›
›

Bài giảng Virus gây bệnh trên người - TS. Nguyễn Trọng Hiệp

pdf 104 trang phuongnguyen 4261
Download
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Bài giảng Virus gây bệnh trên người - TS. Nguyễn Trọng Hiệp", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfbai_giang_virus_gay_benh_tren_nguoi_ts_nguyen_trong_hiep.pdf

Nội dung text: Bài giảng Virus gây bệnh trên người - TS. Nguyễn Trọng Hiệp

  1. TS.TS. NguyeãnNguyeãn TroTro ïïngng HieHie äpäp 1
  2. Lòch söû 1872 Ivanovski tìm ra vi sinh vaät gaây beänh “Ñoám thuoác laù” 1875 Beijerinck coù keát quûa töông töï =>” Virus qua loïc” 1898 F. Loeffler tìm ra virus gaây lôû moàm vaø long moùng ôû traâu boø 2
  3. Virus laø nhoùm vi sinh vaät gaây beänh nhoû nhaát, kích thöôùc thay ñoåi töø 15-300 nm, gaàn baèng Chlamydia, Mycoplasma Virus beänh baïi lieät chæ baèng kích thöôùc ribosome 3
  4. Ñaëc tröng chính cuûa Virus Khoâng phaûi laø teá baøo, chæ chöùa RNA hoaëc DNA (sôïi ñôn hoaëc sôïi ñoâi) Kyù sinh noäi baøo baét buoäc Tuøy thuoäc hoøan toøan vaøo boä maùy toång hôïp Protein vaø naêng löôïng cuûa TB kyù chuû 4
  5. Caáu truùc: Acid nucleic (RNA hoaëc DNA)+ capsid (aùo protein)= nucleocapsid Moät soá nucleocapsid ñöôïc boïc trong maøng bao (enveloppe, caáu taïo bôûi lipid hay lipoprotein) Moät soá virus coù gai (spike): chuùa caùc enzym giuùp virus taán coâng TB chuû (VR cuùm, Sôûi) Tieåu phaàn virus hoøan chænh goïi laø virion 5
  6. Virus khoâng maøng baøo Virus coù maøng baøo Maøng bao caáu truùc bôûi 2 lôùp lipid (coù ñaëc tính gioáng Capsid cuûa herpes ñöôøng sinh maøng TB chuû theå) vaø duïc coù 162 capsomere, cuûa protein mang ñaëc tính cuûa adenovirus coù 252 capsomere. Beàn virus vôùi nhieät, pH vaø caùc thay ñoåi cuûa moâi tröôøng. Moät soá virus nhö cuùm, sôûi ÔÛ moät soá virus, protein capsid bieät maøng bao coøn coù gai chöùa caùc hoùa thaønh caùc enzym trôï giuùp vieäc enzym trôï giuùp virus taán coâng, xaâm nhaäp vaøo teá baøo kyù chuû. Kích coù theå laøm cho khoâng thaáy roõ thích taïo ñaùp öùng mieãn dòch trong daïng cuûa capsid. thôøi gian maéc beänh. 6
  7. Hình khoái 20 maët HÌNH DAÏNG Hình xoaén (helix, (icosahedron, helical virus) icosahedral virus) (b) Virus ñoám thuoác laù Virus baïi Virus herpes Coronavirus Virus daïi lieät (a) simplex Phoái hôïp caû 2 daïng naøy (complex virus) (c) Virus ñaäu muøa Thöïc khuaån theå 7 (bacteriophage) Virus ñaäu cuùm
  8. PHAÂN LOÏAI Theo hình daïng vaø kích thöôùc Theo khaû naêng gaây beänh Theo ñaëc tính genome Chöùùa DNA hay RNA Sôïi ñôn (ss) hay ñoâi (ds) Coù capsid hay khoâng Chu kyø sao cheùp (coù hoaëc khoâng coù RNA trung gian cho DNA virus 9
  9. Phaân loïai theo ñaëc tính genome cuûa virus Virus Virus Virus ADN ARN ARN ↔ ADN Boä gen ss ARN ds ADN ss ADN ds ADN ss ARN ds ARN trong virion (Retrovirus) (Hepadnavirus) Nhoùm 5: retrovirus Nhoùm 1: DNA sôïi Nhoùm 3: chöùùa chöùa RNA sôïi ñôn keùp (dsDNA) RNA sôïi ñôn nhöng sao cheùp qua (ssRNA) Nhoùm 2: DNA sôïi DNA trung gian ñôn (ssDNA) Nhoùm 4: chöùùa Nhoùm 6: HBV chöùùa RNA sôïi keùp DNA trong virion (dsRNA) nhöng coù RNA trong khi sao cheùp 10
  10. Phaân loïai theo khaû naêng gaây beänh cuûa virus  Nhoùm gaây beänh treân da, nieâm maïc Poxvirus, paramyxovirus, herpesvirus  Nhoùm gaây beänh ñöôøng hoâ haáp Influenza virus, adenovirus  Nhoùm gaây beänh ôû noäi quan, maùu Dengue fever, HIV (AIDS), enterovirus (HAV), HBV  Nhoùm gaây beänh ôû TKTW Enterovirus, lyssavirus (beänh daïi) 11
  11. Nhoùm Acid Ba Beänh nhieãm Hoï Chi lieân quan nucleic o quan troïng Da, nieâm Herpesvirida ADN + Varicellovirus Traùi raï (varicella) maïc e Alphaherpesvi Beänh Herpes rinae Poxviridae ADN + Orthopoxvirus Ñaäu muøa (variola) Paramyxoviri ARN + Morbillivirus Sôûi (measle, dae Rubulavirus rougebole) Quai bò (mumps) Ñöôøng Orthomyxovir ARN + Influenzavirus Cuùm (influenza) hoâ haáp idae A, B Picornavirida ARN 0 Rhinovirus Caûm laïnh (cold) e Coronavirida ARN + Coronavirus SARS e Adenoviridae ADN 0 Mastadenovir Vieâm ñöôøng hoâ haáp us 12
