch tìêu ng khoa l c (3) Nguy n Tr c còn hai ng ưi con trai do bà thi p ào Th Ti p, con ào Công So n sinh ra, là ôn T nh v à ái
Mng c ng u Nho sinh tú lâm c c. (4) Núi Ph t Tích thu c xã Thiên Phúc, huy n Y ên S ơn, ph Qu c Oai, tr n S ơn Tây, nay thu c Hà S ơn Bình. (5) Nay là thôn B i Khê, xã Tam H ưng, huy n Thanh Oai, Hà S ơn Bình. (6) N m 1442 Lê Thái Tông m t, vua Nhân Tông lên n i ngôi tu i m i lên 3. Qu n th n m i Tuyên T Ho àng Thái Hu Nguy n Anh (V Thái Tông và là m Nhân Tông) “buông rèm coi chính s ”. (7) Tr nh Thi t Tràng, hai l n thi u. Ng ưi ông Lý, Yên nh. B ng nhãn khoa M u Thìn (1448), làm n Hu Th Lang. Là con r Nhân Tông, ưc phong Nghi Qu c công. (8) Chùa Thiên Phúc núi Ph t Tích thu c x ã Thiên Phúc, huy n Yên S ơn, ph Qu c Oai (nay thu c Hà S ơn B ình), Chùa này kh i công t n m 1457, n n m 1458 th ì hoàn thành. (9) Thiên Nam d h t p, 100 quy n, n m H ng c th 14 (1483) Lê Thánh Tông c Th n Nhân Trung và Nhu n biên so n, ghi chép các ch , lu t l , v n h àn, in l , cáo s c, (Xem L ch tri u hi n chươ ng lo i chí, Vn t ch chí)
(10) Xem bài iu Ngh a Bang tr ng nguyên c a L ê Thánh Tông, trong H ng c Qu c âm thi t p, Nxb V n h c, In ln th 2, 1982, tr.92. (11) L i nh n xét v Nguy n Tr c c a Th n Nhân Trung, Ti n s n m Quang Thu n th 10 (1469), làm L i b Th ưng th ư, Phó nguyên soái h i Tao àn. (12) C Phó L c nay thôn Vi t Yên, xã ông Yên, huy n Qu c Oai Hà S ơn Bình là ng ưi k t c ưc truy n th ng y h c c a dòng h . C còn gi ưc m t s t ư li u y h c ca t mình là Nguy n Tr c. VÀI THÔNG TIN BAN U V VN B N NÔM TÀY NGUY ỄN DOÃN TUÂN My n m l i ây trên các t p chí c a c ơ quan Trung ươ ng và v n b n Nôm Tày - mt lo i v n b n mà tr ưc kia ít ưc quan tâm t i. G n ây Vi n Nghiên c u Hán Nôm ã phát hi n và s ưu t m ưc m t s v n b n áng chú ý. ó là nh ng v n b n không ch làm tài li u ph c v tr c ti p vi c nghiên c u m t thành ph n h u c ơ trong c ơ c u n n vn h c Vi t Nam a dân t c, mà còn là ngu n t ư li u giúp vào vi c tìm hi u các v n ngôn ng h c, v n b n h c v à dân t c h c. có th i sâu khai thác các di s n v n hóa
thu c lo i này, hàng lo t v n c n ph i ưc t ra: hi n tr ng v n b n ra sao ? N i dung có nh ng v n gì? N ơi lưu tr v n b n? v.v Qua các chuy n i th c t v i nh ng k t qu thu ưc, chúng tôi th y công vi c t ìm ki m, l ưm nh t, b o qu n các di s n v n hóa còn ph i ti p t c làm trong nhi u n m t i ang m ra nh ng tri n vng t t p. D ưi ây là m t vài thông tin và suy ngh c a chúng tôi v lo i v n b n áng ưc quan tâm y. Tr ưc h t c ng c n nói r ng dân t c Tày có m t n n v n hc thành v n khá s m, vì tr ưc khi có ch Tày hi n hành, ng ưi Tày ã ghi l i các sáng tác b ng ch Nôm c a mình trên c ơ s c u t o ch Hán và ch Nôm Kinh. Các vn b n Nôm Tày còn l i v i chúng ta ngày này ch y u l à các v n b n chép tay(1). Tuy ch ưa th y v n b n n ào ghi nm sáng tác và tác gi c a nó, nh ưng m t s v n b n l i có dòng l c kho n cho ta th y v n b n ưc sao chép cách chúng ta ã khá xa(2). H ơn n a, c ng nh ư dân t c Kin h, dân t c Tày có m t n n v n h c dân gian khá phong phú bao g m nhi u th lo i: t c ng , ca dao, dân ca, phu i phác, phong sl ư, hát then, hát l ưn; nhi u lo i hình t s nh ư truy n th n tho i, truy n c tích; và c bi t ph bi n là truy n th ơ. V n b n Nôm Tày là s n ph m tr c ti p c a xã h i Tày, vì v y c ng ph n ánh khá rõ tính a d ng c a xã h i y. Tuy nhiên, do chung s ng trong m t qu c gia th ng nh t, do n n v n hóa Th ng Long có nh ng nh hưng nh t nh n các t c ng ưi chung quanh m à v n
bn Nôm Tày có nh ng im gi ng v n b n Nôm Kinh c v hình th c l n n i dung. V n b n Nôm Tày c ng th ưng ưc óng thành t ng quy n mà ta v n quen g i l à sách. Mi quy n nh ư v y có bìa b ng gi y b n ph t c y màu x n nâu ho c x n en và ưc khâu b ng s i se to theo l i khâu ba ho c b n nút. Tr m t s th lo i nh ư phong sl ư th ưng th y vi t trên v i, các v n b n Nôm Tày dùng gi y bn là ph bi n, óng ki u t g p, ch t li u gi y thô, v i nhi u khuôn kh khác nhau. Ví nh ư v n b nTo ng Tơ ng kh 27 x 13; Tng Tân 26 x 16, nh ưng v n b n Kim Qu li có kh 19 x 18(3) v.v Trên gi y b n, ó là h th ng thông tin v n Nôm vi t b ng m c en theo chi u d c t ph i sang trái, có ch m câu và cách on rõ ràng. m i vn b n l i có nh ng ki u vi t ch khác nhau, có l i vi t chân ho c chân bán th o; có l i vi t ơn ho c vi t kép; có li vi t ph n th ho c gi n th v.v ôi khi ch này ch kia l i có tr ưng h p cùng âm cùng ngh a nh ưng mà ch thì khác nhau. Ví d âm nàng (ngh a l à nàng) có các mã ; 娘娘娘; âm no ng (ngh a là em) có các mã ; ; âm Rn (ngh a là nhà) có các mã ; . c bi t âm thanh a ph ươ ng ưc ph n ánh khá rõ nét trong v n bn. Ch ng h n cùng t “nói”, có n ơi dùng âm chang, mã ch là ; có n ơi dùng âm phu i, mã ch l i là . iu n ày cng gây ít nhi u khó kh n trong vi c phi ên âm, nh ưng cng có th s ưa l i cho ta nh ng iu thú v trong vi c tìm n quê h ươ ng và th m nh lí l ch c a v n b n. D a
