Cẩm nang nhà báo

Nội dung text: Cẩm nang nhà báo

1. CẨM NANG NHÀ BÁO 
2. Lôøi môû ñaàu ‘Khi moät phoùng vieân gioûi lìa ñôøi, nhieàu ngöôøi toû loøng tieác nuoái vaø coù nhöõng ngöôøi coøn nhôù tieác oâng moät thôøi gian daøi’, Chuû bieân ngöøôi Myõ Stanley Walker ñaõ nhaän xeùt nhö vaäy vaøo naêm 1924. Vôùi hy voïng tieán xa hôn chuùt nöõa, Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông (IMMF) ñöôïc thaønh laäp taïi Thaùi Lan vaøo naêm 1992 ñeå töôûng nieäm khoaûng 320 phoùng vieân thuoäc moïi phía ñaõ boû mình trong caùc cuoäc chieán tranh treân khaép vuøng Ñoâng Döông sau naêm 1945. IMMF khoâng theo cöông lónh chính trò naøo, khoâng thieân vò toân giaùo, chuûng toäc hay cheá ñoä xaõ hoäi naøo. Quyõ hoaït ñoäng nhôø taøi trôï cuûa moät soá chính phuû, caùc toå chöùc khoâng vuï lôïi vaø caù nhaân haûo taâm, döôùi söï ñieàu haønh cuûa moät ban giaùm ñoác taïi Thaùi Lan, phaàn ñoâng goàm caùc phoùng vieân ñang laøm vieäc vaø tình nguyeän ñoùng goùp coâng söùc. Muïc tieâu cuûa IMMF chuû yeáu laø veà chuyeân moân. Goàm coù: naâng cao tieâu chuaån ngaønh baùo chí vaø baéc caàu hôïp taùc ngaønh truyeàn thoâng cuûa naêm nöôùc naèm trong moät khu vöïc ñoâi khi ñöôïc goïi laø vuøng Haï Löu Soâng Mekong- Campuchia, Laøo, Myanmar, Thaùi Lan vaø Vieät Nam. Tuy caùc nöôùc keå treân ôû caùc ñòa theá gaén lieàn vôùi nhau baèng moät trong nhöõng doøng soâng lôùn nhaát theá giôùi, song lòch söû cuûa töøng nöôùc trong nöûa sau theá kyû XX khaùc nhau raát nhieàu. Thaät vaäy, caùc nöùôc naøy ñaõ traûi qua nhöõng böôùc thaêng traàm, töø naïn dieät chuûng tôùi kinh teá suy thoaùi, töø nhöõng thaûm caûnh ñau loøng tôùi nhöõng noãi vui voâ bôø beán. Vaäy coù theå naøo trieån khai ñöôïc moät khaùi nieäm baùo chí coäng ñoàng baét nguoàn töø moät boái caûnh nhö vaäy hay khoâng? Neáu coù theå döïa vaøo kinh nghieäm cuûa IMMF ñeå laøm baèng chöùng thì caâu traû lôøi seõ laø: coù theå ñöïôc. Keå töø naêm 1994 trôû veà ñaây, treân 200 hoïc vieân töø khu vöïc ña daïng naøy ñaõ ñaët chaân leân Thaùi Lan, moät tuï ñieåm lôùn cuûa ngaønh truyeàn thoâng ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi. Caùc hoïc vieân ñoù ñaõ traûi qua thôøi gian ñaøo taïo keùo daøi toái ña moät thaùng taïi Bangkok, Chiangmai, Songkhla vaø nhöõng nôi khaùc treân Vöông quoác Thaùi Lan. 200 ngöôøi khaùc ñaõ tham döï caùc khoùa hoïc ngaén haïn hôn ngay taïi nöôùc nhaø. Caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF ñaõ thu huùt caùc chuû bieân, phoùng vieân, vaên só, phoùng vieân truyeàn thanh, truyeàn hình vaø nhieáp aûnh, ñeà caäp ñeán caùc ñeà taøi veà moâi tröôøng, thöông nghieäp, xaõ hoäi vaø caùc vaán ñeà khaùc. Caùc khoùa hoïc naøy ñaõ trôû thaønh neàn taûng ñaøo taïo ñaàu tieân cho moät soá phoùng vii
3. vieân, vaø nhieàu hoïc vieân khi maõn khoùa ñaõ moâ taû thôøi gian ñaøo taïo taïi IMMF laø moät böôùc ngoaët trong ñôøi hoï. Haàu heát caùc giaûng vieân cuûa IMMF cuõng ñeàu nhaän xeùt töông töï. Maëc duø laø nhöõng tay laõo luyeän trong ngheà töø khaép moïi nôi treân theá giôùi, hoï ñaõ rôøi Ñoâng Nam AÙ vôùi moät kieán thöùc doài daøo theâm nhieàu ñeán noãi chính baûn thaân hoï cuõng khoâng töôûng töôïng ñöôïc neáu khoâng coù caùc hoïc vieân ñaõ giuùp hoï nhaän ra. IMMF phaùt trieãn maïnh meõ cuõng nhôø nhöõng kinh nghieäm töông hoã ñoù. Nhö moät nhieáp aûnh giaVieät Nam, Traàn Quang Tuaán, ñaõ phaùt bieåu: ‘trong thôøi gian huaán luyeän, chuùng toâi khoâng coøn laø nhöõng ngöôøi xuaát xöù töø naêm quoác tòch khaùc nhau nöõa, chuùng toâi ñeàu thuoäc veà moät maûnh ñaát chung, maûnh ñaát cuûa IMMF’. Cuoán soå tay höôùng daãn naøy ruùt ra nhöõng kinh nghieäm ñoäc ñaùo cuûa IMMF töø nhöõng khoaù ñaøo taïo veà baùo chí, trình baày caùc khaùi nieäm cô baûn moät caùch roõ raøng vaø tröïc tieáp. Khoâng gioáng vôùi caùc taøi lieäu ñaøo taïo khaùc, cuoán soå tay naøy ñöôïc bieân soaïn vôùi söï quan taâm ñaëc bieät ñeán caùc phoùng vieân ñang hoaït ñoäng taïi Ñoâng Nam AÙ. Muïc ñích cuûa cuoán soå tay naøy khoâng phaûi ñeå ñöa ra nhöõng quy luaät cöùng nhaéc. Chuùng toâi hy voïng ñaây laø nhöõng lôøi chæ daãn cô baûn khoâng theå thieáu ñöïôc cho caùc hoïc vieân töông lai cuûa IMMF, cuõng nhö cho baát cöù ai mong muoán trôû thaønh phoùng vieân. Qua caùc aán baûn baèng tieáng Myanmar, Campuchia, Laøo, Thaùi Lan vaø Vieät Nam, mong raèng cuoán soå tay naøy seõ trôû thaønh kyû vaät höõu ích cho caùc baïn vaø cuøng caùc baïn chia xeû, vaø coù theå, treân moät phöông dieän nhoû nhoi naøo ñoù, goùp phaàn phaùt trieån caùc moái lieân heä ngheà nghieäp laâu beàn trong moät vuøng maø ngaøy nay ñaõ gaàn nhö hoaøn toaøn ñöôïc an höôûng thaùi bình. Denis Gray vaø Dominic Faulder Ñoàng Chuû tòch IMMF Sarah Mclean Giaùm Ñoác Döï aùn IMMF Bangkok, Thaùng 12 2001. viii
4. Giôùi thieäu Luùc naøy ñaây chính laø thôøi gian mang laïi ñaày haêng say thích thuù cho nhöõng ngöôøi laøm baùo taïi Ñoâng Nam AÙ. Tình hình chính trò, kinh teá vaø xaõ hoäi ñang thay ñoåi nhanh choùng. Caùc nöùôc trong vuøng ñang phaùt trieån vaø cuoäc soáng ñang ngaøy caøng trôû neân phöùc taïp hôn. Ngöôøi daân caàn coù theâm caùc tin töùc chính xaùc, ñuùng luùc vaø saâu roäng ñeå hoï coù theå hieåu ñöôïc caùc thay ñoåi ñoù vaø caûi thieän ñôøi soáng cuûa chính hoï. Hoï troâng ñôïi caùc kyù giaû cung caáp cho hoï caùc tin töùc ñoù. Khoâng may laø ngaønh baùo chí chöa phaùt trieån maáy trong vuøng naøy vì caùc cuoäc xung ñoät daân söï, chieán tranh, ngheøo khoå vaø coâ laäp. Nhu caàu veà ñaøo taïo baùo chí vaø caùc taøi lieäu huaán luyeän ñaëc bieät höõu ích cho caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ hieän raát cao. Ña soá caùc taøi lieäu naøy do Hoa Kyø vaø caùc nöôùc Phöông Taây khaùc cung caáp, thích hôïp vôùi hoaøn caûnh cuûa caùc nöôùc ñoù hôn laø cho vuøng Ñoâng Nam AÙ. Caùc taøi lieäu naøy coøn vieát baèng tieáng Anh raát khoù hieåu. Ñaây laø lyù do khieán Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông (IMMF), soaïn ra cuoán soå tay naøy. Chuùng toâi ñaëc bieät vieát cho caùc phoùng vieân thuoäc naêm nöùôc cuûa IMMF. Chuùng toâi duøng tieáng Anh ñôn gæan vaø roõ raøng. Chuùng toâi ñöa ra nhöõng thí duï thöïc teá ruùt ra töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñòa phöông, vöøa baèng tieáng Anh, vöøa baèng tieáng ñòa phöông. Chuùng toâi chuù troïng ñeán caùc loãi maø caùc phoùng vieân ñòa phöông hay maéc phaûi, vaø chuùng toâi luoân khoâng queân löu yù tôùi caùc ñieàu kieän chính trò xaõ hoäi vaø kinh teá taïi ñòa phöông caùc phoùng vieân naøy ñang laøm vieäc. Cuoán soå tay naøy noùi veà caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå töôøng thuaät, ñöa tin vaø vieát phoùng söï. Chuùng toâi vieát phaàn lôùn cho caùc phoùng vieân baùo vieát chuyeân vieát veà tin töùc toång quaùt. Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc nguyeân taéc naøy cuõng coù theå aùp duïng ñöôïc cho phoùng vieân truyeàn thanh vaø truyeàn hình. Moät soá nguyeân taéc ôû ñaây khaùc vôùi nhöõng gì caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ ñaõ töøng quen thuoäc, nhöng ñaây laø nhöõng nguyeân taéc ñöôïc caùc phoùng vieân gioûi taïi khaép nôi treân theá giôùi aùp duïng. Coù theå caùc baïn khoâng aùp duïng ñöôïc ngay taát caû caùc nguyeân taéc ñoù taïi caùc cô quan truyeàn thoâng nôi caùc baïn laøm vieäc, nhöng chæ caàn baïn aùp duïng moät vaøi nguyeân taéc coù theå aùp duïng ñöôïc, baïn cuõng ñaõ trôû thaønh moät phoùng vieân khaù roài, cho duø baïn laøm vieäc taïi ñaâu ñi nöõa. Trong cuoán soå tay naøy, chuùng toâi duøng caùc ñoaïn trích töø nhieàu aán phaåm khaùc nhau trong vuøng. Chuùng toâi giöõ nguyeân ngoân töø vaø caùch vieát cuûa nguyeân baûn. Caùch vieát ñoù coù theå khoâng gioáng vôùi nhöõng theå loaïi vaø ngoân töø maø chuùng toâi ñaõ duøng ñeå vieát cuoán saùch naøy. Chuùng toâi ñeà nghò caùc phoùng vieân neân nghieân cöùu cuoán soå tay naøy ñeå chuaån bò cho caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF vaø caùc khoùa huaán luyeän khaùc. Nhieàu khoùa hoïc loaïi naøy laø veà phöông phaùp ñöa tin caùc ñeà taøi ñaëc thuø naøo ñoù, nhö thöông maïi hay moâi tröôøng. Caùc baïn seõ hoïc caùc khoùa hoïc naøy thaáu ñaùo hôn, toát hôn ix
5. neáu caùc baïn hoïc veà caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa baùo chí tröôùc. Töông töï, caùc giaùo vieân coù theå duøng cuoán soå tay naøy taïi caùc tröôøng cao ñaúng vaø ñaïi hoïc. Caùc chuû bieân coù theå duøng trong caùc phoøng tin. Tuy nhieân, ñaây khoâng phaûi laø moät cuoán saùch hoïc toaøn dieän. Chuùng toâi chæ noùi ñeán nhöõng ñieàu cô baûn. Coù nhieàu caùch ñeå vieát moät baøi baùo. Coù nhieàu ñieàu khaùc vôùi caùc quy luaät toång quaùt. Chuùng toâi ñeà nghò caùc baïn duøng cuoán soå tay naøy vôùi söï höôùng daãn cuûa moät chuû bieân hay giaùo vieân, qua nhieàu cuoäc thaûo luaän vaø thöïc taäp. Chuùng toâi baét ñaàu baèng caùch moâ taû coâng vieäc cuûa moät phoùng vieân vaø ñaâu laø caùc tieâu chuaån veà chaát löôïng toát cuûa moät phoùng vieân gioûi vaø ñaâu laø caùc phaåm chaát ñoøi hoûi ôû moät phoùng vieân gioûi. Tieáp ñaáy, chuùng toâi dieãn taû cung caùch hoï tìm toøi caùc phöông phaùp, caùch hoï khai thaùc caùc yù töôûng ñeå vieát baøi vaø thu thaäp tin töùc cho caùc baøi vieát ñoù. Sau ñoù, chuùng toâi baét ñaàu böôùc vaøo tieán trình vieát baøi, laøm caùch naøo tìm ra ñieåm môû ñeà vaø saép xeáp baøi vieát. Keá ñeán laø caùc chöông ñaëc bieät cho caùc phoùng vieân trong vuøng, duøng nhöõng lôøi trích daãn, söû duïng caùc thoâng caùo baùo chí, vieát veà caùc cuoäc hoïp baùo, caùc baøi dieãn vaên vaø caùc cuoäc hoïp. Moät chöông daønh rieâng cho caùch vieát hay, giaûi thích caùch thöùc trình baày caùc döõ kieän moät caùch hieäu quaû nhaát. Sau ñoù, chuùng toâi giaûi thích söï khaùc bieät giöõa caùch vieát baùo in vaø caùch vieát cho truyeàn thanh, truyeàn hình. Tuy nhieân, laøm phoùng vieân khoâng coù nghóa chæ laø töôøng thuaät, laø ñöa tin vaø vieát laùch. Vì theá chuùng toâi theâm moät chöông quan troïng veà ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. Sau cuøng, höôùng veà töông lai, chuùng toâi nhaän thaáy moät trong nhöõng thöû thaùch chính cho phoùng vieân cuûa vuøng naøy laø laøm sao baét kòp vôùi caùc nöôùc khaùc trong vieäc söû duïng caùc döõ kieän phong phuù voâ chöøng cuûa maïng Internet. Chuùng toâi thaønh thaät caùm ôn Trung taâm baùo chí Quoác teá (International Center for Journalists), John S and James L. Knight Foundation, cô quan baûo trôï cho Jeff Hodson, vaø Dieãn ñaøn Töï do (The Freedom Forum) ñaõ hoã trôï cho Peter Eng ñeå soaïn cuoán soå tay naøy. Chuùng toâi caùm ôn Friedrich-Ebert-Stiftung cuûa Ñöùc vaø Phoøng Dòch Vuï Thoâng tin cuûa Hoa Kyø taïi Thaùi Lan ñaõ taøi trôï cho vieäc aán loaùt cuoán soå tay naøy. Cuõng gioáng nhö caùc baïn, hai chuùng toâi ñeàu laø phoùng vieân. Ñieàu naøy coù nghóa chuùng toâi luoân luoân tin raèng coù theå laøm ñöïôc hôn nöõa nhöõng gì ñaõ laøm. Chuùng toâi mong raèng cuoán soå tay naøy seõ höõu ích toái ña cho caùc baïn. Neáu caùc baïn coù yù kieán hay lôøi pheâ bình naøo ñeå laøm cho cuoán soå tay naøy hay hôn, xin lieân laïc vôùi chuùng toâi taïi IMMF. Peter Eng Phoùng Vieân ñoäc laäp Jeff Hodson Nghieân Cöùu vieân Bangkok, thaùng 12 -2001. x
6. Chuù thích Goùc caïnh: Moät caùch tieáp caän ñaëc bieät naøo ñoù hoaëc moät quan ñieåm khi vieát tin. Moät soá caùc söï kieän coù theå coù nhieàu khía caïnh cuøng ñaùng löu yù nhö nhau, ngöôøi phoùng vieân coù theå choïn moät trong nhöõng khía caïnh ñoù. Nguoàn tin voâ danh: Moät ngöôøi chæ cung caáp tin neáu ngöôøi phoùng vieân khoâng neâu teân cuûa hoï trong baøi vieát. Neâu xuaát xöù: Caùch ngöôøi vieát baøi moâ taû nguoàn goác cuûa moät caâu trích daãn hay goác gaùc cuûa caâu chuyeän. Boái caûnh: Nhöõng thoâng tin cho ñoäc giaû thaáy nhöõng gì xaûy ra tröôùc ñoù coù lieân quan ñeán dieãn bieán thoâng tin. Caùc döõ kieän naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu caâu truyeän roõ raøng hôn. Caân ñoái vaø coâng baèng: Ñoù laø nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa moät baøi vieát hay, ngöôøi phoùng vieân cho ñoäc giaû thaáy quan ñieåm cuûa caû hai phía trong moät vaán ñeà vaø khoâng thieân vò beân naøo. Thaân baøi: Caùc chi tieát, lôøi trích daãn, keát caáu thaønh phaàn lôùn baûn tin. Toaøn caûnh: Nhöõng thoâng tin trong moät caâu chuyeän cho ñoäc giaû thaáy tình hình chung hieän taïi lieân quan ñeán dieãn bieán trong baøi nhö theá naøo. Caùc döõ kieän naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu roõ hôn veà dieãn bieán ñoù. Bình luaän: Moät baøi vieát trong ñoù ngöôøi vieát cho thaáy quan ñieåm rieâng cuûa hoï, hoaëc quan ñieåm cuûa tôø baùo, hoaëc khaúng ñònh raèng moät dieãn bieán naøo ñoù toát hay xaáu. Ñoái vôùi caùc baùo ñöùng ñaén, caùc baøi bình luaän ñöôïc taùch rieâng ra khoûi caùc baûn tin vaø ñaêng taûi treân trang goïi laø trang bình luaän. Phoùng söï: Moät caâu chuyeän mang tính caùch thoâng tin hay giuùp vui khoâng haún gaén lieàn vôùi moät dieãn bieán naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø thöôøng ñoøi hoûi ngöôøi vieát phaûi tìm toøi nghieân cöùu saâu. Phoùng söï thöôøng chuù troïng ñeán khía caïnh “con ngöôøi”. Ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø “Tin nheï nhaøng”. xi