  12. Noäi quan, Picornaviridae ARN + Enterovirus Coxsackie, ECHO Sinh duïc, Hepatovirus Vieâm gan sieâu vi A Maùu (HAV) Flaviviridae ARN + Flavivirus Soát Dengue, soát vaøng da Virus vieâm Vieâm gan sieâu vi gan C (HCV) Coronaviridae ARN + Coronavirus Vieâm ruoät (viralgastroenterotitis) Retroviridae ARN + Lentivirinae AIDS Heä Rhaboviridae ARN + Lyssavirus Beänh daïi(rabies, rage) TKTW Bunyaviridae ARN + Vieâm naõo (arboviral encephalitis) Picornaviridae ARN 0 Enterovirus Beänh bai lieät(polio) 13
  13. Sao cheùp virus goàm 3 giai ñoïan chính -Nhieãm khôûi ñaàu 1.Ñính (Gaén) 2.Xaâm nhaäp 3.Boû capsid -Sao cheùp vaø bieåu hieän genome 4.Sao cheùp boä gen 5.Bieåu hieän gen (=toång hôïp protein virus) -Phoùng thích virion tröôûng thaønh töø teá baøo kyù chuû nhieãm 6.Hôïp nhaát (laép raùp) laïi thaønh tieåu phaàn virus 7.Tröôûng thaønh 8.Phoùng thích (Naûy choài) 14
  14. Söï nhaân leân ôû DNA virus co ù ma øng bao Virrus coù voû boïc chöùa ADN Sao cheùp vaø bieåu hieän Maøng bao cuûa virus baùm vaøo vaø hôïp nhaát vôùi maøng teá baøo chuû genome virus: Vôùi dsDNA virus thì xaûy Protein cuûa virus Vôùi ssDNA virus thì xaûy Xaâm nhaäp coù theå cheøn vaøo ra trong nhaân hay trong maøng teá baøo chuû vaø ra trong nhaân, taïo sôïi maøng nhaân TB chaát Maát voû boïc Dòch maõ keùp ADN trung gian Capsomer va øo nhaân vaø bao laáy tröôùc khi taïo mARN (Vd acid nucleic parvovirus). Phieân maõ Nhaân Sao cheùp Phoùng thích: Laép raùp Virus ly giaûi (haàu heát virus khoâng maøng bao) TB nhieãm vôõ bung vaø giaûi phoùng virus. Virus chui ra khoûi voû nhaân hay maøng teá baøo Hôïp nhaát: taát caû caùc Vôùi virus coù maøng bao thì thaønh phaàn taäp hôïp vôùi virus naûy maàm qua maøng nhau ñeå taïo virion tröôûng TB kyù chuû vaø ra khoûi TB thaønh ôû vò trí ñaëc bieät hoaëc vaøo boùng noäi baøo trong TB tröôùc khi phoùng thích. 15
  15. Ñính (Gaén) Protein ñính virus gaén vaøo thuï theå ñaëc hieäu cuûa TB Thuï theå virus treân beà maët TB laø Protein, glycoprotein hoaëc goác carbonhydrat treân glycoprotein Laø quùa trình töï ñoäng: ñoäng hoïc gaén thuï theå ñöôïc kieåm soùat bôûi ñaëc tính hoùa hoïc vaø nhieät ñoäng hoïc cuûa caùc phaân töû tham gia Pha ñính coù aûnh höôûng chính treân söï gaây beänh cuûa virus vaø xaùc ñònh thôøi gian nhieãm cuûa virus 16
  16. Söï gaén cuûa thöïc khuaån theå (phage) 17
  17. Xaâm nhaäp vaøo Xaûy ra trong thôøi gian ngaén thöôøng laø vaøi phutù Laø quaù trình phuï thuoäc naêng löôïng Caùc cô cheá: Thöïc baøo (endocytosis): cô cheá phoå bieán nhaát Hôïp nhaát (fusion): chæ coù ôû virus maøng bao Bôm (injection): ôû haàu heát bacteriophage 18
  18. Vieäc taïo mRNA cuûa caùc loïai virus Toång hôïp sôïi (-), sau ñoù sôïi (+) Toång hôïp sôïi (+), sau ñoù sôïi (+) ñöôïc phieân maõ  mRNA phieân maõ  mRNA Phieân maõ ngöôïc sôïi RNA (+)  DNA ñôn  ds DNA ñoâi trung gian Phieân maõ sôïi (+) Sôïi DNA ñôn ban ñaàu phieân maõ mRNA - Sôïi RNA coù theå ñöôïc duøng Sôïi RNA (+) ñöôïc söû duïng tröïc tieáp (coù nghóa +) Phieân maõ sôïi (-)  mRNA laøm mRNA 19
  19. RNA virus DNA ñôn DNA ñoâi Cheøn vaøo taïo provirus 20
  20. Taùc ñoäng cuûa Virus nhieãm treân TB kyù chuû 21
  21. CHAÅN ÑOÙAN Khoù khaên do : virus caàn TB kyù chuû ñeå sinh saûn Caùc böôùc caàn thöïc hieän Phaân laäp virus Gaây nhieãm treân TB nuoâi caáy Tinh khieát hoùa Thöïc khuaån theå (phage): ñöôïc xem nhö moät moâ hình ñeå nghieân cöùu caùc giai ñoïan phaùt trieån cuûa virus 22
  22. Phöông phaùp tröïc tieáp Caáy phoâi: Caáy virus vaøo tröùng coù phoâi Caáy teá baøo: TB ñöôïc taùch khoûi moâ vôùi caùc enzym, nuoâi trong dung dòch dinh döôõng sau ñoù caáy virus vaøo Thöôøng duøng laø TB thaän khæ, thaän thoû, phoâi ngöôøi Hoaëc caùc TB ung thö: coå töû cung (TB Hela), ung thö moâ löôõi (KB) hoaëc TB bò ung thö hoùa trong quaù trình nuoâi caáy nhö TB thaän chuoät con (BHK), TB thaän khæ (Vero) Kính hieån vi ñieän töû: xem xeùt tröïc tieáp maãu moâ hay/hoaëc maãu moâ ñaõ ñöôïc phong phuù baèng nuoâi caáy. 23
  23. Phöông phaùp giaùn tieáp Phaûn öùng coá ñònh boå theå (xem laïi phaàn xoaén khuaån Giang mai) Phaûn öùng öùc cheá ngöng tập hoàng caàu (xem laïi phaàn xoaén khuaån Giang mai) Phaùt hieän acid nucleic cuûa virus baèng PCR hay Real-time PCR 24