vào c im này, ph i ch ng chúng ta có th v ch ra nh ng tiêu chí trên con ưng tìm hi u, phân lo i v à khoanh vùng v n b n. M t c im có tính ph bi n trong các v n b n Nôm Tày là trong k t c u, n i dung ưc trình bày theo l i ch ươ ng on và m u m i on bng các ch “l i ca on” ( 吏吏吏段段段) ngh a là: l i nói v on. Xét v n i dung thông tin thì nh ư trên ã nói, các vn b n Nôm Tày ã ph n ánh khá nhi u m t v con ng ưi. y ta có th th y nh ng tâm t ư tình c m c a con ng ưi, nh ng tri t lý s ng, nh ng kinh nghi m s n xu t mi n núi, nh ng thu n phong m t c v.v , c bi t là cu c u tranh gay go quy t li t ch ng b n bành tr ưng xâm l ưc ph ươ ng b c cùng ư c ph n ánh khá m nét. Có th nói v n b n Nôm Tày ã ghi ư c m t cách sinh ng nh ng v n c a th i i, c a l ch s xã h i T ày. Trong vi c khai thác v n hoá v n minh c a dân t c, chúng ta quý tr ng giá tr các v n b n y bi t ch ng nào. Tr lên chúng tôi ã s ơ b gi i thi u v di n m o và n i dung v n b n Nôm Tày nói chung. D ưi ây chúng tôi xin im qua v tình hình các ngu n t ư li u mà qua iu tra chúng tôi ưc bi t m t s a ph ươ ng. Có th nói ngo ài nh ng v n b n ã ưc l ưu tr kho sách Vi n nghi ên cu Hán Nôm, còn không ít v n b n Nôm T ày ang l ưu hành r i rác trên m t a bàn khá r ng. M t s c ơ quan vn hóa và chính quy n a ph ươ ng ã xúc ti n vi c th ng kê thu th p, nh ng v n b n Nôm Tày còn l ưu tr trong
các gia ình t ư nhân v n là ch y u. N u k c ngu n t ư li u s ng là m t s c bi t ch Nôm, thu c lòng nhi u truy n, thì a bàn nào có ng ưi Tày c ư trú c ng có lo i tư li u s ng này. các n ơi nh ư Ty v n hóa thông tin Thái Nguyên, Vi n Bo tàng, Tr ưng i h c S ư ph m có l ưu tr m t s v n bn Nôm Tày. ó là nh ng v n b n s ưu t m t nhi u a ph ươ ng và c a gia ình các ông B S Uông. Tri u V n Doanh, Nông Vi t To i, Hoàng H u. Chúng tôi ưc bi t ông B S Uông có m t s v n b n t t v i n i dung hay nh ưXuân Lan Tam M u Ng , Long Tôn, Long Lâu, V n Th v.v Tuy nhiên, các v n b n y m i ch d ng t p hp, còn vi c b n qu n khai thác nó, úng nh ư l i ng chí giám c Vi n B o tàng nói v i chúng tôi, là ph i chuy n v Vi n Hán Nôm m i úng ch c n ng, m i tr thành tài s n chung c a qu c gia, m i có ph ươ ng ti n bo qu n l ưu tr . ng chí ó c ng ã nh n th y r ng vi c khai thác công b các v n b n này không ch ph c v riêng ng bào Tày mà v i m t ý ngh a l n h ơn là nó ph i có mt v trí x ng áng trong cái lâu ài v n hóa nguy nga ca dân t c. ý ngh ó ã v ch ra m t ph ươ ng h ưng úng cho công vi c c a chúng ta ang ph i làm, vì m i vi c l àm úng ch có th xu t phát t cái nhìn úng. huy n Ch n t nh B c Thái, U ban nhân dân huy n và phòng v n hóa thông tin huy n ã thông t ư cho 21 xã trong huy n tng ki m kê toàn b sách Hán Nôm, k c sách mo then
cúng bái. K t qu b ưc u cho th y U ban nhân dân các xã n m t ươ ng i ch c s v n b n Hán Nôm l ưu hành trên a bàn mình, c bi t là nh ng kho sách t ư nhân l ưu tr hàng ch c v n b n, nh ư gia ình các ông Nông V n Ng c, Vươ ng V n Ng n, Nguy n Ti n Ma (xã ông Viên) gi ưc các v n b n nh ư Quang V Nam – Kim Th an, To ng T ơ ng, Slam Péc anh tài v.v Gia ình các ông Lý Ti n, Nguy n c Qu ng, Vi Phát Nhúc, Liêu ình Thanh (xã Rã B n) còn gi ưc các v n b n nh ư: Kim Qu , T n Chu, T ng Tân, L u ài Hán Xuân, Th ơ ca th i ông Hán, Ln c i v.v Gia ình các ông Hà V n Cam, Hà V n Tm (xã Ph ươ ng Viên) còn gi ưc các v n b n ính Quân, T n Chu v.v . c bi t trong s sách nh à ông Nguy n Ti n Ma, có cu n gia ph ghi v h Nguy n c Nam Hà lên c ư trú lâu i v i ng ưi b n x , nay ã tr thành ng ưi Tày. Có nh ng v n b n nói v kinh nghi m sn xu t, nh ng ưc m ơ trong lao ng: c u phong ưc gió, c u v ưc m ưa, tr ng khoai khoai t t b ng u, trong nhà vn i thóc lúa y a. Qua các a ph ươ ng chúng tôi ưc t i, tình hình cho th y s v n b n Nôm T ày còn l ưu hành khá phong phú. Ch ng h n xã ông Viên có 3 ơ n v hành chính là Khau Ch , Nà K t và Nà V n v i 1.800 nhân kh u, 38 h ng ưi Kinh, 138 h ng ưi T ày, trên m t di n tích dài 4km mà có t i 5 kho sách t ư nhân ch a hàng tr m v n b n (k c sách mo then cúng bái). Ngay trong s sách Tào P t mà U ban xã ã thu gi c ng
