Bài giảng Tuyến tụy nội tiết - Ths. Bs. Nguyễn Phúc Hậu

Nội dung text: Bài giảng Tuyến tụy nội tiết - Ths. Bs. Nguyễn Phúc Hậu

1. TUYEÁN TUÏY NOÄI TIEÁT Ths. Bs. Nguyễn Phuùc Hậu Phoù Chuû Nhieäm BM Sinh lyù hoïc ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HCM
2. GIAÛI PHAÃU SINH LYÙ CUÛA TUYEÁN TUÏY Tuyeán tuïy goàm hai loaïi moâ chính: (1) moâ acini tieát ra dòch tieâu hoùa ñoå vaøo taù traøng vaø (2) ñaûo Langerhans laø tuyeán noäi tieát, noù tieát ra caùc hormon. Tuyeán tuïy coù töø 1 ñeán 2 trieäu ñaûo Langerhans Ñaûo chöùa ba loaïi teá baøo chính laø caùc teá baøo alpha, beta, vaø delta
3. Teá baøo beta chieám khoaûng 60 %, naèm giöõa ñaûo vaø tieát insulin Teá baøo alpha chieám 25 %, tieát glucagon Teá baøo delta chieám treân 10 %, tieát somatostatin. Caùc teá baøo lieân quan chaët cheõ vôùi nhau vaø öùc cheá laãn nhau Thí duï: insulin öùc cheá söï baøi tieát glucagon, vaø somatostatin öùc cheá söï baøi tieát cuûa caû insulin vaø glucagon.
4. 2. INSULIN VAØ CAÙC TAÙC DUÏNG CHUYEÅN HOÙA 2.1. ÑAÏI CÖÔNG Insulin laø moät phaân töû polypeptit lôùn, goàm 51 axit amin, noái nhau baèng caàu noái disulfur. Insulin ñöôïc toång hôïp trong caùc teá baøo beta, Khi insulin ñöôïc baøi tieát vaøo maùu, noù ôû daïng töï do, coù thôøi gian baùn huûy khoaûng 6 phuùt
5. Noù rôøi khoûi heä tuaàn hoaøn trong töø 10 ñeán 15 phuùt. Tröø soá insulin ñöôïc gaén vôùi caùc receptor ôû teá baøo ñích Soá coøn laïi bò thoaùi bieán bôûi enzym insulinaz ôû gan, möùc ñoä ít hôn ôû thaän vaø cô, vaø raát ít ôû caùc moâ khaùc.
6. 2.2. SÖÏ HOAÏT HOÙA THUÏ THEÅ TEÁ BAØO ÑÍCH CUÛA INSULIN Ñaàu tieân insulin gaén vaø hoaït hoùa moät protein thuï theå maøng cuûa teá baøo ñích. Chính receptor ñöôïc hoaït hoùa seõ gaây taùc duïng tieáp theo. Receptor cuûa insulin laø moät keát hôïp cuûa 4 tieåu ñôn vò gaén vôùi nhau baèng caàu noái disulfur: hai tieåu ñôn vò alpha naèm ôû phía ngoaøi cuûa maøng teá baøo, vaø hai tieåu ñôn vò beta, chuùng xuyeân qua maøng, loài vaøo trong baøo töông cuûa teá baøo.
7. Insulin gaén vôùi caùc tieåu ñôn vò alpha ôû phía ngoaøi maøng Phaàn tieåu ñôn vò beta maø noù loài vaøo trong teá baøo trôû neân ñöôïc phosporyl hoùa töï ñoäng-> trôû thaønh moät enzym ñöôïc hoaït hoùa, Protein kinaz gaây ra söï phosphoryl hoùa haøng loaït caùc enzym khaùc trong teá baøo.
8. Caùc taùc duïng cuoái cuøng cuûa insulin laø nhö sau: 1. Sau ít giaây insulin gaén vôùi receptor maøng, maøng teá baøo trôû neân coù tính thaám cao vôùi glucoz Ñaëc bieät laø teá baøo gan, teá baøo cô vaø teá baøo cuûa moâ môõ, coøn caùc neuron cuûa naõo thì khoâng. Söï taêng tính thaám ñoái vôùi glucoz cho pheùp glucoz chuyeån nhanh vaøo teá baøo, trong teá baøo glucoz ñöôïc phosphoryl hoùa ngay, vaø trôû thaønh cô chaát cho taát caû caùc phaûn öùng chuyeån hoùa carbohydrat thoâng thöôøng.
