Các tính chất của ngôn ngữ báo chí

Nội dung text: Các tính chất của ngôn ngữ báo chí

1. CÁC TÍNH CH ẤT C ỦA NGÔN NG Ữ BÁO CHÍ Hi n nay, ngôn ng báo chí ang có xu th ưc xem là m t phong cách ch c n ng trong ngôn ng . Trên c ơ s nh n th c r ng " phong cách là nh ng khuôn m u trong ho t ng l i nói, ưc hình thành t nh ng thói quen s dng ngôn ng có tính ch t truy n th ng và chu n m c trong vi c xây d ng các l p v n b n tiêu bi u " 1, ng ưi ta ã tìm ra nh ng lu n c , v i các m c thuy t ph c khác nhau, kh ng nh là ngôn ng báo chí có nh ng nét c thù, cho phép nó có v th ngang hàng v i các phong cách ch c n ng khác trong ngôn ng nh ư phong cách khoa h c, phong cách hành chính - công v , phong cách sinh ho t hàng ngày, phong cách chính lu n. Vy âu là các nét c thù c a phong cách báo chí? Các nhà nghiên c u ã có ý ki n không th ng nh t khi tr l i câu h i này. inh Tr ng L c, sau khi nêu rõ các c tr ưng c a phong cách báo chí ( nh ư tính chi n u, tính th i s , tính h p d n ), ã ch ra các c im c a ngôn ng báo chí thu c các ph ươ ng di n nh ư t v ng, cú pháp, k t c u2. Theo chúng tôi, ây ph n l n m i ch là các c im c a m t vài th lo i báo chí c th , vì th chúng ch ưa t m khái quát có th kh c ho di n mo c a c m t phong cách ngôn ng trong s i sánh v i các phong cách ngôn ng khác. Còn tác gi H u t cho r ng các c im v ngôn ng c a phong cách báo chí bao g m: 1. Ch c n ng thông báo, 2. Ch c n ng h ưng d n d ư lu n, 3.Ch c n ng t p h p và t ch c qu n chúng, 4. Tính chi n u m nh m, 5. Tính th m m và giáo d c, 6. Tính h p d n và thuy t ph c, 7. Tính ng n g n và bi u c m, 8. c im v cách dùng t ng ( g m cách dùng t ng và cách dùng các khuôn bi u c m ) 3. D dàng nh n th y là H u t
2. không có s phân nh rõ ràng gi a các c im v ch c n ng c a thông tin báo chí và các c im v ngôn ng nh ư là ph ươ ng ti n chuy n t i thông tin y. Chính vì th , 8 c im mà ông ư a ra không ng lo i, ch có các c im th sáu và th b y là có v xác áng h ơn c . Tuy nhiên, các quan ni m nêu trên c a inh Tr ng L c c ng nh ư H u t4 cho th y, khi kh o sát các c im c a ngôn ng báo chí, h u xu t phát t góc ch c n ng c a nó. ây là h ưng i h p lý, vì chính ch c nng ch không ph i b t c y u t nào khác, quy nh các ph ươ ng th c bi u t có tính c thù c a t ng lo i hình sáng t o. Nh ư chúng ta u bi t, ch c n ng c ơ b n, có vai trò quan tr ng hàng u ca báo chí là thông tin. Báo chí ph n ánh hi n th c thông qua vi c c p các s ki n. Không có s ki n thì không th có tin t c báo chí. Do v y, theo chúng tôi, nét c tr ưng bao trùm c a ngôn ng báo chí là có tính s ki n. Chính tính s ki n ã t o nên cho ngôn ng báo chí m t lo t các tính ch t c th nh ư: 1. Tính chính xác Ngôn ng c a b t k phong cách nào c ng ph i b o m tính chính xác. Nh ưng v i ngôn ng báo chí, tính ch t này có ý ngh a c bi t quan tr ng. Vì báo chí có ch c n ng nh h ưng d ư lu n xã h i. Ch c n m t s ơ su t dù nh nh t v ngôn t c ng có th làm cho c gi khó hi u ho c hi u sai thông tin, ngh a là có th gây ra nh ng gây h u qu xã h i nghiêm tr ng không l ưng tr ưc ưc. Ch ng h n, sau chuy n tháp tùng m t quan ch c cao c p sang th m trung qu c, m t nhà báo ã vi t m t bài phóng s , trong ó có câu: " Chúng tôi ã chia tay v i tình h u ngh d t dào c a hai n ưc Vi t - Trung ". Rõ ràng, t " v i " ây là không th ch p nh n ưc (vì cm t " chia tay v i " bi u t ý ngh a " t b , t giã "), c n ph i thay nó bng t "trong" .