không hoàn toàn là n i dung mê tín, vì có nh ng sách n i dung khuyên d y con cái làm n l ươ ng thi n, cách c ư x trong gia ình ngoài xã h i và d y c k thu t cày c y theo th i v . Ch ng h n bài sau ây: Nm n à cón ngoòng á Kh u ch ng quá ng ài chiêng Kh u ch ng phiêng pác gi o Nm nà l ng ngoòng á Kh u b u quá ng ài chiêng Kh u b u phiêng pác gi o. Ngh a là: Cy tr ưc lúc ve kêu(4) Thóc n qua tháng giêng Thóc y tràn mi ng cót. iu áng chú ý n a là ngay trên m t a bàn c ng có nh ng d b n khác nhau c v n i dung và hình th c. Khi U ban huy n và Phòng V n hóa - Thông tin ư c bi t tình hình này, ng chí Ch t ch huy n ng Phúc v r t ph n kh i nói v i chúng tôi nhi u v n v kh n ng ti m tàng v n hóa c a huy n, ng th i cho chúng tôi bi t v mt bia á có ch Hán Nôm d ng ven s ưn i xã ng Lc và hi n nay c n ngày t o m , ng bào v n th p hươ ng c ng vái. ng chí g i ý cho chúng tôi thu th p t ài li u nghiên c u th xem Ch n có ph i là cái nôi c a
vn h c Tày hay không và ngh h p tác ch t ch gi a Phòng V n hóa huy n v i vi n Hán Nôm trong vi c s ưu tm khai thác các di s n v n hóa c a huy n. t nh Cao B ng, tuy ch ưa có iu ki n ti n hành ki m k ê mt cách có quy mô, nh ưng theo iu tra s ơ b c a chúng tôi nh ng n m tr ưc ây thì vn b n Nôm l ưu hành trong tnh c ng khá nhi u, ch y u t p trung trong các gia ình có truy n th ng Hán h c c . T i xã B Tri u huy n H à An có gia ình ông Hoàng An nh, Hoàng V n Liêm l ưu gi ưc m t s v n b n Nôm, trong ó có nh ng v n b n ã phiên ra ti ng Tày và công b (5). Hàng lo t các v n b n có giá tr nh ư Tr ơ ng Hán M u ơn, Thôi V n Thu , Slam péc anh Tài, Th ch Sanh, Chiêu c Kim N , Th ơ m ng nm m i, m ng ám c i v.v bao gia ình bao a ph ươ ng ch ưa k xi t. Là m t t nh vùng cao, xa trung tâm vn hóa, nh ưng l i là c ô c a nhà M c nên c ng có nh ng truy n thuy t v ngu n g c ch Nôm Tày khá h p dn(6). ã có ưc m t câu tr l i khoa h c - Cao B ng có ph i là n ơi s n sinh ra ch Nôm Tày hay không - thì iu cn thi t là U ban t nh và Ty v n hóa Thông tin a ph ươ ng ti n hành vi c t p h p toàn b di s n b ng ch Nôm Tày trong t nh, trên c ơ s ó chúng ta s y m nh công tác nghiên c u. N u ch nghe truy n thuy t thôi th ì có khác gì nh ư “V n k thanh b t ki n k h ình” làm sao có th i n m t k t lu n khoa h c ưc.
t nh L ng S ơn tình hình l i khác: S v n b n là truy n th ơ có v th ưa th t, nh ưng s v n b n sli l ưn l i có nhi u. Bi vì ng bào L ng S ơn có truy n th ng hát sli l ưn t lâu và cho n nay nh ng ngày h i ch , ngày t t vn ưc coi là nh ng ngày c a sli c a l ưn. “Ca s ” hát sli l ưn l à qu n chúng lao ng mà ch y u là nam n thanh ni ên. Vi hình th c di n x ưng t nhiên, dàn tr i kh p khu v c t ch c h i hè, có khi c bên s ưn i, ven núi, su t ng ày êm, nh ng gi ng sli l ưn tr m b ng không d t. Trong lo i hình này ta c ng th y có nhi u lo i nh ư l ưn c i, l ưn bươ u, l ưn t quý v.v . ng chí Mã Th Vinh, phó tr ưng Ty Thông tin - Vn hóa ã s ơ b gi i thi u v i chúng tôi v tình hình v n b n Hán Nôm v à ph ươ ng hưng h p tác s ưu t m khai thác trong nh ng n m t i mt t nh vùng biên gi i. Hà Tuyên, Yên Bái tuy ch ưa có iu ki n iu tra tr c ti p, nh ưng qua các ngu n tin, chúng tôi th y r ng: v n bn Hán Nôm các a ph ươ ng này có nhi u lo i t n t i bng nhi u hình thc khác nhau trong dân gian. S ph n các v n b n này ang ch i m t s quan tâm nào ó t trong quá kh nó ưc s ng l i v i c hi n t i v à t ươ ng lai. Tóm l i, trên ây là ôi nét v tình hình v n b n Hán Nôm Tày nh ng vùng mà chúng tôi ưc n. D nhi ên ó mi ch là b ưc u khái quát v i nh ng im nh tr ên
mt di n r ng. Tuy nhiên chúng tôi thi t ngh i v i các bn Nôm Tày c n ph i ti n hành iu tra s ưu t m g p v i mt thái và tình c m trân tr ng nh ng di s n v n hóa ca dân t c. ng bào Tày có t p quán làm nhi u h ơn nói, nh ưng ch c r ng s là vàng c nh ng khi im l ng v à nh ng iu ã nói. V n b n Nôm Tày là di s n v n hóa ã ra i và t n t i th m l ng t x ưa, nh ưng chính s th m lng y ang tr thành iu m i trong cái x ưa y thú v mà chúng ta ngày nay ang ph i ra công ph i b i th i gian tìm ki m l ưm nh t. Trên con ưng tìm hi u nghiên c u các di s n v n hóa này, vi c iu tra s ưu t m tư li u h n là iu c n thi t tr ưc tiên và c ng nh ư trong Hi ngh bàn v s ưu t m b o qu n tr ưc ây do Vi n Hán Nôm t ch c, chúng tôi ngh r ng cùng v i s h p tác c a các a ph ươ ng, Vi n Hán Nôm, c ơ quan ch c n ng, ph i tp h p ưc các v n b n ó v m t kho l ưu tr , b i v ì có nh ư v y, các di s n v n hóa c a dân t c Tày anh em m i có ưc m t v trí x ng áng trong v ưn hoa v n hóa muôn s c ngàn h ươ ng c a dân t c. CHÚ THÍCH (1) Chúng tôi ã iu tra th ng kê các v n b n l ưu tr kho sách Hán Nôm và m t s v n b n các huy n Na R ì, Phú L ươ ng, Ch n t nh B c Thái, các huy n Ho à An, Trùng Khánh, Qu ng Hoà t nh Cao B ng; Các huy n Cao Lc, B c S ơn, H u Lùng t nh L ng S ơn thì ch ưa có v n