  24. PÖ öùc cheá ngöng taäp hoàng caàu (Hemaglutination- Inhibition, HAI test) HC moät soá Hoàng caàu bò suùc vaät coù ngöng keát theå ngöng keát vôùi virus töông öùng Sau ñoù cho Hoàng Virus HT beänh nhaâncaàu vaøo Neáu trong huyeát Hoàng caàu khoâng bò thanh beänh nhaân coù ngöng keát (+) KT seõ keát hôïp virus 25
  25. Phaûn öùng ELISA tìm khaùng theå cuûa HIV 26
  26. ELISA phaùt hieän khaùng theå Antibody detection ELISA Coäng hôïp laø Khaùng Cô chaát sinh maøu Huyeát thanh beänh KT gaén men (TMB, OPD ) nhaân Gieáng ELISA KT gaén vaøo KN vaø bò Coäng hôïp Khaùng KT Xuaát hieän maøu, nhôø gaén KN ñaëc hieäu toùm baét treân gieáng gaén men – KT -KN vaäy coù theá phaùt hieän vaø ñònh löôïng ñöôïc KT döïa vaøo trò soá OD 27
  27. Minh hoïa phaûn öùng ELISA tröïc tieáp vaø giaùn tieáp D:\molecular diagnostic\animation\ELISA-direct-indirect.avi 28
  28. Trò lieäu Virus: Khaùng sinh khoâng coù taùc duïng do virus kyù sinh noäi baøo baét buoäc, khoâng coù caáu truùc caàn thieát cho söï taêng tröôûng chuyeån hoùaVirrus coù voû boïc chöùa ADN Maøng bao cuûa virus baùm vaøo vaø hôïp nhaát vôùi maøng teá baøo chuû Chaát öùc cheá virus baùm X Protein cuûa virus Xaâm nhaäp coù theå cheøn vaøo vaøo thuï theå treân beà maët maøng teá baøo chuû vaø maøng nhaân TB kyù chuû Maát voû boïc Dòch maõ Capsomer va øo nhaân vaø bao laáy acid nucleic Phieân maõ Nhaân Chaát öùc cheá toång hôïp acid XSao cheùp nucleic (DNA hay RNA) Laép raùp X Chaát öùc cheá enzym protease Virus chui ra khoûi voû nhaân hay maøng teá baøo 29
  29. TRÒ LIEÄU BEÄNH DO VIRUS ÖÙùc cheá virus baùm vaøo thuï theå treân beà maët TB kyù chuû: Ví duï Amantadine baùm caïnh tranh nhöõng vò trí treân beà maët TB kyù chuû caàn cho vieäc gaén virus (M2 ion chanel Inhibitor)  Amantadine, Rimantadine: ngaên caûn virus cuùm keát hôïp vôùi beà maët TB kyù chuû (1960) ÖÙc cheá toång hôïp acid nucleic (DNA hay RNA) thoâng qua öùc cheá CHOÏN LOÏC enzym DNA, RNA polymerase hay reverse transcriptase cuûa virus Caáu truùc töông töï nucleosid: (analogue structure) ñöôïc thu nhaän nhö moät baz nitô sai caáu truùc trong quaù trình keùo daøi chuoãi cuûa virus Khoâng coù caáu truùc gioáng nucleosid: öùc cheá baèng caùch gaén leân vò trí taùc ñoäng cuûa enzym (chuû yeáu treân enzym reverse transcriptase) 30
  30. Acyclovir Zidovudine (AZT) 31
  31. Cô cheá taùc ñoäng thuoác khaùng virus analogue Acyclovir khi xaâm nhaäp vaøo TB bò nhieãm virus seõ ñöôïc phosphorylation bieán thaønh acyclovir-monophosphate bôûi thymidin kinase cuûa virus , gaáp 3000 laàn nhieàu hôn quaù trình bôûi thymidine kinase teá baøo ngöôøi&ñoäng vaät (TBN&ÑV). Sau ñoù daïng monophosphate bieán thaønh daïng triphosphate coù hoïat tính, bôûi enzym kinase cuûa TBN&ÑV. Acyclo-triphosphate ñöôïc thu nhaän nhö 2-deoxyguanosine triphosphate (dGTP) aùi löïc maïnh gaáp 100 laàn treân enzym DNA polymerase virus so vôùi TBN&ÑV chaám döùt taùc duïng keùo daøi chuoãi DNA virus 32
  32. Trò lieäu BEÄNH DO VIRUS Analogue structure: Acyclovir, Zidovudin (AZT),Stavudine, Lamivudine, Zalcitudine (ddC: didesoxycytosine) Non-nucleosid reverse transcriptase inhibitor (NNRTI): Delaviridine, Efavirenz, Nevirapine Protease inhibitor: thöôøng laø oligopeptide gaén leân vò trí taùc ñoäng cuûa protease virus Saquinavir (Invirase®), Indinavir (Crixivan®), Ritonavir (Norvir®, Kaletra®), Nelfinavir (Viracept®) Söû duïng huyeát thanh mieãn dòch chöùa caùc khaùng theå chuyeân bieät choáng virus (IgG, IgM ) ñeå phoøng ngöøa, trò lieäu 33
  33. Trò lieäu Interferon Baûn chaát Protein Saûn xuaát vaø tieát ra bôûi caùc TB ñöôïc kích thích bôûi söï nhieãm virus Coù khaû naêng öùc cheá söï sao cheùp virus trong TB, kích thích hoïat ñoäng mieãn dòch nhö taêng khaû naêng thöïc baøo cuûa ñaïi thöïc baøo 34
  34. Vaccin: Virus cheát döôùi taùc ñoäng cuûa caùc taùc nhaân Lyù, Hoùa Virus soáng giaûm ñoäc löïc do chuyeån qua MT nuoâi caáy nhieàu laàn 35
  35. Virus gaây beänh ñaäu muøa: VARIOLA Ñaëc ñieåm: Thuoäc hoï Poxviridae (nguoàn laây nhieãm töø chim, ñoäng vaät coù vuù vaø coân truøng) Lôùn, hình vieân gaïch hoaëc tröùng, DNA virus Truyeàn nhieãm: ngöôøi- ngöôøi do tieáp xuùc vôùi chaát baøi tieát töø veát thöông ôû da, ñöôøng hoâ haáp hay qua duïng cuï bò nhieãm Chaån ñoùan: Nuoâi ñöôïc trong phoâi tröùng gaø (gaây nhöõng noát boïc treân maøng ñeäm) vaø nhieàu TB nuoâi caáy in-vitro khaùc  soi KHV/ kính hieån vi ñieän töû, thöû keát tuûa mieãn dòch 36