7. Tin thôøi söï: Tin veà caùc dieãn bieán cuûa moät söï kieän naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø caàn phaûi cho ñoäc giaû bieát ngay. Ñoâi khi coøn goïi laø “Tin soát deûo”. Moái quan taâm cuûa con ngöôøi: Moät dieãn bieán hoaëc tình huoáng naøo ñoù gôïi tình caûm cuûa ngöôøi ñoïc. Kim Töï thaùp loän ngöôïc: Caáu truùc cuûa moät caâu truyeän trong ñoù ñieåm quan troïng nhaát ñöôïc ñaët leân ñaàu, tieáp ñeán laø caùc tin hoã trôï cho ñieåm naøy vaø roài ñeán caùc döõ kieän khaùc, keùm quan troïng hôn. Töø chuyeân moân: Nhöõng töø ñaëc thuø cuûa nhöõng ngöôøi cuøng laøm trong moät ngheà chaúng haïn nhö caùc vieân chöùc chính phuû, caùc chuyeân gia kinh teá hay phoùng vieân. Ngöôøi ngoaøi ngheà khoâng chaéc hieåu nhöõng töø naøy. Môû ñeà: Khôûi ñaàu cuûa moät baûn tin. Môû ñeà tröïc tieáp laø ñi thaúng vaøo ñieåm chính hay yù chính cuûa vaán ñeà. Haàu heát caùc tin thôøi söï ñeàu coù phaàn môû ñeà tröïc tieáp. Môû ñeà giaùn tieáp laø ñi ñeán yù chính cuûa caâu chuyeän sau khi ngöôøi vieát ñaõ ñöa ra moät thí duï hay keå laïi moät dieãn bieán naøo ñoù, hoaëc ñaõ daøn döïng ngoaïi caûnh xong. Haàu heát caùc baøi phoùng söï duøng loaïi môû ñeà giaùn tieáp. Khaùch quan: Ñaây laø chaát löôïng quan troïng cuûa moät baøi hay - ngöôøi phoùng vieân giöõ khoâng ñe åcho tình caûm hay yù kieán cuûa mình len loûi vaøo baøi vieát vaø chæ cho ñoäc giaû bieát caùc döõ kieän chính xaùc. Ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin ñoàng yù cho duøng thoâng tin cuûa hoï trong moät baøi vieát vaø coâng khai ghi nhaän xuaát xöù cuûa hoï. Khoâng ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin nhöng nguoàn tin naøy khoâng muoán ñöôïc ñaêng taûi, hoaëc chæ ñoàng yù cho ñaêng taûi neáu xuaát xöù khoâng ñöôïc neâu roõ. Kieåm chöùng: Ñoù laø böôùc maø ngöôøi phoùng vieân phaûi tuaân thuû ñeå tìm hieåu xem chaéc chaén moät tin naøo ñoù coù ñuùng hay khoâng. Coù theå ngöôøi phoùng vieân caàn phaûi quan saùt, baøn luaän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc hoaëc nghieân cöùu caùc taøi lieäu. xii
8. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc Phaàn I: NHÖÕNG ÑIEÀU CÔ BAÛN CUÛA NGAØNH BAÙO CHÍ CHÖÔNG 1: PHOÙNG VIEÂN VAØ TIN TÖÙC Vai troø cuûa ngöôøi phoùng vieân Phoùng vieân laø nhöõng ngöôøi giöõ moät trong nhöõng coâng vieäc quan troïng nhaát trong baát cöù moät xaõ hoäi naøo. Hoaøn caûnh laøm vieäc cuûa caùc phoùng vieân khaùc nhau tuøy töøng quoác gia. Taïi moät vaøi nöôùc, chính phuû hay caùc chính ñaûng laøm chuû ngaønh truyeàn thoâng. Taïi moät soá nöôùc khaùc, caùc caù nhaân hay coâng ty laøm chuû. Taïi nhieàu nöôùc, ngaønh truyeàn thoâng goàm caû hai loaïi. Nhöng cho duø hoaøn caûnh cuûa hoï ra sao ñi nöõa, thì taát caû caùc phoùng vieân gioûi ñeàu coù cuøng chung moät muïc ñích cô baûn. Hoï cung caáp cho ngöôøi ñoïc nhöõng tin töùc caàn thieát ñeå hieåu veà theá giôùi chung quanh vaø ñeå ñi ñeán caùc quyeát ñònh trong ñôøi. Ngöôøi ñoïc döïa vaøo caùc phoùng vieân ñeå bieát tin töùc veà Ngöôøi daân troâng coäng ñoàng cuûa hoï, veà chính phuû, thöông nghieäp, theå caäy vaøo chuùng ta thao, söùc khoeû v.v Vôùi caùc tin töùc ñoù, ngöôøi ñoïc quyeát ñònh neân xem nhöõng gì treân truyeàn hình, aên uoáng nhöõng gì, mua xe gaén maùy loaïi gì, cho con caùi ñi hoïc ôû ñaâu, boû phieáu cho ai trong cuoäc tuyeån cöû saép tôùi, vaø hôn theá nöõa. Thænh thoaûng, nhöõng tin naøy mang tính chaát soáng coøn. Moät chính trò gia Thaùi Lan cho raèng cô quan döï baùo thôøi tieát ñaõ khoâng kòp thôøi thoâng baùo cho daân laøng ôû moät tænh mieàn Baéc bieát raèng saép coù baõo, khieán cho 30 ngöôøi boû maïng vì luït. Theo oâng caùc nhaø döï baùo thôøi tieát caàn ñeán caùc phöông tieän truyeàn 1
9. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc thoâng ñeå loan ñi nhöõng tin töùc cuûa hoï moät caùch nhanh choùng vaø höõu hieäu cho moïi ngöôøi cuøng bieát. Vì nhieàu ngöôøi thöôøng ñoïc hay nghe caùc tin cuûa hoï cho neân caùc phoùng vieân caàn phaûi toû ra coù traùch nhieäm. Traùch nhieäm ñaàu tieân cuûa moät phoùng vieân gioûi laø traùch nhieâm ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Haõy xem xeùt ñeán caùc ñònh nghóa sau ñaây cuûa caùc phoùng vieân Vieät Nam, Campuchia, Thaùi Lan, Laøo vaø Myanmar taïi moät cuoäc hoäi thaûo veà tin töùc ñöôïc toå chöùc gaàn ñaây. Ñöôïc hoûi: ‘vai troø cuûa phoùng vieân laø gì?’, hoï ñaõ traû lôøi: * Töôøng thuaät söï thaät. * Baéc caàu giöõa chính phuû vaø ngöôøi daân * Thoâng baùo cho ngöôøi daân bieát veà caùc vaán ñeà môùi * Giaùo duïc, giaûi trí, giaûi thích * Baûo veä quyeàn lôïi cuûa ngöôøi daân Caùc phoùng vieân naøy ñoàng yù raèng coâng vieäc cuûa hoï laø cho ngöôøi daân bieát tin töùc chính xaùc vaø kòp thôøi. Hoï cuõng noùi hoï vieát tin cho ngöôøi ñoïc. Taàm quan troïng cuûa ñoäc giaû Raát nhieàu phoùng vieân queân maát ñoäc giaû. Thay vaøo ñoù, hoï vieát baøi ñeå laøm vöøa loøng chuû bieân hay nguoàn cung caáp tin cuûa hoï, nhöõng ngöôøi hoï döïa vaøo ñeå laáy tin vieát baøi, keå caû caùc vieân chöùc chính phuû. Nhieàu phoùng vieân coù haønh ñoäng nhö vaäy vì hoï gaëp chuû bieân vaø nhöõng ngöôøi cung caáp tin cho hoï haøng ngaøy. Hoï muoán laøm vöøa loøng nhöõng ngöôøi naøy. Nhöng khi caùc phoùng vieân vieát baøi cho chuû bieân vaø nhöõng ngöôøi cung caáp tin, hoï hay coù thoùi quen bao goàm caû nhöõng chi tieát chæ nhöõng giôùi naøy quan taâm ñeán. Nhieàu ñoäc giaû khoâng hieåu noåi baøi cuûa hoï. Hoaëc 2
10. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc caùc baøi vieát cuûa caùc phoùng vieân ñoù khoâng coù nghóa lyù gì ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa baïn ñoïc. Caùc phoùng vieân gioûi khoâng bao giôø queân raèng hoï vieát cho ai. Moät nhaät baùo coù soá phaùt haønh lôùn - chaúng haïn nhö baùo Thai Rath taïi Thaùi Lan - coù nhieàu loaïi ñoäc giaû, ñoù laø caùc vieân chöùc haøng ñaàu trong chính phuû, caùc thöông gia giaàu coù, taøi xeá taéc xi, ngöôøi baùn haøng rong. Baùo Thai Rath töôøng thuaät veà nhieàu vaán ñeà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi khaùc nhau. Caùc phoùng vieân cuûa baùo naøy coá gaéng vieát moät caùch roõ raøng vaø ñôn giaûn ñeå taát caû ñoäc giaû ñeàu hieåu caâu chuyeän. Maët khaùc, caùc phoùng vieân cuûa nhöõng taïp chí vaên hoùa phoå thoâng vaø giaûi trí - chaúng haïn nhö tôø Tuosanavadei Pracheaprey taïi Campuchia - bieát raèng nhieàu ñoäc giaû cuûa hoï coøn treû vaø ñeå yù nhieàu ñeán thôøi trang, aâm nhaïc vaø caùc ngoâi sao maøn aûnh. Vì theá hoï chuù troïng ñeán caùc ñeà taøi naøy, vaø vieát veà caùc ñeà taøi ñoù moät caùch dí doûm. Hoï khoâng chuù troïng ñeán chính trò hay chính phuû. Caùc phoùng vieân gioûi bieát raèng hoï phaûi bieát keå chuyeän kheùo. Neáu hoï khoâng trình baày caùc tin töùc cuûa hoï moät caùch kheùo leùo thì ngöôøi ñoïc seõ khoâng ñoïc baøi cuûa hoï vaø coù theå seõ mua baùo khaùc. Phaåm chaát cuûa ngöôøi phoùng vieân gioûi Theo nhöõng ngöôøi tham gia hoäi thaûo thì moät ngöôøi phoùng vieân gioûi caàn coù nhöõng phaåm chaát sau: * Hoûi nhieàu caâu hoûi * Bieát caân ñoái vaø coâng baèng * Ñaùng tin caäy vaø coù traùch nhieäm vôùi ñoäc giaû * Laáy tin töø nhieàu nguoàn tin vaø kieåm chöùng caùc tin cuûa hoï * Chaân thaät vaø khoâng ñaùnh caép tin cuûa caùc phöông tieän truyeàn thoâng khaùc 3
11. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc Taát caû ñeàu ñuùng. Caùc phoùng vieân gioûi cuõng ñeàu coù tính toø moø. Hoï luoân luoân muoán bieát söï vieäc xoay vaàn ra sao, vaø luùc naøo cuõng theo doõi tin töùc. Hoï ñeå yù quan saùt. Hoï nhaän ra nhöõng ñieåm khaùc thöøông treân ñöôøng phoá maø nhöõng ngöôøi khaùc khoâng ñeå yù. Hoï bieát laéng nghe, nhöng nghe moät caùch thaän troïng. Hoï khoâng chaáp nhaän moät ñieàu gì ñoù laø ñuùng chæ vì giôùi chöùc chính quyeàn noùi laø ñuùng. Hoï ñoäc laäp. Hoï khoâng ñeå cho nhöõng ngöôøi khaùc lôïi duïng hoï vaøo lôïi ích rieâng. Hoï tìm bieát caû hai maët cuûa vaán ñeà vaø kieåm tra laïi xem tin cuûa hoï coù thöïc söï chính xaùc hay khoâng. Caùc phoùng vieân gioûi raát coù kyû luaät: Hoï khoâng ñeå cho mình bò maát taäp trung ñeå coù theå vieát xong baøi kòp vôùi kyø haïn. Khi coù caùc chöôùng ngaïi vaät, hoï khoâng boû cuoäc. Hoï tìm caùch khaùc ñeå bieát söï thaät. Hoï chæ vieát veà söï thaät vì ñoù laø ñieàu ñoäc giaû cuûa hoï muoán bieát vaø caàn bieát; hoï khoâng ñöa yù kieán rieâng vaøo trong baøi. Nhieàu phoùng vieân gioûi cuõng raát coù loøng thöông ngöôøi. Hoï khoù chòu khi thaáy ngöôøi naøy aùp böùc ngöôøi kia. Hoï caûm nhaän nhöõng thoáng khoå cuûa nhöõng ngöôøi khaùc vaø hieåu nhöõng vaán ñeà cuûa ngöôøi khaùc. Hoï muoán vieát veà nhöõng vaán ñeà ñoù ñeå theá giôùi bieát ñeán vaø coù bieän phaùp giaûi quyeát. Theá naøo laø tin töùc? Coâng vieäc cuûa phoùng vieân laø ‘laáy tin’. Nhöng trong moät ngaøy coù bieát bao nhieâu söï kieän xaåy ra. Khoâng phaûi taát caû ñeàu ñaùng töôøng thuaät. Nhö vaäy, nhöõng gì laø tin töùc? Ñoäc giaû muoán bieát vaø caàn bieát nhöõng tin nhö theá naøo? Ñaây laø ñieàu caùc phoùng vieân phaûi quyeát ñònh haøng ngaøy. Tröôùc khi saên tin veà moät vaán ñeà naøo ñoù, hoï töï hoûi: ‘ñaây coù phaûi laø chuyeän ngöôøi ta seõ baøn taùn ñeán hay khoâng?’ vaø ‘ñaây coù phaûi laø tin hoï caàn hay khoâng?’ Tin töùc laø nhöõng döõ kieän quan troïng hay 4
12. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc ñaùng ñeå yù, ñöôïc moät soá ñoâng ngöôøi quan taâm. Nhöõng tin naøy khaùc vôùi nhöõng ñieàu thoâng thöôøng xaåy ra haøng ngaøy. Tin töùc laø nhöõng gì khaùc thöôøng. Moät ñònh nghóa löøng danh veà tin töùc laø: ‘moät con choù caén ngöôøi khoâng phaûi laø tin, nhöng neáu moät ngöôøi caén choù thì ñoù laø tin’. Moät tin treân trang nhaát cuûa nhaät baùo Bangkok Post keå laïi raèng moät Moät tieâu ñeà toát loâi ngöôøi ñaøn oâng bò baét vì oâng ñaõ caén vaøo coå con choù cuûa oâng ta. Ngöôøi naøy muoán chöùng toû oâng laø chuû cuoán söï chuù yù cuûa con choù. Tin töùc cuõng laø nhöõng gì aûnh höûông ñeán nhieàu ngöôøi. Coù theå moät traän luït lôùn phaù hoaïi nhaø cöûa vaø muøa maøng. Coù theå giaù daàu moû taêng, coù nghóa laø chaïy xe gaén maùy seõ toán keùm nhieàu hôn. Thoâng thöôøng nhöõng tin lôùn nhaát laø nhöõng gì aûnh höôûng ñeán moät soá ngöôøi ñoâng ñaûo nhaát. Ñoâi khi, tin töùc chæ laø nhöõng gì nhöõng ngöôøi quan troïng, nhöõng ngöôøi noåi tieáng noùi hoaëc laøm. Caùc phoùng vieân theo saùt caùc vieân chöùc toái cao nhö thuû töôùng, toång thoáng vaø ngoaïi tröôûng. Ñaây laø caùc nhaân vaät quyeàn theá vì vaäy caùc yù kieán cuûa hoï ñöôïc töôøng thuaät roäng raõi hôn yù kieán cuûa ngöôøi daân thöôøng. Moät soá phoùng vieân ñuoåi theo caùc ngoâi sao maøn baïc vaø ca só vì hoï bieát raèng ñoäc giaû cuûa hoï chuù yù ñeán ñôøi soáng cuûa nhöõng ngöôøi giaàu coù, noåi tieáng. Tin töùc coù tính caùch nhaát thôøi. Thoâng thöôøng, tin töùc laø nhöõng gì xaåy ra hoâm nay, khoâng phaûi töø thaùng tröôùc. Ñoäc giaû muoán bieát veà nhöõng gì caäp nhaät nhaát, vaø hoï muoán bieát caøng sôùm caøng toát. Neáu coù ñaùm 5
13. Chöông 1: Phoùng vieân vaø tin töùc chaùy lôùn xaåy ra trong thaønh phoá, moät phoùng vieân truyeàn hình phaûi laäp töùc töôøng thuaät trong baûn tin ngaøy hoâm ñoù. Moät phoùng vieân baùo in phaûi vieát baøi cho aán baûn ra saùng hoâm sau. Tin töùc laø veà nhöõng cuoäc xung ñoät. Xung ñoät gaây xaùo troän cho cuoäc soáng haøng ngaøy. Ngöôøi ta xung ñoät vôùi nhau ñeå tranh daønh ñaát ñai. Caùc chính ñaûng ganh ñua vôùi nhau ñeå naém chính quyeàn. Caùc quoác gia xung ñoät vôùi nhau trong chieán tranh. Tin töùc cuõng laø veà caùc khía caïnh ñòa phöông. Ngöøôi ñoïc muoán bieát veà caùc dieãn bieán xaåy ra ngay taïi choã hoaëc nôi gaàn choã hoï soáng. Moät nhaät baùo taïi Vieân Chaên (Laøo) chuù troïng ñeán moät traän luït gaàn Vieân Chaên. Baùo naøy khoâng chuù yù ñeán luït ôû Baéc Kinh. Ngöôøi ñoïc cuõng muoán bieát veà caùc dieãn bieán aûnh höûông ñeán nhöõng ngöôøi gioáng hoï. Ngöôøi Laøo ñeå yù ñeán nhöõng gì xaåy ra cho nhöõng ngöôøi Laøo khaùc. Moät chieác maùy bay bò rôi ôû Trung Quoác coù theå khoâng ñöôïc baùo chí Laøo töôøng thuaät nhieàu. Nhöng neáu coù ba ngöôøi Laøo treân maùy bay thì ñoù seõ laø moät tin lôùn. Ñoâi khi tin töùc laø nhöõng gì höõu ích. Coù theå laø tin veà caùch kieám vieäc laøm môùi. Hoaëc tin veà caùch taäp theå duïc ñeå giöõ gìn söùc khoûe. Roài coøn coù caùc tin chæ ñeå giaûi trí. Caùc tin naøy goàm coù caùc maåu chuyeän veà suùc vaät, nhöõng haønh ñoäng buoàn cöôøi cuûa ngöôøi naøy hay ngöôøi kia, tieán trieån cuûa vieäc quay moät cuoán phim môùi, vaø cöù theá.v.v Khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñònh nghóa ñöôïc tin töùc. Moät phoùng vieân môùi vaøo ngheà coù theå caûm thaáy luùng tuùng khi chuû bieân cuûa anh hay chò ta baûo raèng ‘haõy ra ngoøai ñeå ñem tin veà’. Nhöng vôùi kinh nghieäm, ngöôøi phoùng vieân naøy seõ coù khaû naêng nhaän bieát ngay ñaâu laø tin. 6