bn nào in và ghi tên tác gi , mà ch th y v n b n chép tay khuy t danh ho c có bút tích c a ng ưi sao chép mà thôi. (2) Ví d : V n b n Tn Ch , Nv. 78, kho sách Hán Nôm, có ghi: Thành Thái th p niên trang cu i. Nh ư v y, v n bn này ã có t n m 1893. (3) To ng T ơ ng mang ký hi u Nv. 90; T ng Tân Nv.86 Kim Qu Nv.89 kho sách Hán Nôm. (4) Ng ưi Tày có kinh nghi m c y tr ưc lúc ve k êu là úng th i v , t c là vào kho ng t trung tu n tháng 6 n h t tháng 7. Kho ng 30-7 tr i v b t u kêu là mu n. (5) V n b n Chiêu c Kim N ã xu t b n b ng ti ng Tày; Nxb. Vi t B c, 1975, do Hoàng An nh v à Hoàng c Kh i phiên âm. (6) Xem truy n thuy t v ch Nôm Tày, báo cáo khoa h c ca Lã V n Lô. MT VÀI SUY NGH CHUNG QUANH VN C NÔM PHIÊN NÔM (1) NGUY ỄN TÀI C ẨN V vi c c các v n b n Nôm phiên ra Qu c ng , tr ưc nay ã t ng có nhi u tr ưng h p gây ra tranh lu n, m i tr ưng hp nh ư v y th ưng có nh ng nguyên nhân c th
và nh ng hoàn c nh riêng bi t c a nó. Tuy nhiên, n u khái quát lên thì c ng có th quy t l i ưc thành m t s v n c ơ b n, ít nhi u có liên quan n các c im c a ch Nôm, xét v m t lo i hình v n t c ng nh ư v m t b i cnh l ch s xã h i ã chi ph i l i v n t ó. D ưi ây chúng tôi xin th ch n ra, bàn n m t ôi v n có t m quan tr ng chung ó. I) V n tr ưc tiên c n làm sáng t , theo ý chúng tôi, l à vn xác nh m i quan h gi a m t bên là vi c c Nôm vi m t bên là vi c ph c nguyên các d ng ng âm c . Ch Nôm là m t h th ng v n t ã ư c sáng t o ra cách ta kho ng ch ng b y, tám th k , nhi u v n b n Nôm cng ã ưc vi t ra cách ta hàng m y tr m n m. Do các l ó, trong các v n b n Nôm th nào c ng ph i có nh ng ch còn l ưu l i nh ng v t tích ch c âm c , thu c các giai on l ch s khác nhau. Nh ưng ch Nôm là m t n n v n t thu c lo i hình khác xa nh ng n n v n t ghi theo t ng âm, nh ư ch Qu c ng hi n nay. Ch Nôm thu c lo i h ình vn t không b c l rõ ràng và tr c ti p nh ng di n bi n ng âm ã t ng x y ra. M m t cu n t in qu c ng c nh ư cu n c a A. de Rhodes in n m 1651 ta có th th y ngay nh ng âm nào ã di n bi n, k t ó n nay. Trái li m m t v n b n Nôm vi t vào cùng m t giai on ó, thì ta không d dàng gì có th nêu ngay ư c nh ng di n bi n ng âm nh ư v y. Do tình hình nh ư th , các nh à nho
ca chúng ta tr ưc ây h u nh ư không bao gi tâm n nh ng iu mà hi n nay chúng ta - lp con cháu h - li rt b n kho n. M truy n Ki u ra h c t nhi ên theo thói quen mà c “Tr m n m trong cõi ng ưi ta” ho àn toàn không l ưu tâm gì n vi c TR M ghi b ng thanh ph ù (l m), TRONG ghi b ng thanh phù (long). C ng v y, khi th y GIà b ng (trà) SáU ghi r ng b ng (lão), h v n cho ó là iu t nhiên, không có gì áng em ra bình lu n. Thành th , ch mãi n g n ây, khi m t s tri th c ng âm l ch s ưc ph bi n thì nh ng cách phiên qu c ng nh ư blái (trái), bl ng (=tr ng) m i b t u xu t hi n trong các v n b n in ra ph c v ông o b n c. Nh ưng n ây m t v n m i l i ưc t ra: lúc n ào nên phiên là trái, tr ng, lúc nào nên phiên là blái, bl ng ?. Phiên trái, tr ng là phiên theo cách c hi n nay, phi ên blái, bl ng là phiên theo cách c c . Cách c hi n nay l à mt cách c ang có m t th c s trong cu c s ng, m t cách c ai c ng có th ki m tra nên không ai có th dám hoài nghi; các cách c c trái l i, u là nh ng cách c ã m t. Hi n ch do gi i ng âm l ch s ph c nguyên l i, tái l p l i, tính chính xác c a chúng không bao gi c ng có th b o m úng m t tr m ph n tr m. Nh ng lúc c n thi t, ngay gi i ng âm l ch s c ng ph i dùng ký hi u c bi t - ký hi u cáo hình hoa th - báo hi u cho ng ưi c bi t r ng ây ch là nh ng cách c gi nh. M t khác, nh ng cách c nh ư trái, tr ng, u là nh ng cách c