3. Mu n s d ng ngôn ng m t cách chính xác, nhà báo ph i tuân th ít nh t 2 yêu c u. Th nh t, nhà báo ph i gi i ti ng m , nói c th là: n m v ng ng pháp; có v n t v ng r ng, ch c, và không ng ng ưc trau d i; thành th o v ng âm; hi u bi t v phong cách. Th hai, ph i bám sát các s ki n có th c và nguyên d ng ph n ánh, không t ưng t ưng, thêm b t. Hai yêu cu này có quan h qua l i h t s c m t thi t. Gi i ngôn ng mà xa r i hi n th c thì ngôn ng có th " kêu " nh ng r ng tu ch, thi u h ơi th m nóng ca cu c s ng v n là th có s c chinh ph c m nh m i v i c gi . Ng ưc l i, bi t rõ hi n th c nh ưng kém v ngôn t thì c ng không th chuy n t i thông tin m t cách hi u qu nh ư mong mu n, th m chí ôi khi còn m c l i t i m c gây h i cho ng ưi khác ho c xã h i. S d ng ngôn t trong tác ph m m t cách chính xác, nhà báo không ch t hi u qu giao ti p cao, mà còn góp ph n không nh vào vi c gi gìn s trong sáng c a ti ng Vi t. Vì s l ưng ng ưi ti p nh n các s n ph m c a báo chi ông t i m c không xác nh ưc và h ( nh t là tr em ) l i luôn xem các c ơ quan báo chí là " ng n èn ch d n " trong vi c dùng ngôn t , cho nên ngôn ng báo chí càng hoàn thi n thì ti ng Vi t càng có iu ki n phát tri n. 2. Tính c ụ th ể Tính c th c a ngôn ng báo chí tr ưc h t th hi n ch cái m ng hi n th c ưc nhà báo miêu t , t ưng thu t ph i c th , ph i c n k t i t ng chi ti t nh . Có nh ư v y, ng ưi c, ng ưi nghe m i có c m giác mình là ng ưi trong cu c, ang tr c ti p ưc ch ng ki n nh ng gì nhà báo nói t i trong tác ph m c a mình. on trích sau ây trong phóng s " Hai gi d ưi lòng t " c a nhà báo Hu nh D ng Nhân là m t minh ch ng: " Tôi c nén s t ái, ưn ng c ti n t i. Xì, lò th này mà ngán gì. i nh ư h m a o C Chi là cùng. Nh ưng sâu d n, en d n. R i t t c bi n mt. Tôi l m i. Hai tay s so ng t tung. C p! Lùn t t nh ư tôi mà c ng
4. còn va àu vào á. Tôi ngh b ng và b t u i lom khom. M ơi, ch còn mình tôi thôi sao? T ng, L c âu r i. ã h t lom khom ưc. Ph i n m xu ng, bò. Có ti ng n ưc róc rách. ưng lò ưt nh p. Tôi v ph i m t s i dây cáp u m t cái d c. " Bám vào - ng a ng ưi ra, t t xu ng! ". M t mênh l nh vang lên. A! T ng, L c ây r i. Thì ra hai anh v n i sát tôi, nh ư có v c tình th thách nhau m t tý " cho nhà báo có thêm th c t ". Th y tôi th phì phò, th lò b o: " ây là lò ng n nh t và d nh t m Mông D ươ ng y! D nh t! Tôi suýt la lên. C ti ng ng h m i l y ưc vài xe goòng than á. D nh t mà th lò ph i bò nh ư nh ng con r n m i trong hang ". Mt b c tranh chân th c và sinh ng ã ưc t o d ng nh s miêu t mt lo t các hành ng, các c m giác c th c a tác gi . Khi c on v n trên, c gi th y mình nh ư c ng ang tr i qua m t cu c hành