  36. Phoøng beänh: Vaccin ñaõ coù töø laâu (Jenner, 1798) laø virus soáng gaây ñaäu boø, khoâng gaây beänh ôû ngöôøi  Vaccin raát coâng hieäu vaø söï chuûng ngöøa toøan theá giôùi ñaõ giuùp tieâu dieät beänh ñaäu muøa 37
  37. Beänh Sôûi: measles virus Ñaëc ñieåm: Hoï paramyxovirus, chi Morbillivirus, ssRNA (-) thaúng Chaån ñoùan: Döïa treân trieäu chöùng laâm saøng Khaúng ñònh: phaân laäp virus töø hoïng hoaëc nöôùc tieåu trong khoûang môùi bò nhieãm 5 ngaøy  nuoâi caáy treân TB ña nhaân lôùn PP khaùng theå huøynh quang tröïc tieáp treân caën nöôùc tieåu hoaëc hoïng PÖ öùc cheá ngöng taäp hoàng caàu 38
  38. Sinh beänh hoïc cuûa nhieãm virus sôûi 39
  39. Beänh quai bò: MUMPS VIRUS Ñaëc ñieåm: Hoï paramyxovirus, ssRNA (-) Virus gaây beänh qua ñöôøng hoâ haáp, nöôùc boït töø ngöôøi beänh sang ngöôøi laønh, ñoâi khi thaønh dòch, thöôøng ôû nôi ñoâng ngöôøi (tröôøng hoïc, traïi lính ) Chaån ñoùan: phaân laäp sôùm töø nöôùc boït, hoïng hoaëc caùc vò trí nhieãm khaùc (dòch naõo tuûy, nöôùc tieåu), nuoâi caáy treân TB thaän khæ, phoâi tröùng gaø 40
  40. Sinh beänh hoïc cuûa nhieãm virus quai bò 41
  41. Beänh caûm (Cold) Rhinovirus, adenovirus, parainfluenza, syncytial virus, coxackie virus. Truyeàn nhieãm do tieáp xuùc tröïc tieáp (khoâng khí, nöôùc boït ) hay giaùn tieáp do vaät duïng. Beänh nheï, töï heát nhöng phaûi ngöøa boäi nhieãm vi khuaån. Khoâng coù mieãn dòch ñaùng keå. 42
  42. Beänh cuùm (Flu): INFLUENZA VIRUS Ñaïi cöông Hoï Orthomyxoviridae , coù maøng bao, ssRNA. 3 nhoùm huyeát thanh chính A, B vaø C döïa vaøo KN ribonucleoprotein. Truyeàn nhieãm do tieáp xuùc tröïc tieáp (khoâng khí, nöôùc boït ) hay giaùn tieáp do vaät duïng. Virus cuùm nhoùm A ñöôïc nghieân cöùu nhieàu nhaát vaø coù khuynh höôùng thay ñoåi khaùng nguyeân ñaùng keå. Virus cuùm nhoùm B coù tính khaùng nguyeân oån ñònh hôn vaø buøng phaùt coù tính ñòa phöông. Nhoùm C gaây beänh raát ít. Virus cuùm A, B: coù Haemagglutinin vaø Neuraminidase Virus cuùm C chæ coù 7 maãu RNA, khoâng coù Neuraminidase. Hemagglutinin cuùm C gaén vaøo thuï theå TB khaùc vôùi type A, 43 B
  43. Caáu truùc virus cuùm A Virus cuùm A, B: Hemagglutinin (glycoprotein ñaëc hieäu) ngöng taäp HC suùc vaät (chim, gaø, heo) phuø hôïp, giuùp virus gaén vaøo mucoprotein treân TB hoâ haáp (HH) ngöôøi Neuraminidase (glycoside 7 hydrolase) ñöôïc boïc trong maët ngoøai cuûa maøng bao vaø laø “nhöõng gai” khaép beà maët virion Baát hoaït thuï theå mucoprotein töï do ñöôïc tieát trong ñöôøng HH, khoâng gaén vaøo hemagglutinin cuûa virus giuùp virus gaén tröïc tieáp vaøo TBHH nhieàu hôn. Dung hôïp maøng bao virus vôùi maøng TBHH cho virus ñi vaøo. Hoã trôïï giaûi phoùng caùc tieåu phaàn virus môùi ra khoûi teá baøo nhieãm taêng khaû naêng nhieãm TB HH khaùc. 44
  44. Sao cheùp virus cuùm A 45
  45. Lòch söû beänh cuùm treân theá giôùi Hippocrates (460-370 B.C.), th y thu c Hy Lp c i, ông t ngh y, trong ghi chép ca mình ôi khi nh c n các tri u ch ng nh ư cúm. Tuy vy cho n nm 1580, ch ưa tng có dch cúm nào ưc ghi nh n trên th gi i. Th k 18, th gi i ch ng ki n ba i dch cúm và hai i dch khác. Mc dù các bác s ã làm ht sc bên các bnh nhân- nh ư minh ha trong bc tranh này, ti mt bnh vi n th i ó - h không hi u ưc bn ch t ca virus cúm. Mt s ng ưi còn cho rng bnh lây qua quan h tình dc 46
  46. Lòch söû beänh cuùm treân theá giôùi Nm 1918 ch ng ki n i dch cúm nghiêm tr ng nh t lch s th gi i, th m chí còn ưc cho là i dch kinh hoàng nh t trong các lo i bnh dch. Kho ng 50 tri u ng ưi ch t, trong ó riêng Tây Ban Nha có 8 tri u, vì th dch cúm này mang tên cúm Tây Ban Nha . Trong nh, bnh nhân cúm nm la li t trong mt bnh vi n Kansas, M Nm 1957 ánh du dch cúm châu Á. Nh các ti n b khoa hc, dch bnh nhanh chóng ưc xác nh, các bi n pháp y t cn thi t ưc tri n khai, trong ó có vi c s dng vc xin. Tuy vy s lưng ng ưi ch t vì cúm vn mc 2 tri u. 47