9. Cô cheá cuûa söï taêng vaän chuyeån glucoz laø nhö sau: Coù nhieàu tuùi nhoû ôû trong baøo töông ñöôïc gaén vôùi maøng teá baøo Nhöõng tuùi nhoû naøy coù caùc phaân töû protein vaän chuyeån glucoz ôû treân maøng cuûa noù Khi insulin heát taùc duïng, nhöõng tuùi nhoû naøy laïi taùch ra khoûi maøng teá baøo trong khoaûng töø 3 ñeán 5 phuùt, vaø chuyeån trôû veà beân trong teá baøo, ñeå roài coù theå ñöôïc duøng laïi nhieàu laàn. Ñoù laø cô cheá vaän chuyeån glucoz theo kieåu khueách taùn ñöôïc hoã trôï.
10. 2. Ngoaøi vieäc taêng tính thaám cuûa maøng ñoái vôùi glucoz, maøng teá baøo coøn thaám vôùi caùc axit amin, caùc ion kali vaø phosphat. 3. Caùc taùc duïng xaûy ra chaäm hôn, sau töø 10 – 15 phuùt laø laøm thay ñoåi hoaït tính cuûa nhieàu men chuyeån hoùa trong teá baøo. Caùc taùc duïng naøy chuû yeáu laø do söï phosphoryl hoùa cuûa caùc men.
11. 4. Caùc taùc duïng tieáp theo coøn chaäm hôn nöõa, xaûy ra sau nhieàu giôø ñeán nhieàu ngaøy, Insulin laøm taêng söï dòch maõ cuûa RNA thoâng tin ôû ribosom ñeå taïo thaønh protein môùi, roài taùc duïng chaäm hôn nöõa laø taêng möùc sao maõ cuûa DNA trong nhaân teá baøo. Baèng caùch naøy insulin ñaåy maïnh cô cheá enzym cuûa teá baøo ñeå ñaït tôùi muïc ñích chuyeån hoùa.
12. 2.3. TAÙC DUÏNG CUÛA INSULIN TREÂN CHUYEÅN HOÙA GLUXIT Sau böõa aên, noàng ñoä glucoz maùu taêng, kích thích tuyeán tuïy baøi tieát insulin Noù laøm taêng thu nhaäp, döï tröõ vaø söû duïng glucoz bôûi toaøn boä caùc teá baøo cuûa cô theå, ñaëc bieät laø teá baøo cô, moâ môõ vaø gan.
13. 2.3.1. Taùc duïng cuûa insulin ñaåy maïnh chuyeån hoùa glucoz trong cô Luùc ñoùi, ñöôøng huyeát giaûm, öùc cheá söï baøi tieát insulin, neân glucoz vaøo teá baøo cô raát ít, cô thöôøng söû duïng axít beùo ñeå cho naêng löôïng. Coù hai ñieàu kieän ñeå cô söû duïng glucoz vôùi löôïng lôùn. - Trong lao ñoäng: cöôøng ñoä töø vöøa tôùi naëng, ngay caû khi coù raát ít insulin, vì trong lao ñoäng sôïi cô coù tính thaám cao vôùi glucoz.
14. -Sau khi aên, ñöôøng huyeát taêng cao, kích thích tuyeán tuïy baøi tieát nhieàu insulin Noù coù taùc duïng tröïc tieáp treân maøng teá baøo cô, laøm taêng möùc ñoä vaän chuyeån glucoz qua maøng vaøo trong teá baøo cô, gaáp 15 laàn khi thieáu insulin. Luùc ñoù cô söû duïng glucoz thay vì axít beùo, vì doøng axít beùo töø caùc moâ môõ bò öùc cheá bôûi insulin.
15. Döï tröõ glycogen trong cô: Sau khi aên, löôïng glucoz vaän chuyeån vaøo teá baøo cô nhieàu Neáu cô söû duïng khoâng heát, soá glucoz thöøa seõ döï tröõ trong cô döôùi daïng glycogen Cho tôùi giôùi haïn noàng ñoä khoaûng 2 – 3 %. Glycogen coù theå ñöôïc duøng cho naêng löôïng, caùi ñoù coù lôïi, vì taïo ra naêng löôïng yeám khí trong ít phuùt, do thoaùi bieán glycogen tôùi axít lactic trong luùc thieáu oxy.
16. 2.3.2. Taùc duïng cuûa insulin ñaåy maïnh vieäc thu nhaäp, döï tröõ vaø söû duïng glucoz ôû gan. Taùc duïng quan troïng nhaát cuûa insulin laø chuyeån glucoz thaønh glycogen sau böõa aên. Giöõa caùc böõa aên, noàng ñoä glucoz maùu giaûm thaáp, öùc cheá söï tieát insulin Glycogen laïi chuyeån thaønh glucoz vaø ñöa trôû laïi maùu, ñeå giöõ cho glucoz maùu haèng ñònh.
