Cẩm nang ngành lâm nghiệp - Chương: Hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam

Nội dung text: Cẩm nang ngành lâm nghiệp - Chương: Hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam

1. BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN CHƯƠNG TRÌNH HỖ TRỢ NGÀNH LÂM NGHIỆP & ĐỐI TÁC CẨM NANG NGÀNH LÂM NGHIỆP Chương HỆ SINH THÁI RỪNG TỰ NHIÊN VIỆT NAM NĂM 2006 i
2. Biên soạn: Phùng Ngọc Lan Phan Nguyên Hồng Triệu Văn Hùng Nguyễn Nghĩa Thìn Lê Trần Chấn Chỉnh lý: Nguyễn Văn Tư Vũ Văn Mễ Nguyễn Hoàng Nghĩa Nguyễn Bá Ngãi Trần Văn Hùng Đỗ Quang Tùng Hỗ Trợ kỹ thuật và tài chính: Dự án GTZ-REFAS ii
3. Mục lục Error! Bookmark not defined. 1. Tính đa dạng của hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam 5 1.1. Đa dạng hệ sinh thái rừng 5 1.2. Đa dạng sinh học của hệ sinh thái rừng Việt Nam 8 2. Các nhóm nhân tố sinh thái phát sinh (phytooecogenetic factors) hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam 8 2.1. Nhóm nhân tố địa lí - địa hình 8 2.2. Nhóm nhân tố khí hậu, thuỷ văn 10 2.3. Nhóm nhân tố đá mẹ, thổ nhưỡng 12 2.4. Nhóm nhân tố khu hệ thực vật 13 2.5. Nhóm nhân tố sinh vật và con người 15 3. Những hệ sinh thái rừng tự nhiên chủ yếu ở Việt Nam 20 3.1. Hệ sinh thái rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới 20 3.1.1. Phân bố 20 3.1.2. Điều kiện sinh thái 20 3.1.3. Cấu trúc rừng 20 3.1.4. Tái sinh và diễn thế rừng 29 3.1.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 35 3.2. Hệ sinh thái rừng kín nửa rụng lá ẩm nhiệt đới 36 3.2.1. Phân bố 36 3.2.2. Điều kiện sinh thái 36 3.2.3. Cấu trúc rừng 36 3.2.4. Tái sinh và diễn thế rừng 38 3.2.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 42 3.3. Hệ sinh thái rừng lá rộng thường xanh trên núi đá vôi 43 3.3.1. Phân bố 43 3.3.2. Điều kiện sinh thái 43 3.3.3. Cấu trúc tổ thành thực vật 45 3.3.4. Khu hệ động vật núi đá vôi 53 3.3.5. Tái sinh và diễn thế rừng 54 3.3.6. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 55 3.4. Hệ sinh thái rừng lá kim tự nhiên 55 3.4.1. Phân bố 55 3.4.2. Điều kiện sinh thái 56 3.4.3. Các loại hệ sinh thái rừng lá kim tự nhiên 56 3.4.4. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 59 3.5 Hệ sinh thái rừng thưa cây họ dầu (rừng khộp, dry dipterocarp forest) 60 3.5.1. Phân bố 60 3.5.2. Điều kiện sinh thái 60 3.5.3. Cấu trúc rừng 61 3.5.4. Tái sinh và diễn thế rừng 64 3.5.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 65 3.6. Hệ sinh thái rừng ngập mặn 65 iii
4. 3.6.1. Phân bố 65 3.6.2. Điều kiện sinh thái và quần thể cây ngập mặn 67 3.6.3. Khu hệ thực vật rừng ngập mặn 76 3.6.4. Khu hệ động vật rừng ngập mặn 76 3.6.5. Tái sinh và diễn thế rừng 77 3.6.6. Khai thác hợp lí và sử dụng bền vững rừng ngập mặn 79 3.6.7. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 80 3.7. Hệ sinh thái rừng tràm (Melaleuca cajuputi) 81 3.7.1. Phân bố 81 3.7.2. Điều kiện sinh thái 81 3.7.3. Cấu trúc rừng 83 3.7.4. Tái sinh và diễn thế rừng 84 3.7.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học 85 3.8. Hệ sinh thái rừng tre nứa (Bambusa spp) 85 3.8.1. Khái quát về rừng tre nứa 85 3.8.2. Hệ sinh thái rừng luồng (Dendrocalamus barbatus) 90 3.8.3. Hệ sinh thái rừng vầu 96 3.8.4. Hệ sinh thái rừng nứa 98 3.8.5. Hệ sinh thái rừng lồ ô (Bambusa balcoa Roxb.) 100 iv
5. 1. Tính đa dạng của hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam 1.1. Đa dạng hệ sinh thái rừng a) Điều kiện sinh thái có ảnh hưởng quyết định đến tính đa dạng của hệ sinh thái rừng Việt Nam. Lãnh thổ lục địa trải dài từ vĩ tuyến 23o 24 B đến vĩ tuyến 8o 35 B, nằm trong vành đai nhiệt đới bắc bán cầu tiếp cận gần với xích đạo.Việt Nam có khí hậu nhiệt đới gió mùa có mùa đông lạnhvà cận xích đạo. Bờ biển dài 3.260 km từ Móng Cái đến Hà Tiên, nơi có rừng ngập mặn, nơi có rừng phi lao trên cát. Đồi núi chiếm ba phần tư lãnh thổ, từ vùng ven biển đến đồng bằng, trung du, cao nguyên, vùng núi với đỉnh núi cao nhất là Phan Xi Păng cao 3.143 m. Chính điều kiện địa hình này đã làm cho Việt Nam không chỉ có khí hậu nhiệt đới gió mùa mà còn có cả khí hậu á nhiệt đới và ôn đới núi cao. Không kể miền khí hậu biển Đông, khí hậu lục địa có 3 miền khí hậu (phía Bắc, đông Trường Sơn, phía Nam) với 10 vùng khí hậu đặc trưng cho các vùng sinh thái khác nhau. Điều kiện địa hình và khí hậu trên đây đã tạo nên nhiều quá trình hình thành đất khác nhau. Việt Nam không chỉ có những lớp đất nhiệt đới điển hình như đất Feralit, đất nâu và đất đen nhiệt đới v.v mà còn có cả lớp đất á nhiệt đới, lớp đất phụ á nhiệt đới vùng núi và cả đất vàng alít pốtzôn hoá trên núi cao. b) Tính đa dạng về loài cây và động vật là một trong những nhân tố quyết định tính đa dạng về hệ sinh thái rừng tự nhiên của Việt Nam. Về khu hệ thực vật, ngoài những yếu tố bản địa đặc hữu, Việt Nam còn là nơi hội tụ của 3 luồng thực vật di cư từ Trung Quốc, Ấn Độ - Himalaya , Malaixia - Inđônêxia và các vùng khác kể cả ôn đới. Theo Nguyễn Nghĩa Thìn (1997), nước ta có khoảng 11.373 loài thực vật thuộc 2524 chi và 378 họ. Các nhà thực vật học dự đoán con số loài thực vật ở nước ta còn có thể lên đến 15.000 loài. Trong các loài cây nói trên có khoảng 7.000 loài thực vật có mạch, số loài thực vật đặc hữu của Việt Nam chiếm khoảng 30% tổng số loài thực vật ở miền Bắc và chiếm khoảng 25% tổng số loài thực vật trên toàn quốc (Lê Trần Chấn, 1997), có ít nhất 1.000 loài cây đạt kích thước lớn, 354 loài cây có thể dùng để sản xuất gỗ thương phẩm. Các loài tre nứa ở Việt Nam cũng rất phong phú, trong đó có ít nhất 40 loài có giá trị thương mại. Sự phong phú về loài cây đã mang lại cho rừng Việt Nam những giá trị to lớn về kinh tế và khoa học. Theo thống kê của Viện Dược liệu (2003), hiện nay đã phát hiện được 3.850 loài cây dùng làm dược liệu chữa bệnh, trong đó chữa được cả những bệnh nan y hiểm nghèo. Theo thống kê ban đầu, đã phát hiện được 76 loài cây cho nhựa thơm, 600 loài cây cho tananh, 500 loài cây cho tinh dầu và 260 loài cây cho dầu béo. Về động vật, theo Đặng Huy Huỳnh (1997), nước ta có khoảng 11.050 loài động vật bao gồm 275 loài và phân loài thú, 828 loài chim (nếu tính cả phân loài thì khu hệ chim nhiệt đới nước ta lên đến 1.040 loài và phân loài), 260 loài bò sát và 82 loài ếch nhái, khoảng 7.000 loài côn trùng và hàng nghìn loài động vật đất, đặc biệt có nhiều ở đất rừng v.v Theo tư liệu của IUCN/CNPPA (1986) khu hệ động vật Việt Nam khá giầu về thành phần loài và có mức độ cao về tính đặc hữu so với các nước trong vùng phụ Đông Dương. Trong số 21 loài khỉ có trong vùng phụ này thì Việt Nam có 15 loài, trong đó có 7 loài và phân loài đặc hữu (Eudey 1987) .Theo Mackinon, trong vùng phụ có 49 loài chim đặc hữu thì Việt Nam đã có 33 loài trong đó có 10 loài đặc hữu của Việt Nam. c) Hệ thống phân loại hệ sinh thái rừng Việt Nam Thái Văn Trừng (1978, 1999) đã căn cứ vào quan điểm sinh thái phát sinh quần thể thực vật để phân loại thảm thực vật rừng Việt Nam. Tư tưởng học thuật của quan điểm này là trong một môi trường sinh thái cụ thể chỉ có thể xuất hiện một kiểu thảm thực vật nguyên sinh nhất 5
6. định. Trong môi trường sinh thái đó, có 5 nhóm nhân tố sinh thái phát sinh ảnh hưởng quyết định đến tổ thành loài cây rừng, hình thái, cấu trúc và hình thành nên những kiểu thảm thực vật rừng tương ứng. Căn cứ vào cơ sở lí luận trên, Thái Văn Trừng đã phân loại thảm thực vật rừng Việt Nam thành 14 kiểu thảm thực vật có trên đất lâm nghiệp như sau: Các kiểu rừng, rừng kín vùng thấp: I. Kiểu rừng kín thường xanh, mưa ẩm nhiệt đới II. Kiểu rừng kín nửa rụng lá, ẩm nhiệt đới III. Kiểu rừng kín rụng lá, hơi ẩm nhiệt đới IV. Kiểu rừng kín lá cứng, hơi khô nhiệt đới Các kiểu rừng thưa: V. Kiểu rừng thưa cây lá rộng, hơi khô nhiệt đới VI. Kiểu rừng thưa cây lá kim, hơi khô nhiệt đới VII. Kiểu rừng thưa cây lá kim, hơi khô á nhiệt đới núi thấp Các kiểu trảng truông: VIII. Kiểu trảng cây to, cây bụi, cỏ cao khô nhiệt đới IX. Kiểu truông bụi gai, hạn nhiệt đới Các kiểu rừng kín vùng cao: X. Kiểu rừng kín thường xanh, mưa ẩm á nhiệt đới núi thấp XI. Kiểu rừng kín hỗn hợp cây lá rộng lá kim, ẩm á nhiệt đới núi thấp XII. Kiểu rừng kín cây lá kim, ẩm ôn đới ấm núi vừa Các kiểu quần hệ khô lạnh vùng cao: XIII. Kiểu quần hệ khô vùng cao XIV. Kiểu quần hệ lạnh vùng cao Trong mỗi kiểu thảm thực vật lại chia thành các kiểu phụ miền (phụ thuộc vào tổ thành thực vật), kiểu phụ thổ nhưỡng (phụ thuộc vào điều kiện đất), kiểu phụ nhân tác (phụ thuộc vào tác động của con người) và trong mỗi kiểu phụ đó tuỳ theo độ ưu thế của loài cây mà hình thành nên những phức hợp, ưu hợp và quần hợp tự nhiên khác nhau. Như vậy, bức tranh hệ sinh thái rừng nước ta rất đa dạng và phong phú. Năm 1970, Trần Ngũ Phương cũng đề xuất bảng phân loại rừng miền bắc Việt Nam. Ông phân loại rừng miền bắc thành 3 đai rừng: A. Đai rừng nhiệt đới mưa mùa: 1. Kiểu rừng nhiệt đới lá rộng thường xanh ngập mặn 2. Kiểu rừng nhiệt đới mưa mùa lá rộng thường xanh 3. Kiểu rừng nhiệt đới ẩm lá rộng thường xanh 4. Kiểu rừng nhiệt đới lá rộng thung lũng 5. Kiểu rừng nhiệt đới lá rộng thường xanh núi đá vôi 6
7. B. Đai rừng á nhiệt đới mưa mùa: 1. Kiểu rừng á nhiệt đới lá rộng thường xanh 2. Kiểu rừng á nhiệt đới lá kim trên núi đá vôi 3. Kiểu rừng á nhiệt đới lá kim trên núi đất C. Đai rừng á nhiệt đới mưa mùa núi cao Đai này có 3 loại hình: Pơ mu (Fokienia hodginsii), Sa mộc (Cunninghamia lanceolata), Đỗ quyên (Rhododendron simsii). Theo thang phân loại của UNESCO (1973), thảm thực vật nước ta có 4 lớp quần hệ, trong đó có 2 lớp quần hệ có liên quan đến rừng là: rừng rậm và rừng thưa. Mỗi lớp quần hệ lại chia thành các phân lớp, mỗi phân lớp lại chia thành các nhóm quần hệ và sau đó mới đến các quần hệ. Mỗi quần hệ lại được chia thành các phân quần hệ và dưới đó là quần hợp. Căn cứ vào nguyên tắc phân loại như trên, thảm thực vật rừng Việt Nam được phân loại như sau: I. Lớp quần hệ 1: Rừng rậm Lớp quần hệ này gồm 3 phân lớp quần hệ chính là: rừng thường xanh, rừng rụng lá và rừng khô. 1. Phân lớp quần hệ rừng thường xanh nhiệt đới: a) Nhóm quần hệ rừng mưa thường xanh b) Nhóm quần hệ rừng mưa mùa thường xanh: Rừng đất thấp Rừng núi thấp Rừng núi vừa Rừng núi cao Rừng núi đá vôi thấp Rừng núi đá vôi trung bình Rừng bãi cát ven biển Rừng trên đất phù sa Rừng ngập nước Rừng sú vẹt Rừng thông trên núi thấp Rừng tre nứa trên núi thấp c) Nhóm quần hệ rừng nửa rụng lá nhiệt đới: Rừng nửa rụng lá nhiệt đới trên đất thấp Rừng nửa rụng lá nhiệt đới trên núi thấp Rừng nửa rụng lá nhiệt đới trên núi đá vôi Rừng nửa rụng lá nhiệt đới trên núi cao trung bình 7
8. 2. Phân lớp quần hệ rừng rụng lá nhiệt đới 3. Phân lớp quần hệ rừng khô nhiệt đới a) Nhóm quần hệ rừng lá cứng khô b) Nhóm quần hệ rừng gai: Rừng gai nửa rụng lá Rừng gai rụng lá II. Lớp quần hệ 2: Rừng thưa Lớp quần hệ này có 3 phân lớp quần hệ: 1. Phân lớp quần hệ rừng thưa thường xanh: a) Nhóm quần hệ rừng thưa lá rộng: Rừng trên đất thấp Rừng trên núi thấp b) Nhóm quần hệ rừng lá kim 2. Phân lớp quần hệ lá rộng rụng lá vùng núi và vùng đất thấp 3. Phân lớp quần hệ rừng thưa khô: a) Nhóm quần hệ rừng thưa lá cứng khô b) Nhóm quần hệ rừng thưa có gai: ừng gai nửa rụng lá * Rừng gai thường xanh Phân loại thảm thực vật rừng của Thái Văn Trừng, Trần Ngũ Phương và UNESCO đã khẳng định tính đa dạng của hệ sinh thái rừng Việt Nam. 1.2. Đa dạng sinh học của hệ sinh thái rừng Việt Nam Do tác hại của phá rừng nên tính đa dạng sinh học của rừng nhiệt đới Việt Nam đang trong quá trình suy giảm. Nhiều loài thực vật rừng quý hiếm đang bị đe doạ có nguy cơ tuyệt chủng như: Bách xanh, Thuỷ tùng, Thông hai lá dẹt v.v Không chỉ những loài cây gỗ lớn mà cả nhiều loài cây lâm sản ngoài gỗ như các loài cây làm thuốc chữa bệnh (dược liệu): Sa nhân, Hà thủ ô đỏ, Sâm Ngọc Linh v.v cũng ngày càng cạn kiệt. Động vật rừng cũng đang hiếm dần. Nhiều loài động vật rừng quý hiếm cũng đang bị đe doạ tuyệt chủng như Tê giác một sừng, Bò xám, Hổ, Voi v.v Nhiều hệ sinh thái rừng nhiệt đới nguyên sinh đang bị khai thác lậu. Phần lớn rừng còn lại hiện nay là rừng thứ sinh nghèo. Bảo vệ rừng là biện pháp cơ bản quyết định đến việc bảo tồn tính đa dạng sinh học của các hệ sinh thái rừng nhiệt đới Việt Nam. 2. Các nhóm nhân tố sinh thái phát sinh (phytooecogenetic factors) hệ sinh thái rừng tự nhiên Việt Nam 2.1. Nhóm nhân tố địa lí - địa hình Nhóm nhân tố địa lí địa hình bao gồm những nhân tố đã hình thành trong lịch sử kiến tạo của Trái Đất qua các kỉ đại địa chất và đã quyết định sự phân phối của hải dương và lục địa, sự hình thành địa hình, địa mạo và thành phần địa chất của vỏ Trái Đất.Tuy nhóm nhân tố địa lí địa hình không ảnh hưởng trực tiếp đến các kiểu thảm thực vật, nhưng chúng là những nhân tố có tác 8