  47. Phaân laäp Cuùm A ñöôïc phaân laäp laàn ñaàu naêm 1933 baèng nuoâi caáy trong muõi choàn söông (choàn furoâ) gaây beänh hoâ haáp soát Hieän nay virus thöôøng ñöôïc nuoâi trong tuùi maøng oái cuûa phoâi gaø, teá baøo thaän cuûa khæ. Chaån ñoùan Döïa vaøo söï gaén hoàng caàu vôùi teá baøo nhieãm chöùa hemagglutinin hoaëc öùc cheá ngöng taäp hoàng caàu bôûi virus ñaõ phoùng thích vaøo dòch ngoaïi baøo Hieän nay ñaõ phaùt hieän cuùm A coù 15 loaïi Haemagglutinin (H1 → H15) vaø 9 loaïi Neuraminidase (N1 → N9) quan troïng nhaát laø type H5N1vaø H1N1 Chaån ñoùan khaúng ñònh cuùm A H1N1, phaân bieät caùc cuùm A khaùc laø Real-time RT-PCR 48
  48. Phoøng beänh: Taåy ueá khu vöïc Vaccin virus cheát töø caùc chuûng lieân quan gaàn nhaát, chöùc virion nguyeân veïn hoaëc phaàn taùch tieåu ñôn vò cuûa KN hemagglutinin Trò lieäu Khoâng ñaëc hieäu  chaêm soùc trieäu chöùng vaø phoøng ngöøa bieán chöùng (ñaëc bieät boäi nhieãm vi khuaån) Amantadine hydrocloride: moät amin ñoái xöùng (M2 ion chanel inhibitor) coù hieäu quûa ñöôïc vaøi tuaàn, öùc cheá virus baùm, boû capsid hoaëc phieân maõ RNA ban ñaàu cuûa virus  uoáng khi nghi ngôø bò cuùm cao trong 4-5 ngaøy (khoâng taùc duïng treân cuùm A) 49
  49. Tamiflu (Oseltamivir): ÖÙc Tr ng lưng Li u phòng ng a cheá Neuraminidase baèng cơ th (Kg) (dùng 10 ngày) caùch tranh chaáp phaûn öùng 15 kg 30 mg x1 ln/d taùch lieân keát sialic acid >15-23 kg 45 mg x1 ln/d Phoøng ngöøa: >23-40 kg 60 mg x1 ln/d Ngöôøi lôùn, treû em> 13 tuoåi: 75 mg/ngaøyx 10 ngaøy. >40 kg 75 mg x1 ln/d Neân uoáng 2 ngaøy tröôùc khi ñi vaøo vuøng dòch. Tác dng ph : Treû em 1 tuoåi vaø theo Kg (xem baûng) –Ri lo n nhân cách, co gi t, o giác, sng, dn n tn th ươ ng do tai nn (rt ít) 51
  50. Increasing occurrences of bird-to-human transmission (?) 52
  51. Virus cúm A ưc tìm th y nhi u ng v t khác nhau, bao gm c vt, gà, l n, cá voi, ng a, và hi cu và con ng ưi. Hu h t các virus cúm trên chim Chim hoang dã là gây nhi m trùng nh ho c không nh ng ký ch t nhiên tri u ch ng chính ca tt c các phân nhóm virus cúm Mt s virus cúm gia c m A và ưc cho là nhóm A (ví d, m t s ch ng ca ngu n gc ca virus virus H5 và H7) có th gây ra cúm A cho các loài bnh t t lan rng và t vong trong ng vt khác. mt s loài hoang dã c bi t là gia c m nh ư gà và gà tây. 54
  52. Heo nhi m bnh có tri u ch ng nh ư ng ưi, ví d nh ư ho, st và ch y nưc mi. Heo có kh nng mc bnh do virus cúm gia cm, cúm heo ln cúm ng ưi, chúng có kh nng nhi m virus cúm t các loài khác Virus cúm gia cm nhau cùng m t lúc (ví dưt vàưi). Nu iu này x y ra, các gene c a các virus này có th ph i hp vi nhau to nên mt lo i virus mi. Virus cúm heo Virus cúm ng ưi 55
  53. Influenza H5N1 virus causes severe pneumonia in humans 05/02/2004 06/02/2004 10/02/2004 mortality exceeds 50 % (based on reported cases) 56
  54. Influenza H5N1 is associated with multiple organ dysfunction • Hepatitis • Renal dysfunction • Diarrhoea • Encephalitis/encephalopathy • Lymphopenia, thrombocytopenia, hypoglycaemia 57
  55. Tình hình cu ùm A H1N1 Theo thông báo s 71 c a T ch c Y t th gi i (WHO), n ngày 17/10/2009, toàn th gi i ã ghi nh n 414.945 trưng hp d ươ ng tính v i cúm A(H1N1), trong ó có .999 tr ưng hp t vong. Theo báo cáo c a các Vi n V sinh d ch t /Pasteur, tính n 17h00 ngày 29/10/2009, Vi t Nam ã ghi nh n 10.568 trưng hp d ươ ng tính , 36 trưng h p t vong . i t ưng t vong t i VN a s là: Ph n cóc bi t là ph n n 3 tháng cu i ca thai k Tr nh ưi 2 tu i lài t ưng d cm nhi m v i cúm Nh ng ng ưi m c b nh m n tính (b nh tim m ch, hen, lao ph i, ti u ưng, béo phì, suy dinh d ưng, b nh nhân AIDS, bnh h th ng ), 60
  56. Laâm saøng cuùm A H1N1 61
  57. Đieàu trò cuùm A H1N1 Oseltamivir (toát nhaát trong voøng 48h ñaàu) * Ngưi l n và tr em trên 13 tu i: 75mg x 2 ln/ngàyx 5d * Tr em t 1-13 tu i: tu theo tr ng l ưng cơ th * Tr ưi 12 tháng: • 40 kg: 75 mg x 2 l n/ngày x 5d + Zanamivir: d ng hít nh li u S dng trong các tr ưng h p: Không có , trưng h p ch m áp ng ho c kháng v i oseltamivir. Li u dùng: •Ng ưi l n và tr em trên 7 tu i: 2 l n x t 5mg x 2 l n/ngày. •Tr em: T 5-7 tu i: 2 l n x t 5 mg x 1 l n/ngày. + Trưng h p n ng có th kt h p oseltamivir và zanamivir. + Trưng h p áp ng ch m v i thu c kháng virus: th i gian iu tr có th kéo dài n khi xét nghi m h t virus. -Cn theo dõi ch c n ng gan, th n u ch nh li u l ưng cho phù hp.62