14. Chöông 2: Tìm nguoàn tin vaø yù töôûng ñeå vieát baøi CHÖÔNG 2: TÌM NGUOÀN TIN VAØ YÙ TÖÔÛNG ÑEÅ VIEÁT BAØI Thoâng thöôøng tin töùc dieãn ra ngay beân ngoaøi cöûa soå cuûa chuùng ta: moät toøa nhaø boác chaùy, caûnh saùt baét keû gian, luït loäi treân ñöôøng phoá sau nhöõng traän möa lôùn. Tuy nhieân, nhieàu tin khoâng roõ reät nhö vaäy. Baïn khoâng neân ngoài chôø cho caùc dieãn bieán xaåy ra, hay chôø chuû bieân giao cho baïn coâng vieäc. Baïn neân töï mình nghó ra caùc yù töôûng ñeå vieát baøi. Baïn coù theå tìm yù baèng caùch thöôøng xuyeân lieân laïc vôùi caùc cô quan thoâng tin cuûa chính phuû hay caùc boä ngaønh. Moät soá caùc cô quan coâng boá lòch trình hoaït ñoäng trong ngaøy. Moät soá caùc thoâng caùo baùo chí coù theå laø nguoàn goác ñeå vieát caùc tin hay. Moát soá tin do caùc toå chöùc phi chính phuû hay caùc toå chöùc quoác teá nhö Lieân Hieäp Quoác ñöa ra. Nhöõng thoâng caùo khaùc do caùc doanh nghieäp, tröôøng hoïc, v.v phoå bieán. Caùc chính phuû vaø toå chöùc khaùc cuõng thöôøng xuyeân phoå bieán caùc thoâng caùo, taøi lieäu vaø caùc baûn baùo caùo. Caùc phoùng vieân gioûi bieát tính tröôùc. Baïn neân tìm hieåu thaät kyõ caøng ñeå hieåu bieát veà caùc ñeà taøi hay cô caáu toå chöùc maø baïn vieát baøi. Laøm sao ñeå chaéc chaén raèng baïn bieát seõ xaåy ra söï kieän naøo keá tieáp. Haõy chuaån bò saün saøng caùc tin töùc veà boái caûnh thoâng tin döõ lieäu baïn caàn ñeán khi quoác hoäi thoâng qua moät ñaïo luaät môùi veà ñaàu tö, hay khi ngaân haøng trung öông loan baùo caét giaûm laõi xuaát moät laàn nöõa. Caùc baïn cuõng coù theå laáy yù töôûng baèng caùch ñoïc caùc baùo khaùc, nghe radio vaø xem TV. Haõy ñeå yù ñeán 7
15. Chöông 2: Tìm nguoàn tin vaø yù töôûng ñeå vieát baøi caùc caâu hoûi maø caùc phöông tieän truyeàn thoâng khaùc chöa giaûi ñaùp. Tìm moät khía caïnh môùi cho caâu chuyeän. Moät soá caùc phoùng vieân ñoïc caùc taïp chí ñònh kyø veà kyõ thuaät ñeå tìm hieåu veà caùc tieán trieån trong lónh vöïc hoï quan taâm ñeå vieát tin. Moät phoùng vieân vieát veà moâi tröôøng coù theå ñoïc tôø Watershed, moät taäp san chuyeân veà caùc vaán ñeà moâi tröôøng taïi Campuchia, Laøo, Myanmar, Thaùi Lan vaø Vieät Nam. Haõy töï trau doài kieán thöùc caøng nhieàu caøng toát veà caùc vaán ñeà baïn vieát. Khi baïn hoïc ñöïôc ñieàu gì môùi, baïn coù theå chia xeû vôùi ñoäc giaû cuûa baïn. Taïi Campuchia, nhieàu phoùng vieân ñoïc baûn tin haøng thaùng cuûa Quoác Vöông Norodom Sihanouk. Trong baûn tin, Quoác Vöông cho bieát yù kieán cuûa ngaøi veà nhieàu vaán ñeà, chaúng haïn nhö caùc phieân toøa xöû Khmer ñoû hay caùc vaán ñeà cuûa noâng daân ngheøo. Caùc yù kieán naøy ñoâi khi laø taøi lieäu toát ñeå vieát baøi. Baïn cuõng coù theå tìm ñöïôc yù vieát baøi baèng caùch noùi chuyeän vôùi ngöôøi khaùc-taïi nhaø, nôi chôï buùa hay tieäc tuøng. Ngöôøi ta noùi chuyeän veà nhöõng gì? Caùc yù kieán vaø nhöõng moái quan taâm cuûa hoï coù theå laø neàn taûng ñeå vieát baøi. Baïn cuõng coù theå tìm ra bieát bao nhieâu yù nhôø quan saùt. Laàn tôùi treân Toøa nhaø naøy coù theå ñöôøng ñi laøm, baïn neân ñeå yù xem coù toøa nhaø naøo laø moät caâu chuyeän môùi, troâng coù veû hay hay, ñang baét ñaàu ñöôïc xaây. hay Goïi ñieän thoïai cho cô quan caáp giaáy pheùp xaây döïng cuûa thaønh phoá ñeå hoûi theâm. Coù theå baïn seõ bieát ñöôïc ñoù laø moät vieän baûo taøng hay moät raïp xi neâ môùi laï. Ñoù laø chuyeän maø nhieàu ngöôøi trong thaønh phoá muoán ñoïc. 8
16. Chöông 2: Tìm nguoàn tin vaø yù töôûng ñeå vieát baøi Coù nhieàu nguoàn tin, nhöng laø nguoàn tin toát Qua nhöõng ngöôøi khaùc baïn coù theå tìm yù ñeå vieát baøi. Hoï cuõng cho baïn caùc thoâng tin baïn caàn ñeå vieát baøi. Nhöng ñieàu quan troïng laø caùc nguoàn tin ñoù phaûi toát. Baïn phaûi chaéc chaén laø baïn coù caùc nguoàn tin chính xaùc vaø khaùch quan hoaëc caùc tin trung laäp. Lieäu nhöõng tin hoï cung caáp cho baïn tröôùc ñaây coù ñuùng hay khoâng? Nhöõng ngöôøi khaùc coù tin töôûng vaøo caùc nguoàn tin ñoù hay khoâng? Lieäu hoï coù ôû vaøo ñòa vò ñeå bieát veà nhöõng ñieàu hoï noùi ñeán hay khoâng? Hoï coù lyù do gì ñeå noùi doái baïn hay khoâng? Baïn cuõng caàn phaûi coù caùc nguoàn tin chuyeân moân veà moät soá vaán ñeà naøo ñoù. Keå caû caùc chuyeân gia kinh teá. Neáu baïn vieát veà moät tin kinh teá maø khoâng hieåu caùc töø chuyeân moân, baïn coù theå ñieän thoaïi hoûi hoï. Ñeå gaây döïng caùc nguoàn tin toát, baïn caàn phaûi noùi chuyeän vôùi moïi ngöôøi thöôøng xuyeân, baèng caùch gaëp taän maët hay qua ñieän thoïai. Khi hoï ñaõ bieát baïn roài, hoï seõ tin baïn. Vaø baïn cuõng seõ bieát coù tin ñöôïc hoï hay khoâng. Moät soá phoùng vieân thöôøng laøm quen vaø giao thieäp vôùi caùc vieân chöùc caáp trung taïi caùc cô quan hoï quan taâm ñeå vieát baøi. Ñaây laø nhöõng ngöôøi thöôøng naém ñöôïc nhöõng gì ñang xaåy ra. Caùc thö kyù cuõng coù theå laø nhöõng nguoàn tin toát vì hoï bieát caùc vieân chöùc laøm gì. Hoï cuõng coù theå daøn xeáp ñeå baïn phoûng vaán caùc vieân chöùc ñoù. Anh ta coù theå laø Phoùng vieân gioûi vieát baøi döïa vaøo tin töùc do nhieàu nguoàn cung caáp nguoàn tin cung caáp. Khi moät nguoàn tin cho baïn moät khoâng chæ laø thuoác laù thoâng tin naøo ñoù, baïn haõy kieåm tra laïi vôùi nhöõng cho baïn nguoàn tin khaùc ñeå chaéc chaén raèng tin ñoù ñuùng. Hoaëc baïn neân yeâu caàu nhöõng nguoàn tin khaùc nhaän xeùt hay 9
17. Chöông 2: Tìm nguoàn tin vaø yù töôûng ñeå vieát baøi bình luaän ñeå baïn coù theå vieát baøi moät caùch hoaøn haûo hôn. Khoâng neân chæ trích rieâng lôøi caùc vieân chöùc chính phuû. Haõy noùi chuyeän vôùi caùc chuyeân gia, chaúng haïn nhö vôùi caùc nhaân vieân thuoäc caùc toå chöùc phi chính phuû hay caùc giaùo sö ñaïi hoïc. Haõy noùi chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi daân thöôøng maø caùc söï kieän ñoù aûnh höôûng tôùi hoï. Thöôøng xuyeân lieân laïc vôùi caùc nguoàn tin cuûa baïn ñeå bieát xem nhöõng gì ñang xaåy ra. Döôùi ñaây laø moät soá nhöõng nguoàn tin cho caùc phoùng vieân taïi Ñoâng Nam aù: * Thoâng caùo baùo chí * Caùc cô quan chính phuû * Caûnh saùt vaø nhaø thöông * Caùc toå chöùc quoác teá * Caùc nhaø ngoïai giao * Caùc Toå chöùc phi chính phuû. * Caùc doanh nghieäp vaø hieäp hoäi nghieäp vuï * Tröôøng hoïc * Thö thoâng tin, taïp chí, nhaät baùo, Internet * Caùc baûn tin ñòa phöông vaø quoác teá treân TV vaø Radio * Ngöôøi daân choã chôï buùa. Giöõ moät danh saùch nguoàn tin Löu giöõ moät danh saùch caùc nguoàn tin ñöôïc saép xeáp goïn gaøng nôi baøn giaáy cuûa baïn ôû phoøng tin laø ñieàu heát söùc quan troïng. Luoân luoân xin danh thieáp cuûa ngöôøi cung caáp tin cho baïn. Xeáp danh thieáp naøy vaøo moät chieác hoäp treân baøn cuûa baïn. Cuøng luùc, baïn neân giöõ saün moät cuoán nieân giaùm ñieän thoaïi vaø caùc soå ghi soá ñieän thoïai cuûa chính phuû, caùc doanh nghieäp vaø caùc toå chöùc phi chính phuû. Thöôøng thöôøng baïn phaûi goïi ñieän ngay laäp töùc cho moät ngöôøi naøo ñoù. Baïn khoâng coù ñuû thì giôø ñeå ñi tìm teân ngöôøi ñoù ôû nhöõng choã khaùc. 10
18. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát CHÖÔNG 3: CAÁU TRUÙC CÔ BAÛN CUÛA BAØI VIEÁT Tin thôøi söï vaø phoùng söï Coù hai loaïi tin cô baûn: tin thôøi söï, ñoâi khi coøn goïi laø tin soát deûo, tin ñang dieãn bieán, vaø phoùng söï, ñoâi khi coøn goïi laø tin nheï. Tin thôøi söï laø veà caùc söï kieän vöøa xaåy ra vaø caàn thoâng baùo ngay cho caùc ñoäc giaû. Coù theå ñaây laø moät ñaùm chaùy lôùn, moät lôøi loan baùo cuûa chính phuû, moät quyeát ñònh cuûa toøa aùn, moät ngöôøi noåi tieáng vöøa qua ñôøi vì beänh AIDS. Binh lính vaø tuø nhaân: Phoùng söï khoâng nhaát thieát laø noùi veà caùc dieãn Moät caâu chuyeän thôøi bieán vöøa xaåy ra. Phoùng söï khoâng nhöõng nhaèm muïc söï soát deûo giaù trò ñích thoâng tin cho ñoäc giaû bieát, maø coøn gôïi cho ñoäc giaû phaûi suy nghó nhieàu veà moät tình huoáng hay moät vaán ñeà naøo ñoù. Hoaëc phoùng söï chæ ñeå giaûi trí maø thoâi. Tin thôøi söï töôøng thuaät caùc bieán chuyeån, söï kieän, coøn phoùng söï giaûi thích roõ theâm. Haàu heát caùc phoùng söï laø veà nhöõng ñieàu gôïi söï chuù yù töï nhieân cuûa con ngöôøi. Coù theå ñoù laø veà moät traøo löu xaõ hoäi, chaúng haïn nhö söï laây lan cuûa beänh AIDS taïi Haø Noäi, hoaëc thaân theá moät ngöôøi naøo ñoù, chaúng haïn moät baùc só daãn ñaàu coâng cuoäc phoøng choáng beänh AIDS taïi Haø Noäi. Cuõng coù theå nhöõng ñieàu naøy laø veà taâm tính cuûa moät ngöôøi naøo ñoù, hay caûm nghó veà moät nôi choán. Phoùng söï ñi saâu vaøo chi tieát hôn laø caùc tin thôøi söï. Ñeå vieát moät baøi phoùng söï, phoùng vieân coù theå caàn phaûi phoûng vaán vaø nghieân cöùu trong nhieàu ngaøy. 11
19. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát Môû ñeà vaø thaân baøi Taát caû moïi baøi vieát ñeàu coù hai phaàn chính. Phaàn ñaàu laø ñeå giôùi thieäu, ñoâi khi goïi laø môû ñeà. Phaàn coøn laïi goïi laø thaân baøi. Haàu heát caùc baøi vieát laø veà moät chuû ñeà chính. Caû phaàn môû ñeà laãn thaân baøi ñeàu neân theo saùt chuû ñeà ñoù. Trong moät baûn tin thôøi söï, ñoaïn môû ñeà thoâng thöôøng chæ coù moät caâu. Caâu naøy cho chuùng ta bieát tin ñoù laø veà nhöõng gì, vaø chöùa ñöïng nhöõng ñieåm quan troïng nhaát. Môû ñeà hay caàn haáp daãn ngay ñöôïc söï chuù yù cuûa ñoäc giaû vaø kích thích hoï ñoïc tieáp phaàn coøn laïi. Thaân baøi chöùa ñöïng caùc yeáu toá giaûi thích cho phaàn môû ñeà. Goàm coù caùc chi tieát, trích daãn vaø boái caûnh ñöa ñeán dieãn bieán ñöôïc töôøng thuaät. Tin töùc quan troïng nhaát ñi ñaàu, tieáp ñeán laø caùc tin keùm quan troïng hôn. Sau ñaây laø thí duï veà moät baûn tin thôøi söï hay. Haõy ghi nhaän ngoân ngöõ trong saùng, giaûn dò vaø caùch saép xeáp hôïp lyù cuûa caùc döõ kieän. Coâng nhaân may maëc Campuchia ñang khoán khoå PHNOM PENH, Cambodia (AP)- Tình traïng suy thoaùi kinh teá taïi Hoa Kyø laøm cho ít nhaát 12 xöôûng may taïi Campuchia phaûi taïm ñoùng cöûa trong naêm nay, Boä Tröôûng Thöông Maïi Cham Prasidh thoâng baùo nhö vaäy vaøo ngaøy hoâm qua. Coù tôùi 3000 coâng nhaân bò taïm nghæ vieäc vaø coù theå seõ coù theâm, nhieàu ngöôøi bò maát vieäc neáu tình hình khoâng ñöôïc caûi thieän, oâng noùi. Theâm vaøo ñoù, haøng ngaøn ngöôøi khaùc phaûi giaûm giôø laøm, vì nhieàu trong toång soá 200 xöôûng may phaûi caét bôùt giôø laøm theâm vaø chuyeån giôø laøm töø hai ca xuoáng coøn moät ca, ñoù laø theo lôøi oâng boä tröôûng naøy. 12
20. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát ‘Caùc vaán ñeà kinh teá taïi Hoa Kyø khieán cho chuùng toâi raát lo ngaïi veà hoaït ñoäng cuûa caùc xöôûng may vaø vieäc laøm cuûa coâng nhaân’, oâng noùi. Coâng nghieäp may maëc taïi Campuchia söû duïng 200.000 coâng nhaân, vôùi löông boång trung bình laø 40ñoâ la Myõ moät thaùng. Treân 80% saûn phaåm ñöôïc xuaát sang Hoa Kyø ñeå baùn leû. OÂng Boä Tröôûng noùi: Nay ñaõ quaù nöûa naêm maø Campuchia môùi giao ñöôïc khoâng ñaày 40% quota haøng may xuaát khaåu cuûa naêm nay sang Hoa Kyø, trong khi ñoù naêm ngoaùi, toaøn boä quota haøng may xuaát khaåu sang Hoa Kyø ñaõ ñöôïc giao xong xuoâi vaøo cuoái thaùng saùu. Phoùng söï coù tính caùch uyeån chuyeån hôn. Coù nhieàu caùch vieát. Phoùng söï thöôøng laø nhöõng baøi khoâng caàn gaáp vì vaäy ñoäc giaû khoâng caàn phaûi bieát ngay tin quan troïng nhaát cuûa baøi vieát. Môû ñeà coù theå moâ taû veà moät ngöôøi hay moät ñòa ñieåm naøo ñoù, hoaëc veà caùc tin töùc khaùc nhaèm gôïi söï toø moø cuûa ñoäc giaû. Nhöng ñeán khoaûng ñoaïn thöù 6 cuûa baøi thì baïn phaûi cho ñoäc giaû bieát ñieåm chính cuûa caâu chuyeän laø gì. Sau ñaây laø moät thí duï veà moät baøi phoùng söï hay. Haõy ñeå yù raèng ñaàu baøi, ñoaïn giöõa vaø keát cuïc cuûa caâu chuyeän ñaõ ñöôïc ñònh tröôùc vaø keát hôïp laïi vôùi nhau. Ñoàng thôøi, baïn haõy ñeå yù veà caùch duøng lôøi trích daãn Caùi cuõ vaø caùi môùi: vaø caùch moâ taû. moät phoùng söï hay Teát ñeán caäu beù ñaùnh giaày Vieät Nam chaúng heà vui. HANOI, Vietnam (AP)- Ñinh Vaên Tuaán, naêm nay 13
21. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát 16 tuoåi, chöa heà nghe noùi ñeán ngaøy Teát bao giôø. Nhöõng tieáng phaùo noå raâm ran khaép Haø Noäi chæ laøm cho em sôï haõi maø thoâi vì theâm moät ngaøy buoàn tuûi nöõa saép tôùi vôùi moái baän taâm chính laø laøm sao kieám ñuû tieàn mua côm. Môùi saùng sôùm em ñaõ ñöùng tröôùc vaên phoøng cuûa Associated Press, hai tay naém chaët nhöõng song saét cöûa, chieác ñaàu nhoû beù cuûa em coá laùch vaøo giöõa hai song saét, ñeå loä khöoân maët in haèn nhöõng neùt van lôn ñau khoå maø ñaùng leõ khoâng moät ñöùa treû naøo treân theá giôùi phaûi gaùnh chòu. Em maëc moät boä quaàn aùo baån thæu- boä ñoà duy nhaát cuûa em mua taïi saïp baùn ñoà cuõ - em chæ muoán xin ñöôïc ñaùnh giaày. Thaáp beù, gaày goø, Tuaán troâng chæ baèng ñöùa treû leân 9 hay 10, chæ khaùc ôû choã mieäng em phì pheøo ñieáu thuoác laù. Coù ai hoûi gì, em traû lôøi baèng caùch nhaên maët nhìn xuoáng ñaát roài hoûi laïi xem ngöôøi ñoù coù muoán ñaùnh giaày khoâng. Hai chaân em nhöùc nhoái vì ngaøy ngaøy em phaûi lang thang khaép phoá phöôøng Haø Noäi suoát 11 tieáng ñoàng hoà trong tieát trôøi muøa ñoâng giaù laïnh ñeå tìm khaùch haøng. Trong ngaøy Teát naøy, em vöøa ñöôïc aên coù moät chieác baùnh chöng cuûa moät phoùng vieân vaø chuùt nöôùc maø nhöõng ngöôøi baùn haøng rong ñaõ thöông tình roùt cho. ‘Hoâm nay em coù caùi aên, nhöng ngaøy mai coù theå chaúng coù gì’, em noùi. ‘Em hy voïng moät ngaøy naøo ñoù seõ kieám ñöôïc nhieàu tieàn cho ba meï, mua moät chieác xe hôi, moät caên nhaø vaø vui höôûng cuoäc ñôøi cho ñeán ngaøy em cheát.’ Tuaán laø moät trong ñaùm caùc em tuoåi vò thaønh nieân tay xaùch chieác hoäp goã thoâ ñöïng ñoà ngheà ñaùnh giaày luaån quaån quanh caùc nhaø haøng, quaùn röôïu, vaên phoøng coâng ty vaø caùc ñaïi söù quaùn nöôùc ngoaøi. Caùc em tìm nhöõng ngöôøi thuoäc taàng lôùp thöông gia môùi xuaát hieän trong coâng cuoäc caûi caùch kinh teá 14
22. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát cuûa Vieät Nam, nhöõng ngöôøi nay ñaõ truùt boû nhöõng ñoâi deùp nhöïa coá höõu ñeå xoû chaân vaøo nhöõng ñoâi giaøy da môùi. ‘Shoeshine, shoeshine’, ñoù laø taát caû voán lieáng Anh ngöõ cuûa caùc em. Tuaán laø moät trong nhieàu em nhoû ñaõ rôøi boû gia ñình ôû nhöõng vuøng thoân queâ ñeå leân Haø Noäi kieám soáng. Caùc em soáng suoát ngaøy ngoaøi ñöôøng, khoâng coù ngöôøi lôùn chaêm soùc, chæ baûo hay ngay caû möøng tuoåi caùc em trong ngaøy Teát. Tuaán cuøng vôùi moät caäu baïn, naêm nay 15 tuoåi, leân Haø Noäi caùch ñaây hai naêm. Hai ñöùa cuøng nhau lang thang treân ñöôøng phoá. Tröôùc tieân em baùn mía, sau ñoù mua ñöôïc chieác hoäp ñaùnh giaày vôùi giaù khoûang 30 xu Myõ. Tuaán noùi em raát gaàn guõi vôùi cha meï vaø cha meï em muoán em trôû veà nhaø nhöng em khoâng theå trôû veà vì gia ñình em quaù ngheøo. Em khoâng theå ñaùnh giaày ôû Haûi Höng ñöôïc vì ôû ñaáy ‘chaúng ai ñi giaày’. Em ñöôïc ñi hoïc coù hai naêm, em khoâng bieát ñoïc bieát vieát. Em khoâng caû bieát vui chôi laø gì, ngoaïi tröø thænh thoaûng ñaù moät quaû boùng ñôn sô laøm baèng rôm cuoän, vaøi mieáng ñoän cao su vaø giaây thun. Moãi ngaøy Tuaán traû khoaûng 5 xu Myõ cho moät choã nguû cuøng vôùi 20 ngöôøi khaùc ôû moät caên nhaø troï hai phoøng, phaàn ñoâng nhöõng ngöôøi naøy cuõng baùn haøng rong. Nhaø troï khoâng coù nhaø xí. Moãi ngaøy Tuaán ñi boä maát moät tieáng ñoàng hoà ñeán ñöôøng Traàn Höng Ñaïo vaø moät tieáng ñeå trôû veà moãi toái. Ngaøy ngaøy cöù 6 giôø saùng em ñaõ coù maët ngoaøi ñöôøng. Moãi ngöôøi khaùch traû cho em khoaûng 11 xu Myõ: ngaøy naøo may maén em coù ñöôïc hai ba ngöôøi khaùch. Ñôøi soáng ngaøy moät khoù khaên hôn cho Tuaán vì coù theâm nhieàu treû ñaùnh giaày treân ñöôøng phoá. Ñeâm giao thöøa, Tuaán chæ coù moãi moät khaùch laø anh chaøng phoùng vieân muoán phoûng vaán em. 15
23. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát Gôïi cho Tuaán noùi chuyeän laø ñieàu khoù, em caûm thaáy chaúng coù gì ñaùng ñeå noùi. Em ngoài vaét veûo treân quai chieác hoøm ñoà ngheà, hai maù laám veát baån, chaân ñi ñoâi deùp nhöïa reû tieàn, hai baøn chaân caùu baån buïi ñöôøng. Thænh thoaûng, em ngöûng ñaàu nhìn quanh quaát vôùi veû hoang mang, moãi khi coù traøng phaùo ñaâu ñoù noå vang phoá. Chuùng ta seõ xem xeùt roõ raøng theâm veà caùc ñoaïn môû ñeà vaø caáu truùc cuûa tin thôøi söï vaø phoùng söï trong caùc chöông 8 vaø 9. Naêm chöõ W vaø moät chöõ H Taát caû moïi baøi vieát ñeàu phaûi trình baøy ñaày ñuû veà caùc ñieãm then choát. Nhöõng ñieåm naøy thöôøng ñöôïc goïi trong tieáng Anh laø naêm chöõ W vaø moät chöõ H: Who (ai) - Trong tin naøy coù nhöõng ai? What (söï gì): - Söï kieän quan troïng hay ñaùng löu yù gì ñaõ xaåy ra? Where(ôû ñaâu) - Tin naøy xaåy ra ôû ñaâu? When(khi naøo) - Chuyeän xaåy ra vaøo luùc naøo? Why (taïi sao) - Taïi sao laïi xaåy ra söï kieän ñoù? How (nhö theá naøo) - Chuyeän xaåy ra nhö theá naøo? Ñaây laø caùc caâu hoûi taát caû moïi ngöôøi ñeàu muoán hoûi khi hoï muoán bieát roõ theâm veà moät söï kieän naøo ñoù vöøa xaåy ra. Moät baøi khoâng theå ñöôïc coi laø ñaày ñuû neáu khoâng ít nhaát traû lôøi ñöôïc naêm chöõ W vaø moät chöõ H. Ngay caû caùc phoùng vieân giaàu kinh nghieäm cuõng kieåm laïi xem hoï ñaõ duøng ñuû nhöõng chöõ naøy hay chöa tröôùc khi noäp baøi. Trong caùc tin thôøi söï, caùc caâu traû Ñöøng queân hoûi coâ 5 lôøi cho naêm chöõ W vaø moät chöõ H thöôøng ñöôïc ñaët chöõ W vaø chöõ H leân ñaàu. Haõy xem baøi vieát sau ñaây treân tôø baùo tieáng 16
24. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát Anh Bangkok Post: Ñaïi hoäi theå thao ngöôøi khuyeát taät: Haøng traêm ngöôøi tham gia theá vaän hoäi taïi Khu theå thao Hua Mark Ñaïi hoäi theå thao ngöôøi khuyeát taät toaøn quoác laàn thöù 22 khai maïc hoâm qua taïi khu theå thao Hua Mark vôùi haøng traêm vaän ñoäng vieân tham gia trong 17 boä moân. Coâng Chuùa Siriwanvaree Mahidol, thay maët cho cha laø Hoaøng Thaùi Töû Maha Vajiralongkorn, ñaõ chính thöùc khai maïc cuoäc tranh taøi. Trung Töôùng Pisal Wattanawongkiri, Chuû tòch Hieäp Hoäi Theå Thao Nhöõng Ngöôøi Khuyeát Taät taïi Thaùi Lan, tuyeân boá: taøi naêng maø caùc vaän ñoäng vieân theå hieän taïi ñaây seõ coù tính quyeát ñònh trong vieäc choïn vaän ñoäng vieân cho caùc ñoäi tuyeån quoác gia tham döï Theá vaän hoäi nhöõng ngöôøi khuyeát taät trong hieäp hoäi ASEAN taïi Malaysia vaø cuoäc tranh taøi FESPIC taïi Haøn Quoác naêm nay. Ñoïan tin naøy cho thaáy ai (caùc vaän ñoäng vieân khuyeát taät, Coâng Chuùa Siriwanvaree Mahidol, Trung Töôùng Pisal Wattanawongkiri), söï kieän gì (khai maïc ñaïi hoäi theå thao toaøn quoác laàn thöù 22 cuûa caùc vaän ñoäng vieân khuyeát taät), ôû ñaâu (Khu theå thao Hua Mark taïi Bangkok), khi naøo (hoâm qua). Taïi sao vaø nhö theá naøo khoâng coù yù nghóa trong caâu truyeän. Sau ñaây laø moät tin nöõa treân tôø Bangkok Post: Trat bò maát ñieän TRAT - Caùc traän möa lôùn ñaõ laøm maát ñieän treân khaép tænh vaøo ñeâm Chuû Nhaät. Vuï maát ñieän xaåy ra töø 10 giôø toái Chuû nhaät ñeán 5 giôø saùng hoâm qua, do moät vaøi buïi tre bò nöôùc möa chaûy xoái xaû laøm troác goác ñoå truùng caùc ñöôøng daây ñieän cao theá taïi Ban Thung Roi Roo, Quaän Khao 17
25. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát Saming. Vuï maát ñieän khoâng gaây aûnh höôûng maáy cho caùc doanh nghieäp trong tænh, ngoaïi tröø caùc traïi nuoâi toâm vaø nhöõng nôi duøng caùc heä thoáng ñoâng laïnh, oâng Sunthorn Chansong, Quaûn Lyù cuûa Cô Quan Ñieän Löïc tænh Trat, cho bieát. Tin naøy ñaõ giaûi ñaùp chöõ Söï kieän gì (maát ñieän), ôû ñaâu (treân khaép tænh vaø Ban Thung Roi Roo), khi naøo (ñeâm chuû nhaät), taïi sao (vì möa lôùn), nhö theá naøo (Caùc buïi tre ñoå truùng ñöôøng daây ñieän cao aùp). Ai (goàm coù nhöõng ngöôøi sinh soáng vaø chuû caùc doanh nghieäp trong tænh vaø vieân quaûn lyù cô quan ñieän löïc). Baây giôø haõy xem xeùt ñeán ñoaïn ñaàu cuûa moät baûn tin treân tôø baùo tieáng Campuchia ôû Phnompenh: Boä coâng vuï vaø vaän taûi naèm treân ñaïi loä Norodom ôû Sangkat Srah Chak, Khan Daun Penh, gaàn Wat Phnom, ñaõ bò ñoå saäp, laøm cho 7 ngöôøi bò thöông trong ñoù coù ba ngöôøi bò thöông naëng. Theo lôøi oâng Uk Chan, Quoác Vuï Khanh cuûa Boä Coâng Vuï vaø Vaän Taûi, toøa nhaø naøy laø nôi hoïp cuûa Boä Tröôûng Khy Taing Lim vaø ñaõ bò saäp vaøo luùc 8:30 saùng hoâm thöù saùu, 23 thaùng 3, 2001. Tin naøy tieáp tuïc khoaûng maáy traêm chöõ nöõa, nhöng khoâng heà cho thaáy ai ñaõ bò thöông. Coâng nhaân vieân? Ngöôøi qua ñöôøng? Ñaøn oâng? Ñaøn baø? Treû em? Taát caû nhöõng gì chuùng ta bieát naèm trong caâu môû ñeà. Ngöôøi vieát tin ñaõ daønh nhieàu thì giôø ñeå moâ taû toøa nhaø duøng vaøo vieäc gì, xaây ñaõ bao laâu, vaø töï hoûi laø neáu toøa nhaø bò ñoå xaäp trong khi ñang coù moät cuoäc hoïp dieãn ra beân trong thì seõ ra sao. Anh ñaõ queân maát 7 naïn nhaân vaø coù veû chuù yù hôn ñeán ñeán vieäc laø ñaõ khoâng coù vieân chöùc quan troïng naøo bò thöông tích. Baây giôø haõy xem ñeán tin sau treân moät tôø baùo 18
26. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát tieáng Anh cuûa Vieät Nam: Hai tay ñua xe ñaïp ñoaït aùo vaøng trong voøng ñua Thaùi Lan Hai tay ñua xe ñaïp, Hoaøng Thò Thanh Taâm vaø Nguyeãn Nam Cuc, ñaõ ñoaït aùo vaøng trong voøng ñua xe ñaïp Thaùi Lan. Hoaøng Thò Thanh Traâm ñoaït chieác aùo vaøng ñaàu tieân trong giaûi thieáu nieân. Trong khi ñoù, Nguyeãn Nam Cuc ñoaït aùo vaøng trong giaûi quoác teá nam. Cuøng tham gia trong voøng ñua Thaùi Lan coù 145 tay ñua töø Thaùi Lan, Uzbekistan, Phi Líp Pin, Hong Koâng, Malaysia, Vieät Nam vaø Coäng Hoaø Trieàu Tieân. Caùc tay ñua tham döï caùc giaûi thieáu nieân nam, nöõ vaø caùc cuoäc ñua quoác teá nam. Teân cuûa voøng ñua laø gì? Ñaây coù phaûi laø moät cuoäc ñua lôùn hay khoâng? AÙo vaøng laø gì? cuoäc ñua keùo daøi bao nhieâu caây soá? Toå chöùc khi naøo, taïi ñaâu ôû Thaùi Lan, coù giaûi thöôûng khoâng? Neáu baïn vieát cho moät tôø baùo Vieät Nam, lieäu baïn coù neân cho ñoäc giaû bieát chuùt ít veà hai Anh ta thaéng ñöïôc tay ñua ngöôøi Vieät khoâng? Thaân theá vaø tuoåi taùc cuûa nhöõng gì hoï? Hoï xuaát thaân töø vuøng naøo ôû Vieät Nam? Cuõng neân ñeå yù: hai teân ñaùnh vaàn khaùc nhau ‘Taâm’ vaø ‘Traâm’. Sau ñoù thì sao? Cuõng quan troïng khoâng keùm naêm chöõ W vaø moät chöõ H laø ‘Vì sao?’. Baïn cho ñoäc giaû bieát tin töùc, nhöng hoï cuõng muoán bieát: taïi sao hoï laïi phaûi ñeå yù ñeán tin naøy? Taïi sao hoï laïi phaûi ñoïc tin ñoù? Coâng vieäc cuûa baïn khoâng nhöõng laø cho ñoäc giaû bieát tin, maø coøn laø giaûi thích cho hoï taàm quan troïng cuûa tin ñoù nöõa. 19
27. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát Nhieàu khi caùc phoùng vieân töôøng thuaät veà dieãn bieán môùi nhaát cuûa moät vaán ñeà chính trò phöùc taïp nhöng khoâng giaûi thích veà taàm quan troïng cuûa söï kieän ñoù. Hoaëc hoï vieát caùc thoâng tin chöùa ñaày nhöõng lôøi buoäc toäi laãn nhau cuûa caùc phe phaùi nhöng khoâng giaûi thích taïi sao cuoäc tranh caõi ñoù quan troïng. Trong moïi tin, haõy töï hoûi: * Caùi gì quan troïng ôû ñaây, ngoaøi nhöõng lôøi leõ vaø haønh ñoäng? * Dieãn bieán naøy aûnh höôûng ra sao ñeán ñôøi soáng cuûa ngöôøi ñoïc? Neáu baïn khoâng tìm ra caâu traû lôøi veà ñieåm taïi sao caùc ñoäc giaû laïi neân löu yù ñeán tin naøy thì coù leõ tin ñoù khoâng ñaùng töôøng thuaät. Trong baûn tin chuùng ta ñoïc tröôùc ñaây veà vieäc caùc xöôûng may ôû Campuchia ñoùng cöûa, ñoaïn thöù nhì ñaõ traû lôøi caâu hoûi ‘Vì sao?’: Coù tôùi 3000 coâng nhaân ñaõ bò taïm nghæ vieäc vaø coù theå moät soá nöõa cuõng bò maát vieäc neáu tình hình khoâng ñöôïc caûi thieän, oâng noùi. Toaøn caûnh vaø boái caûnh Ñöøng queân raèng ñoäc giaû cuûa baïn thöôøng quan taâm ñeán caùc döõ kieän khaùc nöõa ñeå hieåu veà bieán chuyeån söï kieän môùi maø baïn töôøng thuaät. Trong baøi vieát, baïn neân toùm löôïc toaøn caûnh vaø boái caûnh cuûa caâu truyeän. Toaøn caûnh coù nghóa laø tình hình chung hieän taïi coù lieân quan ñeán dieãn bieán söï kieän môùi naøy. Boái caûnh coù nghóa laø nhöõng gì xaåy ra trong quaù khöù coù lieân quan ñeán dieãn bieán söï kieän naøy. Laáy thí duï, neáu baïn vieát veà chính saùch kinh teá môùi cuûa chính phuû, baïn neân bao goàm caû moät ñoaïn giaûi thích raèng chính phuû ñang tìm caùch ñöa möùc taêng tröôûng kinh 20
28. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát teá trong nöôùc ngang haøng vôùi caùc nöôùc khaùc taïi Ñoâng Nam AÙ (ñoù laø toaøn caûnh) vaø moät ñoaïn nöõa giaûi thích veà chính saùch kinh teá cuõ cuûa chính phuû (boái caûnh) Moät baûn tin treân tôø baùo tieáng Anh Vietnam Investment Review cuûa Vieät Nam baøn veà vieäc nhöõng ngöôøi Vieät töøng sinh soáng taïi Ñoâng AÂu hoài höông coù theå laøm cho giaù nhaø ñaát taêng leân taïi Haø Noäi. Ngöôøi vieát Boái caûnh thaân theá bao goàm boái caûnh sau ñaây: cuûa em coù theå laø Vaøo ñaàu thaäp nieân 1990, moät laøn soùng coâng nhaân caâu chuyeän ñeå vieát ngöôøi Vieät töø Ñoâng Ñöùc cuõ traøn veà ñaõ mua nhaø ñaát taïi Haø Noäi vaø laøm cho giaù nhaø taêng gaáp ñoâi. Tuy nhieân, ñeán cuoái thaäp nieân 1990, do muoán nhanh choùng kieám lôøi töø nhu caàu nhaø cöûa môùi taêng cuûa Haø noäi, moät loaït nhaø môùi ñöôïc xaây traøn lan cho ngöôøi Vieät hoài höông, ngöôøi nöôùc ngoaøi vaø ngöôøi Haø Noäi môùi giaàu leân laøm cho cung vöôït quùa caàu. Haõy xem xeùt ñeán caùch vieát caùc ñoaïn ñaàu cuûa baøi vieát sau ñaây, thuoäc haõng tin AP, keát hôïp moät caùch thieän ngheä ñieåm ‘thì sao?’ (Ñoaïn 1-2), boái caûnh (ñoaïn 1), toaøn caûnh (ñoaïn 3-4). ‘shore up’ coù nghóa laø choáng ñôõ, hoã trôï, laøm cho vöõng chaéc theâm. Ñoåi chaùc tieàn teä coù nghóa laø moät thoaû thuaän vay ngoaïi teä ñeå choáng ñôõ cho ñoàng tieàn trong nöôùc. HONOLULU (AP) - Nhaät Baûn ñaõ kyù thoaû thuaän vôùi Thaùi Lan, Haøn Quoác vaø Malaysia ñeå cho caùc nöôùc naøy nhanh choùng vay haøng tyû Ñoâ La Myõ nhaèm choáng ñôõ cho ñoàng tieàn cuûa nöôùc hoï trong tröôøng hôïp caùc nöôùc naøy gaëp nhöõng söï coá nhö trong cuoäc 21