ang n m trong “b nh ” c a m i ng ưi, nói chung c lên ai c ng hi u ưc, nh ng cách c nh ư blái, bl ng, trái li u là nh ng cách c ch m t s r t ít nhà nghiên c u là có th nh n di n ưc. Do nh ng l ó, khi phiên nh ng bn Nôm c ra ch Qu c ng ph c v ông o ng ưi c thì theo ý chúng tôi d t khoát ch n ên phiên theo âm hi n i ch không th phiên theo nh ng âm c do gi i nghiên c u tái l p. Làm ng ưc th t c là b i nh ng cách phiên ch c ch n, ai c ng hi u ưc, em thay b ng nh ng cách phiên gi nh ít ai hi u ưc. C th t ưng t ưng mt câu nh ư: “Tìm mai theo p bóng tr ng” m à phiên nh t quán t u n cu i theo ng âm c , thành: Xìm môi xeo t p poóng bl ng(2) Thì ng ưi c s ph n ng nh ư th n ào ? cho nên không ph i ng c nhiên mà tr ưc nay, thiên h ưng chung bao gi cng là phiên theo hi n i c . Trung Qu c i v i ch Hán trong các tác ph m c a quá kh , ng ưi ta c ng l àm nh ư v y: gi i Hán ng h c tuy ã có nh ng thành t u xu t s c trong vi c tái l p âm Hán trung c và th ưng c , nh ưng khi ng tr ưc T th ư, Ng kinh, S t , ưng thi bao gi ng ưi ta c ng u c theo âm B ch tho i c . Tóm li, nh ng d ng nh ư blái, bl ng u là nh ng d ng c ph c nguyên, ưc gi i nghiên c u ưa ra không ph i d ùng tr l i vào trong cu c s ng hàng ngày, trong th ưng th c vn h c, mà ư a ra ch dùng trong a h t ng âm l ch
s, nh ng khi bàn v các âm c Vi t Nam, bàn v quá trình c u t o ch Nôm, l ch s di n bi n c a ch Nôm v.v Nh ưng nói ph i phiên theo âm hi n i ó m i ch l à nói v ch tr ươ ng chung. i vào chi ti t, ít nh t c ng c n ph i tính n m y tr ưng h p c th nh ư sau: - Tr ưng h p 1: m t t x ưa có, nay còn gi l i ưc v à vn c nh ư x ưa. - Tr ưng h p 2: m t t x ưa có, nay còn gi l i ưc, nh ưng ã c khác x ưa. - Tr ưng h p 3: m t t x ưa có, nay ã m t trong ph m vi ngôn ng toàn dân, nh ưng còn gi l i ưc m t ôi th ng nào y . - Tr ưng h p 4: m t t x ưa có, nay ã m t ho àn toàn, không tìm ưc v t tích b t k th ng nào. Nu em tình hình trong cu n t in A. de Rhodes in nm 1651 so v i hi n nay, thì thu c tr ưng h p 1 là nh ng t nh ư m t, hai, ngày, tháng, n,nói thu c tr ưng h p 2 là nh ng t nh ư bl ng (=tr ng), bl (=tr ), ml t (=nh t), ml i (=l i), tlon (= tron), tl c (=tr c), bó ng a (=vó ng a) thu c tr ưng h p 3 là nh ng t nh ư kh m (= , Bình Tr Thiên còn nói là kh m); tláo (=nôi tr em, V nh Phú còn nói là tróng, chóng); tlam (=hoa tai, Ngh An c òn
nói là Tr m) thu c tr ưng h p 4 là nh ng t nh ư Mng (= nghe), ngh (=d , d dàng), cang la (= m t lo i thúng, gi ) tu rích (=m t lo i dao) (3). tr ưng h p 1 và 2 thì khi phiên thành âm hi n i không x y ra khó kh n gì. tr ưng h p 3 v n chính l à ph i phát hi n cho ra ph ươ ng ng hi n còn l ưu gi cách c ng v i ch dùng trong v n b n Nôm c . Cách c ó là m t cách c áng tin c y, vì ang ưc dùng trong m t vùng, nh ưng vì cách c ó khó hi u i v i to àn dân, nên khi phiên ra Qu c ng c n có chú thích. Riêng tr ưng hp 4 thì chúng ta không tài nào có th phiên ra âm hi n i ưc b i l ây là tr ưng h p nh ng t ã ch t, không truy n l i n ngày nay. C nhiên, tr ưng h p n ày chúng ta không còn có con ưng nào khác ngoài con ư ng c gng tìm cách ph c nguyên l i âm c c thông qua vi c vn d ng ph ươ ng pháp l ch s so sánh hay ph ươ ng pháp vn b n h c. Cách c tìm ra ư c không ph i bao gi cng có áng tin c y nh ư nhau. Nh ưng d u áng tin cy hay không áng tin c y, bao gi nh ng tr ưng h p này c ng òi h i c n ph i có chú thích. II) Trong s các v n b n Nôm chúng ta hi n có, có v n b n thì ưc vi t theo ti ng B c, c ng có v n b n thì l i ưc vi t theo ti ng mi n Trung hay mi n Nam. Do ó khi phi ên Nôm ra Qu c ng , c ng c n l ưu ý n v n ti ng a ph ươ ng.
Cn c theo s phân loi trong ngôn ng h c, có th chia thành hai tr ưng h p: tr ưng h p g i là t a ph ươ ng và tr ưng h p g i là d ng phát âm a ph ươ ng, ví d v tr ưng h p t a ph ươ ng: cơ i (= sân) Ngh An, mn (= làm) Hu , qua (= ta) Nam b ; ví d v d ng phát âm a ph ươ ng, c ng c thành c ng Ngh An, nhà c thành già Hu , sinh c thành sanh Nam b . ch Nôm, nh ng s khác nhau này có khi ư c th hi n ra ch vi t nh ưng c ng có khi không. Thông th ưng t ình hình chung là nh ư sau: T a Dng phát âm ph ươ ng a ph ươ ng Vi ết khác (1) có (2) có Không vi ết (4) không (3) có khác iu này c ng d hi u: sân và c ươ i, làm và m n, ta v à qua u là nh ng c p t g m hai t không cùng ngu n g c, có cách phát âm r t xa nhau, nên v m t v n t , chúng không th không vi t khác nhau, các c p c ng - cng, nhà - già, sinh - sanh thì trái l i: m i c p v n b t ngu n t m t g c chung. S xa cách trong m i c p nhìn chung hi n v n ch ưa th t l n. Do l ó, ch Nôm, các d ng phát âm a ph ươ ng th ưng vi t chung m t ch : sanh mi n Nam vi t
hoàn toàn nh ư sinh mi n B c, già Hu vi t ho àn toàn nh ư nhà Hà N i Nh ưng ch Nôm là m t n n v n t vn ch ưa ưc in ch hóa, ngay m t t trong cùng m t a ph ươ ng, l m khi c ng có r t nhi u cách vi t khác nhau. Vì vy c ng không ít tr ưng h p ta g p nh ng d ng phát âm a ph ươ ng vi t khác h n d ng phát âm ph thông. So sánh: T ph thông Cách ghi a ph ươ ng: Hu (4) Đặt (nh ư trong đặt 1 Đặc (nh ư trong đặc bi ệt) bày) Bắc (nh ư trong b ắc 2 Bát (ch ữ nôm = th ư + bát) thang) Lăn (nh ư trong l ăn 3 Lăng (nh ư trong xâm l ăng) lóc) Vang (nh ư trong hi ển vang) 4 Van (- than van) (vinh đọc thành vang) Ch ăn (50 n ăm Ch ẳng (Hán vi ệt ch ửng, đọ c 5 ch ẵn) Nôm ch ẳng) Đáng (nh ư trong 6 Đắn (nh ư trong nguyên đán) đáng l ễ) 7 Kiêng (- kiêng s ợ) Kiên (- kiên c ường) 8 Sang (- sửa sang) San (ngh ĩa là d ọn d ẹp) 9 Từng (- từng tr ải) Tần (ngh ĩa là nhi ều l ần) 10 Dàng (- dễ dàng) Nhàn (nh ư trong nhàn h ạ)