  58. Tiêu chu n h t b nh cúm A H1 N1: a) Nơi không có xét nghi m Real time RT-PCR: - Sau khi h t s t 3 ngày. -Tình tr ng lâm sàng n nh b)Nơi có xét nghi m Real time RT-PCR: - Sau khi h t s t 3 ngày. - Tình tr ng lâm sàng n nh. - Xét nghi m l i Real time RT-PCR virus cúm A (H1N1) vào ngày th ư ính. Trong tr ưng h p xét nghi m l i vào ngày th ưn d ươ ng tính thì xét nghi m l i vào ngày th sáu. 63
  59. SARS VIRUS (Severe acute respiratory syndrome) Virus gaây Hoäi chöùng vieâm phoåi caáp tính naëng thuoäc nhoùm beänh phoåi khoâng ñieån hình Baét ñaàu töø thaùng 11/2002 taïi Hong Kong sau lan ra Canada, Singapore, Taiwan, Haønoäi (VN) nhöng chuû yeáu hoøanh haønh ôû Trung quoác Töø thaùng 11/2002 ñeán 07/2003 coù khoûang 8445 tröôøng hôïp vôùi 812 ngöôøi cheát 64
  60. Taùc nhaân laø Coronavirus, hoï Coronaviridae, ssRNA (+) Nhoùm 1: chuû yeáu gaây vieâm phoåi , ruoät treân heo Nhoùm 2: gaây beänh treân boø, chuoät vaø ñoäng vaät coù vuù khaùc nhö ngöôøi Nhoùm 3: chuû yeáu gaây beänh treân chim choùc. Tröôùc kia coronavirus ngöôøi chæ gaây vieâm phoåi nheï 66
  61. Laây truyeàn deã daøng baèng ñöôøng hoâ haáp Virus tìm thaáy ôû phaân  laây truyeàn qua thöùc aên, nöôùc uoáng nhieãm Trieäu chöùng Soát >38 oC lieân tuïc sau thôøi gian uû beänh töø 2-10 ngaøy coù theå keát hôïp vôùi run, ñau cô, ñau ñaàu, choùang sau ñoù thì ho, tieâu chaûy (thöôøng trong dòch beänh), noân möûa Baát thöôøng veà huyeát hoïc, giaûm lympho baøo Tæ leä töû vong khoûang 10%, thoáng keâ naêm 2003 cho thaáy tæ leä naøy 50% khi BN treân 65T 67
  62. Chaån ñoùan: X-quang ñoùng vai troø quan troïng trong chaån ñoùan beänh SARS cuøng vôùi huyeát thanh hoïc (ELISA), mieãn dòch huøynh quang. PCR raát ñaëc hieäu nhöng ñoä nhaïy chöa cao, coù theå phaùt hieän virus trong maùu, chaát X-quang beänh nhaân SARS thaûi ñöôøng hoâ haáp vaø phaân Ñieàu trò Khaùng sinh khoâng coù taùc duïng, chuû yeáu ñieàu trò trieäu chöùng, haï soát, thôû oxy Coù theå söû duïng thuoác khaùng virus nhö Ribavirin nhöng coâng hieäu khoâng roõ  Naêm 2004 vaccin ñang thöû nghieäm taïi Trung quoác 68
  63. Beänh daïi: RABIES VIRUS Ñaëc ñieåm: Rhabdoviridae , ssRNA Khaû naêng gaây beänh Laø beänh ôû thuù nhöng coù theå laây sang ngöôøi do bò suùc vaät caén hay caøo. Suùc vaät hay maéc beänh daïi laø choù, meøo, soùc, choàn. Virus sinh saûn nôi xaâm nhaäp, roài theo daây thaàn kinh ñeán heä TKTW. Chaån ñoaùn. Duøng mieãn dòch huyønh quang, soi kính hieån vi ñieän töû moâ naõo. Caáy moâ naõo nhieãm vaøo chuoät ñang coøn buù. (+) neáu chuoät cheát trong 3-10 ngaøy, quan saùt thaáy virus sinh saûn trong naõo raát nhieàu. 69
  64. Ñieàu trò : Beänh khoâng coù thuoác ñaëc trò, tæ leä töû vong raát cao. Phoøng beänh: Choù phaûi ñöôïc tieâm phoøng. Sau khi bò suùc vaät caén phaûi röûa saïch veát thöông ngay, phaûi baét giöõ suùc vaät laïi ñeå theo doõi trong 10 ngaøy xem coi coù bò daïi hay khoâng. Vì thôøi gian uû beänh khaù daøi neân coù theå tieâm vaccin ngay töø luùc ñaàu ñeå trò lieäu. Sau thôøi gian theo doõi neáu suùc vaät maéc beänh, phaûi tieâm ngay huyeát thanh trò lieäu. 71
  65. Beänh baïi lieät: POLIOVRUS Ñaïi cöông: hoï Picornaviridae . Capsid 20 maët ñoái xöùng: 4 protein capsid (VP1-4), moãi protein capsid coù 60 baûn sao. Coù moät sôïi ñôn ARN döông, kích thöôùc 7,5-8,0 kb. 72
  66. Khaû naêng gaây beänh Virus baïi lieät gaây baïi lieät, xaâm nhaäp qua ñöôøng mieäng, sinh soâi roài vöôït teá baøo tieâu hoùa ñi vaøo tuûy soáng, phaù huûy caùc nôron thaàn kinh gaây baïi lieät. Ñieàu trò . Khoâng coù thuoác ñaëc trò. Phoøng beänh Duøng vaccin loaïi virus cheát IPV (coøn goïi laø vaccin Salk, daïng tieâm döôùi da) hoaëc vaccin uoáng OPV chöùa virus soáng giaûm ñoäc (vaccin Sabin, daïng uoáng ). WHO: 2005 thanh toaùn virus baïi lieät treân toaøn caàu  2005 ñeán 2010: ngöng chuûng ngöøa beänh baïi lieät. 73
  67. VIRUS GAÂY BEÄNH VIEÂM GAN HAV HBV HCV HGV HEV ? dsADN voøng ssARN thaúng ssARN thaúng HDV ssARN voøng 74