17. 2.3.2.1. Gan chuyeån glucoz thaønh glycogen qua caùc böôùc sau 1. Insulin laøm baát hoaït hoùa men phosphorylaz gan, men chính laøm caét phaân töû glycogen gan thaønh glucoz. 2. Insulin laøm taêng thu nhaän glucoz maùu vaøo teá baøo gan, noù laøm taêng hoaït tính cuûa men glucokinaz, men naøy gaây phosphoryl hoùa glucoz sau khi noù khueách taùn vaøo teá baøo gan, glucoz ñaõ ñöôïc phosphoryl hoùa thì khoâng theå khueách taùn laïi qua maøng ñeå vaøo maùu ñöôïc.
18. 3. Insulin laøm taêng hoaït tính cuûa caùc men ñaåy maïnh vieäc toång hôïp glycogen, ñaëc bieät laø men glycogen synthetaz, noù ñoàng phaân hoùa caùc ñôn vò monosaccharit ñeå taïo thaønh caùc phaân töû glycogen. Löôïng glycogen coù theå taêng ñeán möùc chieám töø 5 – 6 % cuûa khoái gan, töông ñöông vôùi 100g glycogen trong gan.
19. 2.3.2.2. Gan giaûi phoùng glucoz vaøo maùu Luùc ñoùi, glucoz maùu giaûm thaáp, gan seõ chuyeån glycogen döï tröõ thaønh glucoz, vaø giaûi phoùng glucoz vaøo maùu, qua caùc böôùc sau: 1. Söï giaûm glucoz maùu, laøm tuïy giaûm tieát insulin. 2. Thieáu insulin, gan ngöøng toång hôïp glycogen, vaø ngöøng thu nhaän glucoz töø maùu vaøo gan. 3. Thieáu insulin laøm hoaït hoùa men phosphorylaz gaây caét glycogen thaønh glucoz phosphat.
20. 4. Men phosphataz maø noù bò insulin öùc cheá, baây giôø noù ñöôïc hoaït hoùa do thieáu insulin, noù caét goác phosphat cuûa glucoz, vaø glucoz töï do ñöôïc giaûi phoùng vaøo maùu. Thoâng thöôøng khoaûng 60% glucoz ñöa vaøo sau böõa aên ñöôïc döï tröõ ôû gan, roài giöõa caùc böõa aên noù laïi ñöôïc giaûi phoùng ra.
21. 2.3.2.3. Caùc taùc duïng khaùc cuûa insulin treân chuyeån hoùa gluxit ôû gan Khi löôïng glucoz vaøo gan lôùn hôn soá döï tröõ glycogen, insulin ñaåy maïnh chuyeån glucoz thöøa thaønh axít beùo. Axít beùo taïo triglycerit ôû daïng lipoprotein coù tyû troïng thaáp-> vaän chuyeån vaøo maùu tôùi moâ môõ ñeå döï tröõ.
22. Insulin öùc cheá taïo ñöôøng môùi, do laøm giaûm soá löôïng vaø hoaït tính cuûa caùc enzym duøng cho taïo ñöôøng môùi Insulin laøm giaûm söï huy ñoäng axit amin töø cô vaø caùc toå chöùc ngoaøi gan laø nguyeân lieäu cho sinh ñöôøng môùi.
23. 2.3.3. Vai troø cuûa insulin treân söï thu nhaän vaø söû duïng glucoz cuûa naõo Teá baøo naõo hoaøn toaøn khaùc vôùi teá baøo cuûa cô theå veà vieäc thu nhaän vaø söû duïng glucoz. Noù coù theå thaám glucoz vaø söû duïng glucoz khoâng caàn coù trung gian laø insulin Teá baøo naõo chæ söû duïng glucoz cho naêng löôïng. Möùc ñöôøng huyeát phaûi duy trì ôû treân möùc tieâu chuaån, khi giaûm döôùi 50mg/dL, coù theå daãn ñeán shock haï ñöôøng huyeát, bieåu hieän : co giaät vaø hoân meâ.
24. 2.4. TAÙC DUÏNG CUÛA INSULIN TREÂN CHUYEÅN HOÙA LIPID 2.4.1. Taùc duïng cuûa insulin treân toång hôïp vaø döï tröõ lipid Insulin coù nhieàu taùc duïng daãn tôùi döï tröõ lipid trong caùc moâ môõ. Insulin laøm taêng söû duïng glucoz caùc moâ-> laøm giaûm söû duïng lipid. Insulin ñaåy maïnh söï toång hôïp axít beùo ôû gan, vaø axít beùo ñöôïc vaän chuyeån trong lipoprotein tôùi caùc moâ môõ ñeå döï tröõ.
25. Caùc yeáu toá daãn tôùi taêng toång hôïp axít beùo trong gan nhö sau: a. Insulin taêng vaän chuyeån glucoz vaøo teá baøo gan, khi noàng ñoä glycogen ñaït tôùi 5– 6 %, noù seõ öùc cheá söï toång hôïp glycogen tieáp, taát caû glucoz vaøo gan ñöôïc duøng ñeå taïo lipid. Glucoz bò caét thaønh pyruvat theo con ñöôøng phaân giaûi glucoz, vaø pyruvat tieáp tuïc bieán ñoåi tôùi acetyl-coenzym A, töø ñoù axít beùo ñöôïc toång hôïp.