11 Dàn (- dàn quân) Nhàn – nhàn h ạ Cách ghi a ph ươ ng: Nam T ph thông B(5) Vùng (nh ư trong Dùng (Hán Vi ệt d ụng đọ c Nôm 1 vùng v ẫy) dùng) 2 Với ( - cùng v ới) Gi ới (nh ư trong gi ới thi ệu) 3 Cát (- bãi cát) Các (- nh ững, các) 4 Mặc (- mặc áo) Mặt (- mặt m ũi) Càng (- càng 5 Càn (- càn khôn) càng) Chính (- chính 6 Chín (- tám, chín) chuyên) 7 Chun (- chunra) Chung (- chung k ết) 8 Hay (ngh ĩa là bi ết) Hai (- một hai) Tai (nh ư trong tai 9 Tay (- chân tay) mắt) 10 Sau (- sau tr ước) Sao (- sao v ậy) Chuy ến (- chuy ến 11 Chi ến (- chi ến đấ u) đi) Có hi n t ưng t a ph ươ ng, dng phát âm a ph ươ ng ph n nh vào ch vi t nh ư v y, thì khi phiên ra Qu c ng , chúng ta nên phiên nh ư th nào? ng tr ưc câu h i n ày,
theo ý chúng tôi, tr ưc h t c n phân tích s khác nhau gi a ba tr ưng h p 1, 2, 3. Xét v m t v n t , nh ư trên ã nói, 1, 2, ng v m t phía, i l p h n v i 8; ng v m t ngôn ng thì 2, 3 l i ng v m t phía, i l p h n v i 1. Khi phiên ra Qu c ng , chúng ta không th không tôn tr ng ý mu n c a tác gi ã th hi n ra ch vi t, chúng ta không có quy n làm ng ưi hi u ính ch a các t a ph ươ ng tác gi ã dùng ra thành t ph thông: tr ưng hp 1, d t khoát chúng ta ph i bám sát ch vi t phi ên. Nói m t cách c th , nh ng t nh ư xuê, va, sui gia, Nguy n ình Chi u ã s d ng trong v n b n Nôm th ì ta không th không ư a vào trong b n Qu c ng . tr ưng h p 3 tình hình hoàn toàn ng ưc l i. ng tr ưc câu: Tr c èn xem truy n Tây Minh Gm c i hai ch nhân tình éo le Chúng tôi ngh c nên phiên “nhân” ch không phi ên “nh ơn” theo cách c Nam b . Phiên nh ư v y không phi là không tôn tr ng nguyên b n c a tác gi , b i l ngay b n thân tác gi l m khi c g ã ch p nh n cách phát âm ph thông. Ví d : Lão ti n li n b c l i g n Thi t là m t gã v n nhân m c n n. Hơn n a Nguy n ình Chi u v n vi t b ng ch Nôm. M à trong v n b n Nôm, d u có c nh ơn, thì nh ơn v n vi t
th ng nh t nh ư nhân trong toàn qu c: V y phi ên nhân không có gì là sai trái. tr ưng h p 2 ta có t ình hình trung gian gi a 1 và 3: bám sát ch vi t thì ta s phi ên nh ư 1, tôn tr ng ngôn ng thì ta s phiên nh ư 3, chúng tôi nghiêng v h ưng th hai. Nghiêng v h ưng n ày tuy không bám sát ch vi t (hi u theo ngh a h p) nh ưng v n l à tôn tr ng nguyên t c c a n n v n t Nôm, nói chung. nhi u v n b n khác, chúng ta ã ch p nh n có th c bay khi có thanh phù bi cng nh ư khi có thanh phù bái, phi, thì ây c ng không có gì ng n c n chúng ta, không cho phép chúng ta có th c t khi có thanh phù c c ng nh ư khi có thanh phù t, ho c có th c v i khi có th ành phù gi i c ng nh ư khi có thanh phù b i. Chúng tôi không có ý nh ph thông hóa trong m i tr ưng h p . Các tác gi sáng tác a ph ươ ng mà có s dng m t s bi n th d ng phát âm a ph ươ ng, ó là m t iu t nhiên, d hi u. Gi l i m t s d ng phát âm a ph ươ ng nh ng ch th t c n thi t (nh ư nh ng ch cn cn gieo v n ch ng h n), ó là m t gi i pháp úng n, không ai ch i cãi. Ví d : Làm trai trong cõi ng ưi ta Tr ưc lo báo b sau là hi n vang Tôn s ư khi y lu n bàn(6) Gi l i v i m t t l nh ư v y c ng hay, vì ó c ng là m t cách gi s c thái a phươ ng cho tác ph m. Nh ưng nh ìn
chung, thì hai tr ưng h p 2, 3 u nên phiên theo cách c toàn qu c c . Chúng ta không nên quên r ng nh ng tác gi nh ư Nguy n ình Chi u u là nh ng tác gi c a to àn dân. L c Vân Tiên là m t tác ph m c a toàn dân. Gi l i quá nhi u cách phát âm a ph ươ ng, gi nh ng ch hoàn toàn không c n thi t ch làm h i tác gi , tác ph m, h th p vai trò và tác d ng c a tác gi , tác ph m i v i to àn qu c. ó là ch ưa k m t iu: quá trình th ng nh t ngôn ng càng ngày càng cách lý mà càng ngày càng xích l i gn ngôn ng ph thông c a toàn qu c. Ki n ngh phi ên tr ưng h p 2, 3 ra ch Qu c ng theo h ưng nh ư trên chính c ng là ón tr ưc cái xu th chung ó c a ng ưi c Hu và Nam b , và tích c c góp ph n thúc y cho cái xu th ó. III) Trên ây, m c I, khi bàn n ch tr ươ ng phiên theo âm hi n i, chúng tôi có c p n hai tr ưng h p 3 v à 4, tr ưng h p m t t x ưa có, nay ã m t trong ph m vi ngôn ng toàn dân, ch may m n còn ư c gi l i m t ôi th ng nào y và tr ưng h p này ã m t ho àn toàn không còn l ưu l i v t tích gì trong ti ng Vi t hi n i. Hai tr ưng h p này chính là hai tr ưng h p th ưng gây ra nhi u khó kh n nh t khi c các v n b n Nôm c . Vì v y cng nên th o lu n thêm v hai tr ưng h p này, t ìm cách kh c ph c d n các khó kh n. Nh ư trên ã nói, ây là tr ưng h p nh ng t c ã ch t,