9. dụng chi phối ảnh hưởng của những nhóm nhân tố khác như khí hậu thuỷ văn, đá mẹ thổ nhưỡng và khu hệ thực vật. Nhóm nhân tố địa lí địa hình bao gồm những nhân tố sau đây : - Độ vĩ và độ kinh, đặc biệt là độ vĩ vì nó có ảnh hưởng lớn đến chế độ khí hậu. Nhân tố độ vĩ hình thành nên vành đai độ vĩ có ảnh hưởng lớn đến khí hậu và phân bố thực vật trên trái đất. - Độ lục địa là khoảng cách từ vùng đó đến biển. - Độ cao, hướng phơi, độ dốc là những nhân tố có nhiều ảnh hưởng đến tiểu khí hậu. Nhân tố độ cao hình thành nên vành đai độ cao có ảnh hưởng đến khí hậu và phân bố thực vật. - Nền tảng đá mẹ đã diễn ra quá trình hình thành đất. Sự biến động nhiệt độ theo độ vĩ và độ cao có tính tương đồng và hình thành nên hiện tượng "song hành sinh học", từ đó dẫn đến sự tương đồng về phân bố thực vật theo độ vĩ và độ cao. Xuất phát từ quan điểm này, Thái Văn Trừng (1978, 1999) phân chia thảm thực vật trong một vùng thành hai nhóm lớn: nhóm các quần thể thực vật theo độ vĩ và nhóm các quần thể thực vật theo độ cao. Trong điều kiện Việt Nam, giới hạn vành đai á nhiệt đới vùng núi thấp ở miền Bắc là 600 - 700 m, ở miền Nam là 1.000m do miền Nam gần xích đạo hơn miền Bắc. Nhóm nhân tố địa lí địa hình nước ta có ảnh hưởng quyết định đến khí hậu và thảm thực vật như sau: - Tính chất cổ xưa của lịch sử kiến tạo địa chất là nguồn gốc khiến cho những kiểu thảm thực vật nguyên thuỷ vẫn còn tồn tại, điển hình nhất là rừng nguyên sinh Cúc Phương (Ninh Bình) với động người xưa. Ngoài ra, những loài tàn di (Reliques) đã từng xuất hiện từ những thời kì rất cổ xưa. 9
10. Hình số 1. Nhóm nhân tố sinh thái phát sinh “địa lí- địa hình ” (theo Thái Văn Trừng ) Nhưng hiện nay vẫn đang còn sót lại như những loài cây trong các chi Cycas, Ducampopinus, Fokienia, Libocedrus, Glyptostrobus v.v - Địa hình đồi núi chiếm đến ba phần tư lãnh thổ. - Hệ thống núi của Việt Nam là sự kéo dài từ hệ thống núi ở miền nam Trung Quốc và chân dãy núi Himalaya. Hệ thống núi non ở trong nước kéo dài liên tục từ bắc vào nam. Những điều kiện trên đây đã tạo điều kiện thuận lợi cho các luồng di cư thực vật từ vùng á nhiệt đới và cả ôn đới vào lãnh thổ Việt Nam. Chính vì vậy mà hệ thực vật Việt Nam rất đa dạng và phong phú về loài cây. - Hướng ưu thế của địa hình là hướng Tây Bắc - Đông Nam, hướng này lại vuông góc với hướng gió mùa Đông Bắc ngăn cản bớt không khí lạnh từ phía Bắc tràn về. - Mặt cắt ngang của dãy Trường Sơn không đối xứng, sườn tây thì dốc thoai thoải kéo dài đến lưu vực sông Mê Kông, còn sườn đông lại có độ dốc cao và tiếp cận ngay với bờ biển. Do vậy, những hệ sinh thái rừng ở dãy Trường Sơn có ý nghĩa phòng hộ cực kì quan trọng cho vùng ven biển Trung Bộ. - Do tính hiểm trở của hệ thống núi đá vôi của Việt Nam nên hiện nay vẫn còn có một hệ sinh thái rừng nhiệt đới đặc biệt mà không phải nước nào cũng có. - Do hệ thống núi non hiểm trở với đỉnh núi cao nhất là Phan Xi Păng (3143 m) và do Việt Nam kéo dài hơn 15 độ vĩ nên giới hạn dưới của vành đai á nhiệt đới vùng núi thấp tầng dưới ở hai miền nam bắc khác nhau. Giới hạn này ở miền Bắc là 600 - 700 m, ở miền Nam là 1.000 m. Đây cũng là ranh giới phân biệt các hệ sinh thái rừng ở Việt Nam theo độ cao. 2.2. Nhóm nhân tố khí hậu, thuỷ văn Nhóm nhân tố khí hậu thuỷ văn là nhóm nhân tố chủ đạo quyết định hình dạng và cấu trúc của các kiểu thảm thực vật (Aubreville, 1949). Trong nhóm nhân tố khí hậu thuỷ văn ở vùng nhiệt đới thì nhân tố nhiệt độ có ảnh hưởng khống chế thảm thực vật ở những vùng núi cao, còn nhân tố ánh sáng lại ảnh hưởng đến đời sống của các thực vật sống dưới tán rừng, đặc biệt là tái sinh rừng và diễn thế rừng. Tuy ánh sáng không gây ảnh hưởng trực tiếp đến việc hình thành các 10
11. kiểu thảm thực vật trước mắt nhưng thông qua ảnh hưởng của ánh sáng đến tái sinh và diễn thế rừng mà hình thành nên những hệ sinh thái rừng có tổ thành loài thực vật khác nhau. Nhân tố gió ảnh hưởng đến chế độ khí hậu, đặc biệt chế độ gió mùa có ảnh hưởng trực tiếp đến nhiệt độ, lượng mưa, sự phân phối lượng mưa và chế độ khô hạn. Trong nhóm nhân tố khí hậu thuỷ văn, chế độ khô ẩm là tác nhân khống chế quyết định sự hình thành những kiểu khí hậu nguyên sinh của thảm thực vật thiên nhiên trên một vùng lớn ở miền nhiệt đới gió mùa. Chế độ khô ẩm là một phức hệ bao gồm lượng mưa hàng năm, chỉ số khô hạn và độ ẩm trung bình thấp nhất. Chỉ số khô hạn (X) được xác định theo công thức sau: X = S . A . D trong đó : - S là số tháng khô: tháng khô là tháng có lượng mưa tính bằng mm nhỏ hơn hoặc bằng hai lần nhiệt độ trung bình tháng. - A là số tháng hạn: tháng hạn là tháng có lượng mưa nhỏ hơn hoặc bằng một lần nhiệt độ trung bình tháng. - D là số tháng kiệt: tháng kiệt là tháng có lượng mưa trung bình hàng tháng xấp xỉ bằng 0. Đây là những tháng không có mưa hoặc lượng mưa rất ít dưới 5 mm. Như vậy, chỉ cần biết lượng mưa và nhiệt độ trung bình tháng là có thể xác định được tháng khô, hạn hay kiệt. Về lượng mưa, có 5 cấp sau đây: - Cấp I: lượng mưa trung bình hàng năm trên 2.500 mm thuộc loại mưa ẩm. Đây là lượng mưa mà kiểu thảm thực vật rừng kín thường xanh lá rộng được hình thành và tồn tại trong bất kì hoàn cảnh nào. - Cấp II: lượng mưa trung bình hàng năm từ 1.200 mm - 2.500 mm thuộc loại ẩm và hơi ẩm - Cấp III: lượng mưa trung bình hàng năm từ 600mm - 1.200 mm thuộc loại hơi khô và khô. - Cấp IV: lượng mưa trung bình hàng năm từ 300mm - 600 mm thuộc loại hạn - Cấp V: lượng mưa trung bình hàng năm dưới 300 mm thuộc loại cực hạn Nhóm nhân tố khí hậu thuỷ văn là cơ sở để phân loại kiểu thảm thực vật khí hậu. Đó là kiểu thảm thực vật mà sự hình thành phát sinh phát triển của nó chịu ảnh hưởng quyết định bởi điều kiện khí hậu. Khí hậu Việt Nam là khí hậu nhiệt đới gió mùa. Chế độ gió mùa có ảnh hưởng quyết định chi phối đến khí hậu thời tiết cả năm. Gió mùa Đông Bắc chuyển không khí lạnh từ phương bắc. Gió mùa Tây Nam đi qua vùng biển đưa mưa ẩm vào lục địa. Hàng năm có một mùa mưa vào mùa hè nóng và một mùa khô vào mùa đông giá lạnh. Vùng Bắc Trung Bộ còn chịu ảnh hưởng của gió Lào khô nóng, tác động trực tiếp đến đời sống thực vật. Đặc biệt, Việt Nam còn chịu ảnh hưởng trực tiếp của bão từ biển Đông đi vào lục địa gây ra những biến động mạnh về thời tiết khí hậu nhất là chế độ mưa bao gồm lượng mưa lớn và cường độ mưa mạnh. Chế độ nhiệt ở Việt Nam cũng khác nhau giữa hai miền Nam, Bắc và theo các đai độ cao khác nhau. Khí hậu miền Nam mang tính chất nhiệt đới chuẩn, không có mùa đông lạnh, trừ một 11
12. vài vùng cực nam khí hậu mang tính chất cận xích đạo. Khí hậu miền Bắc mang tính chất á nhiệt đới nhiều hơn vì có một mùa đông giá lạnh bất thường. Chế độ nhiệt ở vùng núi thay đổi theo độ cao. Càng lên cao nhiệt độ càng giảm. Chính vì vậy, ở vùng núi cao cũng xuất hiện những loài, chi, họ thực vật ở vùng á nhiệt đới và ôn đới. Yếu tố độ cao trong địa hình có ảnh hưởng đến phân bố các loài thực vật rừng như sau: - Vành đai cao từ 700m - 1.600m (ở miền Bắc) và từ 1.000m - 1.800m (ở miền Nam) là vành đai độ cao á nhiệt đới núi thấp tầng dưới. Nhiệt độ trung bình hàng năm từ 15 - 20 oC, nhiệt độ tối thấp tuyệt đối có khi xuống đến 0 oC, xuất hiện sương muối. Tổ thành thực vật ở vùng núi phía bắc có những họ thực vật á nhiệt đới chiếm ưu thế rõ rệt như họ Dẻ (Fagaceae), họ Re (Lauraceae), họ Chè (Theaceae), họ Du (Ulmaceae), họ Mộc lan (Magnoliaceae), họ Óc chó (Juglandaceae), họ Hoa hồng (Rosaceae) v.v Trong vành đai này ít thấy những loài cây của khí hậu nhiệt đới vùng thấp và vùng có độ cao trung bình như họ Dầu (Dipterocarpaceae), cây săng lẻ hoặc bằng lăng (Lagerstroemia calyculata Kurz) v.v Ngoài ra còn thấy xuất hiện loài du sam (Keteleeria davidiana) Tổ thành thực vật vành đai cao này ở miền Nam có loài thông ba lá (Pinus kesiya) - Vành đai cao từ 1.600 m - 2.400 m (ở miền Bắc) và từ 1.800 m - 2.600 m (ở miền Nam) là vành đai ôn đới ấm núi thấp tầng trên. Nhiệt độ trung bình hàng năm từ 10o C - 15oC, nhiệt độ trung bình tháng lạnh nhất dưới 10oC, nhiệt độ tối thấp tuyệt đối xuống dưới 0oC. Thực vật ở đây có những loài cây của vùng ôn đới ấm thuộc các chi như: Alnus, Betula, Acer, Carpinus v.v Những loài cây này hỗn giao với nhiều loài cây lá kim thuộc các chi như Dacrydium, Libocedrus, Cephalotaxus, Fokienia v.v Ở miền Nam, đây là vành đai độ cao xuất hiện loài thông năm lá Đà Lạt (Pinus dalatensis) và đặc biệt là loài thông lá dẹt (Ducampopinus krempfii), một loài cổ đặc hữu ở Việt Nam phát hiện được ở phía nam dãy Trường Sơn. - Vành đai độ cao trên 2.400 m (ở miền Bắc) và trên 2.600 m (ở miền Nam) là vành đai ôn đới lạnh núi vừa tầng dưới. Vành đai này đã có tuyết phủ trong mùa đông. Những kết quả nghiên cứu về vành đai độ cao này còn rất ít. Chế độ khô ẩm ở Việt Nam phụ thuộc nhiều vào chế độ gió mùa, có những thay đổi mang tính địa phương do hướng phơi của địa hình và bờ biển quyết định. Vì vậy, lượng mưa hàng năm biến động nhiều qua các vùng sinh thái khác nhau, có vùng lượng mưa trung bình rất lớn trên 4.000 mm/năm nhưng cũng có vùng khô hạn của miền bán hoang mạc như vùng Phan Rang lượng mưa trung bình năm là 757 mm, lượng mưa trung bình năm thấp nhất 413 mm, có năm lượng mưa thấp nhất tuyệt đối chỉ có 272 mm/năm. Ở miền Bắc, vùng An Châu (Bắc Giang), Mường Xén (Nghệ An), Pha Đin, Cò Nòi (Lai Châu) cũng có chế độ hạn kiệt do lượng mưa thấp và mùa khô kéo dài gay gắt. Nhóm nhân tố khí hậu thuỷ văn có ảnh hưởng quyết định đến việc hình thành các kiểu thảm thực vật khí hậu nguyên sinh ở Việt Nam. 2.3. Nhóm nhân tố đá mẹ, thổ nhưỡng Đá mẹ thổ nhưỡng là nhóm nhân tố tham gia tác động trong quá trình phát sinh phát triển các kiểu thảm thực vật. Trên những loại hình đất địa đới hoàn toàn thành thục sẽ hình thành phát sinh những kiểu thảm thực vật địa đới. Tuy nhiên, nếu những biến đổi đột biến của chế độ mưa ẩm làm ảnh hưởng đến lí tính của đất thì sẽ xuất hiện những kiểu thảm thực vật mà Thái Văn Trừng (1978, 1999) gọi là kiểu phụ thổ nhưỡng khí hậu như rừng thưa, trảng cỏ, truông gai v.v Nếu quá trình địa đới phát sinh thổ nhưỡng không hoàn chỉnh sẽ tạo nên đất phi địa đới 12
13. hoặc đất nội địa đới. Trên những loại đất này sẽ hình thành phát sinh kiểu phụ thổ nhưỡng có tổ thành loài cây đặc biệt khác với các kiểu thảm thực vật khí hậu trong vùng như đất núi đá vôi, đất rừng ngập mặn v.v Trên đất Feralit thoái hoá có tầng đá ong chặt cũng hình thành nên những kiểu thảm thực vật thoái hoá không hồi nguyên được trạng thái ban đầu. Những kiểu phụ này chính là loại hình nội địa đới của thảm thực vật trên đất phèn, đất ngập, đất lầy v.v Những loại hình này, tổ thành loài cây, cấu trúc hình thái của quần thể sẽ có những đặc trưng khác hẳn với những kiểu thảm thực vật khí hậu. Như vậy, nhóm nhân tố đá mẹ thổ nhưỡng tác động đến quá trình phát sinh các kiểu thảm thực vật và hình thành nên những kiểu thảm thực vật thổ nhưỡng khí hậu và kiểu thảm thực vật phụ thổ nhưỡng. 2.4. Nhóm nhân tố khu hệ thực vật Khu hệ thực vật là nhóm nhân tố tham gia vào quá trình phát sinh các kiểu thảm thực vật. Trong thực tế có nhiều trường hợp, tuy điều kiện khí hậu và đất hoàn toàn giống nhau nhưng lại xuất hiện những kiểu thảm thực vật khác nhau về tổ thành loài cây. Giải thích điều này phải dựa vào nhóm nhân tố khu hệ thực vật. Theo quan điểm địa lí thực vật thì khu hệ thực vật ở một vùng bao gồm các thành phần thực vật bản địa đặc hữu (kể cả đặc hữu cổ và đặc hữu mới) và các thực vật ngoại lai từ các luồng thực vật di cư từ nơi khác đến. Tuỳ theo điều kiện địa hình, hình thức phát tán của thực vật (nhờ gió, nước v.v ) và khả năng thích nghi của thực vật mà tỉ lệ tham gia của các loài thực vật ngoại lai vào khu hệ thực vật địa phương khác nhau. Sự tham gia của các luồng thực vật di cư đã hình thành nên những kiểu thảm thực vật có thành phần loài cây khác với các kiểu thảm thực vật khí hậu. Thái Văn Trừng (1978, 1999) gọi đây là " kiểu phụ miền thực vật ". Đây cũng là loại hình nội địa đới của thảm thực vật do ảnh hưởng của tỉ lệ và thành phần loài cây trong khu hệ thực vật bản địa đặc hữu và các yếu tố thực vật ngoại lai di cư từ nơi khác đến. Trong những trường hợp này, các kiểu phụ miền thực vật có tổ thành, hình thái, cấu trúc quần thể khác nhau. Trong điều kiện, dưới ảnh hưởng của khí hậu đã hình thành những loại đất địa đới nhưng do ảnh hưởng của tiểu địa hình, vi địa hình, hướng phơi, độ dốc mà hình thành nên những tiểu khí hậu, thổ nhưỡng đặc biệt. Tại đây, xuất hiện những kiểu thảm thực vật khác hẳn với các kiểu thảm thực vật địa đới. Những kiểu thảm thực vật này được gọi là kiểu trái . Tuy nhiên, những kiểu trái này thường chỉ xuất hiện trên phạm vi hẹp. Khu hệ thực vật Việt Nam, ngoài thành phần bản địa đặc hữu còn có các thành phần di cư bao gồm ba luồng thực vật di cư chính và một số nhân tố di cư khác. - Luồng thực vật di cư từ Malaixia - Indônêxia. Đại diện cho luồng di cư này là các loài cây thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae) xuất phát từ trung tâm phát sinh ở đảo Bocneo. Colani đã tìm thấy gỗ hoá thạch và dấu vết lá của rừng dầu ở lưu vực sông Đa Hưng, miền nam Việt Nam. Điều này chứng tỏ những loài cây họ Dầu đã di cư đến Việt Nam từ kỉ đệ tam. Những loài cây trong họ Dầu bao gồm cả những loài cây thường xanh và một số loài cây rụng lá để thích nghi với những vùng khô hạn, hình thành nên rừng thưa cây họ Dầu, điển hình là rừng khộp ở Đắc Lắc, Gia Lai v.v - Luồng thực vật di cư từ vùng ôn đới theo độ vĩ (Vân Nam- Quí Châu) và vùng đai ôn đới núi vừa thuộc dãy núi Himalaya. Luồng thực vật di cư này bao gồm các loài cây lá kim của ngành phụ hạt trần (Gymnospermae) như Pinus merkusii, Pinus kesiya, Keteleeria davidiana, Fokienia hodginsii, Libocedrus macrolepis, Tsuga yunnanensis, Abies pindrow, Cryptomeria japonica v.v Ngoài ra còn có các loài cây lá rộng, rụng lá trong mùa đông thuộc họ Dẻ (Fagaceae),họ Hoa (Betulaceae), họ Thích (Aceraceae), họ Ôliu (Oleaceae), họ Óc chó (Juglandaceae), họ Đỗ quyên 13