26. b. Phaàn lôùn axít beùo ñöôïc toång hôïp trong gan duøng ñeå taïo triglycerit laø daïng döï tröõ lipid Lipid ñöôïc giaûi phoùng töø gan vaøo maùu ôû daïng lipoprotein. Insulin hoaït hoùa men lipoprotein lipaz caét triglycerit trôû laïi thaønh axít beùo, ñeå chuùng haáp thu vaøo teá baøo môõ Chuùng laïi ñöôïc chuyeån thaønh triglycerit vaø döï tröõ.
27. 2.4.2. Döï tröõ lipid trong teá baøo môõ Insulin coù 2 taùc duïng caàn cho döï tröõ lipid trong teá baøo môõ : a. Insulin öùc cheá men lipaz nhaïy caûm vôùi hormon. Ñoù laø men thuûy phaân triglycerit, döï tröõ trong teá baøo môõ, vì vaäy söï giaûi phoùng axít beùo vaøo maùu tuaàn hoaøn bò öùc cheá.
28. Insulin taêng cöôøng vaän chuyeån glucoz qua maøng vaøo trong teá baøo môõ, gioáng vaän chuyeån glucoz vaøo teá baøo cô. Roài moät soá nhoû glucoz ñöôïc söû duïng ñeå toång hôïp axít beùo, coøn soá lôùn hôn ñöôïc duøng ñeå taïo thaønh chaát a-glycerophosphat. Chaát naøy cung caáp glycerol, maø noù keát hôïp vôùi axít beùo ñeå taïo thaønh triglycerit, ôû daïng döï tröõ cuûa lipid trong teá baøo môõ.
29. 2.4.3. Keát quaû chuyeån hoùa lipid khi thieáu insulin 2.4.3.1. Tieâu lipid cuûa môõ döï tröõ vaø giaûi phoùng axít beùo töï do vaøo maùu Khi thieáu insulin, men lipaz nhaïy caûm vôùi hormon trong teá baøo môõ trôû neân hoaït ñoäng maïnh. Noù gaây phaân giaûi triglycerit döï tröõ, giaûi phoùng moät löôïng lôùn axít beùo vaø glycerol vaøo maùu tuaàn hoaøn. Axít beùo töï do trôû thaønh chaát cho naêng löôïng chính cuûa cô theå, tröø naõo.
30. 2.4.3.2. Nhieàu axít beùo trong huyeát töông laøm gan chuyeån moät soá axít beùo thaønh phospholipid vaø cholesterol. Hai chaát naøy cuøng vôùi triglycerit ñöôïc taïo thaønh ñoàng thôøi ôû gan ñöôïc ñöa vaøo maùu döôùi daïng lipoprotein. Khi thieáu insulin, coù khi lipoprotein huyeát töông taêng gaáp 3 laàn bình thöôøng. Noàng ñoä lipid cao, ñaëc bieät laø cholesterol, daãn tôùi phaùt trieån nhanh choùng beänh xô vöõa ñoäng maïch ôû ngöôøi bò ñaùi thaùo ñöôøng naëng.
31. 2.4.3.3. Thieáu insulin gaây neân tích ceton vaø toan huyeát Khi thieáu insulin, axít beùo bò beta oxit hoùa, giaûi phoùng moät soá lôùn acetyl-CoA. Moät phaàn lôùn acetyl-CoA naøy ñöôïc taïo thaønh axít acetoacetic, vaø ñöa vaøo maùu tuaàn hoaøn, phaân phoái cho caùc teá baøo ngoaïi bieân. ÔÛ ñaây, noù laïi chuyeån ngöôïc thaønh acetyl-CoA vaø duøng cho naêng löôïng theo caùch thoâng thöôøng.
32. Tuy nhieân, thieáu insulin cuõng laøm giaûm söû duïng axít acetoacetic trong toå chöùc ngoaïi bieân, ñoàng thôøi ù nhieàu axít acetoacetic ñöôïc chuyeån ñeán töø gan. Moät soá axít acetoacetic seõ chuyeån thaønh axít-b- hydroxybutyric vaø aceton. Hai chaát naøy cuøng vôùi axít acetoacetic goïi laø theå ceton, vaø noù coù maët trong dòch cô theå moät löôïng lôùn, goïi laø tích ceton. Trong beänh ñaùi thaùo ñöôøng naëng, axít acetoacetic vaø axít-b-hydroxybutyric gaây toan huyeát naëng vaø hoân meâ
33. 2.5. TAÙC DUÏNG CUÛA INSULIN TREÂN CHUYEÅN HOÙA PROTEIN VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN 2.5.1. Taùc duïng cuûa insulin treân toång hôïp vaø döï tröõ protein 1. Insulin vaän chuyeån nhieàu axit amin vaøo teá baøo, insulin cuøng vôùi GH laøm taêng thu nhaäp axit amin cuûa teá baøo. 2. Insulin coù taùc duïng tröïc tieáp treân ribosom, laøm taêng söï dòch maõ cuûa RNA thoâng tin ñeå taïo protein môùi, khi thieáu insulin, ribosom ngöøng laøm vieäc.