trình y gian nan, v t v d ưi lòng t. Và ây chính là kh i ngu n c a ni m c m thông sâu s c v i n i c c nh c trong côngvi c c a nh ng ng ưi th lò. Bên c nh ó, tính c th c a ngôn ng báo chí còn n m vi c t o ra s xác nh cho i t ưng ưc ph n ánh. Nh ư th c t cho th y, m i s ki n ưc c p trong tác ph m báo chí u ph i g n li n v i m t không gian, th i gian xác nh; v i nh ng con ng ưi c ng xác nh ( có tên tu i, ngh nghi p, ch c v , gii tính c th ). ây là c i ngu n c a s thuy t ph c, vì nh nh ng y u t ó ng ưi c có th ki m ch ng thông tin m t cách d dàng. Do ó, trong ngôn ng báo chí nên h n ch t i a vi c dùng các t ng , c u trúc không xác nh hay có ý ngh a m ơ h ki u nh ư " mt ng ưi nào ó ", " m t n ơi nào ó ", " vào kho ng ", " hình nh ư " , v. v 3. Tính đại chúng Báo chí là ph ươ ng ti n thông tin i chúng. T t c m i ng ưi trong xã h i, không ph thu c vào ngh nghi p, trình nh n th c, a v xã h i, l a tu i, gi i tính , u là i t ưng ph c v c a báo chí: ây v a là n ơi h ti p
5. nh n thông tin, v a là n ơi h có th bày t ý ki n c a mình. Chính vì th , ngôn ng báo chí ph i là th ngôn ng dành cho t t c và c a t t c , t c là có tính ph c p r ng rãi. Tuy nhiên, ph c p r ng rãi không có ngh a là d dãi, th p kém. Vì, nói nh ư nhà nghiên c u ngôn ng báo chí n i ti ng ng ưi Nga V. G. Kostomarov: " Ngôn ng báo chí ph i thích ng v i m i t ng l p công chúng sao cho m t nhà bác h c v i ki n th c uyên thâm nh t c ng không c m th y chán và m t em bé có trình còn non n t c ng không th y khó hi u " 5. Vi ngôn ng không có tính i chúng, t c là ch dành cho m t i t ưng hn h p nào ó, báo chí khó có th th c hi n ưc ch c n ng tác ng vào mi t ng l p qu n chúng và nh h ưng d ư lu n xã h i. Và ây chính là lý do khi n cho trong tác ph m báo chí ng ưi ta ít dùng các thu t ng chuyên ngành h p, các t ng a ph ươ ng, ti ng lóng c ng nh ư các t ng vay mưn t ti ng n ưc ngoài. 4. Tính ng ắn g ọn Ngôn ng báo chí c n ng n g n, súc tích. S dài dòng có th làm loãng thông tin, nh h ưng n hi u qu ti p nh n c a ng ưi c, ng ưi nghe. Thêm vào ó, nó còn làm t n th i gian vô ích cho c hai bên: cho ng ưi vi t, vì anh ta s không áp ng ưc yêu c u truy n tin nhanh chóng, k p th i; cho ng ưi c ( ng ưi nghe ), vì trong th i i bùng n thông tin, ng ưi ta luôn c g ng thu ưc càng nhi u thông tin trong m t ơn v th i gian càng tt. y là còn ch ưa k n vi c vi t dài d m c nhi u d ng l i khác nhau, nh t là các l i v s d ng ngôn t ( th c t kh o sát c a chúng tôi cho th y mt t l khá l n các câu sai v ng pháp trong các tác ph m báo chí có liên quan t i vi c nhà báo quá ham m r ng các thành phn ph mà quên m t các thành ph n chính c a câu ).