14. (Ericaceae),họ Chú nem (Vacciniaceae). Các loài cây thuộc luồng di cư này thường xuất hiện chủ yếu ở vùng núi cao và núi vừa. - Luồng thực vật di cư từ vùng khô hạn của Ấn Độ - Myanma. Đại diện cho luồng di cư này là họ Bàng (Combretaceae) trong đó phần lớn các loài thuộc các chi Terminalia, Anogeissus, Finetia, Combretum có đặc điểm rụng lá trong mùa khô. Ngoài ra còn có những loài cây rụng lá như Tếch (Tectona grandis), Lõi thọ (Gmelina arborea) trong họ Verbenaceae, Tung (Tetrameles nudiflora) trong họ Datiscaceae, Săng lẻ hay Bằng lăng (Largerstroemia sp) trong họ Lythraceae, Gạo (Cossampinus malabaricus) trong họ Bombacaceae v.v Các loài thực vật thuộc luồng di cư này di cư vào vùng núi cao ở Tây Bắc Việt Nam và dọc theo dãy Trường Sơn đi đến các cao nguyên ở Tây Nguyên. 14
15. Theo Thái Văn Trừng (1978, 1999), ước lượng thành phần các nhân tố bản địa và ngoại lai trong khu hệ thực vật Việt Nam như sau: Nhân tố bản địa đặc hữu: (Khu hệ Bắc Việt Nam - Nam Trung Hoa) 50% Nhân tố di cư: Từ khu hệ thực vật Malaixia - Indonexia 15% Từ khu hệ thực vật Himalaya - Vân Nam - Quí Châu 10% Từ khu hệ thực vật Ấn Độ - Myanma 14% Các nhân tố khác: Nhiệt đới khác 7% Ôn đới 3% Thế giới 1% Tổng cộng 100% (Không kể các loài cây nhập nội) Thành phần khu hệ thực vật trên đây đã làm tăng tính đa dạng về loài và hệ sinh thái cho thảm thực vật rừng Việt Nam. 2.5. Nhóm nhân tố sinh vật và con người Nhóm nhân tố này bao gồm những tác động của sinh vật và con người đến hệ sinh thái rừng, kể cả tác động tiêu cực và tích cực. Những hệ sinh thái rừng nguyên sinh, khi bị sinh vật và con người tác động sẽ diễn ra một quá trình diễn thế thứ sinh. Những hệ sinh thái này có hình thái, cấu trúc và cả tổ thành loài cây khác hẳn với những hệ sinh thái nguyên sinh ban đầu. Nhóm những hệ sinh thái này được gọi là kiểu phụ sinh vật nhân tác. Đây cũng là loại hình quần thể phi địa đới không giống với các quần thể nguyên sinh ngay cả trong cùng một điều kiện địa lí địa hình, khí hậu, đất và khu hệ thực vật tương tự. Con người với tư cách là chủ thể vừa có tác động tích cực và tiêu cực đến hệ sinh thái rừng. Gây trồng rừng nhân tạo là hoạt động tích cực của con người. Những quần thể nhân tạo này được xếp vào kiểu phụ nuôi trồng nhân tạo. Ngoài những quần thể thực vật nhân tạo thuần loài tổ thành bởi những loài cây nhập nội, dẫn giống từ những vùng sinh thái khác kể cả từ nước ngoài còn có một số loài cây bản địa đặc hữu. Những quần thể này có tổ thành loài cây, hình thái cấu trúc hoàn toàn khác với các quần thể thực vật địa đới. Tuy nhiên, trong quá trình tồn tại và phát triển, con người cũng có nhiều tác động tiêu cực đến hệ sinh thái rừng dưới các hình thức khác nhau. Chính những tác động này đã dẫn đến quá trình diễn thế thứ sinh của hệ sinh thái rừng nguyên sinh. Do vậy, những quần thể rừng thứ sinh hình thành dưới tác động của con người được gọi là kiểu phụ thứ sinh nhân tác. Tác động của con người đến rừng có thể có ba hình thức sau đây : - Đốt rừng làm rẫy trồng cây nông nghiệp - Khai thác lâm sản làm thay đổi tổ thành loài cây, phá vỡ cấu trúc hình 15
16. - thái quần thể ban đầu. - Chiến tranh, chất độc hoá học v.v Nếu tác động phá hoại của con người không được ngăn chặn mà vẫn tiếp tục đốt rừng làm rãy và khai thác lâm sản quá mức lặp lại nhiều lần thì không chỉ thành phần thực vật bị xáo trộn mà đất rừng cũng bị thoái hoá, cằn cỗi làm cho rừng không thể tồn tại được và biến thành trảng cây bụi, trảng cỏ. Những hệ sinh thái này không chỉ chịu sự tác động trực tiếp của con người mà còn chịu tác động của điều kiện thổ nhưỡng thoái hoá. Do vậy, những quần thể rừng này được xếp vào kiểu phụ thổ nhưỡng nhân tác. Ở đây nhân tố thổ nhưỡng trở thành nhân tố quyết định làm cho quần thể thực vật rừng không thể diễn thế phục hồi lại trạng thái ban đầu. Trong thực tiễn Việt Nam còn có tác động của con người thông qua chăn nuôi gia súc ở vùng trung du và miền núi. Các dân tộc miền núi có tập quán đốt cỏ vào mùa khô để sang xuân cỏ non mọc lên cho trâu bò ăn. Đây là nguyên nhân hình thành nên những đồng cỏ thứ sinh ở Việt Nam. Những quần thể trong điều kiện này được gọi là kiểu phụ sinh vật nhân tác. Kiểu phụ này được hình thành dưới tác động của con người thông qua hoạt động chăn nuôi gia súc. Kiểu phụ thứ sinh nhân tác có nhiều ở Việt Nam. Rừng nguyên sinh chỉ còn lại ở các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên và những nơi xa xôi hẻo lánh, địa hình hiểm trở. Nghiên cứu kiểu phụ thứ sinh nhân tác rất có ý nghĩa thực tiễn đối với việc phục hồi rừng tự nhiên nước ta. Kiểu phụ này có thể chia ra hai loại lớn : - Kiểu thảm thực vật hình thành trên đất còn tính chất đất rừng, đất chưa bị thoái hoá. Trong điều kiện này, quần thể thực vật rừng có khả năng phục hồi, "hồi nguyên" lại trạng thái ban đầu thông qua một quá trình diễn thế tiến hoá. Nếu thực hiện luân canh nương rãy, chỉ trồng cây nông nghiệp trong thời gian ngắn, đất rừng chưa thoái hoá vẫn còn tính chất đất rừng thì rừng vẫn còn có khả năng phục hồi trong điều kiện rừng được bảo vệ nghiêm ngặt. Diễn thế thứ sinh bắt đầu từ tái sinh của những loài cây tiên phong ưa sáng, mọc nhanh, đời sống ngắn, gỗ mềm và nhẹ như Ba bét (Mallotus apelta), Hu nâu (Mallotus cochinchinensis), Ba soi (Macaranga denticulata), Bồ đề (Styrax tonkinensis), Màng tang (Litsea citrata), Nứa (Schizostachyum funghomii), Giang (Maclurochloa sp. ) v.v Cấu trúc của hệ sinh 16
17. Hình số 2. Cháy rừng do con người Hình số 3. Máy bay Mỹ rải chất độc hoá học trong chiến tranh thái này đơn giản thuần nhất, tổ thành phần lớn là những loài cây ưa sáng chiếm ưu thế, có nơi gần như thuần loài như rừng Bồ đề (Styrax tonkinensis), Ràng ràng mít (Ormosia balansae), Chẹo (Engelhardtia chrysolepis) v.v Tuy nhiên, do đời sống của những loài cây tiên phong thường ngắn nên gọi là loài cây tiên phong tạm thời. Chỉ trừ một số loài cây ưa sáng có đời sống dài mới có khả năng tồn tại lâu dài trong quần thể như Sau sau (Liquidamba formasana), Tô hạp Điện Biên (Altingia takhtajanii ), Mỡ (Manglietia conifera), v.v Những loài cây này gọi là loài cây tiên phong định cư. Những loài cây tiên phong này hình thành nên hệ sinh thái rừng thứ sinh ở Việt Nam do tác động của con người. Trong quá trình diễn thế tiếp theo, tuỳ theo mức độ phức tạp của tổ thành loài cây mà hình thành nên những phức hợp, ưu hợp và quần hợp. Chỉ tiêu phân biệt ba loại hình này là độ ưu thế của cá thể các loài trong tầng lập quần, Phức hợp (Complexion) là những quần thể mà độ ưu thế của các loài cây chưa phân hoá rõ rệt. Đây là một đặc trưng cấu trúc tổ thành của rừng mưa nhiệt đới nói chung và Việt Nam nói riêng. Ưu hợp (Dominion) là những quần thể có số cá thể của 10 loài chiếm 40 - 50% tổng số cá thể trong tầng lập quần, mỗi loài cây chiếm khoảng 4 - 5 % tổng số cá thể. Ở Việt Nam, những ưu hợp này xuất hiện nhiều trong các hệ sinh thái rừng tự nhiên như ưu hợp Sao đen (Hopea odorata), ưu hợp Chò đen (Parashorea stellata), ưu hợp Chò nâu (Dipterocarpus tonkinensis), ưu hợp Dầu rái (Dipterocarpus alatus), ưu hợp Táu (Vatica tonkinensis) v.v Ngoài các ưu hợp loài nói trên còn có thể xuất hiện ưu hợp chi, ưu hợp họ. Đó là những ưu hợp có một chi hoặc một họ chiếm ưu thế. Quần hợp (Association) là những quần thể gần như thuần loài, độ ưu thế của 1 - 2 loài cây rừng chiếm 90% tổng số cá thể trong tầng lập quần. Trong điều kiện nhiệt đới, những quần hợp 17
18. xuất hiện không mang tính phổ biến như phức hợp, ưu hợp nhưng không phải là không có. Thí dụ : rừng thông ba lá thuần loài trên núi cao, rừng đước (Rhizophora conjugata) ở rừng ngập mặn ven biển. Lịch sử đã ghi lại những khu rừng lim xanh (Erythrophloeum fordii Olive) ở Hữu Lũng (Lạng Sơn), Quỳ Châu (Nghệ An), rừng Sao đen (Hopea odorata) thuần loài tự nhiên ở Lý Lịt ( Nha Trang ) v.v Những quần hợp này thường xuất hiện trong những điều kiện đặc biệt, không phải là do môi trường sinh thái xấu. - Kiểu thảm thực vật hình thành trên đất thoái hoá không còn tính chất đất rừng. Trong điều kiện này, quần thể thực vật đang nằm trong quá trình diễn thế thoái hoá, không thể "hồi nguyên" được trạng thái ban đầu và rừng sẽ diễn thế chệch hướng so với rừng ban đầu. Đây là trường hợp quần thể rừng bị đốt nương làm rãy nhiều lần, rừng bị khai thác kiệt quệ, đất bị thoái hoá không còn tính chất đất rừng. Lớp thực vật rừng bị thay thế bởi trảng cây bụi, trảng cỏ thứ sinh. Trong những điều kiện này, hệ sinh thái rừng chỉ có thể phục hồi bằng gây trồng rừng nhân tạo. Như vậy, các bậc phân loại kiểu thảm thực vật theo quan điểm sinh thái phát sinh như sau: - Nhóm nhân tố địa lí địa hình: Nhóm các quần thể thực vật theo độ vĩ Nhóm các quần thể thực vật theo độ cao Giới hạn vành đai á nhiệt đới vùng núi thấp tầng dưới ở miền Bắc là 600 - 700 m và ở miền Nam là 1.000 m. - Nhóm nhân tố khí hậu - thuỷ văn Kiểu thảm thực vật khí hậu - Nhóm nhân tố đá mẹ thổ nhưỡng Kiểu thảm thực vật thổ nhưỡng khí hậu Kiểu phụ thổ nhưỡng - Nhóm nhân tố khu hệ thực vật Kiểu phụ miền Kiểu trái - Nhóm nhân tố sinh vật và con người Kiểu phụ gây trồng nhân tạo Kiểu quần thể thứ sinh nhân tác Kiểu phụ thổ nhưỡng nhân tác Kiểu phụ sinh vật nhân tác Căn cứ vào các bậc phân loại kể trên, Thái Văn Trừng đã phân loại thảm thực vật Việt Nam thành 14 kiểu, trong đó có 10 kiểu liên quan đến quần thể rừng. Những đơn vị phân loại này chưa phải là đơn vị phân loại cơ bản. Trong mỗi kiểu thảm thực vật lại có nhiều kiểu phụ với nhiều phức hợp, ưu hợp, quần hợp khác nhau. Do vậy sẽ có nhiều hệ sinh thái cụ thể khác nhau. 18
19. Dưới đây chỉ giới thiệu những hệ sinh thái rừng tự nhiên chủ yếu, quan trọng đối với sản xuất lâm nghiệp. 19
20. 3. Những hệ sinh thái rừng tự nhiên chủ yếu ở Việt Nam 3.1. Hệ sinh thái rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới 3.1.1. Phân bố - Những hệ sinh thái rừng thuộc kiểu thảm thực vật này rất phong phú và đa dạng, phân bố ở các tỉnh: Quảng Ninh, Cao Bằng, Lạng Sơn, Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang, Lào Cai, Ninh Bình (Cúc Phương), Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Tây Nguyên v.v - Phân bố theo độ cao so với mực nước biển: Ở miền Bắc: dưới 700 m Ở miền Nam: dưới 1.000 m 3.1.2. Điều kiện sinh thái - Khí hậu: Nhiệt độ không khí trung bình hàng năm từ 20 - 25 oC , nhiệt độ không khí trung bình tháng lạnh nhất từ 15 - 20 oC. Lượng mưa trung bình hàng năm từ 2.000 mm - 2.500 mm, nhiều vùng có lượng mưa rất cao từ 3.000 mm - 4.000 mm Chỉ số khô hạn chung: 3 - 0 - 0 Hàng năm không có tháng hạn, tháng kiệt, chỉ có 3 tháng khô. Độ ẩm không khí tương đối trung bình trên 85% Lượng bốc hơi thường thấp. - Đất: Đá mẹ: đá nai (gneiss), phiến thạch mica (micaschiste), phiến sa thạch (gres schisteux ), vi hoa cương (microgranit ), lưu vân (rioolit), hoa cương (granit), huyền vũ (bazan) v.v Đất địa đới của vành đai nhiệt đới ẩm vùng thấp Đất đỏ vàng Feralit hoàn toàn thành thục, sâu, dày, không có tầng đá ong. Đất đỏ hung (terra rossa) nhiệt đới phong hoá trên đá vôi và trên đất bồi tụ trong thung lũng dưới chân các núi đá vôi. Theo Friedland, đây là loại đất đen macgalit. 3.1.3. Cấu trúc rừng a) Cấu trúc tầng thứ Những hệ sinh thái rừng thuộc kiểu thảm thực vật này có nhiều tầng, cao từ 25 - 30 m, tán kín rậm bởi những loài cây gỗ lớn lá rộng thường xanh. Cấu trúc tầng thứ có 5 tầng : - Tầng vượt tán A1: hình thành bởi những loài cây gỗ cao đến 40 - 50 m, phần lớn thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae), họ Dâu tằm (Moraceae), họ Đậu (Leguminosae) v.v Phần lớn là loài cây thường xanh nhưng cũng có loài cây rụng lá trong mùa khô rét. Tầng này thường không liên tục, tán cây xoè rộng hình ô, hình tán. 20