29. Chöông 3: Caáu truùc cô baûn cuûa baøi vieát khuûng hoaûng taøi chính taïi chaâu AÙ naêm 1997-1998. Caùc thoaû thuaän naøy seõ cho Thaùi Lan vay toång coäng 3 tyû ñoâ la Myõ, Haøn Quoác hai tyû, vaø Malaysia 1 tyû vôùi laõi xuaát thaáp, ñeå choáng ñôõ cho ñoàng tieàn cuûa hoï neáu caùc ñoàng tieàn naøy baát ngôø bò suït gíaù treân caùc thò tröôøng quoác teá. Caùc thoaû thuaän trao ñoåi tieàn teä naøy laø daáu hieäu ñaàu tieân cho thaáy moät maïng löôùi baûo veä an toaøn tieàn teä treân khaép Chaâu AÙ baét ñaàu ñöôïc thaønh laäp. Maïng löôùi naøy ñöôïc ñeà xuaát laàn ñaàu tieân caùch ñaây hôn moät naêm. Caùc thoaû huaän ñöôïc thoâng baùo hoâm thöù tö giöõa luùc nhieàu thò tröôøng chöùng khoaùn vaø tieàn teä treân khaép vuøng ñang bò suït gíaù nghieâm troïng, moät phaàn vì tình traïng kinh teá trì treä chung treân toaøn caàu, nhaát laø taïi Nhaät Baûn vaø Hoa Kyø. 22
30. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay CHÖÔNG 4: NHÖÕNG ÑIEÀU CAÀN THIEÁT CHO MOÄT BAÛN TIN HAY Chuùng ta ñaõ xeùt ñeán caáu truùc cô baûn cuûa taát caû theå loaïi tin. Baây giôø haõy ñeå yù ñeán moät soá nhöõng ñieàu caàn thieát ñeå baøi vieát ñöôïc hay. Nhöõng ñieàu naøy goàm coù: tin töùc chính xaùc, xaùc ñònh nguoàn goác cuûa tin, coâng baèng, caân ñoái , khoâng thieân vò vaø thaáu ñaùo. Chính xaùc Ñieàu quan troïng hôn caû laø phoùng vieân caàn phaûi ñöa tin thaät chính xaùc. Neáu khoâng, ñoäc giaû seõ khoâng tín nhieäm vaøo baùo cuûa baïn vaø mua baùo khaùc. Caùc sai soùt coù theå laøm haïi ñeán caùc nguoàn tin vaø ñoäc giaû. Khoâng bao giôø neân cho raèng moät ñieàu gì ñoù laø ñuùng. Luoân luoân ñaët caâu hoûi. Luoân luoân kieåm chöùng. Chính xaùc coù nghóa laø luoân luoân löu yù ñeán moïi chi tieát. Baét ñaàu töø vieäc ñôn giaûn nhaát nhö: caùch ñaùnh vaàn teân, chöùc danh vaø ñòa ñieåm. Tieáp ñeán laø vieäc xaùc nhaän caùc thoâng tin chöùa ñöïng trong caùc thoâng caùo baùo chí, vaø trích lôøi moät ngöôøi naøo ñoù thaät ñuùng, hoaëc moâ taû ñuùng quan ñieåm cuûa hoï. Coù theå baïn nghó raèng ñaùnh vaàn sai ‘khoâng quan troïng laém’ nhöng neáu baïn ñaùnh vaàn teân cuûa ngöôøi naøo ñoù sai, moät ñoäc giaû bieát caùch ñaùnh vaàn ñuùng seõ nghó raèng, ‘neáu ngöôøi vieát baøi ñaùnh vaàn teân sai thì khoâng hieåu coøn sai theâm nhöõng gì nöõa trong baøi.’ Caùc nguoàn cung caáp tin coù theå böïc mình neáu baïn ñaùnh vaàn sai teân cuûa hoï. Hoï coù theå khoâng tin caäy baïn nöõa. Haõy hoûi nguoàn tin naøy caùch ñaùnh vaàn, xin hoï danh thieáp. Xem trong nieân giaùm ñieän thoaïi. Vieát laø Chuan Leepai hay Chuan Leekpai? Jacky Chan hay Jackie Chan? Moät tôø baùo coù theå gaây ra nhieàu vaán ñeà neáu phaïm sai laàm. Moät tôø baùo Campuchia laøm cho ngöôøi daân 23
31. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay lo ngaïi khi ñöa tin raèng moät loaïi bao cao su traùnh thai coù theå ñaõ bò nhieãm vi khuaån HIV gaây ra beänh AIDS. Chính phuû ñaõ phaûi môû moät cuoäc hoïp baùo ñeå baùc boû tin naøy. Tôø baùo ñaêng taûi lôøi xin loãi: ‘Chuùng toâi sai laàm trong tö caùch phoùng vieân chuyeân nghieäp.’ Sai soùt ñaõ laø quaù teä khi chuùng ta phaûi voäi vaõ vaø ñeå kòp haïn ra baùo. Nhöng maüc loãi laàm chæ vì baát caån hay löôøi bieáng khoâng kieåm laïi tin laø ñieàu khoâng theå tha thöù ñöôïc. Kieåm chöùng Treân heát, khoâng bao giôø neân ñaêng taûi nhöõng tin deã gaây tranh caõi maø khoâng kieåm chöùng. Neáu ñöôïc, kieåm chöùng baèng caùch ñeán taän nôi. Neáu khoâng theå ñeán ñöôïc thì yeâu caàu nhöõng ai chöùng kieán taän maét xaùc nhaän söï vieäc. Ñoàng thôøi, cuõng neân xem nhöõng taøi lieäu chöùng toû söï vieäc coù thaät. Trong cuoäc chieán taïi Campuchia naêm 1997, moät vieân chöùc tænh Siem Reap ñaõ cho moät phoùng vieân bieát laø khoâng heà coù vaán ñeà gì taïi nôi ñoù, oâng noùi, chæ ôû Phnom Penh môùi coù ñaùnh nhau. Tuy nhieân, ngöôøi phoùng vieân naøy nghe thaáy tieáng suùng töø xa voïng laïi. Anh ñaõ khoâng tin lôøi vieân chöùc ñoù. Anh ñeán xem tình hình taïi nhaø thöông. Taïi ñaáy, anh gaäp caùc baùc só ñang chöõa trò cho moät beù trai bò thöông vì ñaïn. Phaûi chaéc chaén Thaân nhaân cuûa em cho bieát, hai noâng daân lôùn tuoåi ñaõ raèng baïn ñaõ kieåm thieät maïng. Nhöng ngöôøi phoùng vieân naøy khoâng thaáy tra moïi chi tieát coù binh lính naøo bò thöông. Anh ñeán beänh vieän quaân ñoäi beân ngoaøi thaønh phoá ñeå xem xeùt. Taïi ñaáy anh thaáy coù nhieàu binh lính bò thöông, hoï cho anh bieát coù nhöõng ngöôøi khaùc bò thieät maïng nöõa. Anh phoùng vieân lieàn ñeán moät ngoâi chuøa ñeå xem, chuøa laø nôi xaùc nhöõng ngöôøi cheát ñöôïc hoûa taùng. 24
32. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Kieåm chöùng caû giaáy tôø nöõa. Neáu baïn khoâng kieåm chöùng, baïn coù theå trôû thaønh naïn nhaân bò löøa. Moät ñeâm, tôø baùo Caêm Boát, Campuchia, nhaän ñöôïc moät tôø fax cuûa ai ñoù noùi raèng oâng ta laø taân chuû tòch cuûa ñaûng ñang caàm quyeàn. Tôø Fax noùi caùc ñaûng vieân ñaõ boû phieáu baàu taân chuû tòch ñaûng trong moät buoåi hoïp ñaëc bieät taïi moät nôi heûo laùnh trong nöôùc. Tôø baùo khoâng kieåm chöùng ñöôïc tin naøy nhöng vaãn ñaêng. Ñoù laø moät sai soùt lôùn. Ngaøy hoâm sau, caùc vieân chöùc trong ñaûng noùi khoâng heà coù moät buoåi hoïp nhö vaäy. Xöû trí nhö theá naøo vôùi caùc tin ñoàn laø moät trong caùc thöû thaùch khoù nhaát cuûa ngöôøi kyù giaû ñang phaûi gaáp ruùt vieát baøi cho kòp kyø haïn. Caùc chính trò gia vaø nhöõng ngöôøi khaùc muoán ñeà cao quyeàn lôïi rieâng cuûa hoï thöôøng lôïi duïng caùc phoùng vieân ñeå noùi xaáu ñoái thuû. Khoâng bao giôø neân ñaêng taûi tin ñoàn. Hoûi thaúng nguoàn goác cuûa tin ñoù, ñoøi phaûi coù chöùng côù. Hoûi ngöôøi bò ñoàn veà thöïc hö. Neáu khoâng theå kieåm chöùng ñöôïc tin ñoàn ñoù laø thöïc, ñöøng ñaêng. Caùc sai soùt gaây boái roái cho tôø baùo vaø laøm haïi ñeán uy tín cuûa baùo. Nhöng khoâng phaûi chæ coù theá. Coù theå coøn laøm cho baùo bò toån hao nöõa. Moät tôø baùo Hoàng Koâng ñaêng moät baøi ngaàm yù cho raèng moät trong caùc hoaøng töû cuûa quoác vöông Norodom Sihanouk khoâng phaûi laø con chính thöùc cuûa ngaøi. Quoác vöông Sihanouk noùi tin naøy sai vaø laøm haïi ñeán uy tín cuûa ngaøi. Ngaøi doïa seõ kieän tôø baùo, ñoøi boài thöôøng haøng trieäu Ñoâ La Myõ. Neáu moät tôø baùo nhoû phaûi boài thöôøng moät soá tieàn nhö vaäy, baùo seõ phaûi ñoùng cöûa. Khaùch quan Caùc phoùng vieân luoân luoân neân tìm caùch töôøng thuaät söï thaät moät caùch trung laäp vaø giöõ khoâng ñeå yù kieán cuõng nhö tình caûm cuûa mình len loûi vaøo baøi. Neáu phoùng vieân pha troän giöõa söï thaät vaø yù kieán 25
33. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay rieâng, ñoäc giaû seõ khoâng theå coi baøi baùo laø tin chính xaùc ñöôïc. Phoùng vieân neân daønh cho ñoäc giaû cuûa mình quyeàn töï coù yù kieán, döïa treân söï thaät maø phoùng vieân töôøng thuaät trong tin. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø baùo cuûa baïn khoâng ñöôïc coù quan ñieåm veà caùc vaán ñeà. Baùo coù quyeàn laøm nhö vaäy, vaø neân laøm. Nhöng, tôø baùo phaûi xaùc ñònh roõ caùc yù kieán ñoù laø bình luaän, hoaëc xaõ luaän, ñaêng treân moät trang rieâng, khaùc vôùi caùc trang tin töùc. Laøm nhö vaäy seõ gia taêng uy tín cuûa tôø baùo. Taïi Ñoâng Nam AÙ, caùc baùo do chính phuû hay chính ñaûng kieåm soaùt thöôøng xen keõ yù kieán cuûa hoï vaøo tin töùc. Moät baøi gaàn ñaây ñaêng treân tôø baùo tieáng Campuchia ñaõ goïi moät vieân chöùc haøng ñaàu trong chính phuû laø: ‘chæ bieát coù tieàn cha ñeû cuûa tham nhuõng chaúng khaùc gì moät con caù saáu giaø coãi, moät nhaø ñoäc taøi vôùi caùc tö töôûng quan lieâu, vaø laø ngöôøi coäng saûn’ Baøi baùo naøy noùi, ñaây laø ‘lôøi cuûa caùc vieân chöùc Boä Phaùt trieån Noâng thoân’ nhöng khoâng neâu danh nhöõng vieân chöùc ñoù cuõng nhö khoâng ñöa ra baèng côù naøo ñeå chöùng minh cho nhöõng lôøi caùo giaùc cuûa hoï. Nhöng khoâng phaûi chæ rieâng caùc tin chính trò gaäp phaûi loãi laàm naøy. Khoâng may Cho duø baùo cuûa baïn laø nhieàu phoùng vieân thöôøng hay theâm yù cuûa hoï vaøo ñuû moïi loaïi tin, keå caû tin xaõ hoäi, theå thao, toäi phaïm, hay thuoäc loïai naøo ñi nöõa, ngay caû veà tai naïn nöõa. chæ neân töôøng thuaät caùc döõ kieän coù thaät. Khoâng theå naøo toû ra voâ tö 100% ñöôïc. Taát caû moïi 26
34. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay chuùng ta ñeàu coù tình caûm vaø yù kieán gaây aûnh höôûng ñeán caùch chuùng ta ñöa tin vaø vieát baøi. Phoùng vieân gioûi bieát söû duïng tình caûm cuûa mình. Moät phoùng vieân noåi giaän khi thaáy caùc vaán ñeà cuûa noâng daân ngheøo khoå coù theå quyeát ñònh vieát baøi ñeå chia seû tình caûm vôùi nhöõng ngöôøi khaùc vaø buoäc chính phuû phaûi coù haønh ñoäng. Nhöng cho duø phoùng vieân coù caûm nhaän saâu saéc veà moät caâu chuyeän naøo ñi nöõa, phoùng vieân ñoù cuõng vaãn phaûi vieát baøi moät caùch chính xaùc vaø coâng baèng. Caùch ñaây vaøi naêm, nhieàu tôø baùo Campuchia chæ ñaêng taûi yù kieán. Nhöng nay, hoï ñaêng theâm nhieàu tin töùc. Khoâng nhöõng chæ caùc baùo ñoäc laäp, maø caû caùc baùo thaân chính phuû vaø choáng chính phuû nöõa. Ñoù laø vì ngöôøi daân baây giôø muoán ñoïc ‘khoâng nhöõng chæ yù kieán, maø coøn veà nhöõng gì xaåy ra ôû ñaâu ñoù,’ oâng Pen Samitthy, chuû bieân cuûa nhaät baùo baùn chaïy nhaát Rasmei Kampuchia (aùnh saùng Campuchia), noùi vaäy. Xaùc ñònh xuaát xöù Neáu baïn coù maët taïi moät söï kieän coù tính chaát thôøi söï naøo ñoù, baïn chæ caàn vieát laïi nhöõng gì maét thaáy tai nghe taïi ñoù. Nhöng trong nhieàu tröôøng hôïp, tin cuûa baïn do ngöôøi khaùc cung caáp hay töø nôi khaùc ñeán. Ñoù laø moät lôøi tuyeân boá, moät cuoäc phoûng vaán, moät vaên kieän? Ai ñaõ noùi? Cho ñoäc giaû bieát tin cuûa baïn töø ñaâu ñeán goïi laø xaùc ñònh nguoàn tin. Neáu ñoäc giaû bieát tin ñoù töø ñaâu ñeán, hoï coù theå nhaän ñònh xem coù neân tin hay khoâng, hoaëc tin ñoù quan troïng nhö theá naøo. Baïn phaûi ghi roõ xuaát xöù nhöõng lôøi trích daãn, cuõng nhö nhöõng lôøi moâ taû hay giaûi thích veà söï kieän maø chính baïn khoâng chöùng kieán. Neáu baïn khoâng xaùc ñònh roõ raøng xuaát xöù nguoàn tin, ngöôøi ñoïc seõ cho raèng chính phoùng vieân hay tôø baùo laø nôi xuaát phaùt ra nhöõng tin ñoù. 27
35. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Xaùc ñònh nguoàn tin thöôøng ñöôïc ñaët ôû ñaàu hay cuoái caâu. Choã ñaët tuøy theo caùch vieát vaø yù trong saùng cuûa baøi. Sau ñaây laø vaøi thí duï: * Boä Tröôûng Ngoaïi giao Thaùi Lan noùi quoác gia oâng seõ tieáp tuïc hôïp taùc laâu daøi vôùi ASEAN * Con soá du khaùch nöôùc ngoaøi ñeán thaêm Malaysia ñaõ taêng gaáp ñoâi trong naêm ngoaùi, theo lôøi vaên phoøng du lòch chính phuû. Xaùc ñònh xuaát xöù nguoàn tin khoâng laøm cho tin ñoù xaùc thöïc nhöng chæ cho ñoäc giaû bieát ñoù laø lôøi cuûa moät ngöôøi khaùc. Baïn khoâng neân ñaêng taûi baát cöù lôøi ai noùi chæ vì baïn coù theå neâu xuaát xöù cuûa lôøi noùi. Baïn khoâng neân trích baát cöù lôøi noùi naøo cuûa baát cöù moät ngöôøi naøo ñoù. Tröôùc tieân, nguoàn tin phaûi coù thaåm quyeàn veà vaán ñeà maø hoï noùi tôùi. Tieáp ñaáy, baïn coù traùch nhieäm kieåm tra laïi xem lôøi noùi ñoù coù ñuùng söï thaät hay khoâng. Neáu ñieàu ñoù khoâng ñuùng nhöng baïn vaãn trích duøng vì ñoù laø lôøi cuûa moät vieân chöùc cao caáp hay cuûa moät nhaân vaät coù tieáng naøo ñoù, baïn phaûi theâm vaøo trong baøi moät caâu cho ñoäc giaû bieát söï thöïc laø nhö theá naøo. Ñieàu naøy coù theå trôû thaønh moät vaán ñeà trong moät tình huoáng deã gaây va chaïm, vì ngöôøi naøy noùi ngöôïc laïi vôùi ngöôøi kia. Baïn neân trình baày lôøi cuûa caû hai phía vaø cho ñoäc giaû bieát roõ raøng lôøi naøo laø cuûa ai. Phoùng vieân neân ghi xuaát xöù caùc nguoàn tin cuûa hoï baèng caùch duøng teân, chöùc vuï ngheà nghieäp vaø caùc chi tieát khaùc, neáu coù. Ñoäc giaû caøng bieát nhieàu veà nguoàn tin, hoï caøng deã Phaûi chaéc chaén raèng quyeát ñònh xem tin ñoù coù ñuùng hay khoâng, hoaëc hoï baïn ñaõ xaùc ñònh neân phaûn öùng nhö theá naøo tröôùc tin ñoù. Laáy thí duï, ñuùng ngöôøi coù ngöôøi noùi: ‘neàn kinh teá ñang baét ñaàu caûi thieän’. 28
36. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Ngöôøi ñoïc seõ phaûn öùng khaùc ñi neáu ñoù laø lôøi cuûa giaùm ñoác ngaân haøng trung öông thay vì cuûa moät ngöôøi chuû tieäm baùn haøng. Nhöng baïn khoâng caàn phaûi ñeà teân hay toaøn boä chöùc vuï cuûa nguoàn tin ngay treân ñaàu. Neáu teân naøy khoâng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán, hay chöùc vuï cuûa hoï daøi doøng, ñoaïn môû ñaàu seõ trôû neân khoù ñoïc. Baïn coù theå ñeå caùc chi tieát ñoù trong ñoaïn vaên thöù nhì. Haõy traùnh loaïi môû ñeà nhö sau, ñoù laø tin cuûa moät cô quan thoâng tin Laøo: Ngöôøi ñöùng ñaàu cô quan noâng nghieäp vaø troàng röøng tænh Borikhamsay Bounckham Phommachuk tuyeân boá caùc noâng daân trong tænh ñaõ baét ñaàu gaët luùa vuï muøa möa vaøo thaùng 10. Ñoaïn môû ñeà sau ñaây cuûa cöïu sinh vieân IMMF Parista Yuthamanop cho thaáy caùch ñöa caùc chi tieát ñoù vaøo ñoaïn vaên thöù nhì cuûa baøi vieát: Ngaân Haøng Theá Giôùi ngôïi khen chính phuû Thaùi Lan ñaõ ñaït ñöôïc tieán boä trong vieäc giaûm ngheøo vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà trong ngaønh ngaân haøng. OÂng Jemal-ud-din Kassum, Phoù chuû tòch Ngaân Haøng Theá Giôùi taïi Ñoâng AÙ vaø Thaùi Bình Döông, noùi, oâng thaáy phaán khôûi vì chính saùch cuûa chính phuû Thaùi Lan chuù troïng ñeán ngöôøi ngheøo vaø ñeán phöông phaùp quaûn lyù trong thöông nghieäp. Khoâng caàn phaûi neâu xuaát xöù cuûa taát caû moïi thöù. Ñöøng ghi xuaát xöù cuûa nhöõng lôøi noùi ñaõ roõ raøng quaù roài, deã kieåm chöùng vaø khoâng gaây tranh caõi: * Haøng ñoáng raùc chaát ñaày treân con ñöôøng chính taïi Pattaya. (roõ raøng quaù, do chính maét phoùng vieân troâng thaáy) * Chæ coù naêm coâng ty lieät keâ treân danh saùch thò tröôøng chöùng khoaùn non treû cuûa Vieät Nam (deã kieåm chöùng) 29
37. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay * Nhieàu ngöôøi taïi Ñoâng Nam AÙ bò thieät haïi vì cuoäc khuûng hoaûng taøi chính baét ñaàu vaøo naêm 1997. (khoâng gaây tranh caõi) Coù ñöôïc trích ñaêng lôøi nguoàn tin hay khoâng Ñoâi khi nguoàn tin giôùi haïn vieäc caùch thöùc baïn söû duïng tin cuûa hoï cung caáp. Moät nguoàn tin coù theå cho pheùp baïn duøng taát caû moïi thoâng tin hoï cung caáp vaø duøng teân cuûa hoï trong baøi vieát. Trong tröôøng hôïp ñoù, cuoäc phoûng vaán cuûa baïn ñöôïc goïi theo tieáng Anh laø ‘on the record’, nghóa laø ñöôïc trích ñaêng. Noùi chung, moät khi baïn ñaõ töï giôùi thieäu laø phoùng vieân, baïn coù theå cho raèng moïi cuoäc phoûng vaán ñeàu ñöôïc trích ñaêng. Khoâng bao giôø ñeà nghò ñeå nguoàn tin noùi ‘off the record’, nghóa laø khoâng ñöôïc duøng trong baøi. Ñoâi khi moät nguoàn tin coù theå noùi baïn khoâng ñöôïc duøng baát cöù ñieàu gì hoï noùi trong baøi vieát cuûa baïn. Trong tröôøng hôïp ñoù, cuoäc phoûng vaán cuûa baïn bò goïi laø ‘off-the record’, nghóa laø ‘khoâng ñöôïc ñaêng’. Nguoàn tin coù theå coù caùc döõ kieän giuùp baïn hieåu moät tình huoáng naøo ñoù, nhöng coù theå quaù nhaäy caûm, khoâng loan baùo cho coâng chuùng ñöôïc. Hoaëc ñieàu ñoù coù theå laøm cho nguoàn tin bò maát maët hoaëc laøm haïi ñeán hoï neáu baïn ñem duøng vaøo baøi vieát. Neáu baïn ñaõ ñoàng yù khoâng duøng caùc döõ kieän ñoù trong baøi vieát, baïn phaûi giöõ lôøi. Luùc naøo cuõng phaûi chaéc chaén raèng baïn vaø nguoàn tin cuûa baïn hieåu roõ caùc ñieàu kieän cuûa cuoäc phoûng vaán. Caùc nguoàn tin voâ danh Ñoâi khi moät nguoàn tin saün saøng cho baïn thoâng tin nhöng vôùi ñieàu kieän baïn khoâng neâu teân hoï laø xuaát xöù cuûa tin ñoù trong baøi. Coù theå baïn phaûi vieát nhö theá naøy: ‘theo lôøi moät vieân chöùc chính phuû yeâu caàu khoâng neâu danh’. Moät nguoàn tin nhö vaäy ñöôïc goïi laø tin voâ danh. 30
38. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Baïn luoân luoân neân tìm caùc tin coù theå ñaêng roõ xuaát xöù, nhöng coù theå baïn caàn phaûi duøng ñeán caùc nguoàn tin voâ danh khi tin ñoù quan troïng cho baøi vieát cuûa baïn. Baïn vaø nguoàn tin cuûa baïn neân thoaû thuaän tröôùc veà caùch giôùi thieäu hay xaùc ñònh nguoàn goác xuaát phaùt tin cuûa hoï. Caøng noùi roõ caøng hay maø khoâng caàn phaûi neâu teân tuoåi cuûa nguoàn tin. Chaúng haïn, ‘moät vieân chöùc cao caáp trong Boä Taøi Chính’ hay hôn laø ‘moät vieân chöùc chính phuû’. Caøng noùi roõ veà nguoàn tin, tin ñoù caøng coù giaù trò. Ñöøng duøng quùa nhieàu nguoàn tin voâ danh. Neáu khoâng neâu teân nguoàn tin thì ngöôøi ñoù coù theå toû ra khoâng coù traùch nhieäm veà lôøi noùi cuûa mình. Hoï coù theå chæ trích daãn hoaëc ñöa ra nhöõng nhaän xeùt khoâng ñuùng veà ngöôøi khaùc hay veà caùc bieán coá neáu hoï bieát raèng hoï seõ khoâng phaûi chòu traùch nhieäm. Hoï coù theå muoán noùi gì thì noùi ñeå giuùp ích cho chính ñaûng hay chuû tröông naøo ñoù hoï muoán uûng hoä. Baïn caøng duøng nhieàu nguoàn tin voâ danh trong baøi, giaù trò cuûa baøi caøng giaûm ñi. Haõng tin Associated Press cho bieát hoï duøng caùc nguoàn tin voâ danh khi caùc nguoàn tin naøy noùi veà caùc döõ kieän coù thaät, khoâng phaûi veà yù kieán rieâng. AP noùi hoï chæ duøng tin voâ danh trong nhöõng tình huoáng neáu (1) AP bieát roõ nguoàn tin; (2) nguoàn tin ôû vaøo ñòa vò ñöôïc bieát veà tin ñoù; (3) tin ñoù toái caàn cho baøi vieát; vaø (4) khoâng theå naøo tìm ñöôïc ai khaùc cho bieát veà tin ñoù maø ‘cho pheùp ñöôïc ñaêng’ Caân ñoái vaø coâng baèng Phoùng vieân bieát raèng trong moãi caâu chuyeän ñeàu coù nhieàu maët khaùc nhau. Vì theá hoï phoûng vaán nhieàu nguoàn tin cho baøi cuûa hoï. Quan troïng nhaát laø khi hoï vieát veà caùc vaán ñeà chính trò hay xaõ hoäi, caùc cuoäc vaän ñoäng baàu cöû, hay caùc dieãn bieán khaùc lieân quan ñeán nhieàu ngöôøi coù caùc yù kieán khaùc nhau. 31
39. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Baøi vieát cuûa baïn seõ caân ñoái neáu baïn cho thaáy quan ñieåm cuûa caû hai phía trong moät vaán ñeà. Baøi vieát cuûa baïn laø coâng baèng khi khoâng thieân vò baát cöù beân naøo. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø baïn phaûi daønh choã ngang nhau cho moãi quan ñieãm. Nhöng baïn phaûi bao goàm trong baøi moät ñieàu gì ñoù cho thaáy caùc quan ñieåm khaùc nhau. Moät baøi veà vaän ñoäng baàu cöû khoâng theå naøo ñöôïc coi laø coâng baèng neáu khoâng bao goàm quan ñieåm cuûa taát caû caùc chính ñaûng lôùn. Khi coù lôøi toá caùo naøo ñoù nhaém vaøo moät ngöôøi, baïn phaûi ñeå cho ngöôøi ñoù coù phaûn öùng. Baïn phaûi cho hoï coù cô hoäi töï bieän minh. Caùc cô quan thoâng tin do chính phuû hay chính ñaûng kieåm soaùt cuõng phaûi neân tìm caùch caân ñoái baøi vieát vaø toû ra coâng baèng. Neáu khoâng, ñoäc giaû seõ nghó raèng baøi ñoù chæ laø ñeå tuyeân truyeàn. Baøi vieát seõ uy tín hôn neáu bao goàm moät lôøi ñeà caäp naøo ñoù ñeán caùc quan ñieåm khaùc cho duø ôû cuoái baøi ñi nöõa. Trong saùng Neân vieát baøi cho thaät trong saùng ñeå ñoäc giaû coù theå deã hieåu. Muoán vieát roõ, baïn phaûi bieát suy nghó roõ raøng. Baïn phaûi hieåu veà söï kieän ñoù tröôùc khi vieát veà caùc söï kieän ñoù. Ñeå thöïc hieän ñieàu naøy, neân hoûi nhöõng caâu hoûi kheùo vaø ñaët nhieàu caâu hoûi kheùo ñeå tìm ñöôïc caùc tin caàn thieát. Tieáp ñaáy, ngaãm nghó veà caùc thoâng tin baïn thu löôïm ñöôïc tröôùc khi vieát. Baïn coù moâ taû ñöôïc Moät khi baïn hieåu roõ vaán ñeà baïn coù theå choïn ñöôïc thaät trong saùng khía caïnh chính cho ñoaïn môû ñeà. Tieáp ñaáy, baïn coù hay khoâng? theå saép xeáp caùc chi tieát cho maïch laïc. 32
40. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Trong saùng nghóa laø duøng caùc töø ñôn giaûn ñeå ngöôøi thöôøng cuõng hieåu ñöôïc. Traùnh duøng thuaät ngöõ, hay nhöõng chöõ loùng cuûa caùc chuyeân gia. Trong saùng cuõng coù nghóa laø goïn gaøng. Khoâng duøng nhieàu chöõ hôn caàn thieát. Vieát roõ reät, vaø traùnh noùi chung chung. Ñoaïn môû ñeà sau ñaây cuûa moät haõng tin chaâu AÙ vieát baèng tieáng Anh xem ra coù veû nhö do caùc vieân chöùc Boä Thöông maïi vieát: Malaysia vaø Myanmar saép söûa hoaøn taát thoaû thuaän ñeå laøm cho coâng cuoäc buoân baùn ñoåi chaùc giöõa hai nöôùc ñöôïc deã daøng hôn, Boä Tröôûng Coâng nghieäp vaø Thöông maïi Quoác teá Malaysia Rafidah Aziz tuyeân boá hoâm thöù naêm. Nhöõng töø ñoù coù nghóa gì? Haõy vieát laïi goïn gaøng hôn: Malaysia va Myanmar saép söûa hoaøn taát moät thoaû thuaän ñeå thuùc ñaåy buoân baùn, trao ñoåi haøng hoaù, Boä Tröôûng Thöông maïi Malaysia tuyeân boá hoâm thöù naêm. Trong saùng coù nghóa laø giaûi thích roõ caùc töø. Neáu baïn duøng töø ‘deflation’ ‘thieåu phaùt’ trong moät baøi vieát veà thöông maïi, haõy theâm caâu giaûi thích naøy cho ñoäc giaû :’ thieåu phaùt nghóa laø ngöôïc laïi vôùi laïm phaùt, nghóa laø giaù haøng hoùa vaø dòch vuï bò tuït maïnh’. Trong saùng coù nghóa laø duøng chöõ ngaén vaø vieát caâu ngaén. Trong nhieàu ngoân ngöõ, caáu truùc Chuû ngöõ- ñoäng töø-taân ngöõ laø caùch vieát roõ raøng nhaát cho moät caâu. Thí duï: Caûnh saùt baét ba ngöôøi ñaøn oâng hoâm thöù naêm Chuû ngöõ: Caûnh saùt Ñoäng töø: Baét Taân ngöõ: Ba ngöôøi ñaøn oâng Thí duï: Thuû töôùng seõ ñi thaêm Trung Quoác Chuû ngöõ: Thuû töôùng Ñoäng töø: Seõ ñi thaêm 33
41. Chöông 4: Nhöõng ñieàu caàn thieát cho moät baûn tin hay Taân ngöõ: Trung Quoác. Hoaøn thieän Baøi vieát cuûa baïn khoâng neân ñeå thieáu baát cöù moät yeáu toá quan troïng naøo. Khoâng nhöõng baïn phaûi traû lôøi naêm chöõ W vaø moät chöõ H, baïn coøn caàn phaûi noùi chuyeän vôùi caùc nguoàn tin chính, xem xeùt caùc vaên kieän chính yeáu, ñi thaêm nhöõng nôi then choát. Nhöõng yeáu toá then choát ñoù laø gì tuøy ôû choã baøi cuûa baïn noùi veà gì. Thí duï baïn vieát moät baøi phoùng söï veà söï laây lan cuûa beänh AIDS taïi Haø Noäi. Neáu coù moät baùc só haøng ñaàu chuyeân veà ñeà taøi naøy, baïn neân hoûi chuyeän baùc só ñoù. Neáu coù ai töøng vieát moät baûn nghieân cöùu lôùn veà ñeà taøi naøy, baïn neân ñoïc baûn nghieân cöùu ñoù. Neáu coù moät beänh vieän ñieàu trò cho phaàn ñoâng caùc beänh nhaân beänh AIDS trong thaønh phoá, baïn neân ñeán thaêm beänh vieän. 34
42. Phaàn II: Thu thaäp tin töùc Phaàn II THU THAÄP TIN TÖÙC Phoùng vieân saên tin baèng ba phöông phaùp cô baûn: * Quan saùt tröïc tieáp: Hoï chöùng kieán taän maét * Phoûng vaán: Hoï noùi chuyeän vôùi ngöôøi khaùc vaø ñaët caùc caâu hoûi. * Nghieân cöùu: Hoï ñoïc vaø duøng taøi lieäu. Giöõ cho ñaàu oùc côûi môû khi vieát baøi töôøng thuaät. Ñöøng baét ñaàu baèng caùch quyeát ñònh tröôùc baøi vieát cuûa baïn seõ nhö theá naøo roài môùi ñi tìm kieám caùc chi tieát phuø hôïp vôùi quyeát ñònh ñoù vaø laøm ngô tröôùc caùc döõ kieän khaùc. Baét ñaàu, baïn neân töï ñeå cho ñaàu oùc muoán suy nghó ra sao cuõng ñöôïc. Trong luùc ñöa tin baïn coù theå nhaän thaáy raèng coát loõi caâu chuyeän, taàm quan troïng vaø ñoä haáp daãn cuûa caâu chuyeän khaùc haún vôùi nhöõng gì baïn nghó ban ñaàu. Moät khi baïn quyeát ñònh xong veà troïng taâm cuûa baøi, baïn haõy ñi tìm caùc chi tieát baïn caàn ñeå môû ñeà vaø ñöa vaøo thaân baøi vieát. CHÖÔNG 5: QUAN SAÙT Thoâng thöôøng baïn ít khi coù theå coù maët ngay taïi ñòa dieåm xaåy ra caâu chuyeän, vì theá, baïn caàn phaûi phoûng vaán nhöõng ngöôøi tham gia hay chöùng kieán taïi choã. Tuy nhieân, baïn vaãn coù theå ñeán taän nôi trong nhieàu theå loaïi tin töùc, chaúng haïn nhö taïi caùc cuoäc hoïp baùo vaø caùc buoåi hoäi hoïp cuõng nhö trong caùc phoùng söï veà ngöôøi daân hay nôi choán naøo ñoù. Quan saùt tröïc tieáp thöôøng laø caùch thöùc ñaùng tin 35
43. Chöông 5: Quan saùt caäy nhaát ñeå thu löôïm tin töùc. Baïn khoâng phaûi döïa vaøo lôøi cuûa nhaân chöùng vì coù theå hoï nhôù khoâng hoaøn toaøn ñuùng veà caùc chi tieát caâu chuyeän. Quan saùt laø caùch toát ñeå kieåm tra lôøi cuûa moät ngöôøi naøo ñoù. Baïn bieát ñöôïc laø lôøi ñoù coù ñuùng hay khoâng sau khi chöùng kieán taän maét. Neáu baïn coù maët taïi hieän tröôøng, baïn coù theå thu löôïm ñöôïc caùc chi tieát moät caùch chaéc chaén. Vôùi caùc chi tieát ñoù, baïn seõ veõ ra ñöôïc khung caûnh caâu chuyeän cho ñoäc giaû. Baïn coù theå cho hoï thaáy raèng chöùng kieán caâu chuyeän taïi choã nhö theá naøo. Ñeå maét ñeán caùc chi tieát Caùc phoùng vieân gioûi duøng ñeán taát caû moïi giaùc quan cuûa hoï: quan saùt, ngöûi muøi, nghe, sôø vaø ngay caû neám cuõng nhö caûm nhaän veà tình hình chung. Haõy töï hoûi: nhöõng ngöôøi kia ñang laøm gì vaäy? Hoï laøm nhö theá naøo? Toâi nghe thaáy nhöõng tieáng gì? Thôøi tieát nhö theá naøo? Ghi taát caû caùc chi tieát ñoù vaøo soå tay cuûa baïn. Moät phoùng vieân vieát tin veà moät tai naïn xe buyùt coù theå moâ taû veà coät khoùi ñen boác leân cao ngaát, muøi xaêng ñoå ra ñöôøng, hôi noùng toaû ra töø ngoïn löûa, tieáng ngöôøi keâu cöùu. Quan saùt tröïc tieáp cuõng giuùp cho phoùng vieân hieåu roõ theâm veà nhöõng gì xaåy ra, veà moät vaán ñeà hay veà ngöôøi naøo ñoù. Neáu baïn vieát baøi veà moät nhaø maùy môùi, baïn seõ hieåu roõ hôn veà nhaø maùy ñoù sau khi ñi thaêm veà. Neáu baïn vieát veà moät caàu thuû boùng ñaù, baïn seõ vieát saùt hôn sau khi ñi xem anh hay chò ta ñaù treân saân. Khi noùi chuyeän vôùi ngöôøi daân, neân ñeå yù ñeán phaûn öùng cuûa hoï. Hoï coù nhìn ñi choã khaùc khi baïn hoûi 36