34. 3.Insulin cuõng laøm taêng söï sao maõ cuûa DNA trong nhaân teá baøo, ñeå taïo ra moät löôïng lôùn mRNA, vaø laøm taêng toång hôïp protein. 4. Insulin öùc cheá söï thoaùi bieán protein do lysosom cuûa teá baøo, laøm giaûm möùc giaûi phoùng axit amin töø caùc teá baøo, ñaëc bieät töø teá baøo cô vaøo maùu. 5. ÔÛ gan, insulin laøm giaûm möùc taïo ñöôøng môùi, do söï giaûm hoaït tính cuûa caùc enzym sinh ñöôøng môùi, vaø do söï giaûm thoaùi bieán protein, giaûm axit amin huyeát töông, laø nguyeân lieäu sinh ñöôøng môùi. Söï giaûm sinh ñöôøng môùi, ñeå daønh axit amin cho toång hôïp protein, döï tröõ trong teá baøo.
35. 2.5.2. Giaûm protein vaø taêng axit amin huyeát töông do thieáu insulin Khi thieáu insulin thoaùi bieán protein taêng, söï toång hôïp protein ngöøng laïi,moät löôïng lôùn axit amin ñöôïc ñöa vaøo huyeát töông, axit amin naøy ñöôïc duøng cho nhu caàu naêng löôïng vaø sinh ñöôøng môùi. Söï thoaùi bieán cuûa caùc axit amin cuõng daãn ñeán söï taêng baøi xuaát ureâ trong nöôùc tieåu. Haäu quaû cuûa caùc chaát thaûi do protein, thöôøng gaây nhöõng bieán chöùng traàm troïng cuûa beänh ñaùi thaùo ñöôøng naëng.
36. 2.5.3. Taùc duïng cuûa insulin treân söï phaùt trieån – Ñoàng taùc duïng vôùi GH Insulin caàn cho söï toång hôïp protein, yeáu toá caàn cho söï phaùt trieån cô theå Keát hôïp caû hai hormon: insulin vaø GH laøm cho cô theå phaùt trieån maïnh
37. 2.6. KIEÅM TRA SÖÏ BAØI TIEÁT INSULIN 2.6.1. Möùc ñöôøng huyeát Möùc ñöôøng huyeát luùc ñoùi laø 80-90mg/dL, söï baøi tieát insulin ôû möùc toái thieåu, 25ng/min/kg caân naëng. Ñöôøng huyeát taêng leân gaáp 2 – 3 laàn so vôùi bình thöôøng, söï baøi tieát insulin taêng leân trong 2 giai ñoaïn:
38. 1. Sau 3 – 5 phuùt, noàng ñoä insulin taêng gaáp 10 laàn, do chuyeån tieàn chaát insulin töø teá baøo beta cuûa ñaûo tuïy. Sau töø 5 – 10 phuùt, noàng ñoä insulin giaûm xuoáng coøn moät nöûa tôùi möùc bình thöôøng.
39. 2. Sau khoaûng 15 phuùt, söï baøi tieát insulin taêng leân laàn thöù hai, vaø ñaït tôùi ñænh môùi trong 2 – 3 giôø Coù theå taêng gaáp 20 laàn bình thöôøng, do insulin ñaõ taïo thaønh töø tröôùc, vaø do hoaït hoùa heä men toång hôïp insulin môùi. Söï ñaùp öùng baøi tieát insulin vôùi noàng ñoä glucoz maùu nhanh choùng vaø taêng ñoät ngoät, laø moät cô cheá feed back cöïc kyø quan troïng ñeå ñieàu hoøa noàng ñoä glucoz maùu.
40. 2.6.2. Möùc axit amin Caùc axit amin kích thích baøi tieát insulin nhö glucoz, nhöng coù khaùc laø: Neáu chæ coù axit amin taêng, maø glucoz khoâng taêng, thì chæ gaây baøi tieát taêng ít Nhöng neáu ñoàng thôøi glucoz huyeát cuõng taêng, thì coù theå gaây taêng baøi tieát insulin leân gaáp nhieàu laàn. Söï taêng baøi tieát insulin do axit amin, ñaåy maïnh vaän chuyeån axit amin vaøo teá baøo vaø toång hôïp protein trong teá baøo.