21. - Tầng ưu thế sinh thái A2: Đây còn gọi là tầng lập quần bao gồm cây gỗ cao trung bình từ 20 - 30 m, thân thẳng, tán lá tròn và hẹp, tầng tán liên tục, phần lớn là những loài cây thường xanh thuộc các họ Dẻ (Fagaceae), họ Re (Lauraceae), họ Vang (Caesalpiniaceae), họ Trinh nữ (Mimosaceae), Hình số 4. Cây chò ngàn năm, Vườn quốc gia Cúc Phương, Ninh Bình Hệ sinh thái rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới. (Ảnh: VNTTX - Phạm Độ) 21
22. Hình số 5. Bạnh vè cây rừng nhiệt đới, Vườn quốc gia Cát Tiên, Đồng Nai Hình số 6. Cảnh quan sinh thái vườn quốc gia Phong Nha, Quảng Bình 22
23. Hình số 7. Cảnh quan sinh thái vườn quốc gia Cát Bà, Hải Phòng Hình số 8. Phẫu diện rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới (Theo Thái Văn Trừng) họ Cánh bướm (Papilionaceae), họ Bồ hòn (Sapindaceae), họ Xoan (Meliaceae), họ Mộc lan (Magnoliaceae), họ Trám (Burseraceae) v.v - Tầng dưới tán A3: cao từ 8 - 15 m, mọc rải rác dưới tán rừng, tán hình nón hoặc hình tháp ngược. Tổ thành loài cây thuộc các họ Bứa (Clusiaceae), họ Du (Ulmaceae), họ Máu chó (Myristicaceae), họ Na (Annonaceae), họ Mùng quân (Flacourtiaceae) v.v Ngoài ra còn có cây con, cây nhỡ của các loài cây ở tầng A1 và tầng A2 có khả năng chịu bóng. - Tầng cây bụi B: cao từ 2 - 8 m. Tổ thành loài cây thuộc các họ Cà phê (Rubiaceae), họ Trúc đào (Apocynaceae), họ Cam quýt (Rutaceae), họ Na (Annonaceae), họ Mua (Melastomaceae), họ Nhân sâm (Araliaceae), họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) v.v Ngoài ra còn có những " cây gỗ giả " thuộc họ Dừa (Palmae), họ phụ Tre nứa (Bambusoideae), họ Sẹ (Scitaminaceae) v.v Trong tầng này còn có những loài quyết thân gỗ, chịu được bóng rợp. Tham gia tầng này còn có những cây con, cây nhỡ của những loài cây gỗ lớn ở tầng A1 , A2 , A3. 23
24. - Tầng cỏ quyết C: cao không quá 2 m. Tổ thành loài cây thuộc các họ Ô rô (Acanthaceae), họ Gai (Urticaceae), họ Môn ráy (Araceae), họ Gừng (Zingiberaceae), họ Hành tỏi (Liliaceae) và những loài dương xỉ v.v Tham gia tầng này còn có những cây tái sinh của những loài cây gỗ lớn ở tầng A1 , A2 , A3. Ngoài 5 tầng trên, còn có nhiều thực vật ngoại tầng, chúng tham gia vào tất cả các tầng trong hệ sinh thái rừng như dây leo, thực vật phụ sinh, thực vật kí sinh. Thực vật ngoại tầng đa dạng phong phú là một đặc điểm điển hình của rừng mưa nhiệt đới. Dây leo có thể là thân gỗ hoặc thân cỏ thuộc các họ Đậu (Leguminosae), họ Na (Annonaceae), họ Trúc đào (Apocynaceae), họ Gắm (Gnetaceae) v.v Ngoài ra còn có những loài dây leo điển hình của rừng nhiệt đới thuộc họ Cọ dừa dài hàng trăm mét thuộc các chi Calamus, Daemonorops đặc hữu của vùng Đông Nam Á. Thực vật phụ sinh (loài thực vật sống nhờ vào những loài cây khác) gồm những loài cây thuộc họ Phong lan (Orchidaceae), họ Môn ráy (Araceae), những loài quyết thuộc các chi Asplenium, Drynaria, Platycerium, đặc biệt là những loài cây sống nhờ cây kí chủ như loài đa (Ficus), chân chim (Schefflera) và một loài Fragraea obovata trong họ Loganiaceae. Thực vật kí sinh bao gồm những loài cây thuộc chi Loranthus trong họ Tầm gửi (Loranthaceae), chi Balanophora trong họ Cu chó (Balanophoraceae) sống bám trên cành lá và rễ cây. b) Cấu trúc tổ thành loài thực vật, các kiểu phụ và ưu hợp • Các kiểu phụ miền và ưu hợp: Kiểu phụ miền thực vật thân thuộc với khu hệ thực vật Malaixia - Inđônêxia , ưu hợp họ Dầu (Dipterocarpaceae) Phân bố: Kiểu phụ miền này phân bố rất rộng. ở miền bắc Việt Nam, chúng phân bố dưới độ cao so với mặt biển từ 600 - 700 m, ở nam Trung Bộ dưới độ cao 800 - 900 m và ở Nam Bộ dưới độ cao 1.000 m. Ngoài ra, còn có thể tìm thấy kiểu phụ này ở các thung lũng giữa các núi đá vôi và vùng thấp ven các sông lớn. Cấu trúc tổ thành loài cây gỗ lớn: Đặc trưng cơ bản dễ nhận biết của kiểu phụ này là độ ưu thế của các loài cây họ Dầu (Dipterocarpaceae) ở các tầng trên, nhất là tầng vượt tán và tầng tán rừng. Phần lớn các loài cây rừng đều thường xanh như Sao đen (Hopea odorata), Kiền kiền (Hopea pierrei), Săng đào (Hopea ferrea ), Táu mặt quỉ (Hopea mollissima), Táu lá nhỏ (Vatica tonkinensis), Táu muối (Vatica fleuryana), Chò đen (Parashorea stallata) v.v Ở miền Nam, đặc biệt là Tây Nguyên, loài cây tiêu biểu cho họ Dầu là cây Dầu rái (Dipterocarpus alatus), Dầu đồng (Dipterocarpus turberculatus). Ngoài cây họ Dầu (Dipterocarpaceae), còn có những loài cây bản địa thường xanh thuộc các chi : - Sindora, Ormosia, Cassia v.v thuộc họ Đậu (Leguminosae) - Lithocarpus, Castanopsis, Quercus v.v thuộc họ Dẻ (Fagaceae) - Syzygium, Eugenia thuộc họ Sim (Myrtaceae) - Camellia, Terstoemia, Schima thuộc họ Chè (Theaceae) - Garcinia, Mesua, Calophyllum thuộc họ Bứa (Clusiaceae ) - Dracotomelum, Bouea v.v thuộc họ Xoài (Anacardiaceae) 24
25. - Aglaia, Aphanamixis, Dysoxylon, Chisocheton thuộc họ Xoan ( Meliaceae) Tổ thành loài cây bụi thường bao gồm những loài cây thuộc các chi : - Psychotria, Prismatomeris, Pagetta, Ixora, Lasianthus v.v thuộc họ Cà phê (Rubiaceae) - Ervatamia, Tabermontana, Rauwolfia v.v thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae) - Ardisia, Maesa v.v thuộc họ Đơn nem (Myrsinaceae) - Polyalthia v.v thuộc họ Na (Annonaceae) - Diospyros v.v thuộc họ Thị (Ebenaceae) Ngoài ra còn có nhiều đại diện thuộc họ Dừa (Palmae), Tổ thành tầng cỏ quyết có nhiều dương xỉ . Đặc trưng cấu trúc cơ bản nhất của kiểu hệ sinh thái rừng này là có tổ thành loài cây hỗn giao phức tạp nhiều tầng, hình thành nên nhiều phức hợp trong đó có cả ưu hợp, thậm chí cả những quần thể rừng tự nhiên gần như thuần loài. Dưới đây chỉ giới thiệu những ưu hợp thực vật rừng của những loài cây đặc hữu có giá trị kinh tế. Các ưu hợp : - Ưu hợp Sao đen (Hopea odorata) Theo Maurand (1943), rừng sao nguyên sinh có ở Lý Lịt ( Nha Trang ). Thái Văn Trừng (1952) cũng phát hiện rừng sao tự nhiên gần như thuần loài ở dốc Bút giữa Huế và Đà Nẵng, độ cao so với mực nước biển khoảng 500 - 600 m. Trên vĩ độ 16 o Bắc bán cầu, chưa phát hiện thấy sao mọc tự nhiên. Sao là loài cây ưa sáng, đòi hỏi đất phải tốt, sâu, ẩm. Sao trồng tại phố Lò Đúc (Hà Nội) làm cây xanh bóng mát, sinh trưởng thân thẳng đẹp nhưng ra hoa kết quả kém. Điều này chứng tỏ Hà Nội và miền Bắc nói chung không còn là vùng phân bố tự nhiên của loài cây Sao đen. Sao là loài cây rừng nhiệt đới có giá trị, gỗ tốt dùng trong xây dựng, đóng tầu thuyền, cần được nghiên cứu bảo tồn, xúc tiến tái sinh tự nhiên và gây trồng phát triển. - Ưu hợp Kiền kiền (Hopea pierrei) Kiền kiền là loài cây đặc hữu xuất hiện ở vùng trung gian giữa hai khu hệ thực vật Bắc và Nam. Schmid đã phát hiện kiền kiền trong quần thể rừng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới ở vùng thượng du Nam Bộ và nam Trường Sơn. Ở miền Bắc, Kiền kiền phân bố đến Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn (Nghệ An) và Như Xuân (Thanh Hoá). Có thể xác định giới hạn phía bắc của loài cây kiền kiền đến vĩ tuyến 20o C bắc bán cầu và ở dưới độ cao 350 m so với mực nước biển. Về điều kiện đất, ưu hợp này phát triển chủ yếu trên đất đỏ vàng Feralit và cũng có thể phát triển trên đất do đá vôi phong hoá. Kiền kiền có thể tham gia vào quần thể với tư cách là loài cây ưu thế, có khi chiếm đến 70% cá thể ở tầng vượt tán. Chiều cao có thể đạt đến 23 - 25 m và đường kính trên 40 cm. Ở miền Nam, chúng mọc hỗn giao với một số loài cây họ Dầu (Dipterocarpaceae) và ở Nghệ An mọc hỗn giao với các loài cây Chò chỉ (Parashorea chinensis), Lim xanh ( Erythrophleum fordii Olive) v.v Kiền kiền tái sinh mạnh ở những quần thể rừng có độ tàn che khoảng 0,6 - 0,7 với đại diện ở nhiều kích thước khác nhau. Kiền kiền là loài cây rừng bản địa đặc hữu có giá trị gỗ tốt, đẹp dùng trong xây dựng, đóng tầu thuyền, trang trí nội thất v.v Cần nghiên cứu bảo tồn, xúc tiến tái sinh tự nhiên loài cây này từ vĩ tuyến 20o trở vào. 25
26. - Ưu hợp Chò chỉ ( Parashorea chinensis) Chò chỉ là loài cây rừng đặc hữu ở vùng quá độ trung gian giữa hai khu hệ thực vật Nam và Bắc. Tuy nhiên, phân bố tự nhiên loài chò chỉ có thể đến các thung lũng, lưu vực các sông ở Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Ninh Bình, Thanh Hoá, Nghệ An v.v Phân bố tự nhiên theo độ cao của loài cây Kiền kiền tại Nghĩa Đàn (Nghệ An) đạt đến độ cao 300 m so với mực nước biển. Chưa có tài liệu nào phát hiện chò chỉ ở khu hệ thực vật Vân Nam - Quảng Tây (Trung Quốc), vì vậy có thể khẳng định đây là loài cây đặc hữu của khu hệ thực vật Việt Nam. Chò chỉ tham gia vào thành phần của quần thể rừng thường xanh, phân bố từ vĩ độ 16o - 22o B trên các loại đất đỏ vàng Feralit, yêu cầu độ ẩm đất lớn nên thường xuất hiện trong các thung lũng giữa các triền núi đá vôi, ven khe suối , sông ngòi. Chò chỉ là loài cây thường xanh nhưng trong những năm khô rét kéo dài cũng rụng lá đồng loạt. Thân thẳng tròn, cao đến 40 - 50 m chiếm vị trí tầng vượt tán A1. Chò chỉ có thể mọc hỗn giao với Lim xanh (Erythrophoeum fordii Olive) và các loài cây rừng khác tạo thành một quần thể kín rậm có độ tàn che đến 0,7 - 0,8. Tái sinh cây mạ chò chỉ dưới tán rừng có nhiều nhưng cây con, cây nhỡ có rất ít. Điều đó chứng tỏ cậy mạ chò chỉ có khả năng chịu bóng, nhưng khi lớn lên nhu cầu ánh sáng ngày càng nhiều nên không thể tồn tại được dưới tán rừng. Chò chỉ là loài cây đặc hữu có giá trị cao, gỗ cứng bền, ít bị mối mọt dùng để đóng thuyền, làm cột buồm và các công trình xây dựng. Cần nghiên cứu bảo tồn, xúc tiến tái sinh và gây trồng phát triển loài cây này. - Ưu hợp Chò nâu (Dipterocarpus tonkinensis) Ưu hợp Chò nâu phân bố ở Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Thanh Hoá v.v Đây là vùng thấp có khí hậu ẩm ướt. Chò nâu cao đến 35 - 40 m thường chiếm vị trí tầng vượt tán trong quần thể. Cây ra hoa kết quả hàng năm, sai quả, hạt dễ nảy mầm, có khả năng phát tán hạt giống đi xa nhờ quả có cánh. Gỗ Chò nâu không cứng như Chò chỉ nhưng nếu bảo quản tốt thì có thể sử dụng để đóng thuyền. Một số địa phương ở Phú Thọ đã trồng Chò nâu hỗn giao với Mỡ ( Manglietia conifera) trên đất rừng còn tốt ẩm. - Ưu hợp Dầu rái (Dipterocarpus alatus) Ưu hợp này phân bố chủ yếu ở miền Nam, từ Quảng Nam đến miền đông Nam Bộ, đặc biệt có nhiều ở Tây Nguyên. Vũ Đức Minh (1963) phát hiện ưu hợp Dầu rái ở Bố Trạch (Quảng Bình) Trong kiểu thảm thực vật rừng kín thường xanh, Dầu rái và Vên vên (Anisoptera costata) thường chiếm vị trí tầng A1. Những ưu hợp cây họ Dầu (Dipterocarpaceae) sẽ được trình bầy ở mục 8.3.5. Hệ sinh thái rừng thưa cây họ Dầu (còn gọi là rừng khộp) - Các ưu hợp táu (Vatica sp) Ưu hợp Táu mặt quỷ (Hopea mollissima) Ưu hợp này có nhiều ở Hương Sơn (Hà Tĩnh). Táu mặt quỷ chiếm ưu thế trong quần thể rừng kín tán với độ tàn che 0,7 - 0,8, chiều cao đạt tới 30 - 35 m, mang đặc trưng điển hình của cây rừng nhiệt đới là có bạnh vè cao đến 5 - 6 m. Táu mặt quỷ mọc hỗn giao với sấu (Dracontomelum duperreanum) và một số loài cây khác thuộc các chi Lindera, Litsea, Phoebe, Cinnamomum chiếm vị trí tầng A1 . Tầng A2 gồm một số loài cây như Nang trứng (Horsfieldia amygdalina), Máu chó (Knema conferta), 26
27. Hình số 9. Phẫu diện rừng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới ở Hương Liên, Hương Khê, Hà Tĩnh (Theo Phùng Ngọc Lan và Bùi Đình Toái) Trâm (Syzygium sp.). Tầng A3 có Bứa (Garcinia oblongifolia), Ngát (Gironniera subaequalis ), Trám trắng (Canarium album), re (Cinnamomum sp.). Tầng cây bụi cao từ 5 - 7 m, thưa thớt gồm loài cây Nhọ nồi (Diospyros filipendula), Chẩn (Microdesmis caeserfolia) v.v , một số loài cây trong họ Na (Annonaceae), một số loài trong chi Litsea thuộc họ Re (Lauraceae). Tầng cỏ quyết rậm rạp gồm các loài dương xỉ thuộc các chi Asplenium, Diplazium, Tectaria v.v Thực vật phụ sinh có nhiều, đặc biệt có loài đa (Ficus) mọc trên các cây táu, cọ, sấu. Gỗ Táu mặt quỷ cứng bền được sử dụng trong xây dựng và đóng thuyền. Cần xúc tiến tái sinh tự nhiên, có thể trồng trên đất rừng mới khai thác nhưng phải trồng hỗn loài với những loài cây mục đích khác hoặc cây phù trợ. Ưu hợp Táu muối (Vatica fleuryana) Ưu hợp này phân bố ở độ cao từ 300 - 800 m nhưng phân bố tập trung ở độ cao từ 600 - 700 m (theo Viện Điều tra Quy hoạch rừng) trên đất Feralit vàng đỏ có tầng đất khá dày. Ưu hợp này có nhiều ở Hương Sơn (Hà Tĩnh). Tổ thành loài cây của ưu hợp này phức tạp nhưng Táu muối vẫn chiếm ưu thế, độ tàn che của rừng 0,7 - 0,8, tầng tán liên tục. Ngoài táu muối còn có Táu mặt quỷ, Lim xanh (Erythrophloeum fordii Olive), một số loài cây trong họ Dẻ (Fagaceae), họ Re (Lauraceae) v.v Ở tầng dưới tán, Táu muối không chiếm ưu thế rõ rệt. Tầng cây bụi thảm tươi thưa thớt, Tái sinh tốt nhưng phần lớn là cây mạ, chứng tỏ độ tàn che cao chỉ thích hợp cho những loài cây mạ có khả năng chịu bóng. Cây con và cây nhỡ tái sinh thiếu ánh sáng không tồn tại được. Gỗ Táu muối không bền, dễ bị mục nên cần được bảo quản trước khi sử dụng. Ưu hợp Táu mật lá nhỏ + Táu muối (Vatica tonkinensis + Vatica fleuryana) Vũ Đức Minh đã gặp ưu hợp này tại Kỳ Lân (Tuyên Quang) ở độ cao 480 m so với mực nước biển. Táu mật lá nhỏ và táu muối chiếm ưu thế trong tổ thành tầng cây gỗ , cây cao đến 30 27