6. Câu nói n i ti ng c a i v n hào Nga A. P. Chekhov có l chính xác h ơn c v i phong cách ngôn ng báo chí: " Ng n g n là ch c a thành công " 6. 5. Tính định l ượng Các tác ph m báo chí có tính nh l ưng v ngôn t vì chúng th ưng b gi i h n trong m t kho ng th i gian hay m t di n tích nh t nh. Vì th , vi c la ch n và s p x p các thành t ngôn ng c n k l ưng, h p lý ph n ánh ưc y l ưng s ki n mà không v ưt quá khung cho phép vè không gian và th i gian. Hi n t i, không ít báo yêu c u phóng viên, c ng tác viên khi vi t bài không ưc phép v ưt quá m t l ưng ch nh t nh. i v i nh ng bài " không t tr ưc " biên t p viên bu c ph i ch nh lý, c t xén cho thích ng v i vi c công b . R i ngay trong s các c ơ s ào t o nhà báo c ng có không ít nơi, khi tuy n sinh, òi h i i t ưng d thi ph i th nghi m kh n ng nh lưng c a mình thông qua vi c vi t m t hay m t s v n b n v i dài cho sn. Tính nh l ưng c a ngôn ng báo chí giúp cho nhà báo rèn luy n ưc thói quen ch ng trong vi c sáng t o tác ph m. Nh ó, h có th d dàng thích nghi v i m i iu ki n th i gian c ng nh ư không gian ưc dành cho vi c công b chúng. 6. Tính bình giá Các tác ph m báo chí không ch ưa thông tin v các s ki n, mà còn ph i th hi n công khai thái c a tác gi i v i s ki n thông qua s bình giá ( có l trong các th lo i báo chí ch có tin v n, tin ng n là không có tính bình giá, t c là tác gi th hiên s c thái bi u c m trung tính ). S bình giá này có th là tích c c mà c ng có th là tiêu c c, song trong b t k tình hu ng nào nó c ng ưc bi u t tr c ti p qua ngôn t .
7. Ch ng h n, có nhi u bài báo ã b c l rõ thái , c m xúc c a tác gi ngay t tiêu nh ư: " Góc t i thành ph c ng ", " Bông hoa Th ô gi a núi r ng Tây B c ", " L ng l quá liên hoan phim ", " Giai iu bu n c a mt êm nh c tr ", " ó c ng là m t cách s ng p " Còn trong các ph n khác ( c m u, tri n khai l n k t thúc ) nh ng câu v n mang s c thái ánh giá c a ng ưi vi t còn g p th ưng xuyên h ơn, nh t là các th lo i nh ư bình lu n, xã lu n, phóng s , ghi chép, ký 7. Tính bi ểu c ảm Tính bi u c m trong ngôn ng báo chí g n li n v i vi c s d ng các t ng , l i nói m i l , giàu hình nh, in m d u n cá nhân, và do ó sinh ng h p d n hay ít nh t c ng gây ưc n t ưng i v i c gi . Ví d : " nh ng " cua " c p t c, chuy n th y vi t lia l a l i gi i trên, trò c m c chép nh ư chép chính t d ưi vì không có th i gian gi ng là " chuy n th ưng ngày huy n " . ( Hà N i m i cu i tu n, 18 / 4 / 1998 ); " Sông Tô mà không l ch ". ( V n hoá, 17 / 5 /1999 ). Ngu n g c c a s bi u c m trong ngôn ng báo chí là vô cùng phong phú và a d ng. ó có th là vi c dùng các thành ng , t c ng , ca dao , là s vay m ưn các hình nh, t ng , cách di n t t các tác ph m v n h c ngh thu t, là l i ch ơi ch , nói lái, dùng n d , v. v hay ch ơn gi n là vi c th hi n s bình giá có tính ch t cá nhân 7. Nu ngôn ng báo chí không có tính bi u c m, nh ng thông tin khô khan mà nó chuy n t i khó có th ưc công chúng ti p nh n nh ư mong mu n, vì chúng m i ch tác ng vào lý trí c a h . Chính tính bi u c m v n là hi n thân c a cái hay, cái h p d n m i là nhân t tác ng m nh m t i tâm h n ca ng ưi nghe, ng ưi c, làm cho h t t i m t tr ng thái tâm lý c m xúc nh t nh, r i t ó th c hi n nh ng hành ng mà ng ưi vi t v n ch i.