  68. HAV Ñaëc ñieåm Ngöôøi laø kyù chuû töï nhieân, moät soá loaøi linh tröôûng nhaïy vôùi virus Khoâng maøng bao, ssARN, khoái ñoái xöùng ñöôøng kính 27 nm Khoâng bò voâ hoaït bôûi ether, oån ñònh ôû -20 0C vaø pH thaáp Chaån ñoaùn Tìm IgM ñaëc hieäu vôùi virus/Huyeát thanh giai ñoaïn beänh caáp KHV ñieän töû mieãn dòch treân phaân, nuoâi caáy TB Phoøng beänh ISG (Immune serum globulin) saûn xuaát töø huyeát töông Trò lieäu: khoâng ñaëc hieäu chuù yù ñeán dinh döôõng vaø nghæ ngôi 75
  69. Geographic Distribution of HAV Infection 76
  70. HBV Ñaëc ñieåm: dsADN caáu truùc voøng, coù maøng bao Virion hoaøn chænh (tieåu phaàn Dane): hình caàu 32 nm, goàm maøng bao quanh loõi 27 nm. Loõi laø nucleocapsid chöùa genome DNA goàm khoûang 3.000 nucleotid vaø DNA polymerase vöøa coù hoïat tính phieân Caùc daïng tieåu phaân maõ ngöôïc vöøa hoïat tính sao cheùp DNA Dane chuïp qua KHV Coù caùc khaùng nguyeân ñieän töû -Beà maët HBsAg (hepatitis surface antigen) -Loõi HBcAg (hepatitis B core antigen) -Voû bao HBeAg (hepatitis B enveloppe antigen): glycopeptid, M phaân töû thaáp Chu kyø soáng (xem phaàn ñieàu trò) 77
  71. Chaån ñoaùn Trieäu chöùng: vaøng da, nöôùc tieåu vaøng, gan söng to Gia taêng caùc enzym ALAT vaø ASAT (Alanin vaø Aspartic amino transferase) Tìm KT choáng khaùng nguyeân HBs (HBS Ab: Antibody anti- HBs), khaúng ñònh baèng söï hieän dieän KN ( HBsAg ) trong HT beänh nhaân Phoøng ngöøa Vaccin HBsAg taùi toå hôïp saûn xuaát töø naám men (Engerix-B) hoaëc TB ñoäng vaät. Tieâm 3 laàn caùch moät thaùng, nhaéc laïi sau moät naêm. Treû sô sinh bò nhieãm töø meï: chuûng 24h, 1 thaùng vaø 6 thaùng sau sinh 78
  72. Reported cases per 100,000 population 10 15 20 25 30 35 40 45 Acute Viral Hepatitis A, B and C/NANB 0 5 1952 by by Year, United States, 1952-2000 54 56 Total 58 1960 62 64 66 68 Hepatitis B 1970 72 Year 74 76 HepatitisA 78 Hepatitis C/ NANB 1980 82 84 86 88 1990 92 94 96 79 98 2000
  73. Geographic Distribution of HBV Infection 80
  74. Outcome of HBV Infection Infection Symptomatic Asymptomatic acute hepatitis B Resolved Resolved Chronic Chronic infection Immune Immune infection Cirrhosis Cirrhosis Asymptomatic Asymptomatic Liver cancer Liver cancer 81
  75. Hepatitis B – Clinical Features • Incubation period: Average 60-90 days Range 45-180 days • Clinical illness 5 yrs, 30%-50% • Acute case-fatality rate: 0.5%-1% • Chronic infection: 5 yrs, 2%-10% • Premature mortality from chronic liver disease: 15%-25% 82
  76. Hepatitis B viral antigens and antibodies detectable in the blood following acute infection 83
  77. Trò lieäu Tröôùc kia duøng huyeát thanh ngöôøi maéc beänh maõn tính taùch HBsAb Hieän nay duøng Interferon+ thuoác khaùng virus NRTI (Lamivudine coù taùc duïng toát) Treû sô sinh duøng Ig khaùng HBV+ vaccin Bieán chöùng xô gan, ung thö gan (gaàn 10%) 84
  78. Chu kyø soáng cuûa HBV Taùc ñoäng cuûa Lamivudine Naåy choài Xaâm nhaäp Moät phaàn sôïi ñoâi DNA Taùi xaâm nhaäp Moät phaàn sôïi Sôïi ñôn DNA ñoâi DNA DNA polymerase vöøa coù hoïat tính phieân maõ ngöôïc vöøa hoïat tính sao cheùp DNA Sôïi ñoâi hoøan chænh (covalently closed circular DNA- 85 cccDNA) ñoùng vai troø khuoân maãu phieân maõ
  79. VIRUS GAÂY HOÄI CHÖÙNG SUY GIAÛM MIEÃN DÒCH HIV (Human Immunodefiency Virus) Sô löôïc lòch söû Naêm 1981, Trung taâm CDC (Myõ) laàn ñaàu tieân phaùt hieän beänh vieâm phoåi do Pneumocystis carnii treân 5 beänh nhaân ñoàng tính nam Naêm 1982, CDC duøng thuaät ngöõ GRID (Gay related immune defiency) ñeå moâ taû caùc trieäu chöùng lieân quan sau ñoåi laø AIDS (Acquired immune defiency syndrome) Naêm 1983, Luc Montagnier vaø cs (vieän Pasteur Paris) tìm ra virus taùc nhaân, ñaët teân laø LAV (Lymphoadenopathy- associated virus) 86
  80. VIRUS GAÂY HOÄI CHÖÙNG SUY GIAÛM MIEÃN DÒCH HIV (Human Immunodefiency virus) Moät naêm sau Robert Gallo vaø cs (CDC, Atlanta) cuõng tìm ra taùc nhaân ñaët teân laø HTLV-III (Human T lymphotropic virus type III) Raát nhieàu tranh caõi quanh vieäc ai laø ngöôøi khaùm phaù? ☺ Naêm 1986, thoáng nhaát vôùi teân HIV (VIH), coâng nhaän ngöôøi Phaùp khaùm phaù ra virus naøygiaûi Nobel naêm 2008 87