28. m, hỗn giao với Trám trắng (Canarium album), Máu chó (Knema conferta), Lòng mang (Pterospermum lancaefolium) v.v Tầng cây bụi thấp gồm có các loài Gordonia sp, Ardisia sp, Alchornea rugosa, Psychotria montana, Chloranthus sp, Antidesma, Strobilanthes v.v Tầng cỏ quyết gồm có các loài Panicum sp, Tectaria, Abacopteris, Scleria v.v Vũ Đức Minh còn gặp ưu hợp này tại Vũ Lễ ( Thái Nguyên ). Ở đây, Táu mật lá nhỏ mọc hỗn giao với Sến mật (Madhuca pasquieri), Trám đen (Canarium nigrum), Ràng ràng mít (Ormosia balansae), re (Cinnamomun sp.), kháo (Phoebe sp.), Ngát (Gironniera subacqualis), Lọng bàng (Dillennia heterosealpa), Bứa (Garcinia oblongifolia) v.v Tầng cây bụi gồm có các loài Ardisia conjugate, Psychotria montana, Phyllostachys sp, Melastoma sp, Annona sp v.v Tầng cỏ quyết có Tectaria quintaphylla, Selaginella rependa, Diplajium sp, Scleria herbacarpa v.v Cả hai ưu hợp này đều có Táu mật lá nhỏ tái sinh, cây cao đến 1 - 2m, cây mạ nhiều nhưng cây con và cây nhỡ ít . Loài cây này cũng chỉ chịu bóng trong giai đoạn còn nhỏ. Gỗ Táu mật lá nhỏ cứng bền được sử dụng trong các công trình xây dựng và đóng thuyền. Ưu hợp Vên vên (Anisoptera costata) Ưu hợp này xuất hiện trong kiểu rừng lá rộng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới vùng thấp. Việt Nam có hai loài vên vên (Anisoptera costata và Anisoptera glabra) đều thuộc họ Dầu. Chúng mọc hỗn giao với Dầu rái (Dipterocarpus alatus). Trong kiểu rừng kín lá rộng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới còn có nhiều ưu hợp cây họ Dầu thuộc kiểu phụ miền thực vật Malaixia - Indonesia nhưng chưa phát hiện được hết, cần nghiên cứu bổ sung. Kiểu phụ miền thực vật thân thuộc khu hệ thực vật Bắc Việt Nam - Nam Trung Hoa. Kiểu phụ miền này thường ở vùng thấp, ở miền Bắc dưới độ cao 700 m so với mực nước biển và trên đường đẳng nhiệt tháng lạnh nhất 20o C; ở miền Nam ở vùng thấp ẩm, dưới độ cao 1.000 m so với mực nước biển thuộc dãy Trường Sơn. Kiểu này bao gồm nhiều ưu hợp họ như : - Ưu hợp họ Re (Lauraceae) - Ưu hợp họ Dẻ (Fagaceae) - Ưu hợp họ Xoan (Meliaceae) - Ưu hợp họ Dâu tằm (Moraceae) - Ưu hợp họ Mộc lan (Magnoliaceae) - Ưu hợp họ Đậu (Leguminosae) - Ưu hợp họ Xoài (Anacardiaceae) - Ưu hợp họ Trám (Burseraceae) - Ưu hợp họ Bồ hòn (Sapindaceae) 28
29. - Ưu hợp họ Hồng xiêm (Sapotaceae) - v.v Tổ thành loài cây phần lớn là thường xanh có xen lẫn một số loài cây rụng lá, không có tầng vượt tán rõ rệt, cây có bạnh vè lớn. Tầng cây bụi thấp nhiều cây thuộc họ Cọ dừa (Palmaceae), họ phụ Tre nứa (Bambusoidae). Dây leo thân gỗ và thực vật phụ sinh (phong lan), môn ráy v.v có nhiều. Trần Ngũ Phương và Vũ Đức Minh (1970) cũng phát hiện hai loại hình thực vật khí hậu ở đai thấp dưới 300 m so với mực nước biển là ưu hợp Lim xanh (Erythrophoeum fordii Olive) từ đèo Ngang trở ra và ưu hợp gụ + huỷnh (Sindora cochinchinensis + Tarrietia javanica) từ đèo Ngang trở vào. Ở vành đai cao 300 - 700 m có ưu hợp Sến + Táu (Madhuca pasquieri + Hopea mollissima). Vành đai á nhiệt đới vùng núi có ưu hợp Dẻ (Castanopsis). Những ưu hợp họ trong kiểu phụ miền này còn có nhiều nhưng chưa phát hiện hết. Kiểu phụ thổ nhưỡng: Đây là kiểu thảm thực vật rừng phụ hình thành do điều kiện thổ nhưỡng quyết định, mặc dù có chung điều kiện khí hậu như các kiểu thảm thực vật khác. Kiểu phụ thổ nhưỡng kiệt nước trên núi đá vôi Hệ sinh thái rừng trên núi đá vôi là một thí dụ điển hình (xem mục 8.3.3). Kiểu phụ thổ nhưỡng úng nước mặn Hệ sinh thái rừng ngập mặn là một thí dụ điển hình (xem mục 8.3.6) 3.1.4. Tái sinh và diễn thế rừng Tác động của con người đến hệ sinh thái rừng rất đa dạng và phức tạp và ở những hình thức, mức độ khác nhau. Chính tác động này là nguyên nhân dẫn đến quá trình diễn thế thứ sinh và tạo nên những kiểu phụ thứ sinh nhân tác. Trong quá trình diễn thế thứ sinh đã hình thành nên nhiều ưu hợp khác nhau tuỳ theo hình thức, mức độ tác động của con người tiêu cực hay tích cực. a) Tác động phá hoại của con người: Sau nương rãy: - Ưu hợp Mỡ + Ràng ràng mít ( Manglietia conifera + Ormosis balansae) Ưu hợp này phân bố nhiều ở Tuyên Quang, Yên Bái, Hà Giang v.v Vùng này có chế độ khí hậu mưa nhiều và ẩm, đất còn tính chất đất rừng. Ở Bắc Quang (Hà Giang) đã từng xuất hiện tái sinh ràng ràng thành những quần thể rừng phục hồi sau nương rẫy gần như thuần loài. Mỡ và Ràng ràng mít là hai loài cây rừng ưa sáng nhưng có đời sống dài, đạt kích thước lớn. Đây là loài cây tiên phong định cư. Nếu được bảo vệ nghiêm ngặt có thể phục hồi lại rừng có giá trị kinh tế. - Ưu hợp hu đay + hu trâu + hu nâu + ba bét + ba soi + hu đen Ưu hợp này xuất hiện nhiều ở vùng khí hậu ẩm như Phú Thọ, Tuyên Quang, Yên Bái v.v Tái sinh nhiều loài cây ưa sáng hình thành nên những ưu hợp gần như thuần loài như hu đay (Trema angustifolia), Ba bét (Mallotus apelta), Hu đen (Commersonia echinata), hu nâu (Mallotus cochinchinensis ), hỗn giao với Ba soi (Macaranga denticulata). Ngoài ra, còn gặp tái sinh của các loài cây khác như Bồ đề (Styrax tonkinensis), Màng tang ( Litsea citrata), Trẩu 29
30. (Aleurites montana), Nứa lá to (Schizostachyum funghomii), Mỡ (Manglietia conifera), Lim xanh (Erythropheoum fordii Olive) v.v Những loài cây hu là loài cây ưa sáng, mọc nhanh, đời sống ngắn, chỉ là cây tiên phong tạm thời. Tuy nhiên, nếu được bảo vệ nghiêm ngặt thì dưới tán rừng sẽ xuất hiện tái sinh những loài cây chịu bóng, mọc chậm hơn và có giá trị kinh tế. Mỗi vùng có điều kiện sinh thái, khu hệ thực vật địa phương khác nhau nên tổ thành quần thể phục hồi sau nương rẫy cũng khác nhau. - Ưu hợp thân thảo Hình số 10. Đốt rừng làm 30
31. H×nh sè 11 . DiÔn thÕ thø sinh “ lo¹i Èm “cña th¶m thùc vËt nhiÖt ®íi vïng thÊp ë tØnh Yªn B¸i ( theo Th¸i V¨n Trõng ) Rõng kÝn th−êng xanh (dÎ ®¸, dÎ gai)+(re, mß,cµ lå)+( vµng Èm nhiÖt ®íi anh,rµng rµng)+(géi nÕp, géi n−íc, nguyªn sinh quyÕch)+ (mì, giæi)+tr¸m tr¾ng+chß n©u+lim xanh+sÕn mËt+t¸u l¸ nhá lim xanh+tr¸m bå ®Ò+lim xÑt+ Rõng kÝn c©y gç lín tr¾ng+rµng rµng rµng+tr¸m thø sinh th−êng xanh vµ rµng+mì+chÑo+( +re, kh¸o+ nöa rông l¸ dÎ ®¸,dÎ gai)+(re, dÎ ®¸, dÎ gai kh¸o)+chß n©u Rõng kÝn c©y gç thÊp mì + hu + bå ®Ò + hu + thø sinh th−êng xanh vµ ba soi + chÑo ba soi + lim xÑt nöa rông l¸ Rõng tre nøa nøa n¨m + hu + nøa tÐp + bå ®Ò xen c©y gç ba soi + giang Rõng tre nøa nøa n¨m + giang nøa tÐp + giang gÇy cá chÌ vÌ+cá Tr¶ng cá thø sinh cá lau + cá chÝt tranh §Êt Èm m¸t,cßn §Êt xãi mßn, mïn vµ t¬i xèp n«ng c¹n, kh« nãng, cøng chÆt 31
32. H×nh sè 12. DiÔn thÕ thø sinh “ lo¹i kh« “ cña th¶m thùc vËt rõng ë vïng BiÓn §éng, tØnh B¾c Giang vµ H÷u Lòng, tØnh L¹ng S¬n. ( theo Th¸i V¨n Trõng ) QUÇN HÖ X∙ HîP lim xanh Rõng kÝn th − êng xanh + sÕn mËt + t¸u l¸ nhá + dÎ gai + dÎ ®¸ + re + kh¸o lim xanh Rõng kÝn nöa rông l¸ + sau sau + re + kh¸o + dÎ gai + dÎ ®¸ sau sau Rõng kÝn rông l¸ + thµnh ng¹nh thµnh ng¹nh Rõng th−a rông l¸ + cá lµo + thÇu tÊu + cá tranh cá lµo + cá tranh + cá chÌ vÌ Tr¶ng c©y bôi + thÇu tÊu Tr¶ng cá thø sinh cá tranh cá chÌ vÌ 32
33. Ưu hợp thân thảo có nhiều như chuối rừng, lau, chít, chè vè v.v Đất ở ưu hợp chuối rừng còn ẩm nhưng ở ưu hợp lau, chít, chè vè thì đất đã thoái hoá sang trạng thái xấu hơn. + Sau khai thác rừng : - Ưu hợp Lim xanh + Trám trắng (Erythrophoeum fordii+ Canarium album) Ưu hợp này xuất hiện sau khai thác chọn ở những vùng có lim xanh phân bố. Chính những cây mẹ của thế hệ rừng cũ là nguồn hạt giống cho tái sinh rừng sau khai thác. Lim xanh là loài cây ưa sáng nhưng chịu bóng trong giai đoạn còn nhỏ. Sau khi khai thác, tán rừng bị phá vỡ tạo điều kiện cho tái sinh lim xanh và các loài cây khác sinh trưởng phát triển tham gia vào tổ thành của rừng. - Ưu hợp Nứa lá to (Schizostachyum funghomii) Ưu hợp này phân bố ở dọc theo các con sông lớn như sông Hồng, sông Mã, sông Chu, sông Chảy, sông Lô v.v Ưu hợp này có các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Phú Thọ, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh v.v Tầng cây gỗ còn sót lại sau khai thác là Lim xanh (Erythrophoeum fordii), Trám trắng (Canarium album), Ngát (Gironniera subaequalis), Chò nâu (Dipterocarpus tonkinensis) v.v Dưới tầng này là nứa phát triển dày đặc tạo thành tầng tán nứa liên tục có độ tàn che cao. Đây là nguyên nhân làm cho tái sinh của những loài cây gỗ rất khó khăn. Quần thể nứa ổn định trong thời gian dài vì khó có loài cây nào cạnh tranh được với nứa. Chỉ trong trường hợp nứa bị khuy thì quần thể rừng nứa mới được thay thế bằng một quần thể khác. - Ưu hợp Giang (Maclurochloa sp.) Ưu hợp này phân bố nhiều ở vùng ẩm. Thân không mọc thẳng đứng mà chồng chéo lên nhau làm cho rừng kín rậm rạp . Tái sinh của các loài cây gỗ rất khó khăn. Do vậy, quần thể rừng giang tồn tại trong một thời gian dài. Đất dưới rừng giang không tốt lắm nên nhân dân có kinh nghiệm là không đốt rừng giang làm nương. Những ưu hợp xuất hiện sau khai thác phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố. Đó là tổ thành của rừng trước khai thác, tổ thành loài cây khai thác, cường độ và luân kỳ khai thác, kĩ thuật khai thác và vận xuất v.v Do vậy, mỗi địa phương có thể xuất hiện nhiều ưu hợp sau khai thác khác nhau. b) Tác động tích cực của con người Đây là những kiểu phụ nuôi trồng nhân tạo. Con người trồng rừng mới như rừng thông, mỡ, bạch đàn, bồ đề, luồng, phi lao, đước v.v (xem chương Trồng rừng trong Cẩm nang ngành lâm nghiệp) 33
34. Hình số 13. Rừng trồng bạch đàn (E. urophylla), Tuyên Quang 34
35. Hình số 14. Voi rừng nhiệt đới Tây Nguyên, Việt nam Hình số 15. Hổ, động vật quí hiếm, trong rừng nhiệt đới Việt Nam 3.1.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học Hệ sinh thái rừng này phân bố rộng trên các tỉnh trung du và miền núi Việt Nam. Trữ lượng gỗ ở rừng nguyên sinh có thể đạt đến 400 - 500 m3/ ha, trong đó có nhiều loài gỗ quý nhiệt đới và là loài bản địa đặc hữu của Việt Nam có giá trị sử dụng cao như đinh, lim, sến, táu v.v và đặc biệt là có nhiều loài lâm sản ngoài gỗ có giá trị như dược liệu quý, nhiều loài cây cho nhựa và tinh dầu v.v Đây là đối tượng rừng khai thác trong nhiều năm qua và đã cung cấp một khối lượng lớn gỗ xây dựng, nguyên liệu công nghiệp chế biến lâm sản v.v cho nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên, do khai thác chạy theo kế hoạch trong thời kinh tế bao cấp, khai thác không đúng kĩ thuật, không bảo đảm tái sinh rừng nên diện tích và trữ lượng rừng đã bị suy giảm. Tỉ lệ rừng thứ sinh nghèo kiệt tăng lên. Trong những năm gần đây, ngành lâm nghiệp đã có chủ trương hạn chế lượng khai thác gỗ rừng tự nhiên, tiến tới "đóng cửa" rừng tự nhiên. Ngoài ra, nhiều khu rừng nguyên thuỷ nhiệt đới như Cúc Phương (Ninh Bình), Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình), Bạch Mã (Thừa Thiên - Huế), Cát Tiên (Đồng Nai) v.v đã , đang và sẽ mang lại nguồn thu nhập lớn từ du lịch sinh thái. Hệ sinh thái rừng này phân bố ở hầu hết các vùng đầu nguồn của các con sông lớn ở Việt Nam. Đây là kiểu hệ sinh thái rừng nhiệt đới điển hình được đặc trưng bởi rừng lá rộng thường xanh hỗn giao phức tạp nhiều tầng tán. Có thể coi những đặc trưng này là mô hình chuẩn đáp ứng tối ưu cho yêu cầu phòng hộ đầu nguồn ở miền núi và trung du. Trên thực tế, kiểu hệ sinh thái rừng này đã và đang giữ vai trò cực kì quan trọng cho việc nuôi dưỡng nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, hạn chế lũ lụt cho cả vùng đồng bằng, đô thị và ven biển Việt Nam. Hệ sinh thái rừng nhiệt đới này có tính đa dạng sinh học cao cả về đa dạng nguồn gen, đa dạng loài và đa dạng hệ sinh thái. Trong hệ sinh thái này có nhiều loài thực vật động vật rừng quý hiếm, có loài đang bị đe doạ diệt chủng cần được bảo tồn nghiêm ngặt và phát triển. Đây là đối 35