ch t hoàn toàn ho c h u nh ư hoàn toàn. Nh ng t này d t khoát không th nào còn n m trong b nh c a tuy t i a s hay c a toàn th c ng ng ng ưi Vi t chúng ta n a. ng tr ưc nh ng t nh ư v y mà c ng i bóp trán suy ngh c g ng tìm ra cho ư c m t cách c sao cho có v n th a, hi u ưc - nh ư tr ưc nay nhi u ng ưi chúng ta quen làm - thì rõ ràng ó là làm m t vi c làm không th nào ư a n k t qu . Có k t qu làm sao ưc, khi c c gng i tìm trong trí óc m t cái v n không còn có trong trí óc n a; cho nên v n c a chúng ta ây ph i là “bi t mình không bi t” r i c g ng v ch ra ưc nh ng b ưc i ch n ch n, d n chúng ta d n d n ti n n ch t ìm ra ưc cái không bi t ó. Theo ý chúng tôi có th t m chia thành ra ba b ưc, và ba b ưc ó nh ư sau: Bc 1: ki m tra cách vi t: Nh ư m i ng ưi u bi t, t ình hình b o qu n v n b n th ưng có nh h ưng l n n vi c c, vi c phiên. Vì v y, t t nh t là nên m u b ng vi c ki m tra, xét xem có ch c là ký hi u v n t ưc chép úng, in úng hay chép sai, in sai. Trong th c t c a công tác c Nôm, c hai kh n ng ó u ã t ng ưc g p. V ì vy, trên nguyên t c, không th g t b m t kh n ng n ào. Nu cho là úng thì có th b t tay i ngay vào vi c kh o sát m t âm, m t ngh a, m t ng pháp. N u cho l à sai, thì vi c tr ưc tiên l i ph i cân nh c bi n lu n, tìm m i cách quay tr l i cho ưc cái cách vi t úng áng lý ph i có C nhiên, xét trên toàn b v n b n, thì x ưa nay t l
nh ng ch vi t úng bao gi c ng nhi u h ơn h n t l nh ng ch vi t sai. Vì v y, c ng nên tránh khuynh h ưng s g p m t tr ưng h p ph c t p, khó c nào là c ng ã vi ngh ngay n chuy n chép sai, in sai. Bc 2: Lp danh sách các kh n ng c có th ch p nh n ưc v m t lý thuy t. Sau khi ã bi t ch c chúng ta có trong tay nh ng ký hi u chép úng, in úng thì có th b t u ngay vào vi c kh o sát m t âm. i vào m t n ày thì vi c ch y u là ph i nghiên c u các thanh phù. Da vào ph âm u và v n c a thanh phù tr ưc h t n ên vch ra m t sanh sách t i a, g m t t c kh n ng c c a ch . Ví d g p m t thanh phù nh ư (liêu) ch ng h n chúng ta th y. - Vi ph âm u “1”, có th có 12 kh n ng c L, R, TR, S, GI, CH, D, X, PH, T, TH, N. - Vi v n “i u” có th có 8 kh n ng c: EO, EU, IEU, IU, AO, AU, Ơ U: - Nh ư v y t i a chúng ta có n 12 x 8 = 96 cách c ch n l a. Mà ó là ch ưa k n thanh iu. Danh sách t i a tuy l n, nh ưng l i có th chia th ành nhi u lo i có xác su t xu t hi n không ng u nhau. Ch ng h n: Trong 12 kh n ng c ph âm u và 8 kh nng c b ph n v n, trên ây ta th y hay g p nh t l à các
kh n ng L, R, TR, S, EO, ÊU, IÊU, IU, còn ít có th nh t là các kh n ng T, TU, N, AU, ÂU, Ơ U. Nh ư v y, có th xp LEO, LÊU, LIÊU, LIU, REO, R ÊU, RIÊU, RIU; TREO, TRÊU, TRIÊU, TRIU, SEO, SÊU, SIÊU, SIU thành m t lo i, x p TAU, TÂU, T Ơ I; THAU, THÂU, TH Ơ U, NAU, NÂU, N Ơ U thành m t lo i th hai v à xp nh ng tr ưng h p còn l i thành m t lo i th ba. Trong nghiên c u không nên có nh ki n tr ưc, coi tr ng mt lo i nào, vì l m khi th c t có th ưa chúng ta n nh ng cái h t s c b t ng . Nh ưng d u sao, ti n hành ư c mt s s p x p các kh n ng d c theoth t , i t tr ưng hp có xác su t xu t hi n cao nh t n tr ưng h p có xác su t xu t hi n th p nh t c ng là m t vi c làm r t h u ích(7). Bc 3: Phân tích v n c nh ch n cách c t i ưu. Xu t phát t danh sách t i a trên ây, nhi m v c a chúng ta là ph i i n chõ cu i cùng ch c n l y m t cách c, v à ch m t mà thôi. Cách c t i ưu ó ph i là cách c ph ù hp nh t so v i m i yêu c u c a v n c nh. - Yêu c u v m t b ng tr c, v m t v n, n u ó là t n m v trí có i, có gieo v n. - Yêu c u v m t ng pháp, v m t t lo i, v m t ch c v cú pháp, v m t kh n ng k t h p