41. 2.6.3. Caùc hormon daï daøy – ruoät Gastrin, secretin, cholecystokinin,v.v ï baøi tieát insulin vöøa phaûi. Caùc hormon naøy ñöôïc giaûi phoùng trong vaø sau khi aên, ñuùng luùc glucoz vaø caùc axit amin ñöôïc haáp thu vaøo maùu Caùc hormon naøy coù theå laøm taêng tieát insulin gaáp ñoâi, ñeå vaän chuyeån nhanh glucoz vaø axit amin vaøo teá baøo.
42. 2.6.4. Caùc hormon khaùc Nhö glucagon, GH, cortisol cuõng gaây baøi tieát insulin. Taùc duïng kích thích cuûa caùc hormon naøy laø söï baøi tieát keùo daøi, vaø neáu chuùng coù soá löôïng lôùn, coù theå daãn ñeán söï baøi tieát kieät queä cuûa teá baøo beta cuûa tieåu ñaûo Langerhans, gaây ñaùi thaùo ñöôøng, nhö ôû ngöôøi cöôøng tuyeán yeân, hay cöôøng voû thöôïng thaän.
43. 2.6.5. Kích thích daây thaàn kinh giao caûm hay phoù giao caûm cuûa tuyeán tuïy cuõng gaây baøi tieát insulin. Adrenalin laøm taêng noàng ñoä glucoz maùu trong stress. (1) Adrenalin laøm taêng glucoz maùu, do tieâu maïnh glycogen, noù hoaït hoùa men phosphorylaz (2) Noù cuõng coù taùc duïng tieâu lipid treân teá baøo môõ, vì noù hoaït hoùa men lipaz nhaïy caûm vôùi hormon trong teá baøo môõ, vì vaäy noù laøm taêng noàng ñoä axít beùo maùu.
44. 3. GLUCAGON VAØ CAÙC TAÙC DUÏNG Glucagon do teá baøo alpha cuûa tieåu ñaûo Langerhans tuïy baøi tieát, khi noàng ñoä glucoz maùu giaûm Taùc duïng cuûa noù ñoái laäp vôùi insulin->taêng glucoz maùu Tieâm 1 microgam/kg glucagon laøm taêng noàng ñoä glucoz maùu chöøng 20mg/dL maùu trong 20 phuùt.
45. 3.1. Taùc duïng treân chuyeån hoùa cuûa glucagon 3.1.1. Tieâu glycogen laøm taêng noàng ñoä glucoz maùu Glucagon hoaït hoùa men adenylcyclaz trong maøng teá baøo gan, taïo thaønh AMP voøng Chaát naøy hoaït hoùa protein ñieàu hoøa, gaây hoaït hoùa protein kinaz; men naøy hoaït hoùa phosphorylaz b kinaz, bieán phosphorylaz b thaønh phosphorylaz a; noù xuùc taùc söï thoaùi bieán glycogen thaønh glucoz-1-phosphat. Roài chaát naøy bò khöû phosphoryl hoùa, glucoz taùch ra vaø ñöôïc giaûi phoùng töø teá baøo gan vaøo maùu.
46. 3.1.2. Sinh ñöôøng môùi do glucagon Glucagon laøm taêng möùc sinh ñöôøng môùi ôû gan Noù hoaït hoùa nhieàu men caàn cho söï sinh ñöôøng môùi, ñaëc bieät laø men chuyeån pyruvat tôùi phosphoenolpyruvat, Glucagon laøm taêng söï ruùt axit amin töø maùu vaøo teá baøo gan, ñeå laøm cô chaát cho sinh ñöôøng môùi.
47. 3.1.3. Gaây thoaùi bieán lipid döï tröõ cuûa teá baøo môõ Glucagon hoaït hoùa men lipaz nhaïy caûm vôùi hormon cuûa teá baøo môõ, laøm dò hoùa triglycerit döï tröõ Huy ñoäng axít beùo töø teá baøo môõ vaøo maùu ñeå duøng cho naêng löôïng. Noù cuõng öùc cheá döï tröõ triglycerit trong gan, ngaên caûn gan huy ñoäng axít beùo töø maùu, giuùp taêng löôïng axít beùo ñeå caùc moâ söû duïng.
48. 3.2. Ñieàu hoøa baøi tieát glucagon 3.2.1. Möùc ñöôøng huyeát Laø yeáu toá chuû yeáu ñieàu hoøa baøi tieát glucagon. Söï giaûm ñöôøng huyeát kích thích maïnh söï baøi tieát glucagon, laøm taêng ñöôøng huyeát trôû veà bình thöôøng, Huy ñoäng glucoz töø gan vaøo maùu; ngöôïc laïi taêng ñöôøng huyeát öùc cheá baøi tieát glucagon.