36. tượng nghiên cứu khoa học của các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên và nhiều cơ quan nghiên cứu trong và ngoài ngành lâm nghiệp. Dưới tấm màn xanh của những hệ sinh thái rừng nhiệt đới này vẫn còn chứa đựng biết bao điều bí ẩn mà các nhà lâm sinh học Việt Nam chưa phát hiện được. 3.2. Hệ sinh thái rừng kín nửa rụng lá ẩm nhiệt đới 3.2.1. Phân bố Hệ sinh thái rừng này phân bố ở Quảng Ninh, Bắc Giang, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Phú Thọ, Yên Bái, Sơn La, Lai Châu, Thanh Hoá, Nghệ An, Tây Nguyên, miền đông Nam Bộ v.v Phân bố theo độ cao so với mực nước biển : Ở miền Bắc : dưới 700 m Ở miền Nam : dưới 1.000 m 3.2.2. Điều kiện sinh thái - Khí hậu: Nhiệt độ không khí trung bình hàng năm 20o - 25o C Nhiệt độ không khí trung bình tháng lạnh nhất 15o - 20oC Lượng mưa trung bình hàng năm 1.200 - 2.500 m Chỉ số khô hạn (1-3) - (0-1) - (0) Mùa hạn kéo dài từ 1 - 3 tháng với lượng mưa dưới 50 mm và một tháng có lượng mưa dưới 25 mm. Độ ẩm trung bình thấp nhất trên 85% - Đất: Đá mẹ: phiến thạch, sa thạch, sa diệp thạch, badan, phù sa cổ, kể cả đất đá vôi hung đỏ, đất nâu đen v.v Đất đỏ vàng Feralit, tầng đất dày 3.2.3. Cấu trúc rừng a) Tầng thứ Cấu trúc tầng thứ gồm 3 tầng cây gỗ (A1 , A2 , A3). Điển hình là hai loài cây rụng lá : Săng lẻ (Lagerstroemia tomentosa ) và Sau sau (Liquidambar formosana). Ngoài ra còn có các loài cây thuộc họ Dipterocarpaceae, Meliaceae, Leguminosae, Datiscaceae, Moraceae, Anacardiaceae, Combretaceae, Lauraceae, Burseraceae, Sapindaceae v.v Chiều cao quần thể đạt đến 40 m. Nhiều loài cây có bạnh vè. Tầng dưới tán và tầng cây bụi thưa. Tầng thảm tươi rậm rạp có các loài quyết (Pteridophyta) và cây họ Dừa (Palmae) b) Cấu trúc tổ thành loài thực vật, các kiểu phụ và ưu hợp Các kiểu phụ miền 36
37. Kiểu phụ miền thực vật thân thuộc với khu hệ Malaixia - Inđônêxia và khu hệ Ấn Độ - Myanma . Kiểu phụ này phát hiện ở Mường Xén, Con Cuông (Nghệ An), điển hình là cây Săng lẻ (Lagerstroemia tomentosa) mọc hỗn giao với Lim xanh (Erythrophoeum fordii), Lim xẹt (Peltophorum tonkinensis), Sến mật (Madhuca pasquieri) Đặc trưng cơ bản của hệ sinh thái này là số cá thể rụng lá phải có từ 25 - 75% so với tổng số cá thể trong quần thể. Ngoài hai loài cây rụng lá điển hình là Săng lẻ (Lagerstroemia tomentosa) ở tây bắc Nghệ An và Sau sau (Liquidamba formosana) ở Biển Động, Bắc Giang. Ngoài ra còn có nhiều Hình số 16. Hệ sinh thái rừng hỗn giao nhiệt đới miền núi ảnh: VNTTX - Tuấn Hải loài cây rụng lá khác như các loài dẻ (Quercus acutissima, Quercus serrata, Quercus griffithii), Bồ đề (Styrax tonkinensis), Xoan ta (Melia azedarach), Lim xẹt ( Peltophorum tonkinensis ) Có quần thể tổ thành loài cây rụng lá gần như thuần loài như Săng lẻ (Lagerstroemia tomentosa) ở Con Cuông (Nghệ An), Sau sau (Liquidamba formosana ) ở Hữu Lũng (Lạng Sơn) và Biển Động (Hà Bắc) Khu hệ thực vật Việt Nam có nhiều loài cây rụng lá thuộc các họ Dipterocarpaceae, Leguminosae, Combretaceae, Datiscaceae, Sterculiaceae, Anacardiaceae, Meliaceae, Sapindaceae, Bignoniaceae, Ulmaceae, Moraceae, Verbenaceae Điều dễ nhận biết là một số loài cây rụng lá tham gia vào quá trình diễn thế phục hồi rừng sau nương rãy như Bồ đề (Stryrax tonkinensis) ở Phú Thọ, Tuyên Quang và Sau sau (Liquidamba formosana) ở Hữu Lũng (Lạng Sơn) và Biển Động (Hà Bắc) Trong hệ sinh thái rừng này, những loài cây rụng lá còn mọc hỗn giao với các loài cây thường xanh khác thuộc các họ Lauraceae, Burseraceae, Meliaceae, Moraceae, Sapindaceae Kiểu phụ miền thực vật thân thuộc với khu hệ bản địa Bắc Việt Nam - Nam Trung Hoa và khu hệ di cư Ấn Độ - Myanma Kiểu phụ miền này có các loài cây rụng lá thuộc các họ Meliaceae, Sapindaceae, Leguminosae, Anacardiaceae, Burseraceae, Verbenaceae Những loài này rụng lá dần dần và kéo dài trong suốt mùa khô hạn. Điều đáng chú ý là nguyên nhân rụng lá của một số loài cây trong hệ sinh thái rừng này không chỉ là do khí hậu. Khi rừng bị khai thác nhiều lần hoặc rừng phục hồi 37
38. trên đất đang thoái hoá có tầng đá ong ngăn cách với mực nước ngầm thì hạn đất đã làm cho một số loài cây có phản ứng rụng lá trong mùa khô hạn. Các kiểu phụ thổ nhưỡng Kiểu phụ thổ nhưỡng kiệt nước trên núi đá vôi Hệ sinh thái rừng trên núi đá vôi là một thí dụ điển hình (xem mục 8.3.3). Kiểu phụ thổ nhưỡng úng nước mặn Hệ sinh thái rừng ngập mặn là một thí dụ điển hình (xem mục 8.3.6) 3.2.4. Tái sinh và diễn thế rừng Diễn thế thứ sinh của hệ sinh thái này hình thành dưới tác động của con người như phục hồi rừng nương rãy, sau khai thác và trồng lại rừng mới. Các ưu hợp trình bày dưới đây là kiểu phụ thứ sinh nhân tác. - Tác động phá hoại của con người: Sau nương rãy: - Ưu hợp Mỡ + Bồ đề + Xoan ta Ưu hợp này hình thành sau nương rãy. Rừng phục hồi ban đầu là tái sinh của loài cây tiên phong ưa sáng, điển hình nhất là loài cây bồ đề rụng lá. Có nơi hình thành nên rừng bồ đề ( Styrax tonkinensis ) tự nhiên gần như thuần loài như ở Phú Thọ, Tuyên Quang, Yên Bái Các dân tộc miền núi ở tỉnh Hoà Bình có kinh nghiệm gieo hạt Xoan ta (Melia azederach) trên nương rãy, sau đó đốt nương để kích thích hạt xoan nẩy mầm. Ngoài ra còn có Mỡ (Manglietia glauca) cũng tham gia vào tổ thành rừng phục hồi sau nương rãy và là loài cây tiên phong định vị, có khả năng tồn tại lâu dài trong đời sống của quần thể. - Ưu hợp nứa (Shizostachyum funghomii ) Ưu hợp này hình thành trên nương rãy lâu năm, đất đã bị thoái hoá. Tuỳ theo mức độ đất thoái hoá mà quần thể nứa phục hồi có đường kính cây khác nhau. Đất càng xấu thì đường kính nứa càng nhỏ và trở thành nứa tép. Trong quá trình phục hồi rừng có thể có một số loài cây tái sinh chịu hạn hơn xuất hiện như giang (Maclurochloa), sặt (Arundinaria sp.), trúc (Phyllostachys sp.), vầu (Acidosasa sp.) Do đặc thù tái sinh thân ngầm nên quần thể nứa ổn định trong một thời gian tương đối dài. Khi nào nứa bị khuy thì sẽ xuất hiện diễn thế mới tuỳ theo điều kiện cụ thể của từng địa phương. - Ưu hợp Hu đay + Bồ đề (Trema angustifolia + Styrax tonkinensis) Ưu hợp này hình thành sau nương rãy, phân bố ở vùng khí hậu ẩm, có nơi phục hồi thành rừng Bồ đề (Styrax tonkinensis) gần như thuần loài. Ban đầu những loài cây tiên phong ưa sáng như Hu đay (Trema angustifolia), Ba bét (Mallotus apelta), Hu nâu (Mallotus cochinchinensis) xuất hiện cùng với loài cây rụng lá điển hình là loài bồ đề. Bồ đề là loài cây ưa sáng nhưng có đời sống dài hơn các loài hu, ở nhiều địa phương đã hình thành nên những quần thể rừng bồ đề phục hồi gần như thuần loài đều tuổi. Quần thể rừng tiên phong này chỉ có tính chất tạm thời vì cấu trúc rừng thuần loài, đều tuổi, một tầng, rụng lá, tán thưa không thích hợp với điều kiện nhiệt đới mưa nhiều, đất dốc. Lượng đất xói mòn trong quần thể này cao nên không thể ổn định lâu dài. Xu hướng diễn thế của quần thể sẽ diễn ra theo hai chiều hướng sau đây: Nếu bảo vệ rừng tốt thì dưới tán rừng sẽ xuất hiện tái sinh của những loài cây chịu bóng thuộc các họ Caesalpinaceae, Lauraceae, Fagaceae, Meliaceae v.v Thế hệ cây tái sinh này sẽ 38
39. thay thế rừng bồ đề và có khả năng hồi nguyên lại trạng thái rừng ban đầu tổ thành bởi những loài cây có giá trị kinh tế và phòng hộ. Đây là quá trình diễn thế tiến hoá, cấu trúc rừng ngày càng phức tạp cả về tổ thành loài cây và tầng thứ. Nếu rừng phục hồi không được bảo vệ thì sẽ tiếp tục quá trình diễn thế thoái hoá, các loài tre nứa xâm nhập vào thành phần quần thể, chiếm ưu thế hoặc gần như thuần loài ổn định hoặc diễn thế thành trảng cây bụi, trảng cỏ thứ sinh như chít (Thysanolaena maxima), chè vè (Miscanthus sinensis) Những ưu hợp thuộc loại này cần được coi là đối tượng khoanh nuôi rừng, nếu không đủ tái sinh của những loài cây mục đích thì cần trồng dặm bổ sung thêm những loài cây bản địa có giá trị. Sau khai thác rừng - Ưu hợp Lim xanh + Lim xẹt (Erythrophoeum fordii +Peltophorum tonkinensis) Ưu hợp này hình thành sau khai thác chọn, phân bố ở Biển Động, An Châu (Bắc Giang ), Như Xuân ( Thanh Hoá ), Quỳ Châu ( Nghệ An ) v.v Nguồn gốc ban đầu của ưu hợp này là rừng hỗn loài lá rộng có lim xanh tham gia vào tổ thành quần thể. Ngoài ra còn có các loài cây khác như trám (Canarium copalierum), Ràng ràng mít (Ormosia balansae), Lim xẹt (Peltophorum tonkinensis), các loại dẻ (Lithocarpus sp, Castanopsis sp), các loài re (Cinnamomum, Phoebe), Mí (Lysidice rhodostegia), Ngát (Gironniera subaequalis), Bứa (Garcinia bonii) Nếu được bảo vệ và nuôi dưỡng lâu dài, ưu hợp này có khả năng phục hồi lại trạng thái rừng ban đầu. Nếu tiếp tục bị khai thác, đất bị thoái hoá có kết vón đá ong sẽ làm tăng tỉ lệ loài cây rụng lá trong quần thể. - Ưu hợp Sau sau + Lim xanh (Liquidamba formosana + Erythrophoeum fordii) Ưu hợp này được phát hiện ở Hữu Lũng (Lạng Sơn), Biển Động, An Châu (Bắc Giang) Có thể coi đây là một trong những vùng trung tâm phân bố của Lim xanh (Erythrophoeum fordii Olive) ở Việt Nam. Trong những năm 60 của thế kỉ 20, nơi đây đã từng có những cánh rừng Lim xanh tự nhiên gần như thuần loài, đường kính to đến 1 - 1,2 m (Phùng Ngọc Lan, 1962). Rất tiếc là con người đã xoá đi những "di sản thiên nhiên" quý báu của thảm thực vật cổ xưa. Nguồn gốc của ưu hợp này là rừng hỗn giao lá rộng thường xanh. Qua khai thác nhiều lần biến thành trảng cây bụi, trảng cỏ guột. Tại đây, bắt đầu xuất hiện những loài cây có khả năng chống lửa cao như Hoắc quang (Wendlandia paniculata), Thầu tấu ( Aporosa sp), sau đó là tái sinh Sau sau (Liquidamba formosana) và hình thành nên quần thể rừng sau sau thuần loài, một loài cây rụng lá điển hình ở vùng Đông Bắc Việt Nam. Sau sau là loài cây ưa sáng, tán thưa, độ tàn che của rừng khoảng 0,4 - 0,5 rất thích hợp cho tái sinh của loài lim xanh. Một thế hệ cây Lim xanh mới được hình thành dưới tán rừng sau sau và tham gia vào tổ thành của rừng sau này. Ngoài ra, còn có các loài cây hỗn giao lá rộng khác như 39
40. Hình số 18. Khai thác phá hoại rừng 40
41. H×nh sè 19. DiÔn thÕ rõng kiÓu phô khÝ hËu dÎ gai ( Castanopsis sp ) ë huyÖn Th¹ch An, tØnh Cao B»ng. ( theo TrÇn Ngò Ph−¬ng ) KiÓu phô khÝ hËu dÎ gai Castanopsis sp c¸ng lß - kh¸o – bå ®Ò – sau sau m¾c niÔng KiÓu phô thø sinh tù nhiªn vèi thuèc tr¶ng cá c©y bôi tr¶ng cá KiÓu phô thæ nh−ìng thø sinh nh©n t¸c 41
42. H×nh sè 20. DiÔn thÕ rõng vïng H÷u Lòng – s«ng Th−¬ng, tØnh L¹ng S¬n ( theo TrÇn Ngò Ph−¬ng ) KiÓu phô nguyªn sinh hay phôc håi lim xanh lim xanh + dÎ gai sau sau KiÓu phô phøc t¹p tr¶ng c©y gç tr¶ng c©y bôi tr¶ng cá kháo (Phoebe sp.), re (Cinnamomum sp.), dẻ gai (Castanopsis sp.), dẻ đá (Lithocarpus sp.) Những ưu hợp hình thành sau khai thác chọn cần phải được "đóng cửa rừng", nuôi dưỡng để rừng phục hồi lại trạng thái rừng ban đầu. b) Tác động tích cực của con người Con người tác động đến kiểu hệ sinh thái rừng này thông qua trồng rừng mới như mỡ, bồ đề, bạch đàn, thông v.v Ngoài ra còn tiến hành tra dặm làm giầu rừng bằng những loài cây bản địa có giá trị kinh tế ( xem mục 14. Trồng rừng. Cẩm nang lâm nghiệp ) 3.2.5. Ý nghĩa kinh tế, phòng hộ và khoa học Hệ sinh thái rừng này phân bố tương đối rộng trên lãnh thổ Việt Nam và nằm trong vành đai núi thấp thuộc đối tượng tác động của ngành lâm nghiệp. Trữ lượng rừng nguyên sinh có thể đạt đến 300 - 400 m3 / ha. Tổ thành rừng có nhiều loài cây rừng nhiệt đới có giá trị trong đó có nhiều loài cây bản địa đặc hữu của Việt Nam, có nhiều loại thực vật, động vật rừng quý hiếm và lâm sản nhiệt đới ngoài gỗ lớn như dược liệu quý, nhiều loài cây cho tinh dầu, nhựa, chất béo, ta nanh v.v Đây cũng là đối tượng rừng khai thác gỗ xây dựng và cung cấp nguyên liệu cho công 42