  81. HIV ds ARN Laø retrovirus, coù enzym reverse transcriptase Coù aùi löïc vôùi thuï theå CXCR4 (treân TB lympho T CD4 ) vaø CCR5 (treân Macrophage ) do HIV coù glycoprotein 120 (gp 120) cuûa lôùp voû, seõ laøm cho 2 maøng hôïp nhaát vaøo nhau ARN cuûa virus ñöôïc phoùng thích vaøo teá baøo chuû cuøng vôùi reverse transcriptase, sau ñoù virus seõ nhaân ñoâi HIV sinh saûn coù theå cho 80-90 virion 88
  82. Sô ñoà caáu truùc cuûa HIV-1 maøng bao virus gp: glycoprotein p: protein 89
  83. Quaù trình xaâm nhaäp, nhaân ñoâi cuûa HIV 90
  84. ADN virus gaén ADN nhaân teá baøo lympho T  Hoaït ñoäng cuûa heä mieãn dòch bò ngaên chaën ÔÛ ngöôøi bình thöôøng: ~ 600-700 teá baøo CD4 / µµµl ÔÛ ngöôøi beänh : giaûm daàn coøn 0 Beänh söû töï nhieân khoâng coù ñieàu trò Ñieàu trò vôùi HAART (highly active antiretroviral therapy)91
  85. Bieåu hieän laâm saøng vaø sinh beänh hoïc cuûa nhieãm HIV 92
  86. Baûn thaân HIV khoâng gaây ra beänh, beänh nhieãm do vi khuaån cô hoäi xaâm nhaäp khi heä mieãn dòch cô theå bò suy yeáu Caùc ñöôøng laây truyeàn HIV 93
  87. Dieãn tieán beänh: Giai ñoaïn I: sô nhieãm. Huyeát thanh (-) Giai ñoaïn II: nhieãm truøng khoâng trieäu chöùng. Coù theå coù nhöõng xaùo troän veà sinh hoïc. Ví duï huyeát thanh (+). Giai ñoaïn III: vieâm haïch baïch huyeát toaøn thaân keùo daøi. Giai ñoaïn IV: phöùc hôïp caän AIDS ( AIDS related complex ) IV-A - Beänh toaøn thaân: meät moûi, suùt caân, ñoå moà hoâi ñeâm, soát nheï, tieâu chaûy keùo daøi. IV-B - Beänh veà thaàn kinh: ñau daây thaàn kinh, yeáu, lieät, maát caûm giaùc IV-C - Caùc beänh nhieãm cô hoäi: C1 - Beänh nhieãm cô hoäi chuû yeáu: vieâm phoåi (do Pneumocystis carnii ), nhieãm do Cryptococcus neoformans , nhieãm do Cytomegalovirus . C2 - Beänh nhieãm cô hoäi khaùc: naám ôû mieäng (Candida albicans ), Zona, Herpes, Crytosporidium IV-D - Ung thö thöù phaùt: thöôøng laø Kaposi Sarcome IV-E - Caùc bieåu hieän khaùc: tuøy theo töøng ngöôøi 94
  88. Moät soá taùc nhaân gaây beänh cô hoäi cho beänh AIDS Pneu. Carni / vieâm phoåi Cryptosporidium sp. / s.thieát ruoät non Toxoplasma gondii / moâ naõo Cryptococcus neoformans / moâ gan C. albicans / moâ tim Histoplasma capsulatum moâ gan Mycobacteria Giun löôn 95
  89. Soá ngöôøi nhieãm HIV ñeán naêm 2006 96
  90. Chaån ñoaùn HIV ELISA ñeå saøng loïc (chuû yeáu tìm khaùng theå khaùng gp41, gp120 WESTERN-BLOT ñeå khaúng ñònh vì xaùc ñònh cuøng luùc nhieàu protein caáu truùc cuûa HIV (-) (-) (-) Gp160 hoaëc gp120 (env) Gp41 (env) p24 (gag) (+): 2, 3, 5, 6 97
  91. Chaån ñoaùn HIV PCR tìm ADN virus (giai ñoïan cöûa soå) 99
  92. TRÒ LIEÄU HIV Chöa coù thuoác ñaëc trò do HIV troán trong caùc TB nhieãm hoaëc trong TB thaàn kinh, naõo Do enzym RT phieân maõ ngöôïc deã coù sai soùt ñoät bieán Trò lieäu theo nhieàu phoái hôïp khaùc nhau (Cocktail) traùnh söï ñeà khaùng Chaát öùc cheá toång hôïp acid nucleic thoâng qua öùc cheá enzym RT Caáu truùc töông töï nucleosid (nucleosid analogue reverse transcriptase inhibitor: NARTI hay NRTI ) ÖÙc cheá RT nhöng khoâng coù caáu truùc gioáng nucleosid (Non-nucleoside reverse transcriptase inhibitor: NNRTI ) 100
  93. NRTI: Abacavir, Didanosine (videx®), Emtricitabine (FTC), Lamivudine (3TC, Epivir®), Stavudine (d4T), Tenofovir, Zidovudine (Retrovir®, AZT) Zidovudine (AZT) NNRTI: Delaviridine, Efavirenz, Nevirapine Protease Inhibitor: Saquinavir (Invirase®), Indinavir (Crixivan®), Ritonavir (Norvir®, Kaletra®), Nelfinavir (Viracept®) 101
  94. Thöôøng duøng phoái hôïp 2 NRTI+ 1PI ☺Zidovudine (600mg toång coäng/ngaøy)+ didanosine (400mg toång coäng/ ngaøy)+ Indinavir (2400mg/ ngaøy) ☺Stavudine (80mg/ngaøy)+ didanosine+ Nelfinavir (2500mg/ngaøy) ☺Zidovudine+ Lamivudine (300mg/ngaøy)+ Ritonavir (1200mg/ngaøy) ☺Stavudine+ Lamivudine+ Saquinavir (3600mg/ngaøy) Coù theå duøng 2NRTI+ 1 NNRTI (Delaviridine, Efavirenz, Nevirapine) Duøng Real-time PCR ñeå xem hieäu quûa ñieàu trò 102
  95. Caùc phöông phaùp trò lieäu HIV khaùc coù Ngaên chaën söï baùm theå keát hôïp cuûa HIV vaøo TB CD4: CD4 hoøa tan Ngaên ngöøa beänh nhieãm cô hoäi: khaùng sinh, khaùng virus X Phoøng beänh: giaùo duïc yù thöùc tình duïc an toøan Ñang thöû nghieäm vaccin NRTI hay NNRTI (glycoprotein beà maët) X Protease Inhibitor Interferon: Giaûm söï ñaâm choài cuûa HIV X 104