44. Chöông 5: Quan saùt nhöõng caâu teá nhò hay khoâng? Chuù yù quan saùt ñeán quang caûnh chung quanh. Chieác baøn giaáy naøy böøa baõi hay goïn gaøng? Treân töôøng treo nhöõng tranh aûnh gì? Taát caû nhöõng ñieàu naøy giuùp baïn ñi saâu vaøo chi tieát cuï theå khi vieát baøi. Phoùng vieân gioûi khoâng vieát raèng ‘ngöôøi naøy giaø’, anh ta taû cho ñoäc giaû thaáy Ñöøng chæ noùi raèng ngöôøi naøy giaø nhö theá naøo, anh taû maùi toùc baïc, hai oâng ta giaø baøn tay nhaên nheo vaø daùng ñi chaäm chaïp cuûa ngöôøi ñoù. Nhöng baïn cuõng phaûi bieát choïn loïc. Khoâng phaûi chi tieát naøo cuõng ñaùng noùi. Baïn khoâng nhaát thieát phaûi taû veà ñoà aên cuûa moät ngöôøi ñoù trong baøi vieát cuûa baïn chæ vì baïn chöùng kieán hoï aên nhöõng gì. Baïn coù theå thaáy moät thöông gia baïn phoûng vaán ñeo moät chieác caø vaït veõ hình con voi. Neáu chieác caø vaït ñoù khoâng cho thaáy moät ñieåm ñaùng noùi naøo veà thöông gia ñoù, thì ñöøng vieát chi tieát ñoù vaøo baøi. Nhöng neáu thöông gia naøy laø ngöôøi baûo veä thuù hoang daõ vaø ñeo caø vaït veõ hình con voi thì ñoù laø moät chi tieát ñaùng noùi. Sau ñaây laø nhöõng ví duï cho thaáy nhöõng ñieàu quan saùt kyõ löôõng cuûa phoùng vieân laøm cho baøi vieát noåi baät leân. Haõy ghi nhaän caùc chi tieát ñaày yù nghóa khi vaän duïng ñeán caùc giaùc quan. Tröôùc tieân, ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï, ñaêng treân nhieàu aán phaåm cuûa Myõ vaø chaâu AÙ veà vieâc phaùt trieån coâng nghieäp laøm haïi ñeán theá naøo tôùi moät trong caùc thaønh phoá ñaùng yeâu nhaát cuûa Thaùi Lan: 37
45. Chöông 5: Quan saùt CHIANG MAI, Thailand - Taïi naêm cöûa oâ cuûa khu phoá coå ôû Chiang Mai, ngöôøi daân vöøa taäp trung ñeå tham döï moät buoåi leå coå truyeàn goïi laø Inthakhin. Caùc vò sö Phaät Giaùo maëc nhöõng chieác aùo caø sa vaøng ngheä caát cao lôøi caàu nguyeän trong khi daân chuùng daâng höông, hoa vaø ñeøn neán ñeå caàu möa vaø xin muøa maøng boäi thu. Tuy nhieân, tieáng coøi xe inh oûi vaø tieáng maùy xe ñang bò taéc ñöôøng quanh caùc cöûa oâ naøy ñaõ aùt haún tieáng caàu kinh vaø khoùi xe töø caùc oáng khoùi xe hôi, xe gaén maùy laøm chaúng coøn ai ngöûi thaáy muøi höông hoa thôm ngaùt nöõa. Sau ñaây laø ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï khaùc, ñaêng treân nhieàu nhaät baùo taïi chaâu AÙ veà vaán ñeà laïm duïng treû em taïi Campuchia: PHNOMPENH, Cambodia - Hai maét em to troøn, hai maù phuùng phính, em maëc moät chieác aùo thun maàu ñoû choùi, moät chieác vaùy traéng vaø chaân ñi ñoâi deùp môùi. Treân töôøng phoøng em, moät taám bích chöông chuïp caûnh caùc em beù vui ñuøa trong naéng aám vaø moät con chim boà caâu traéng. Beân ngoaøi, caùc em beù khaùc ñang ca haùt. Nhöng em chæ bieát cuùi ñaàu nhìn xuoáng ñaát, khoâng buoàn nhìn maët ngöôøi ñeán thaêm. Trong suoát moät tieáng ñoàng hoà troø chuyeän, em khoâng heà nheác meùp cöôøi laáy moät laàn. Em beù gaùi naøy môùi 10 tuoåi. Caùch ñaây ba tuaàn, em vöøa troán khoûi moät oå maõi daâm, nôi cha em, moät caûnh saùt vieân, ñaõ baùn em vaøo. 38
46. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán CHÖÔNG 6: KYÕ THUAÄT PHOÛNG VAÁN Phoùng vieân khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù maët nôi xaåy ra söï kieän. Thoâng thöôøng hoï phaûi hoûi chuyeän nhöõng ngöôøi chöùng kieán, hay nhöõng ai bieát veà moät ñeà taøi naøo ñoù. Ñoâi khi phoùng vieân phaûi noùi chuyeän vôùi caùc naïn nhaân cuûa baïo löïc hay thieân tai. Hoaëc vôùi ngöôøi bò caùo giaùc ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Ñeå kieám ñöôïc tin chính xaùc, phoùng vieân phaûi bieát caùch ñaët nhöõng caâu hoûi moät caùch phaûi pheùp. Xin ñöôïc phoûng vaán Taïi moät vaøi quoác gia, caùc vieân chöùc haøng ñaàu trong chính phuû khoâng muoán cho phoùng vieân tôùi gaàn. Hoï ñoøi xem caâu hoûi tröôùc hay ñeå cho ngöôøi phaùt ngoân cuûa hoï tieáp phoùng vieân. Coù theå nhieàu ngaøy sau ñoù hoï môùi traû lôøi, trong tröôøng hôïp hoï chòu traû lôøi. Trong moïi tröôøng hôïp, baïn neân tìm hieåu lòch trình hoaït ñoäng trong ngaøy cuûa vieân chöùc ñoù. Khoâng phaûi taát caû Khi vieân chöùc ñoù xuaát hieän tröôùc coâng chuùng, baïn moïi nhaân vieân chính coù theå chaën oâng hay baø ta laïi vaø hoûi caùc caâu hoûi cuûa quyeàn ñeàu muoán ñoùn baïn. tieáp phoùng vieân Kieám ñöôïc caùc nguoàn tin ôû caáp trung laø ñieàu raát coù ích cho baïn. Neáu baïn laøm quen ñöôïc vôùi moät coá vaán cuûa moät vieân chöùc, ngöôøi naøy coù theå giuùp baïn 39
47. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán xin phoûng vaán vôùi vieân chöùc ñoù. Neáu baïn bieát cö xöû leã ñoä vôùi caùc thö kyù hay phuï taù-nhöõng ngöôøi ghi nhaän nhöõng lôøi nhaén cuûa baïn- baïn seõ coù cô may laø ngöôøi baïn muoán phoûng vaán coù theå goïi ñieän ñaùp laïi cuù ñieän thoaïi cuûa baïn. Nhieàu cuoäc phoûng vaán ñöôïc thöïc hieän qua ñieän thoaïi. Ñôõ maát thì giôø. Tuy nhieân, khi coù theå ñöôïc, baïn neân phoûng vaán tröïc tieáp, nhaát laø neáu baïn chöa töøng gaëp hoï tröôùc ñoù. Khi gaëp taän maët, baïn coù theå quan saùt ngöôøi naøy vaø quang caûnh chung quanh ñeå ñöa moät vaøi chi tieát vaøo baøi. Chuaån bò Baïn caøng bieát nhieàu veà ngöôøi baïn phoûng vaán, baïn caøng deã gôïi chuyeän hoï hôn. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn phaûi laø chuyeân gia veà vaán ñeà ñoù. Nhöng neáu nguoàn tin cuûa baïn thaáy raèng baïn ñaõ toán coâng tìm hieåu veà vaán ñeà ñoù, hoï seõ khoâng caûm thaáy phí thì giôø khi noùi chuyeän vôùi baïn. Ñoïc caùc baøi baùo löu tröõ trong thö vieän cuûa baùo baïn. Hoûi caùc phoùng vieân khaùc hay chuû bieân, goïi ñieän cho caùc chuyeân gia. Tìm bieát tin töùc treân maïng Internet. Baïn caøng coù nhieàu thoâng tin veà boái caûnh, baïn caøng deã thu goïn cuoäc phoûng vaán vaø ñi ñuùng ñeà. Chanyaporn Chanjaroen, moät phoùng vieân Thaùi Lan chuyeân ñöa tin veà taøi chính cho haõng thoâng taán Dow Jones, ñoïc raát nhieàu vaø ñi hoïc caùc lôùp daønh cho phoùng vieân taøi chính. Coâ phoûng vaán caùc nhaø trung gian buoân baùn coå phieáu vaø chuyeân gia ngoaïi hoái moãi ngaøy. Ñaây laø nhöõng ngöôøi raát baän roän. ‘Caâu hoûi ñaàu tieân cuûa toâi ñi thaúng vaøo vaán ñeà vaø toâi phaûi bieát toâi muoán gì ôû hoï’, Chanyaporn noùi. ‘Thoâng thöôøng toâi chæ ñöôïc daønh cho coù moät hay hai phuùt. Toâi khoâng muoán laøm hoï böïc mình vôùi caùc caâu hoûi taàm phaøo.’ Chanyaporn vieát tröôùc caùc caâu hoûi chính xuoáng 40
48. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán giaáy ñeå khoûi queân hoûi, coâ saép xeáp caùc caâu hoûi naøy theo thöù töï hôïp lyù. Khi baïn laøm danh saùch caâu hoûi, khoâng nhöõng nghó tôùi caùc chöõ W vaø chöõ H vaø nhöõng gì baïn caàn vieát trong baøi, maø coøn neân nhôù: ñoäc giaû muoán bieát nhöõng gì? Hoï seõ hoûi nhöõng gì neáu hoï coù maët ñeå hoûi? Chìa khoùa cho moät cuoäc phoûng vaán thaønh coâng laø Kh«ng bao giê nªn baïn phaûi bieát chuù troïng ñeán nhöõng ñeà taøi caàn thieát qu¸ tß mß vaø chuaån bò caùc caâu hoûi saùt vôùi caùc ñeà taøi ñoù vaø hôn theá nöõa. Ñuùng giôø Ñaây laø ñieàu leã ñoä vaø toû ra chuyeân nghieäp. Thöôøng thöôøng caùc nguoàn tin cuûa baïn laø nhöõng ngöôøi baän roän nhöng ñaõ töû teá daønh thì giôø cho baïn. Baét ñaàu phoûng vaán: töï giôùi thieäu Ñeå baét ñaàu moät cuoäc phoûng vaán, baïn haõy töï giôùi 41
49. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán thieäu mình vaø cô quan cuûa baïn. Trích lôøi cuûa moät ngöôøi maø khoâng cho ngöôøi ñoù bieát hoï ñang noùi chuyeän vôùi phoùng vieân laø ñieàu sai traùi. Haõy trao danh thieáp cho hoï. Giaûi thích veà baøi baïn ñònh vieát. Laøm nhö vaäy seõ thu goïn cuoäc phoûng vaán vaøo ñuùng ñeà. Trong moät vaøi tröôøng hôïp, gioáng nhö Chanyaporn, baïn phaûi ñi thaúng vaøo caâu hoûi vì nguoàn tin cuûa baïn khoâng coù nhieàu thì giôø. Nhöng neáu coù thì giôø, baïn neân noùi chuyeän chung chung vôùi ngöôøi naøy tröôùc, veà thôøi tieát, veà ñoäi boùng ñaù toaøn quoác, v.v Tieáp ñaáy, ñaët caâu hoûi khi nguoàn tin cuûa baïn baét ñaàu caûm thaáy thoaûi maùi. Ghi cheùp vaø ghi aâm Duøng maùy ghi aâm ñeå coù theå söû duïng chính xaùc caâu traû lôøi. Khoâng ai coù theå phaøn naøn laø hoï ñaõ bò trích sai lôøi. Khi duøng maùy ghi aâm baïn cuõng coù theå taäp trung vaøo nhöõng ñieàu nguoàn tin cuûa baïn noùi. Tuy nhieân, ngöôøi ta hay caûm thaáy ngaïi nguøng tröôùc maùy ghi aâm. Hoï khoâng muoán noùi nhieàu khi hoï bieát raèng moãi caâu hoï noùi ñeàu ñöôïc ghi laïi. Duøng maùy ghi aâm cuõng maát thì giôø. Khi baïn saép ñeán kyø haïn noäp baøi vieát, thöôøng thöôøng baïn khoâng ñuû thì giôø ñeå nghe laïi baêng nhöïa ñeå tìm caâu trích daãn. Maùy ghi aâm cuõng coù theå bò hoûng. Nhôù ñem theo theâm pin vaø baêng cassette. Ñoàng thôøi cuõng phaûi ghi cheùp phuï theâm. Vöøa nghe vöøa ghi cheùp khoâng phaûi laø ñieàu deã laøm. Neáu nguoàn tin cuûa baïn noùi nhanh quùa. Baïn neân leã pheùp yeâu caàu hoï noùi chaäm laïi. Neáu nguoàn tin noùi ñieàu gì ñoù baïn ghi laïi khoâng kòp, yeâu caàu hoï laäp laïi. Noùi cho nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng baïn muoán chaéc chaén laø baïn ghi ñuùng lôøi hoï. Nguoàn tin seõ caûm kích khi thaáy baïn coù yù toát. Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, baïn cuõng caàn phaûi bieát toác kyù döôùi moät daïng naøo ñoù. 42
50. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Baïn coù theå hoïc toác kyù thoâng thöôøng. Ña soá phoùng vieân töï nghó ra caùch toác kyù rieâng cho mình. Chaúng haïn c/p laø ‘chính phuû’, daáu $ laø tieàn, b/v laø ‘bôûi vì’. Baïn khoâng caàn phaûi vieát töøng chöõ xuoáng soå. Chæ ghi laïi caùc caâu vaø töø chính, vaø toùm löôïc nhöõng nhaän ñònh cuûa ngöôøi baïn phoûng vaán. Qua kinh nhieäm baïn coù theå nhaän bieát ngay nhöõng caâu hay ñeå trích daãn laø gì, vaø vieát nhöõng caâu naøy xuoáng khi baïn nghe ngöôøi kia noùi. Tröôùc khi vieát baøi, neân saép xeáp laïi nhöõng gì baïn ghi cheùp. Duøng caùc loaïi buùt ñaùnh daáu baèng caùc maàu khaùc nhau ñeå xaùc ñònh caùc yeáu toá chính, chaúng haïn nhö ñeå môû ñaàu, vaø ñöa caùc döõ kieän coù lieân quan vôùi nhau vaøo moät choã. Khi saép xeáp nhöõng ñieàu baïn ghi cheùp nhö vaäy, baïn seõ thu goïn baøi vieát cho ñuùng ñeà. Deã vieát hôn vaø troâi chaåy maïch laïc hôn. Sau ñaây laø vaøi trang trong moät cuoán soå ghi cheùp cuûa moät phoùng vieân duøng cho moät baøi vieát chuùng ta 43
51. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán ñoïc tröôùc ñaây (chöông 3) veà vaán ñeà neàn kinh teá Hoa Kyø trì treä laøm haïi ñeán ngaønh may maëc taïi Campuchia. Phoùng vieân naøy ñaõ khoâng ghi laïi nhöõng töø (the, a) vaø giôùi töø (to, in). Chæ tröø trong nhöõng caâu trích, phoùng vieân muoán duøng thaät chính xaùc lôøi trích . Phoùng vieân naøy duøng chöõ taét ‘econ’ ñeå chæ economy (kinh teá), Camb cho ‘Campuchia’, ‘Facts’ cho ‘Factories’ (nhaø maùy). Phoùng vieân naøy khoanh troøn moät caâu hoûi anh (hay chò) ta muoán hoûi trong phaàn sau trong khi phoûng vaán. Phoùng vieân ghi nhöõng caâu töï nhaéc nhôû veà caùc soá lieäu caàn thieát cho baøi vaø ñaët # ôû tröôùc moãi caâu ñeå nhôù raèng anh hay chò ta phaûi laäp töùc tìm ngay khi trôû veà ñeán vaên phoøng. Boä tröôûng ñoù noùi ñeán nhieàu vaán ñeà. Phoùng vieân naøy quyeát ñònh vieát veà ñieåm kinh teá trì treä taïi Hoa Kyø vaø ngaønh may maëc. Vì vaäy anh/chò ta ñaùnh daáu baèng moät ñöôøng doïc beân caïnh nhöõng caâu lieân quan ñeán ñeà taøi naøy. Laøm nhö vaäy, anh/chò ta coù theå thaáy ngay nhöõng döõ kieän naøo phuø hôïp vôùi baøi vieát. Phoùng vieân naøy ñaùnh daáu chöõ v beân caïnh ñieàu anh/chò ta nghó coù theå duøng ñeã môû ñeà. Hoûi nhöõng caâu ‘taïi sao’ vaø ‘nhö theá naøo’ Hoûi nhöõng caâu khuyeán khích cho nguoàn tin giaûi thích hay noùi roõ hôn. Traùnh nhöõng caâu hoûi coù theå traû lôøi vaén taét ‘coù’ hay ‘khoâng’ hay chæ moät chöõ laø ñuû. Thí duï: * ‘OÂng ñang vaän ñoäng tranh cöû, coù ñuùng khoâng?’ *‘Lieäu oâng coù ñaït ñöôïc muïc tieâu ñoù hay khoâng?’ Thay vaøo ñoù, hoûi nhöõng caâu baét ñaàu baèng ‘taïi sao’ hay ‘nhö theá naøo, baèng caùch naøo?’ Thí duï: * ‘Taïi sao oâng laïi ra öùng cöû?’ * ‘OÂng ñònh ñaït ñeán muïc tieâu baèng caùch naøo?’ 44
52. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Giöõ cho caâu hoûi ngaén goïn Moät soá phoùng vieân thích nghe tieáng mình noùi. Hoï hoûi nhieàu caâu daøi doøng cuøng moät luùc. Nhöng caùc nguoàn tin coù theå chaùn vaø khoâng hieåu phoùng vieân muoán gì. Ñeán khi hoï traû lôøi xong caâu hoûi ñaàu tieân, hoï queân maát caùc caâu hoûi kia. Giöõ cho caùc caâu hoûi cuûa baïn tröïc tieáp vaø ñôn giaûn. Laéng nghe, tænh taùo vaø quan saùt kyõ Coâng vieäc cuûa baïn laø nghe nguoàn tin noùi, khoâng phaûi ñeå dieãn thuyeát hay caõi vaõ vôùi hoï. Giöõ rieâng caùc yù kieán cuûa baïn. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn chæ ghi cheùp. Baïn phaûi laéng nghe, vaø nghe moät caùch coù suy luaän. Nghó veà nhöõng gì baïn nghe thaáy. Lieäu caùc caâu traû lôøi vaø nhaän xeùt cuûa ngöôøi ñoù coù yù nghóa hay khoâng? Lieäu oâng hay baø ta coù thöïc söï traû lôøi caâu hoûi hay khoâng. Suy nghó veà nhöõng gì nguoàn tin cuûa baïn ñang noùi, khoâng phaûi veà caâu hoûi baïn saép hoûi. Baïn phaûi tænh trí ñeå xem coù gì baát thöôøng hay khoâng. Neáu nguoàn tin noùi ñieàu gì ñoù ñaùng chuù yù moät caùch baát ngôø, baïn phaûi saün saøng chuyeån höôùng ñeå theo goùc caïnh môùi cuûa caâu chuyeän. Caùc phoùng vieân gioûi thöôøng ñi phoûng vaán vôùi moät yù töôûng naøo ñoù nhöng khi phoûng vaán xong laïi ra veà vôùi moät caâu chuyeän khaùc haún. Trong cuoäc phoûng vaán, ghi nhaän caùch thöùc ngöôøi traû lôøi phaûn öùng vôùi caâu hoûi. Ngöôøi ñoù coù duøng ngoùn tay Caùc caâu hoûi hay seõ choïc choïc vaøo khoaûng khoâng khi nhaán maïnh ñeán ñöôïc traû lôøi hay moät ñieåm naøo ñoù khoâng? Ngöôøi ñoù coù rung ñuøi, hay nhaáp nhoåm vì boái roái hay khoâng? Ñoàng thôøi ghi nhaän quang caûnh chung quanh taïi vaên phoøng hay nhaø rieâng cuûa ngöôøi ñoù. Caùc chi tieát vöøa keå coù theå laøm cho baøi vieát cuûa baïn soáng ñoäng hôn. 45
53. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Ñöøng ngaïi hoûi nhöõng caâu ‘ngôù ngaån’ Neáu nguoàn tin cuûa baïn traû lôøi quaù phöùc taïp hay mô hoà, baïn neân yeâu caàu hoï giaûi thích. Baïn coù theå noùi nhö theá naøy: ‘toâi muoán chaéc laø toâi ñaõ hieåu roõ ñieàu naøy ñeå toâi coù theå giaûi thích moät caùch giaûn dò cho ñoäc giaû cuûa toâi.’ Baïn coù theå noùi vôùi nguoàn tin cuûa baïn laø baïn hieåu vaán ñeà nhö theá naøy: ‘Ñeå toâi bieát chaéc raèng toâi ñaõ hieåu lôøi oâng/baø noùi. Coù phaûi oâng/baø noùi raèng ’ Noùi nhö vaäy khieán cho nguoàn tin cuûa baïn coù cô hoäi söûa laïi baát cöù ñieàu gì baïn hieåu laàm. Haàu heát caùc nguoàn tin ñeàu muoán giuùp baïn hieåu. Hoï muoán baøi cuûa baïn vieát thaät chính xaùc. Taát nhieân, coù nhöõng caâu hoûi thaät ngôù ngaån. Ñöøng yeâu caàu moät vieân chöùc haøng ñaàu ñaùnh vaàn teân cuûa oâng hay baø ta. Ñöøng hoûi moät giôùi chöùc ngaân haøng raèng laõi xuaát laø gì. Baïn phaûi bieát nhöõng ñieàu naøy tröôùc. Ñoái phoù ra sao vôùi caâu ‘mieãn bình luaän’. Ñöøng voäi boû cuoäc neáu moät nguoàn tin ngay ñaàu tieân ñaõ khoâng muoán bình luaän gì. Haõy hoûi caâu hoûi theo moät caùch khaùc. Neáu khoâng ñöôïc, neân cho nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng hoï coù lôïi hôn khi hoï noùi roõ veà quan ñieãm cuûa hoï. Giaûi thích raèng, neáu hoï khoâng bình luaän thì baïn seõ phaûi noùi raèng hoï khoâng bình luaän trong baøi vieát cuûa baïn. Nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng nhö vaäy seõ khoâng hay cho hoï, vì ñoäc giaû seõ cho raèng hoï coù ñieàu gì muoán giaáu. Baïn cuõng coù theå noùi vôùi nguoàn tin raèng baøi vieát cuûa baïn seõ keùm chính xaùc vaø khoâng ñöôïc caân ñoái neáu khoâng coù nhöõng nhaän ñònh cuûa hoï. Sau cuøng, baïn vaãn phaûi toân troïng quyeàn mieãn bình luaän cuûa nguoàn tin. Noùi chung, ñöøng vieát raèng, nguoàn tin ‘khoâng chòu traû lôøi’. Neân víeát raèng, oâng hay baø ta töø choái bình luaän. Nhö vaäy trung laäp hôn. Khi moät nguoàn tin nhaát möïc khoâng traû lôøi 46
54. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Caùc chính trò gia coù thoùi quen noùi lieân mieân maø khoâng traû lôøi caâu hoûi cuûa baïn. Neáu tình traïng naøy xaåy ra, ñaët caâu hoûi cho khaùc ñi. Cuoái cuøng, hoûi nguoàn tin veà nhöõng tin ñoàn hay nhöõng lôøi chæ trích maø baïn nghe ñöôïc. Neáu nguoàn tin bieát baïn ñaõ nghe ñöôïc maët kia cuûa vaán ñeà roài, oâng/baø ta coù theå traû lôøi tröïc tieáp hôn. Thöû im laëng Ñoâi khi, moät nguoàn tin traû lôøi chuùt ít vaø khoâng ñaày ñuû, roài im laëng. Thay vì hoûi caâu hoûi keá tieáp, haõy chôø moät chuùt. Ñöøng toû ra boái roái vì khoaûng khaéc im laëng naøy. Nhieàu ngöôøi khoâng thích söï yeân laëng, vì vaäy coù theå nguoàn tin seõ tieáp tuïc noùi. Söï im laëng cuûa chính baïn cho oâng/baø ta thaáy laø baïn haõy coøn chôø ñöôïc giaûi thích theâm. Khi hoï noùi khoâng ngöøng Khi nguoàn tin baét ñaàu noùi veà moät ñieàu gì ñoù khoâng aên nhaäp vaøo cuoäc phoûng vaán, baïn coù hai caùch. Moät laø ñeå cho hoï tieáp tuïc noùi vôùi hy voïng laø hoï seõ noùi ñieàu gì ñoù hay ho. Nhöng neáu thì giôø coù haïn, baïn coù theå leã pheùp ngaét lôøi: ‘vaâng, ñieàu ñoù hay laém. Caùm ôn quan ñieåm cuûa oâng/baø. Trôû laïi vôùi (vaán ñeà taøi chính) Caùc caâu hoûi boå sung: ñi vaøo chi tieát Caùc nguoàn tin thöôøng hay traû lôøi chung chung. Nhöng ngöôøi phoùng vieân laïi caàn caùc chi tieát ñeå hieåu caâu chuyeän roõ raøng hôn vaø moâ taû minh baïch hôn cho ñoäc giaû. Muoán bieát theâm chi tieát, baïn phaûi hoûi caùc caâu hoûi boå sung thuù vò. Neáu moät caûnh saùt vieân taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh cho baïn bieát coù hai chieác xe ñaâm vaøo nhau treân ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, haõy hoûi ñoù laø loaïi xe gì, maàu gì. Neáu caûnh saùt vieân noùi coù ba ngöôøi bò thöông haõy hoûi hoï laø ai, bò thöông nhö theá naøo vaø ñöôïc ñöa vaøo nhaø thöông naøo. 47
55. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Neáu moät chính trò gia noùi maïng soáng cuûa oâng bò ñe doaï, yeâu caàu oâng cho bieát thí duï. Ñoâi khi baïn khoâng saün saøng ñeå hoûi caùc caâu hoûi boå sung. Neáu baïn caàn suy nghó ñeå hoûi theâm, haõy hoûi: ‘taïi sao nhö vaäy?’ hoaëc ‘oâng/baø noùi nhö vaäy coù nghóa gì?’. Ñaây laø nhöõng caâu laøm cho cuoäc phoûng vaán tieán trieån lieân tuïc. Caùc caâu hoûi khoù Caàn nhaïy caûm vôùi Ñoâi khi baïn caàn hoûi nhöõng caâu teá nhò hay cöùng nhöõng ñau khoå raén maø ñaùng leõ baïn khoâng muoán hoûi. Baïn phaûi töï baét buoäc mình hoûi. Baïn coù theå caûm thaáy e theïn khi hoûi moät ngöôøi: ‘anh/chò nhieãm beänh AIDS nhö theá naøo?’ Nhöng ñoäc giaû cuûa baïn muoán bieát caâu traû lôøi. Caâu traû lôøi coù theå cho thaáy ñoù laø moät caâu chuyeän bình thöôøng hay moät chuyeän hay. Baïn coù theå baét ñaàu moät caâu hoûi nhö vaäy baèng caùch noùi ‘toâi raát tieác phaûi hoûi anh/chò caâu naøy ’ Ñoâi khi baïn caàn caâu traû lôøi cuûa moät ngöôøi bò toá caùo ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Giaûi thích vôùi hoï laø baïn muoán coù söï caân ñoái vaø coâng baèng trong baøi vieát. Giaûi thích ñaây laø cô hoäi ñeå hoï minh oan hay caûi chính caùc tin coù theå sai laàm veà hoï. Hoûi caùc caâu deã, cô baûn tröôùc. Hoûi caùc caâu khoù nhaát sau cuøng. Neáu ngöôøi ñoù töø choái traû lôøi caùc caâu hoûi khoù vaø ngöng cuoäc phoûng vaán, ít ra baïn cuõng ñaõ coù ñöôïc moät ít tin töùc roài. Neáu nguoàn tin ñaët ngang ñieän thoaïi xuoáng hay ñoùng saäp cöûa vaøo maët baïn, ñöøng aùy naùy veà ñieàu naøy, baïn laø phoùng vieân. Phaän söï cuûa baïn laø tìm caâu traû lôøi. 48
56. Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán Caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï nghieäp Muïc ñích cuûa tieåu söû caù nhaân laø roïi moät tia saùng vaøo thaân theá caù nhaân naøy. Coù nghóa laø baïn phaûi laøm sao cho ngöôøi ñoù caûm thaáy thoaûi maùi vaø khoâng ngaïi ngaàn noùi veà chính hoï. Nhö vaäy, cuoäc phoûng vaán cuûa baïn môùi ñi saùt vaøo ñeà taøi vaø tieán trieån troâi chaûy. Nguoàn tin cuûa baïn cuõng phaûi caûm thaáy haøi loøng laø baïn ñaõ boû thì giôø ra ñeå chuaån bò. Baïn coù theå ñeà caäp ñeán moät baøi vieát oâng hay baø ta vieát tröôùc ñaây hay khoâng? Baïn coù bieát oâng hay baø ta hoïc tröôøng naøo hay khoâng? Trong caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï nghieäp, baïn phaûi löu yù xem ñoái töôïng cuûa baïn cö xöû nhö theá naøo. Neáu baïn coù thì giôø, baïn neân quan saùt ñoái töôïng taïi nhaø rieâng, nôi laøm vieäc hay khi ñang giaûi trí. Caùc baøi vieát hay cho thaáy ngöôøi trong baøi ñang laøm gì. Keát thuùc cuoäc phoûng vaán Caùm ôn nguoàn tin ñaõ daønh thôøi gian cho baïn. Nhöng ñöøng queân ba caâu hoûi choùt: * Toâi coù queân hoûi ñieàu gì quan troïng hay khoâng? * OÂng/baø nghó raèng toâi neân hoûi ai nöõa ñeå coù theå bieát theâm veà vaán ñeà naøy? * Toâi coù theå goïi ñieän cho oâng/baø neáu sau naøy toâi coù theâm caâu hoûi nöõa hay khoâng? * (Xin soá ñieän thoaïi nhaø rieâng hay di ñoäng neáu ñöôïc. Yeâu caàu nguoàn tin lieân laïc vôùi baïn ñeå laøm saùng toû theâm baát cöù ñieåm naøo). 49
57. Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu CHÖÔNG 7: SÖÛ DUÏNG TAØI LIEÄU Baát cöù khi naøo coù ñieàu kieän, phoùng vieân phaûi ñi tìm taøi lieäu ñeå xaùc nhaän hay ñöa theâm vaøo nhöõng gì ngöôøi khaùc cho hoï bieát. Taøi lieäu laø baát cöù nhöõng gì chöùa ñöïng caùc döõ kieän ñöôïc ghi cheùp. Coù theå ñoù laø moät tôø giaáy, hay caùc döõ kieän löu tröõ trong maùy vi tính. Caùc taøi lieäu naøy goàm coù thoâng caùo baùo chí, nieân giaùm ñieän thoaïi, phuùc trình veà ngaân saùch, caùc baûn baùo caùo, soá lieäu cuûa chính phuû vaø v.v Baøi vieát cuûa baïn seõ ñaùng tin caäy hôn neáu baïn trích daãn ñöôïc moät taøi lieäu ñeå hoã trôï cho nhöõng gì baïn vieát trong baøi. Trong moät cuoäc phoûng vaán, neáu moät ngöôøi naøo ñoù ñeà caäp ñeán moät böùc thö hay baûn phuùc trình, haõy hoûi xin hoï moät baûn sao. Neáu moät nguoàn tin cho baïn bieát moät ñieàu ñaëc bieät kín ñaùo naøo ñoù, yeâu caàu hoï cho xem nhöõng taøi lieäu chöùng minh. Nhöõng taøi lieäu naøy seõ giuùp baïn ñieàu tra nhöõng hoaït ñoäng phaïm phaùp 50
58. Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu Coù theå baïn thöôøng xuyeân nhaän ñöôïc baùo caùo cuûa chính phuû, caùc cô quan phi chính phuû hoaëc caùc toå chöùc quoác teá nhö Ngaân Haøng Theá Giôùi. Ñeå yù xem trong baûn baùo caùo coù moät thoâng ñieäp naøo ñoù ñaùng löu yù khoâng. Chuù yù vaøo baát cöù ñeà nghò naøo maø baûn baùo caùo noùi seõ caûi thieän tình hình. Sau ñoù, ñi tìm caùc thí duï, nhöõng lôøi trích daãn hay soá lieäu cuûa vaên kieän boå sung cho caùc ñeà nghò ñoù. Nhieàu cô quan phoå bieán caùc baûn baùo caùo moät caùch thöôøng xuyeân. Tìm caùch xin caùc baùo caùo quan troïng tröôùc khi ñöôïc chính thöùc phoå bieán. Nhö vaäy baïn seõ coù nhieàu thì giôø hôn ñeå ñoïc vaø hieåu roõ hôn. Neáu baûn töôøng trình quaù raéc roái hay chuyeân veà kyõ thuaät, baïn coù theå yeâu caàu caùc chuyeân gia giaûi thích cho baïn. Ngöôøi daân coù ñöôïc ñoïc caùc taøi lieäu ñoù hay khoâng tuyø ôû töøng nöôùc. Baïn coù theå caûm thaáy ngaïc nhieân khi bieát raèng coù raát nhieàu taøi lieäu hieän haønh: Haõy ñeå yù xem: * Soå saùch veà nhaø ñaát * Töôøng trình cuûa caûnh saùt * Caùc ñeà nghò veà luaät phaùp * Giaáy tôø soå saùch cuûa toøa aùn * Caùc vaên baûn chi thu vaø töôøng trình thöôøng nieân cuûa caùc coâng ty * Caùc baûn baùo caùo veà moâi tröôøng * Caùc hôïp ñoàng veà ñaün goã * Caùc baûn baùo caùo kinh teá cuûa chính phuû * Caùc vaên kieän ghi laïi caùc cuoäc hoïp cuûa caùc hoäi ñoàng Khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã tìm hieåu ñöôïc vaên kieän naøo coù saün. Nhöng moät trong nhöõng ñieàu ñaàu tieân baïn neân laøm laø tìm hieåu xem nhöõng cô quan naøy hoaït ñoäng nhö theá naøo. Hoï thöôøng xuyeân töôøng trình veà nhöõng hoaït ñoäng gì? Caùc baûn töôøng trình naøy 51
59. Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu ñöôïc phoå bieán döôùi daïng naøo? Cô quan vaø vieân chöùc naøo ñaûm nhieäm vieäc phoå bieán baùo caùo ñoù. Khi phoùng vieân chính thöùc yeâu caàu chính phuû cho xem caùc taøi lieäu naøy, hoï thöôøng phaûi chôø ñôïi maát nhieàu thôøi gian. Ñoâi khi hoûi moät nguoàn tin thaân caän naøo ñoù laø caùch deã nhaát. Qua vieäc xem xeùt ñeán caùc taøi lieäu vöøa keå, phoùng vieân coù theå phaùt hieän ra nhöõng ñieàu sai traùi vaø laïm duïng quyeàn haønh. Taïi moät vaøi nöôùc, phoùng vieân coù theå xem caùc taøi lieäu ñeå tìm hieåu xem nhöõng ai cung caáp tieàn cho caùc chính trò gia. Tieáp ñaáy, hoï xem caùc baûn töôøng trình ñeå bieát chính phuû chi tieâu coâng quyõ nhö theá naøo. Hoï tìm moät moái lieân quan naøo ñoù: lieäu coù ngöôøi naøo ñoù trong nhoùm nhöõng ngöôøi ñoùng goùp tieàn cho caùc chính trò gia ñöôïc chính phuû caáp cho caùc hôïp ñoàng giaù trò lôùn hay khoâng? Caùc baûn töôøng trình ñoù cho thaáy ai coù aûnh höôûng vaø ai möôïn tay chính phuû ñeå laøm giaàu. Ñoù laø moät thí duï veà caùch thöùc vieát phoùng söï ñieàu tra. Luoân luoân kieåm chöùng Haõy caån thaän: Caùc taøi lieäu coù theå ñaùnh laïc höôùng baïn hay laø giaû maïo. Baïn phaûi tìm caùch kieåm chöùng. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc aùp duïng caû vôùi caùc baøi baùo ñöôïc ñaêng taûi tröôùc ñaây treân chính baùo cuûa baïn. Neáu baïn khoâng caån thaän khi duøng tin cuûa moät baøi vieát tröôùc ñoù, baïn coù theå laäp laïi cuøng moät loãi laàm. Noùi chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc Moät baøi vieát döïa treân coù moãi moät taøi lieäu raát deã laøm ngöôøi ñoïc chaùn, vaø laïi coøn thieáu caân ñoái nöõa. Haõy hoûi yù kieán cuûa caùc chuyeân gia vaø cuûa nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi nhöõng gì ghi treân taøi lieäu. Tìm caùc thí duï trong ñôøi soáng haøng ngaøy ñeå laøm cho baøi haáp daãn hôn. Neáu baûn baùo caùo laø veà con soá caùc naïn nhaân vì mìn taïi Campuchia, haõy phoûng vaán moät naïn nhaân ñaõ töøng daüm phaûi mìn laøm anh/chò ta cuït chaân. 52