43. nghiệp chế biến lâm sản, đặc biệt là nguyên liệu cho công nghiệp giấy sợi. Tuy nhiên, trải qua khai thác nhiều lần, phần lớn rừng hiện còn là rừng thứ sinh nghèo nên cần phải được xúc tiến tái sinh, nuôi dưỡng phục hồi rừng. Hệ sinh thái rừng này phân bố chủ yếu ở miền núi và trung du. Sự tồn tại của hệ sinh thái rừng này giữ vai trò cực kì quan trọng trong việc phòng hộ đầu nguồn, nuôi dưỡng nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, hạn chế lũ lụt cho cả vùng đồng bằng, đô thị và vùng ven biển. Hệ sinh thái rừng này cũng có tính đa dạng sinh học cao. Có nhiều thực vật và động vật rừng quý hiếm có nguy cơ tuyệt chủng. Nhiều vấn đề khoa học như quy luật tái sinh, diễn thế rừng, quy luật sinh trưởng của cây rừng và rừng nhiệt đới v.v đang chờ đợi các nhà khoa học nghiên cứu. 3.3. Hệ sinh thái rừng lá rộng thường xanh trên núi đá vôi 3.3.1. Phân bố Diện tích rừng núi đá (chủ yếu là núi đá vôi) ở Việt Nam có 1.152.200 ha, trong đó diện tích rừng che phủ 396.200 ha (34,45%),(theo Viện Điều tra Quy hoạch rừng, 1999). Núi đá vôi phân bố trong 24 tỉnh và thành phố nhưng chủ yếu tập trung ở các tỉnh phía Bắc và Bắc Trung Bộ. Các tỉnh có núi đá vôi là: Điện Biên, Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hải Phòng, Ninh Bình, Thanh Hóa, Thái Nguyên, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình. Nguyễn Huy Phồn và cộng sự (1999) đã phân vùng núi đá vôi thành 5 vùng như sau : - Vùng Cao Bằng - Lạng Sơn - Vùng Tuyên Quang - Hà Giang - Vùng Tây Bắc - Tây Hoà Bình - Thanh Hoá - Vùng Trường Sơn Bắc - Vùng quần đảo Phân bố theo vĩ độ: từ Hà Tiên đến Cao Bằng (23o B), chủ yếu từ Quảng Bình (17o B) trở ra. Phân bố theo đai độ cao từ vài chục mét lên đến 1.200 m so với mực nước biển. 3.3.2. Điều kiện sinh thái Khí hậu: ngoài chế độ khí hậu chung của khu vực, do địa hình vùng núi đá vôi phức tạp nên có những đặc điểm khác biệt và tạo nên những tiểu vùng vi khí hậu. Đây là một qui luật phi địa đới, đặc trưng cho hệ sinh thái nhạy cảm trên núi đá vôi ở Việt Nam. Nhiệt độ không khí trung bình năm khoảng 20oC. Về tổng thể, nhiệt độ trung bình tháng cao nhất của vùng núi đá vôi Việt Nam là tháng 6 và tháng 7, trong khi đó tháng lạnh nhất là tháng 12 và tháng 1. Chế độ mưa và độ ẩm: theo đai độ cao thì vùng núi đá vôi của Việt Nam có những chế độ mưa khác nhau, ở đó, đai thấp có chế độ mưa ẩm với lượng mưa trung bình năm từ 1200 - 2500mm, độ ẩm không khí trung bình 85%. Hiện nay chưa có số liệu khí hậu ở vành đai núi cao. Thổ nhưỡng: ở đai thấp, khu vực núi đá hình thành trên nền đá mẹ là đá vôi mà thành phần cơ giới nặng là đất đỏ hung (terra rossa) nhiệt đới. Địa chất đai cao của khu vực núi đá vôi 43
44. cũng giống như ở đai thấp đó là đá đỏ hung (terra rossa) nhiệt đới nhưng phong hóa trên đá vôi và đôlômít. Ở những nơi có hiện tượng xói mòn xảy ra, thành phần thổ nhưỡng là đất đen xương xẩu trên núi đá vôi (rendzina). 44
45. 3.3.3. Cấu trúc tổ thành thực vật Tổng quát về khu hệ thực vật rừng trên núi đá vôi ở Việt Nam: Hệ thực vật vùng núi đá vôi mang tính chất pha trộn của nhiều luồng thực vật nhưng đặc trưng cơ bản là luồng thực vật bản địa Bắc Việt Nam - Nam Trung Hoa, đồng thời cũng chịu nhiều ảnh hưởng của các luồng thực vật khác. Thảm thực vật trên núi đá vôi Việt Nam phân bố không liên tục tập trung ở vành đai 300 - 1200m so với mặt nước biển. Hệ thống thảm thực vật núi đá vôi phân bố theo độ cao như sau: a) Đai thấp dưới 700m: Thảm thực vật trên núi đá vôi: Thảm thực vật ít bị tác động: Rừng kín thường xanh chân núi đá vôi Rừng kín thường xanh sườn núi đá vôi Rừng kín thường xanh đỉnh núi đá vôi Thảm thực vật bị tác động: Rừng thứ sinh thường xanh núi đá vôi Trảng bụi và trảng cỏ thường xanh núi đá vôi Thảm thực vật trên đất phi đá vôi: xen giữa các núi đá vôi: Rừng thường xanh trên đất phi đá vôi Trảng cây bụi và trảng cỏ thung lũng núi đá bán ngập nước và ngập nước b) Đai cao trên 700m: Thảm thực vật trên đất đá vôi: Thảm thực vật ít bị tác động: Rừng cây lá rộng thường xanh thung lũng và chân núi đá vôi Rừng cây lá rộng thường xanh sườn núi đá vôi Rừng hỗn giao cây lá rộng lá kim núi đá vôi Rừng lùn cây lá rộng đỉnh núi đá vôi Thảm bị tác động (thảm thực vật nhân tác): Rừng thứ sinh núi đá vôi Trảng cây bụi trên núi đá vôi Thảm thực vật quanh hồ Caxtơ: Thảm thực vật nhân tác A. Rừng núi đá vôi ở đai thấp dưới 700 m Phần lớn diện tích rừng núi đá vôi của khu vực miền Trung ở đai độ cao dưới 700 m, trừ phần phía tây Nghệ An giáp biên giới Việt Lào. Ở miền Bắc, rừng núi đá vôi thuộc đai thấp, có vùng phân bố rộng ở khu vực Đông Bắc và phần giáp ranh giữa Tây Bắc và đồng bằng Bắc Bộ, 45
46. các đảo đá vôi của vịnh Bắc Bộ. Ở miền Nam (Hà Tiên), núi đá vôi chỉ giới hạn ở một vài khối núi lẻ tẻ, thưa thớt, mọc lên như những hòn đảo, vì thế trong phần này chỉ tập trung mô tả thảm thực vật núi đá vôi ở miền Bắc là chính. a) Hệ sinh thái rừng kín thường xanh chân núi đá vôi: Cấu trúc rừng phức tạp, có 5 tầng: - Tầng vượt tán (A1): Cây cao trên 40 m thuộc các họ: Leguminosae hay Combretaceae, Dipterocarpaceae và các loài phổ biến, đặc trưng cho tầng này như: sấu (Dracontomelum duperreanum), thung (Tetrameles nudiflora), sâng (Pometia pinnata), chò nhai ( Anogeissus acuminata). - Tầng ưu thế sinh thái (A2): gồm những cây gỗ cao từ 20 đến 30m, thân thẳng, tán tròn giao nhau làm nên tán rừng liên tục. Các họ có nhiều loài Hình số 21. Rừng thường xanh sườn và đỉnh núi đá vôi đai thấp, Hữu Liên, Lạng Sơn. ảnh : Nguyễn Nghĩa Thìn cây trong tầng này là: Fagaceae, Lauceae, Caesalpiniaceae, Mimosaceae, Fabaceae, Sapindaceae, Magnoliaceae, Meliaceae và các loài Hopea siamensis, Knema sp, Hopea sp. - Tầng dưới tán (A3): gồm những cây cao dưới 15 m, mọc rải rác thuộc các họ: Clusiaceae, Ulmaceae, Annonaceae cùng với Hydnocarpus sp., Sterculia sp., Pterospermum sp., Baccaurea ramiflora và các loài đặc trưng có thể tìm thấy như ruối ô rô (Streblus ilicifolius), mạy tèo (Streblus macrophyllus) v.v 46
47. - Tầng bụi (B): gồm những cây bụi, gỗ nhỏ cao dưới 8 m thuộc các họ : Apocynaceae, Rubiaceae, Melastomataceae, Araliaceae, Euphorbiaceae, Acanthaceae v.v - Tầng thảm tươi (C): gồm các cây thân thảo thấp (dưới 2 m) thuộc các họ: Araceae, Acanthaceae, Urticaceae, Zingiberaceae, Begoniaceae, Convallariaceae v.v - Thực vật ngoại tầng gồm dây leo thuộc các họ: Vitaceae, Fabaceae, Connaraceae và các cây bì sinh, kí sinh thuộc Orchidaceae, Pteridaceae, Araceae, Loranthaceae Đây là kiểu thảm thực vật nguyên sinh mà điển hình là rừng thung lũng núi đá vôi ở Cúc Phương ( Ninh Bình ). Một số ưu hợp có các loài cây đại diện như sau: - Annamocarya chinensis, Dracontmelum duperreanum, Bischofia javanica, Saraca dives, Saraca indica v.v - Castanopsis symetri, Cryptocaria impressa, Elaeocarpus vigueri, Nephelium chryseum, Streblus macrophyllus v.v - Xerospermum dongnaiensis, Heritiera cucphuongenesis, Heritiera macrophylla, Clausena excavata, Streblus macrophyllus, Micromelum falcatum v.v Có nhiều loài cây trong các ưu hợp của kiểu rừng này có giá trị kinh tế cao như: chò chỉ (Parashorea sinensis), chò xanh (Terminalia myriocarpa), nghiến (Burretiodendron tonkinensis), trai (Garcinia fagraeoides), đinh (Markhamia stipularis), đinh thối (Fernandoa spp), vàng kiềng (Nauclea purpurea) v.v b) Rừng thường xanh sườn núi đá vôi: Cấu trúc rừng đá vôi ở sườn núi khác hẳn với đỉnh núi về thành phần loài cây và ngoại mạo. Rừng thường có 3 tầng: không có tầng A1, 2 tầng cây gỗ là A2 , A3 và 1 tầng thảm tươi. Tầng A2 : thành phần loài cây đơn điệu gồm có: ruối ô rô (Streblus ilicifolius), mạy tèo (Streblus macrophyllus), quất hồng bì (Clausena lansium), lòng tong (Walsura sp.), Arytera sp, sếu (Celtis sp.), trai (Garcinia fagraeoides), Phoebe sp, lát (Chukrasia tabularis), táo vòng Drypetes perreticulata), an phong (Alphonsea sp.), mại liễu (Miliuisa balansae), cơm rượu (Glycosmis sp.- ), thị (Diospyros sp.), búng báng (Arenga pinnata), máu chó (Knema sp.), cách hoa (Cleistanthus sumatranus), nhọc (Polyalthia sp.), bình linh (Vitex sp.), gội (Aglaia gigantea), dâu da xoan (Spondias lakonensis) v.v - Tầng A3: gồm các loài cây gỗ nhỏ chịu bóng và cây gỗ tái sinh của tầng trên như cơm nguội (Ardisia spp), mân mây (Suregada glomerulata), găng (Randia sp.), Sapindus sp, lấu (Psychotria spp), xú hương (Lasianthus spp) v.v - Tầng C: gồm có các loài cây quyển bá (Selaginella spp), sa nhân (Amomum sp), các loài dương xỉ Tectaria sp, Pteris spp, Colysis spp , thu hải đường (Begonia spp ), bóng nước (Impatiens spp), cao cẳng (Ophiopogon spp), nưa (Arisaema sp), Amorphophalus sp, chooc đá vôi (Arisaema sp), han (Laportea spp) v.v - Dây leo và bì sinh: có các loài dây leo thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae), Dây khế rừng (Connaraceae) và các loài xoài lửa ( Pergia sarmentosa), qua lâu (Trichosanthes sp ) và các loài bì sinh thuộc họ Phong lan (Orchidaceae), tầm gửi (Loranthus spp), dương xỉ (Asplenium nidus, Psendodrynaria oronans ) v.v c) Rừng kín thường xanh đỉnh núi đá vôi: Cấu trúc rừng đơn giản thường chỉ 1 đến 2 tầng cây gỗ. Tầng trên gồm những cây cao từ 8 - 15m như Schefflera spp., Memecylon sp., Sinosideroxylon sp., Boniodendron sp., Pistasia sp., 47
48. cánh kiến (Mallotus philippensis) v.v Thực vật tầng thấp là những loài cây bụi như Melastoma spp., Syzygium spp v.v và đôi khi có sự xuất hiện của tre nứa (Sasa japonica) làm thành rừng hỗn giao tre nứa trên đỉnh núi đá vôi thấp. Thảm tươi ở đây thông thường vẫn là các loài đặc trưng cho núi đá vôi, như dương xỉ: Dryopteris, Colysis, Tectaria v.v , quyển bá (Selaginella spp), riềng (Alpinia spp), thu hải đường (Begonia spp), bóng nước (Impatiens spp), thuốc bỏng (Kalanchoe sp.), v.v Thực vật ngoại tầng có các loài cây thuộc họ Phong lan (Orchidaceae), tầm gửi (Loranthus spp), dây leo như Jasminum sp., mảnh bát (Coccinia grandis), đại hái (Hodgsonia macrocarpa) v.v d) Rừng thứ sinh thường xanh núi đá vôi: Rừng này là hậu quả thoái hoá của rừng giầu trước đây sau khi bị tác động của con người như khai thác nhất là khai thác gỗ nghiến làm thớt, khai thác đá v.v Độ tàn che của rừng thấp. Cấu trúc tầng thứ của rừng như sau: - Tầng A1: chiếm ưu thế là các loài nghiến (Burretiodendron tonkinensis) , sếu (Celtis timorensis), táo vòng (Drypetes perreticulata) có chiều cao tới 30m, mã rạng tai (Macaranga auricalata ), cui lá to (Heritiera macrophylla), đinh vàng (Fernandoa bracteata). ở những nơi ẩm như khe suối thì xuất hiện loài phay (Duabanga grandiflora) với thân cao lớn. - Tầng A2: Đây là tầng cây gỗ cao 15 - 20 m, gồm các loài ở tầng A1 và mạy tèo, ruối ô rô, vỏ dụt (Hymenodictyon excelsum), táu lá nhỏ (Vatica diospyroides), thành ngạnh (Cratoxylum formosum), bồ đề (Styrax tonkinensis) v.v - Tầng A3: Tầng này có các loài cây ưu thế như: ruối ô rô, mạy tèo, nhọc (Polyalthia sp), Diospyros spp, mại liễu (Miliusa sp), an phong( Alphonea sp), bùng bục (Mallotus sp ), mã rạng tai (Macaranga auricalata), chiều cao tầng này chỉ từ 6 - 15 m. Tầng dưới tán thưa thớt, gồm các loài cây gỗ nhỏ và cây tái sinh của các loài cây như trơn trà (Eurya dictichophylla), cánh kiến (Mallotus philippensis), ba chạc (Euodia lepta), dung (Symplocos sp), sung (Ficus tinctoria), re (Cinnamomum sp), Pterospermum sp v.v - Tầng cây bụi, thảm tươi và dây leo có các loài cây ưu thế như: lấu (Psychotria spp), xú hương (Lasianthus sp.), dang dành (Gardenia sp.), mua (Melastoma spp), me (Phyllanthus sp), cỏ lào (Chromolaena odorata), móc mèo (Caesalpinia cucullata ), móng bò (Bauhinia spp ), lài (Jasminum nervosum ), gắm núi (Gnetum montanum ), dây dầu giun (Quisqualis indica), dây chùm sao (Combretum sp.) v.v Trong kiểu này, sự xuất hiện hay không xuất hiện của các loài ưa sáng mọc nhanh là thể hiện rừng phát triển từ đất thoái hóa sau nương rẫy hay sau khai thác chọn. Đại diện cho kiểu thứ nhất là các loài bụp bạc, mã rạng tai, còn đại diện cho kiểu thứ hai là các loài ruối ô rô, mạy tèo. ở những nơi ẩm còn xuất hiện những quần thụ vầu (Indosasa amabilis ), mai (Dendrocalamus giganteus) e) Trảng bụi và trảng cỏ thường xanh trên núi đá vôi : Trên đất đá vôi, trảng cây bụi và trảng cỏ cũng được hình thành do sự thoái hóa của rừng. Tại đó, chít (Thysanolaena maxima ), cỏ lào (Chromolaene odorata ) và bụp bạc (Mallotus paniculatus) chiếm ưu thế hoàn toàn những sinh cảnh thuộc sườn núi và sát chân núi. Trên những bãi rộng của các thung lũng, cỏ lào, cỏ tranh cùng với những cây bụi và cây gỗ nhỏ như: dướng, bồ đề (Styrax tonkinensis), thôi chanh (Euodia meliaefolia), mua (Melastoma spp), sầm (Memecylon spp), lau (Saccharum spontaneum), găng (Randia spinosa), bồ cu vẽ (Breynia 48