- Cng nh ư yêu c u v m t ng ngh a, v m t v n phong. Công vi c ch y u trong b ưc 3, nh ư ã th y là công vi c kh o sát các yêu c u này. Nh ưng ây l i là m t vi c l àm hàng ngày, r t quen thu c i v i gi i nghiên c u ch Nôm, cho nên thi t ngh c ng không có gì c n ph i bìn h lu n nhi u. áng nh c l i ch ng, theo ý chúng tôi, ch l à my im nh sau ây ưc rút ra t kinh nghi m c a nhi u cu c tranh lu n. im 1: Không nên chia m t cách quá tách b ch các m t ng âm, ng pháp, ng ngh a. T m chia ra ba m t ch l à ti n cho vi c trình bày. Th c ra, trong quá trình c Nôm, phiên Nôm, các m t ó th ưng xo n xuýt l y nhau, khi ngh n m t này c ng không th n ào hoàn toàn tách ri h n v i vi c ngh n m t kia.M t l n, c bia S ùng thi n bi ký i Tr n (1331) chính trong quá tr ình phân tích ng pháp, xét c im c u t o tên riêng ng ưi Vi t, th y tên Ph m th Ma Lôi quá khác v i các tên Ph m Th Ban, Nguy n Th Mão g n ó nên chúng tôi ã i n gi thuy t coi Ma Lôi ch là m t âm ti t có ML u. Nh ư vy, là ki n ngh v ng âm nh ưng l i xu t phát t ng pháp. im 2: Bưc kh o sát ng pháp, ng ngh a, nên c bi t coi tr ng vi c tra c u các tài li u c : t in A. de Rhodes, cách d ch trong Truy n k m n l c gi i âm, các tài li u Qu c ng th k 17. Nhi u sai sót áng ti c tr ưc ây nh ư
vi c không bi t ngh a c a t mng (=nghe) và c l m thành mng (trong tng m ng, m ng nghe ); vi c không bi t ngh a c c a t ngh (=d ) và gi i thích sai b n câu trong bài t a cu n Ch nam ng c âm. Vn x a làm Nôm xe ch kép Ng i m i h c khôn bi t khôn xem Bây gi Nôm d y ch ơn Cho ng i m i h c ngh xem ngh nhu n ho c không bi t x ưa t á có d ng song ti t là á (= h òn á) nên gi i thích sai câu th ơ Nguy n Trãi: Du ng i i là á mòn v.v u b t ngu n t ch không tra c u các t in c c im 3: Nói n vi c nghiên c u v n c nh, không nên ch bó h p trong vi c kh o sát các m t ch liên quan ơ n thu n n c u trúc bên trong c a ngôn ng . Ph i ngh n c nhi u m t khác, có th nh h ưng tr c ti p hay gián ti p n s ra i c a v n b n hay n các c im th ì không th nh n di n ưc nh ng tr ưng h p nh ư thu n nh à a(=sunyât)(8), vi t vô (= vít vô). y.ca lê gia (= église) Không ngh n xu t x c a tác ph m (tác ph m vi t Nam B ) thì c ng khó lòng c ngay ưc nh ng t nh ư vùng (ghi b ng ch dng) vi (ghi b ng ch gi i) ho c
chun/ra/ (ghi b ng ch chung) có m t s ch , trong nh ng tr ưng h p c bi t, có th cho phép chúng ta c hai cách h u nh ư t ươ ng ươ ng, c v hay c mùa, c phòng hay c bu ng Không ngh n phong cách chung chi ph i toàn v n b n (phong cách h ơi bác h c hay phong cách h ơi dân dã) thì nh ng tr ưng h p này c ng khó lòng oán nh ưc nên ng v cách c nào * * * Trên ây là m t s suy ngh c a chúng tôi, xung quanh vn ph ươ ng h ưng c Nôm, phiên Nôm, rút ra t th c t m t s cu c tranh lu n. Nh ưng ó c ng ch m i là m t s suy ngh a b ưc u. Công tác c Nôm, phi ên Nôm là mt công tác h t s c ph c t p, nh t l à khi i sâu vào chi ti t c a t ng tr ưng h p c th . Nhi u v n m i ang ưc t ra. Nhi u v n c ang còn treo l i ch ưa ư c gi i quy t ngã ng . ng tr ưc tình hình ó, theo ý chúng tôi, ch có d a vào trí tu t p th , m i ng ưi theo d õi, suy ngh v m t vài khía c nh, thì m i mong m t ngày g n ây, có th d n d n úc k t l i ưc, lên thành m t s bài h c kinh nghi m v ph ươ ng h ưng và ph ươ ng pháp. CHÚ THÍCH (1) Công tác c các v n b n Nôm c tìm hi u n i dung
ca chung. (2) Xìm môi xeo t p poóng pl ng là cách ph c nguyên c a ông Nguy n B t Tu (3) V nh ng phát hi n nh ư ngh , c ang la, tu rích, xin xem thêm Tr n Xuân Ng c Lan - Sơ b kh o sát quy n t in Ch nam ng c âm gi i ngh a, tóm t t lu n án phó ti n s , Hà N i. 1982. (4) Nh ng d n ch ng v ch Nôm Hu này u rút t cu n Vi t s di n ngh a. Xin xem bài “Vi t s di n ngha mt b di n ca dáng chú ý’ ca Phan H a Thu , T p chí Vn h c s 4, 1983. (5) Nh ng d n ch ng v ch Nôm Nam b này u do c V V n Kính trình bày trong b n báo cáo khoa h c “S ơ lc v ch Nôm Nam b ” (6) Xin xem thêm bài: Mt s ý ki n v v n s c thái ngôn ng a ph ơ ng và v n b n L c Vân Tiên, D ơ ng T – Hà Mu (Hoàng D ng, t p chí Ngôn ng , s 4/1982). (7) Vi c tính toán s l ưng kh n ng c và xác su t xu t hi n c a m i kh n ng c “ph i ưc t c ơ s trên s li u th ng kê các ti n l ã phát hi n ưc”. Nh ng con s chúng tôi nêu trên ây u c n c vào k t qu th ng k ê hi n có.
(8) Tr ưng h p thu n nhã a (=sunyata) nêu trên ây chúng tôi ã ư c trong m t b n báo cáo khoa h c có nhan là “Nguy n Trãi và nh ng âm phù c a ph âm u kép trong ch Nôm” ca ông Lê H u M c. Tác gi ã có nhã ý g i cho chúng tôi xem. Nhân ây chúng tôi xin thành th c c m ơn tác gi . NHÂN CHÚ THÍCH M T BÀI TH Ơ C HOÀNG V ĂN LÂU Trong t p th ơ Hoàng hoa ph ca Ngô Thì Nh m, b ài Kh Ch ươ ng c mang m t nét tâm s áng ưc chú ý . Bài th ơ y nh ư sau: Thu d ơ ng âm h áo An D ơ ng, n Ch ơ ng Hà v y m tr ng. Nghi p qu n khâu ài in t n, Ngu công t ng nghi p v nh l u h ơ ng. Thuý vân v v n Ch ơ ng ài quán, T khí nh ng y Trú C m ng. Quý ngã h u hi n c n ng ng ch , Thanh phong hu mãn nh p giang biên.(1) Rong ru i trên s trình m t v n hai ngàn d m, nh à th ơ có dp “thung dung th ơ Kim L ng, Xích Bích”(2), m t ph n nh ng bài th ơ ó dành cho m t th i ã qua và l p