49. 3.2.2. Möùc axit amin huyeát Noàng ñoä cao cuûa axit amin (ñaëc bieät laø alamin vaø arginin) kích thích baøi tieát glucagon Gioáng nhö noù kích thích baøi tieát insulin, yù nghóa laø noù ñaåy maïnh vieäc sinh ñöôøng môùi, cung caáp glucoz cho cô theå.
50. 3.2.3. Taùc duïng kích thích cuûa lao ñoäng Trong lao ñoäng naëng, noàng ñoä glucagon trong maùu thöôøng taêng cao gaáp 4 – 5 laàn Coù yù nghóa phoøng ngöøa söï giaûm glucoz maùu trong lao ñoäng.
51. 4. SOMATOSTATIN Somatostatin do teá baøo delta baøi tieát Khi aên kích thích baøi tieát somatostatin, caùc yeáu toá bao goàm: taêng glucoz maùu, taêng axit amin, taêng axít beùo, vaø taêng caùc hormon daï daøy – ruoät ñaùp öùng vôùi thöùc aên. Somatostatin coù caùc taùc duïng öùc cheá sau: - ÖÙc cheá söï baøi tieát cuûa insulin vaø glucagon cuûa tuïy. - Laøm giaûm vaän ñoäng cuûa daï daøy, ruoät, tuùi maät. - Laøm giaûm söï baøi tieát vaø haáp thu cuûa oáng tieâu hoùa.
52. Taùc duïng chính cuûa somatostatin laø keùo daøi thôøi gian thöùc aên ñöôïc haáp thu vaøo maùu. Ñoàng thôøi laøm giaûm söï baøi tieát cuûa insulin vaø glucagon, giaûm söû duïng caùc chaát dinh döôõng ñöôïc haáp thu. Nhö vaäy ngaên caûn söï kieät queä nhanh choùng cuûa thöùc aên haáp thu, Coù taùc duïng tieát kieäm vaät chaát ñeå ñöôïc söû duïng trong thôøi gian daøi.
53. 5. TAÀM QUAN TROÏNG CUÛA ÑIEÀU HOØA GLUCOZ MAÙU Noàng ñoä glucoz maùu haèng ñònh quan troïng ñaëc bieät Glucoz laø nguoàn naêng löôïng duy nhaát cho caùc teá baøo naõo, voõng maïc, vaø teá baøo bieåu moâ cuûa oáng sinh tinh cuûa tinh hoaøn. Phaàn lôùn glucoz ñöôïc taïo thaønh töø nguoàn sinh ñöôøng môùi trong giai ñoaïn giöõa tieâu hoùa, vaø söï chuyeån ngöôïc töø glycogen thaønh glucoz do gan.
54. Glucoz maùu bình thöôøng luùc ñoùi laø 80 – 90mg/dL maùu Taêng leân ñeán 120 – 140mg/dL sau böõa aên. Nhöng heä thoáng ñieàu hoøa ñöôøng huyeát nhanh choùng ñöa ñöôøng huyeát trôû veà möùc bình thöôøng 2 giôø sau ñoù. Gan vaø heä thoáng noäi tieát chòu traùch nhieäm:
55. 5.1. Gan nhö laø heä thoáng ñeäm glucoz maùu chuû yeáu Khi glucoz maùu taêng cao sau böõa aên 2/3 soá glucoz haáp thu ñöôïc döï tröõ döôùi daïng glycogen ôû gan. Giöõa caùc böõa aên, glucoz maùu giaûm, gan laïi chuyeån glycogen thaønh glucoz ñöa vaøo maùu.
56. 5.2. Insulin vaø glucagon Noàng ñoä glucoz maùu taêng, insulin ñöôïc baøi tieát, vaø noù laøm giaûm glucoz maùu veà möùc bình thöôøng; Khi glucoz maùu giaûm, kích thích baøi tieát glucagon, noù laøm taêng möùc glucoz maùu trôû veà bình thöôøng. Bình thöôøng, cô cheá feed back insulin quan troïng hôn glucagon, Khi glucoz bò söû duïng quaù möùc trong lao ñoäng, hay tình traïng stress, cô cheá glucagon trôû neân giaù trò.
57. 5.3. Thaàn kinh giao caûm vaø tuûy thöôïng thaän Möùc glucoz maùu thaáp -> vuøng döôùi ñoài kích thích thaàn kinh giao caûm-> adrenalin cuûa tuûy thöôïng thaän ñöôïc baøi tieát, gaây giaûi phoùng glucoz töø gan laøm taêng möùc ñöôøng huyeát.
58. 5.4. GH vaø cortisol ñöôïc baøi tieát ñaùp öùng vôùi söï giaûm ñöôøng huyeát keùo daøi chuùng laøm giaûm möùc söû duïng glucoz cuûa phaàn lôùn caùc teá baøo cuûa cô theå, caùi ñoù giuùp cho vieäc naâng möùc ñöôøng maùu. 5.5. Ngoaøi ra T3, T4 cuûa tuyeán giaùp cuõng goùp phaàn laøm taêng ñöôøng huyeát.