49. fruticosa), đơn buốt (Bidens pilosa), Solanum torvum v.v cùng với nhiều loài thuộc họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), Dương xỉ. Dây leo phổ biến là các loài cây thuộc họ Khoai lang (Convolvulaceae), họ Bầu bí ( Cucurbitaceae), họ Bàng (Combretaceae ), họ Nho (Vitaceae) và các loài bàm bàm (Entada sp.), xương trăn (Platea latifolia ), dây (Iodes cirrhoza), Pegia sarmantosa v.v f) Thảm thực vật thường xanh trên đất phi đá vôi: Thảm thực vật này phân bố ở những thung lũng xen kẽ giữa các khối núi đá trên đất thoát nước. Tầng A1 chủ yếu là chò xanh, xé da voi (Dysoxylum cochinchinensis), thung, chò chỉ, chò nâu v.v Tầng A2 có các loài cây ưu thế như: sấu, vù hương (Cinnamomum balansae), đinh, đinh vàng, đing thối, trai lý, chò nhai v.v Tầng A3 có các loài thuộc họ Giẻ (Fagaceae), re (Cinnamomum sp.), thị (Diospyros sp.) Ở những nơi đất thoát nước chậm hoặc bán ngập nước thì có các loài cây ưa ẩm phát triển rất tốt tạo thành những quần xã ưu thế có mật độ cao, như quần xã gáo (Nauclea orientalis), quần xã dướng (Broussonetia papyrifera) và quần xã phay (Duabanga grandiflora). ở đây còn xuất hiện các loài cây gỗ có bạnh vè to như: sấu, sâng, thung và các loài chò xanh, gáo (Adina indica), sung, đa (Ficus spp), vàng anh (Saraca divers), sổ đỏ (Dillenia indica), gạo (Bombax ceiba), bún (Crateva sp), vông (Erythrina indica), rù rì (Homonoia riparia). g) Trảng bụi và trảng cỏ nhiệt đới trong các thung lũng đá vôi bán ngập nước và ngập nước: Ở những thung lũng bán ngập nước, ánh sáng nhiều thì các loài cây như hu (Trema orientalis), cò ke (Grewia spp), Colona spp, thao kén (Helicteres), cỏ lào, chít v.v là những loài xuất hiện nhiều nhất. Trong điều kiện ẩm ướt, thảm thực vật đặc trưng là các loài: thạch xương bồ (Acorus gramineus), mua (Phyllagathis spp), môn (Homalomena occulta), râu hùm (Tacca chantrieri), rù rì bãi ( Ficus subpyriformis), gáo nước ( Aidia pilulifera), côm Hải Nam (Elaeocarpus hainanensis), ráng ất minh (Osmunda vachellii), lau (Saccharum spontaneum), sậy (Phragmytes spp), kiết (Scleria spp), cói (Cyperus spp). Thực vật thủy sinh đại diện cho những vùng luôn ngập nước là các loài: rong đen (Hydrilla verticillata), rong mái chèo (Vallisveria natans), sung (Nymphaea rubescens), rau mương (Ludwigia spp), bèo ong tai chuột (Salvinia cuculata) B. Rừng núi đá vôi ở đai cao 700 - 1.000 m Khu vực núi đá vôi có độ cao trên 700m, phân bố chủ yếu ở miền Bắc, tập trung ở khu vực Đông Bắc mà đại diện là Cao Bằng, Hà Giang, Lạng Sơn v.v Ngoài ra, còn một số đỉnh núi đá vôi rải rác ở Bắc Trung Bộ dọc theo biên giới Việt - Lào như: Pu Xai, Lai Leng, Pù Hoạt, Pù Huống, Xuân Liên a) Rừng cây lá rộng thường xanh thung lũng và chân núi đá vôi: Nằm ở các thung hẹp dưới chân núi đá vôi, xa dân cư nên rừng còn tốt, mật độ cây cao, độ khép tán đạt từ khoảng 0,7, cây có kích thước tương đối lớn, chiều cao trung bình 15 - 20 m. Rừng có cấu trúc 3 tầng cây gỗ: - Tầng A1: cây lớn, chiều cao đạt tới 20 - 25 m. Tổ thành loài cây bao gồm các loài như gội (Aglaia sp), phay, đinh, sâng, nghiến, trai, táo vòng, chò nâu (Dipterocarpus retusus), chò chỉ (Shorea chinensis), táu ruối (Vatica diospyroides), cùng với các loài giẻ ( Quercus spp), sồi (Lithocarpus spp), mộc lan (Michelia sp.), Manglietia sp. và các loài thuộc họ Long não như Litsea spp, Cryptoccarya spp, Machilus spp 49
50. - Tầng A2: cây cao trung bình 10 - 15 m, có độ khép tán cao. Ngoài cây tầng A1 có mặt ở đây còn có các loài khác như: thị (Dipspyros spp), chẹo (Engelhardtia sp.), nhội (Bischofia javanica), cà muối (Cipadessa baccifera), nhọ nồi (Hydnocarpus clemensorum ), lòng mang (Pterospermum sp), sếu (Celtis cinamomea), sơn trà (Eriobotrya poilanei), re (Cinnamomum bonii), xoan hôi (Toona sinensis), lát núi (Koelreuteria sp.) - Tầng A3: gồm có một số loài cây cao sát với tầng A2 như ruối ô rô, mạy tèo, nhọ nồi, thị ( Diospyros spp ), ngát ( Gironniera subaequalis ), nhọc ( Polyalthia sp ), mắc mật ( Clausena spp ). - Tầng cây bụi và thảm tươi phát triển khá, gồm có mua (Melastoma spp), Phyllagathis spp, Syzygium spp, Boehmeria spp, han, dương xỉ, gối hạc (Leea sp.) và một số loài cây thuộc họ Thượng tiễn (Gesneriaceae), họ Bầu bí (Cucurbitaceae), họ Khoai lang (Convolvulaceae). b) Rừng cây lá rộng thường xanh sườn núi đá vôi: Về cấu trúc tầng thứ: - Tầng A1: ít khi có tầng này, cá biệt có loài nghiến nhô lên với đường kính 70 - 80 cm. - Tầng A2 có độ khép tán cao, có chiều cao trung bình 10 - 15 m. Nhiều loài cây phổ biến của vùng núi đá vôi xuất hiện ở đây như: nghiến, trai, đinh, táo vòng, lòng mang (Pterospermum heterophyllum), trâm (Syzygium spp), thị (Diospyros sp.), kháo (Phoebe sp ), nhọc (Polyalthia sp), thôi ba (Alangium chinense). Tầng A2 cũng có nhiều cây có đường kính thân cây lớn hơn 50 cm nhưng thường thấp về chiều cao. Hình số 23. Rừng núi đá vôi thuộc đai cao, Cao Bằng. ảnh: Nguyễn Nghĩa Thìn 50
51. Hình số 24. Rừng hỗn giao cây lá rộng với cây lá kim (bách xanh) Phong Nha - Kẻ Bàng - ảnh: Nguyễn Nghĩa Thìn - Tầng A3 có chiều cao 5 - 10 m. Ngoài những cây nhỏ của tầng A1, A2, ở đây còn có: thành ngạnh (Cratoxylum formosum), dung (Symplocos sp.), giẻ (Fagaceae sp.), hồng bì (Clausena sp.), chân chim đá vôi (Schefflera pesavis), Picrasma javanica, lát núi (Koelreuteria sp.) - Tầng cây bụi thảm tươi có nhiều loài cây như: riềng (Alpinia sp), sa nhân (Amomum sp.), ráy dại (Alocasia sp.), han, lấu (Psychotria spp), găng (Randia spinosa), huyết giác (Dracaena cambodiarus), sầm sì (Memecylon sp.), cỏ lào, thao kén (Helicteres sp.), thầu tấu (Aporosa sp.) và dương xỉ. Dây leo có các loài thuộc họ Táo ta (Rhamnaceae), họ Khoai lang ( Convonvulaceae). c) Rừng hỗn giao cây lá rộng, lá kim núi đá vôi : Kiểu rừng này chiếm diện tích nhỏ phân bố trên các đỉnh núi hoặc đỉnh giông núi. Độ khép tán khoảng 0, 3 - 0,4. Chiều cao trung bình của tầng cây gỗ thấp : tầng trên chủ yếu là các loài cây đa, sanh (Ficussp.), trâm (Syzygium spp), chân chim đá vôi, chân chim tám lá ( 51
52. Schefflera octophylla), hồ đào núi, du đá vôi (Ulmus sp.), pít tô (Pittosporum sp.). Trên núi đá vôi ở tỉnh Quảng Ninh còn có một loài đặc hữu là Schefflera halongensis. Ngoài các loài cây lá rộng như trên, còn có các loài cây hạt trần hỗn giao như: các loài tuế (Cycas spp), hoàng đàn (Cupressus torulosa), hoàng đàn giả (Dacrydium elatum), kim giao (Nageia fleuryi), thông tre lá ngắn (Podocarpus pilgeri), thông Pà Cò (Pinus kwangtungensis), du sam đá vôi (Keteleeria davidiana var. davaniana), sam bông sọc nâu (Amentotaxus hatuyenensis), sam bông sọc trắng (Amentotaxus yunnanensis), thông đỏ (Taxus chinensis), sam kim hỷ ( Pseudotsuga chinensis), bách vàng (Xanthocyparis vietnamensis). Hầu hết chúng là những cây gỗ quí, được xếp hạng trong sách đỏ và là đối tượng săn tìm của lâm tặc. Tầng thấp chủ yếu là các loài cây như thanh hương (Pistacia weimanifolia), cồng (Calophyllum bonii), mắc mật (Clausena indica), huyết giác (Dracaena cambodiana), han, thu hải đường (Begonia sp.), mã hồ (Mahonia nepalensis), cỏ lá tre (Setaria palmifolia) v.v Ngoài ra, còn có những loài tre nứa (Bambusa spp), Sasa japonica mọc hỗn giao. Trong cấu trúc thảm thực vật trên đỉnh núi đá vôi thuộc đai cao, nơi đã có những dấu hiệu cho thấy sự chuyển tiếp từ nhiệt đới sang á nhiệt đới. Do đó, ngoài những loài cây lá kim như trên thì các loài rụng lá và bán rụng lá xuất hiện là một điều tất nhiên. Có thể kể đến các loài thuộc họ Giẻ (Fagaceae), côm (Elaeocarpus sp.), thích (Acer sp.), sòi (Balakata baccata), bồ đề (Styrax sp.). d) Rừng lùn cây lá rộng đỉnh núi đá vôi : Cấu trúc rừng chỉ có một tầng với những cây gỗ nhỏ chiều cao khoảng 6-10 m. Đây là một kiểu thảm thực vật rất đặc biệt, có các loài cây gỗ nhỏ hạt trần như: tuế (Cycas spp), thiết sam giả (Pseudotsuga chinensis), thiết sam giả lá ngắn (P. brevifolia ), thiết sam đông bắc (Tsuga chinensis) v.v Tầng cây gỗ nhỏ gồm có các loài cây như: hồi núi (Illicium griffithii), các loài ngũ gia bì (Schefflera spp), dẻ (Quercus spp), Lithocarpus spp, chè núi (Ternstroemia japonica ), Pistacia weimanifolia. Ngoài ra còn có các loài thuộc họ Đỗ quyên (Ericaceae) như: Rhododendron spp, Vaccinium dunalianum và các loài re (Cinnamomum sp.), lài núi (Jasminum lanceolarium), câng (Tirpitrzia sinensis) v.v Cây bụi còn có các loài cây như: mua bà núi cao, mâm xôi, ngấy (Rubus spp), sầm (Memecylon sp.). Thảm tươi và thực vật ngoại tầng ở đây có các loài thuộc họ Phong lan (Orchidaceae), Rêu (Bryophyta) và Địa y (Lichenophyta) cùng với các loài thuộc họ Cà phê (Rubiaceae) và các loài cây dây leo chủ yếu là Jasminum lanceolarium, kim cang (Smilax spp), họ Nho (Vitaceae), bàm bàm (Entada sp.) và móng bò (Bauhinia spp). Đây là nơi còn lưu trữ nhiều tiềm năng đa dạng sinh học cần được quan tâm khám phá và bảo tồn. Rất nhiều các loài phong lan, đặc biệt là lan hài được tìm thấy ở đây là những phát hiện mới cho khoa học, chúng thuộc các chi: Bullbophyllum, Phajus, Cheirostylis, Gastrochilus, Liparis, Paphiopedilum, Renanthera. Ngoài ra còn có nhiều loài hạt trần khác cũng mới được phát hiện gần đây như bách vàng, du sam đá vôi v.v e) Rừng thứ sinh cây lá rộng núi đá vôi: Kiểu rừng này cũng là hậu quả tác động của con người đối với thảm thực vật trên núi đá vôi ở đai cao. Độ khép tán khoảng 0,3 - 0,4. Chiều cao trung bình của cây gỗ tầng ưu thế sinh thái: 15 - 20 m. Các loài cây đại diện là: cà muối, gội (Aglaia sp.), lát núi, xoan hôi, bồ hòn (Sapindus sp.), trâm (Syzygium sp.), hồ đào núi (Platycarya strobiacea) v.v Rừng thứ sinh này còn lại rải rác các cây gỗ quí như nghiến, trai, các loại đinh v.v. Tầng dưới tán gồm những cây tái sinh tầng trên và quất hồng bì, thôi tranh, dọt sành (Pavetta sp.), huân lang (Wendlandia spp), thập tử mảnh (Decaspermum gracilentum), mận (Prunus spp) v.v Tầng cây bụi và thảm tươi có nhiều loài phát triển mạnh vì rừng thưa. Đó là các loài cây như mua bà núi cao (Oxyspora paniculata), Melastoma spp, các loài thuộc họ Thầu Dầu (Euphorbiaceae), họ Gai (Urticaceae), họ Cà phê (Rubiaceae), họ Thượng tiễn (Gesneriaceae) và dương xỉ. Dây leo có các loài thuộc họ Táo ta (Rhamnaceae), họ Khoai lang (Convonvulaceae) v.v 52
53. f) Trảng cây bụi trên núi đá vôi đai cao: Tổ thành rừng là các loài cây ưa sáng chịu hạn như: bục bạc (Mallotus spp), bồ cu vẽ (Breynia fruticosa), đỏ ngọn (Cratoxylon formosum) v.v . Các loài cây bụi, cây thảo thường gặp là găng (Randia spinosa), cỏ lào, mua (Melastoma sp.), lau, chít, cỏ tranh, vót, cỏ rác (Microstegium vagans), han, gai (Boehmeria spp), mua bà núi cao, ké hoa đào (Urena cobata), cà (Solanum sp.). Trên các vách đá cheo leo, nhiều ánh sáng, có gió mạnh thường là những cây ưa sáng, chịu hạn, chịu gió và do đó chúng có hệ rễ khoẻ bám chắc vào kẽ đá, đặc trưng điển hình cho loại cây này là: bồng bồng (Dracaena cambodiana), me (Phyllanthus sp.), cọ (Livistona saribus), tre (Bambusa spp), Sasa japonica và nhiều cây thuộc họ Gesneriaceae. g) Thảm thực vật quanh hồ Caxtơ: Thảm thực vật này xuất hiện ở một số sinh cảnh ngập nước và bán ngập nước thuộc đai cao, Thành phần loài cây gồm có trọng đũa (Ardisia sp.), tràng quả (Desmodium spp), găng (Randia spp), ráng ất minh (Osmunda wallichiana), cùng nhiều loài dương xỉ khác mọc phổ biến, đôi khi chúng tạo thành thảm thực vật thuần loại như thảm trọng đũa (Ardisia sp.) ở Thăng Heng, Cao Bằng, nơi đây có hệ thống hồ Caxtơ rất lớn và còn nhiều bí ẩn đối với khoa học. h) Thảm thực vật nhân tác: Thổ nhưỡng đất đá vôi cũng được cộng đồng dân cư bản địa sử dụng cho mục đích canh tác nông nghiệp. Trên các nương rãy canh tác trong thung lũng đá vôi, cây trồng phổ biến là ngô (Zea mays), sắn (Manhihot esculenta), lúa nước (Oryza sativa) v.v Cây ăn quả như: nhãn (Dimerocarpus longan), vải (Litchi sinensis), cam (Citrus spp), dứa (Ananas comosus), ổi (Psidium guajava), vầu (Indosasa amabilis), mai (Dendrocalamus giganteus), xoan (Melia azedarach), keo (Acasia auriculiformis), lát hoa (Chukrasia tabularis), hồng (Diospyros spp.), ngô đồng (Firmannia simplex). Ngoài ra, ở khu vực đai cao còn có các cây trồng khác như đào (Prunus persica), mận (Prunus sp.), táo mèo (Docyna indica), chè đắng (Ilexspp.), dầu choòng (Delavaya toxocarpa), nghiến, lát, xoan hôi (Toona sinensis), trẩu (Vernicia fordii), khảo quân (Neocinnamomum caudatum), bách xanh (Calocedrus macrolepis). 3.3.4. Khu hệ động vật núi đá vôi Do tính đa dạng và rất đặc biệt về địa hình nên hệ động vật trên núi đá vôi cũng có nhiều đặc trưng riêng. Hiện nay chưa có công trình nghiên cứu chuyên khảo về khu hệ động vật rừng núi đá vôi ở Việt Nam. Đỗ Tước (1999) đã khảo sát điều tra khu hệ động vật rừng núi đá vôi ở 10 địa điểm thuộc 10 tỉnh: Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Sơn La, Ninh Bình, Hải Phòng, Thanh Hoá, Quảng Bình. Kết quả bước đầu đã thống kê được 69 loài và phân loài thú thuộc 18 họ, 6 bộ chiếm khoảng 40% khu hệ thú của địa phương. Trong đó, có 2 bộ có tính đa dạng sinh học cao là bộ Dơi và bộ Linh trưởng. Về bộ Gặm nhấm mới chỉ quan sát được 8 loài sóc, còn các loài chuột chưa đủ dẫn liệu. Đa dạng sinh học phong phú nhất là loài dơi thuộc bộ Chiroptera với khoảng 50 loài sống trong những hang động lớn ở Hữu Liên (Lạng Sơn), Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình). Những loai dơi này thuộc các họ Dơi lá mũi, Dơi muỗi, Dơi quả, Dơi ma v.v Bộ Linh trưởng có 16 loài và phân loài, trong đó có các loài đặc hữu trên núi đá vôi như: Voọc quần đùi (Trachypethucus trancoisii delacouri), voọc đầu trắng (Trachypithecus trancoisii phicephalus), voọc mũi hếch (Rhinopithecus avunculus), vượn đen ( Hylobates concolor), đặc biệt có nhiều ở Hà Tĩnh, Quảng Bình, Cúc Phương (Ninh Bình), Cát Bà (Hải Phòng). Bộ Ăn thịt (Carnivora) có 8 loài như gấu ngựa, các loài cầy và mèo rừng. 53