8. 8. Tính khuôn m ẫu Tr ưc h t, c n ph i làm rõ khái ni m " khuôn m u ". ó là nh ng công th c ngôn t có s n, ưc s d ng l p i l p l i nh m t ng hoá quy trình thông tin, làm cho nó tr nên nhanh chóng, thu n ti n h ơn. Khuôn m u bao gi c ng ơn ngh a và mang s c thái bi u c m trung tính. Chúng bao g m nhi u lo i và có m t trong nhi u phong cách ch c n ng c a ngôn ng . Ch ng h n trong v n phong báo chí, khi vi t các m u tin, ng ưi ta th ưng dùng các khuôn m u nh ư: - Theo AFP, ngày t i trong cu c g p g T ng Bí th ư ã kêu g i - TTXVN, ngày ng ưi phát ngôn B Ngo i giao cho bi t Giao ti p báo chí không th thi u khuôn m u vì nó ti t ki m th i gian và công s c cho ch th sáng t o, thích ng v i vi c ưa tin c p nh t, t c th i. Song, khác v i khuôn m u trong v n b n hành chính và v n b n khoa h c, khuôn m u báo chí không c ng nh c, b t di b t d ch mà r t linh ho t, uy n chuy n. Ch ng h n, m t thông tin trên báo v nguyên t c ph i tho mãn 6 câu h i: Ai? Cái gì? âu? Bao gi ? Nh ư th nào? T i sao? nh ưng th t tr l i cho các câu h i ó có th ưc s p x p khác nhau tu thu c vào t ng hoàn c nh giao ti p c th . Bên c nh ó, các thành t khuôn m u trong ngôn ng báo chí l i luôn k t hp hài hoà v i các thành t bi u c m cho nên ngôn ng báo chí th ưng r t mm m i, h p d n ch không khô khan nh ư ngôn ng trong v n b n khoa hc và v n b n hành chính, là n ơi ng ưi ta ch s d ng thu n nh t các thành t khuôn m u mà thôi. Trên ây là m t s tính ch t c ơ b n c a ngôn ng báo chí. V i nh ng tính ch t c thù nh ư v y, ngôn ng báo chí hoàn toàn có t ư cách ưc xem là m t phong cách ch c n ng trong ngôn ng .
9. Chú thích 1. inh Tr ng L c, Phong cách hc ti ng Vi t, NXB. Giáo d c, H., 1997, tr.19. 2. inh Tr ng L c, S d., tr. 98 - 111. 3. Hu t, Phong cách h c và các phong cách ch c n ng ti ng Vi t, NXB. V n hoá - Thông tin, H., 2000, tr. 224 - 248. 4. Khi bài vi t này ưc công b , cu n " Ngôn ng báo chí " c a nhà nghiên c u V Quang Hào còn ch ưa ưc xu t b n. Tác gi cu n sách ó cho r ng c im n i b t nh t c a ngôn ng báo chí có kh n ng ch nh phong cách c a nhà báo là s " ch ch chu n ". Không xem ngôn ng báo chí là m t phong cách ch c n ng riêng, ông i sâu vào kh o sát 3 phong cách ch c n ng, mà theo ông, báo chí th ưng s d ng là: phong cách chính lu n, phong cách khoa h c và phong cách hành chính. Xem: V Quang Hào, Ngôn ng báo chí , NXB. i h c qu c gia, H., 2001. 5. Kostomarov V. G., Ti ng Nga trên trang bá o, M., 1978, tr. 62 ( b ng ti ng Nga ). 6. Lch s v n h c Nga th k XIX , M., 1984, tr. 287 ( b ng ti ng Nga). 7. V n này chúng tôi trình bày khá c th trong bài " Nh ng th pháp nh m t ng c ưng tính bi u c m trong ngôn ng báo chí ". ( Bài ng trên T p chí Báo chí và Tuyên truy n, s 3 / 2001 )