59. 6. BEÄNH ÑAÙI THAÙO ÑÖÔØNG TUÏY 6.1. Nguyeân nhaân Phaàn lôùn do giaûm baøi tieát insulin do teá baøo beta cuûa ñaûo Langerhans. Di truyeàn ñoùng vai troø chính, do khieám khuyeát cuûa gen chòu traùch nhieäm söï toång hôïp insulin. Taêng nhaïy caûm cuûa teá baøo beta vôùi virus, laøm phaù huûy teá baøo
60. Söï phaùt trieån khaùng theå töï mieãn choáng laïi teá baøo beta- >phaù huûy chuùng. Thoaùi hoùa teá baøo beta do di truyeàn. Beùo cuõng ñoùng vai troø trong söï phaùt trieån ñaùi thaùo ñöôøng. Trong beùo beäu, teá baøo beta cuûa ñaûo Langerhans trôû neân ít ñaùp öùng vôùi kích thích taêng ñöôøng huyeát, vì vaäy möùc insulin maùu khoâng taêng khi caàn.
61. Lyù do khaùc laø beùo beäu laøm giaûm soá receptor tieáp nhaän insulin cuûa teá baøo ñích cuûa toaøn cô theå nhö vaäy insulin coù ít hieäu quaû ñeå ñaåy maïnh taùc duïng chuyeån hoùa thoâng thöôøng.
62. 6.2. Cô cheá beänh sinh Khi thieáu insulin coù caùc taùc duïng nhö sau : - Giaûm söû duïng glucoz trong teá baøo, laøm taêng noàng ñoä glucoz maùu leân töø 300 – 1000mg/dL hay hôn nöõa. - Taêng huy ñoäng lipid töø nôi döï tröõ môõ, gaây ra chuyeån hoùa lipid baát thöôøng, laéng ñoïng cholesterol trong vaùch maïch, gaây ra xô vöõa ñoäng maïch-> beänh phaùt trieån nhanh.
63. Giaûm protein cuûa cô theå, do huy ñoäng cho naêng löôïng. Maát glucoz qua nöôùc tieåu, xaûy ra khi ñöôøng huyeát treân 180mg/dL. Khi glucoz maùu taêng ñeán 300 – 500mg/dL, möùc glucoz maát trong nöôùc tieåu coù theå ñeán 100g moãi ngaøy.
64. Khi glucoz khoâng ñöôïc vaän chuyeån qua maøng vaøo trong teá baøo, noù öù laïi ôû dòch ngoaïi baøo, laøm taêng aùp suaát thaåm thaáu, huùt nöôùc töø teá baøo ra ngoaøi, laøm cho teá baøo maát nöôùc. Glucoz thaûi qua nöôùc tieåu, gaây lôïi nieäu thaåm thaáu, laøm maát nöôùc töø dòch ngoaïi baøo ra nöôùc tieåu. Daáu hieäu quan troïng cuûa ñaùi thaùo ñöôøng laø maát nöôùc caû trong vaø ngoaøi teá baøo, deã daãn ñeán shock tuaàn hoaøn.
65. Toan huyeát vaø hoân meâ: Khi cô theå hoaøn toaøn tieâu thuï lipid cho naêng löôïng Axít acetoacetic vaø axít-b-hydroxybutyric taêng leân trong dòch cô theå töø 1mEq/L tôùi 10mEq/L, daãn ñeán toan huyeát. Moät taùc duïng khaùc laø khi noàng ñoä axít ceto taêng leân trong maùu noù seõ ñöôïc baøi xuaát qua nöôùc tieåu vôùi löôïng lôùn: 100 – 200g/24 giôø.
66. Vì chuùng laø axít maïnh raát ít ñöôïc baøi xuaát ôû daïng axít ñôn thuaàn, maø thöôøng ñöôïc baøi xuaát döôùi daïng keát hôïp vôùi natri töø dòch ngoaïi baøo Do ñoù noàng ñoä natri ôû dòch ngoaøi baøo giaûm, vaø H+ thay theá choã cuûa Na+, nhö theá laøm taêng möùc toan huyeát. -
67. Toan huyeát bao goàm: Thôû nhanh vaø saâu, thôû Kussmaul, thôû ra quaù nhieàu CO2, vaø haøm löôïng bicarbonat dòch ngoaïi baøo giaûm nhieàu. Keát quaû coù theå daãn ñeán hoân meâ toan huyeát, vaø cheát khi ñoä pH maùu giaûm döôùi 7. Nhöõng trieäu chöùng ñieån hình cuûa beänh ñaùi thaùo ñöôøng laø: ña nieäu, uoáng nhieàu, aên nhieàu, maát caân vaø yeáu cô.